Download (14Mb) - Suleyman Demirel University Research ...

T.C. 

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

TARİH ANABİLİMDALI 

II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI -KARADAĞ SİYASİ 

İLİŞKİLERİ 

DOKTORA TEZİ 

UĞUR ÖZCAN 

Tez Danışmanı: 

PROF. DR. FAHRETTİN TIZLAK 

ISPARTA, 2009

T.C. 

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

TARİH ANABİLİMDALI 

II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI -KARADAĞ SİYASİ 

İLİŞKİLERİ 

DOKTORA TEZİ 

UĞUR ÖZCAN 

Tez Danışmanı: 

PROF. DR. FAHRETTİN TIZLAK 

ISPARTA, 2009

II. ABDÜLHAMĠD DÖNEMĠ OSMANLI -KARADAĞ 

SĠYASĠ ĠLĠġKĠLERĠ 

ĠÇĠNDEKĠLER 

ÖNSÖZ ………………………………………………………………………….….VI. 

ÖZET ……………………………………………………………………………..VIII 

ABSTRACT……………………………………………………………………….. IX 

SINAV TUTANAGI (ONAY) SAYFASI…….…………………………………….X 

KISALTMALAR……………………………………………………………….……XI 

KONU ve KAYNAKLAR………………………………………………….……….XI 

I. KONU………………………………………………………….……… XI 

II. KAYNAKLAR…………………………………………….……………XI 

A. ARġĠV VESĠKALARI………………………………..…..………....XI 

B. KRONĠKLER ……………………………….…………………….XIV 

C. SEYAHATNAMELER……………………….…………………...XIV 

D. GAZETELER………………………………………...……………..XV 

E. KĠTAPLAR……………………………………………...……...….XVI 

F. MAKALELER………………………………………..…….….…XVII 

G. TEZLER………………………………………..………….….… .XVII 

GĠRĠġ 

OSMANLI- KARADAĞ ĠLĠġKĠLERĠNĠN TEMELLERĠ 

I. KARADAĞLILARIN MENġEĠ…………………………………………… 1 

II. 19.YY. ÖNCESĠ OSMANLI-KARADAĞ ĠLĠġKĠLERĠNE 

GENEL BAKIġ……………………………………………………………...3 

III. 19.YY’DA OSMANLI -KARADAĞ ĠLĠġKĠLERĠ…….…………..………8 

A. FRANSIZ ĠHTĠLALĠ’NĠN ETKĠSĠ ve MĠLLĠYETÇĠLĠK 

HAREKETLERĠ.........................................................................................9 

B. PANSLAVĠZM’ĠN KARADAĞ MĠLLĠYETÇĠLĠĞĠNE ETKĠSĠ………12 

C. TANZĠMAT DÖNEMĠ OSMANLI KARADAĞ ĠLĠġKĠLERĠ…………16 

D. KARADAĞ’DA YENĠ DÖNEM: PRENS NĠKOLA DÖNEMĠ …....…22 

IV. HERSEK ĠSYANI ve BALKAN KRĠZĠNDE KARADAĞLILAR…………27 

i

BĠRĠNCĠ BÖLÜM 

KARADAĞ’IN BAĞIMSIZLIK SÜRECĠ, SAVAġLAR DÖNEMĠ ve BERLĠN 

ANTLAġMASI 

I. OSMANLI-SIRP ve KARADAĞ SAVAġI ve 

ABDÜLHAMĠD’ĠN BAġA GEÇMESĠ…………………………….……...…..37 

A. SAVAġIN NEDENLERĠ ve TEPKĠLER…...…………………………...37 

B. KARADAĞ’A KARġI AÇILAN CEPHELER…………………………. 44 

C. TERSANE KONFERANSI’NDA KARADAĞ ………………………... 50 

D. KARADAĞ ĠLE BARIġ GĠRĠġĠMĠ ……………………………………..57 

E. LONDRA PROTOKOLÜNDE KARADAĞ…………………………… 60 

II. OSMANLI- RUS SAVAġI’NIN BAġLAMASI ve KARADAĞ CEPHESĠ .. 63 

A. KARADAĞ CEPHESĠ ………………………………………………….64 

a. Osmanlı Ordularının Galibiyeti ve Rusya Cephesi’ne Aktarılması.......65 

b. Podgoriça, NikĢik, Bar ve Ülgün’ün Kaybedilmesi …………………..67 

B. EDĠRNE MÜTAREKESĠ ve II. ABDÜLHAMĠD’ĠN YÖNETĠMĠ 

ELĠNE ALMASI ……………………………………………………….. 70 

C. AYASTEFANOS ANTLAġMASI ……………………………………... 72 

a. Ayastefanos AntlaĢması’nda Karadağ’la Ġlgili Maddeler……………..74 

b. Ayastefanos AntlaĢması’nın Arnavutlar Arasında Yankıları…………77 

D. BERLĠN KONGRESĠ ve BERLĠN ANTLAġMASI’DA KARADAĞ …79 

a. Berlin AntlaĢması’nda Karadağ Ġle Ġlgili Maddeler………………… 82 

b. AntlaĢmanın Devletlerarası ĠliĢkilerdeki Sonuçları ………………... 85 

III. BERLĠN ANTLAġMASI’NIN UYGULANMASI ………………………......89 

A. KARADAĞ’IN TANINMA AġAMASI ve SEFĠR ATANMASI ……...90 

B. BOYANA NEHRĠ’NDE SEYRÜSEFER SERBESTĠYETĠ …………...92 

C. BAR LĠMANI VE KARADAĞ SULARI ………………………………94 

ĠKĠNCĠ BÖLÜM 

SULTAN ABDÜLHAMĠD ĠLE PRENS NĠKOLA’NIN DOSTLUK 

ĠLĠġKĠLERĠ 

I. OSMANLI-KARADAĞ DĠPLOMATĠK ĠLĠġKĠLERĠNĠN BAġLAMASI 

A. OSMANLI DEVLETĠ’NĠN KARADAĞ’DAKĠ SEFĠRLERĠ ve 

KONSOLOSLARI………………………………………………….…..96 

B. KARADAĞ’IN OSMANLI DEVLETĠ’NDEKĠ SEFĠRLERĠ ve 

KONSOLOSLARI………………………………………………..…….105 

ii

II. II. ABDÜLHAMĠD’ĠN BALKAN POLĠTĠKASINDA KARADAĞ’IN YERĠ 

A. ABDÜLHAMĠD’ĠN II. MEġRUTĠYET’ĠN ĠLANINA KADAR 

BALKANLAR ve KARADAĞ POLĠTĠKASI …………....…………113 

B. II. MEġRUTĠYET’ĠN ĠLANINDAN ABDÜLHAMĠD’ĠN HALLĠNE 

KADAR OSMANLI DEVLETĠ’NĠN KARADAĞ POLĠTĠKASI ….119 

III. PRENS NĠKOLA’NIN OSMANLI VE BALKAN POLĠTĠKASI.……….. 127 

A. KARADAĞ’IN ANTĠK SIRP ĠMPARATROLUĞUNU YENĠDEN 

KURMA EMELĠ ……...………………………………………………..128 

B. PRENS NĠKOLA’NIN ERMENĠ MESELESĠ ve OSMANLI YUNAN 

SAVAġI’NDAKĠ TAVRI………………………………………………131 

IV. ĠKĠ HÜKÜMDAR ARASINDA DOSTLUK ĠLĠġKĠLERĠ ..……………...136 

A. AVRUPA’DA ve BALKANLAR’DA TÜRK ĠMAJI ve 

ABDÜLHAMĠD’ĠN GAYRETLERĠ …………………………… …..136 

B. KARADAĞ’IN BATIDAKĠ ĠMAJI ve NĠKOLA’IN GAYRETLERĠ ..138 

C. ABDÜLHAMĠD ve NĠKOLA’NIN DOSTLUK ĠLĠġKĠLERĠNĠ 

ETKĠLEYEN TEMEL FAKTÖRLER ………………...……………...141 

a. Sanatçı Kimlikleri ………………………………………………….143 

b. Halka Yakınlıkları,Vatanperverlikleri ve Dînî Kimlikleri ……..…..144 

c. KuĢak ÇatıĢmasının Olmaması …………………………………….145 

D. RESMĠ ZĠYARETLER …………………………………………………146 

a. Nikola’nın Birici Ġstanbul Ziyareti ve Yansımaları ………………...147 

b. Nikola’nın Ġkinci Ġstanbul Ziyaret TeĢebbüsü ve 

Ziyaretin Ertelenmesi ………………………………………………..149 

c. Nikola’nın Ġkinci Ġstanbul Ziyareti’nin GerçekleĢmesi ve Sonuçları. 151 

d. Nikola’nın Osmanlı Elçiliklerini Ziyaret Etmesi …………………...156 

e. Karadağlı Bakanların Nikola’yı Temsilen Yaptıkları Ziyaretler .…...159 

E. KARġILIKLI VERĠLEN HEDĠYELER ………………………………..161 

a. Emirgan Yalısı ………………………………………………………163 

b. Timsah Vapuru ………………………………………………………164 

c. Zaza Yatı …………………………………………………………….167 

d. Atlar …………………………………………………………………168 

e. Diğer Hediyeler ……………………………………………………...170 

F. KARġILIKLI VERĠLEN NĠġANLAR ve MADALYALAR …………..170 

a. Abdülhamid’in Nikola’ya ve Yakınlarına Verdiği NiĢanlar …...……171 

b. Karadağ Prensi’nin Abdülhamid’e ve Yakınlarına Verdiği NiĢanlar .174 

G. ĠKĠ LĠDERĠN BĠRBĠRLERĠNĠN AĠLELERĠNE GÖSTERDĠKLERĠ 

YAKIN ĠLGĠ …………………………………………………………...176 

H. ÖZEL GÜN ve GECELERDE GÖNDERĠLEN MESAJLAR ……….180 

a. Taziye ve GeçmiĢ Olsun Mesajları…………………………………...180 

b.Kutlama Mesajları ……………………………………………...…….185 

I. ĠYĠ ĠLĠġKĠLERĠN HALKA YANSIMASI……….…………………... 196 

iii

J. OSMANLI DEVLETĠ ĠLE KARADAĞ ARASINDAKĠ YARDIM 

FAALĠYETLERĠ……………………………….………………..…….199 

a. Karadağ’a Osmanlı Mâlî Yardımı …...……………………….…...199 

b. Ġnsani Yardımlar …………………………………………………...201 

c. Eğitim Alanında Karadağ’a Destek ...……………………………..203 

V. OSMANLI DEVLETĠ’NDE HRĠSTĠYAN KARADAĞLILAR ve 

SEBEP OLDUKLARI OLAYLAR ……….………………...……………...207 

VI. KARADAĞ’DA MÜSLÜMAN AHALĠNĠN DURUMU ...………………....211 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

OSMANLI-KARADAĞ SINIR SORUNLARI VE TAHDÎD-Ġ HUDUD 

KOMISYONU 

I. TAHDÎD-Ġ HUDUD KOMĠSYONU ve ÇALIġMALARI……………………217 

A. OSMANLI DEVLETĠ’NĠN BALKANLARDAKĠ 

ĠDARĠ YAPILANMASI ……………………………………………….217 

a. ĠĢkodra Vilayeti …………………………………………………….218 

b. Kosova Vilayeti ……………………………………………………219 

B. KARADAĞ’DA ĠDARĠ YAPI ……………………………………...…220 

C. TAHDÎD-Ġ HUDUD KOMĠSYONU’NUN OLUġTURULMASI....…..223 

a. Podgoriça’nın ve ĠĢboz’un Karadağ’a Terk Edilmesi ……………..224 

b. Gusinye ve Plave’nin Karadağ’a Terkine Arnavutların Tepkisi .......230 

c. Gusinye ve Plave’nin Yerine Kuçka Kraina’nın 

Verilmesi Teklifi …………………………………………………..236 

d. Gusinye ve Plave Yerine Gruda, Klemendi ve Hot’un 

Karadağ’a Verilmesi: Kont Corti Mukavelenamesi ………...……..237 

e. Ġngiltere’nin GiriĢimleri ve Gusinye ve Plave ile Ülgün’ün 

Mübadele Edilmesi Teklifi ………………...……………………...242 

D. KRANYA KASABASININ AĠDĠYETĠ SORUNU ve GUSĠNYE 

TARAFINDAKĠ KARADAĞ SINIRININ BELĠRLENMESĠ ……..…252 

E. TARA VE POLYE HADĠSESĠ ………………………………………..256 

F. 1887 YILI TAHTÎD-Ġ HUDUD ÇALIġMALARI VELĠKA KÖYÜ 

SORUNU ………………………… …………………………………259 

G. FERĠK ENVER PAġA’NIN TAHDĠD-Ġ HUDUD ÇALIġMALARI... 265 

H. YEZERO TEPESĠ SORUNU ve ĠRJANĠÇE HADĠSESĠ ……………. 267 

II. OSMANLI-KARADAĞ SINIR SORUNLAR ………………………………271 

A. ARAZĠ SORUNLARI…………………………….. …………………..272 

a. Meralar ve Metruk Araziler………………………………………….272 

b. Arazileri Karadağ’da Kalan Osmanlıların Arazi Bedelleri Sorunu.....277 

B. KABĠLE ÇATIġMALARI ……………………………………………..278 

iv

C. KAN DAVALARI ve MÜSÂLAHA-Ġ DEM KOMĠSYONLARI …....279 

D. ADAM KAÇIRMA VE HAYVAN HIRSIZLIĞI ……………………..284 

E. BALIK AVLAMA SORUNU ………………………………..………285 

F. SINIR GÜVENLĠĞĠ ĠÇĠN ALINAN ÖNLEMLER……………………286 

a. Pasaport Uygulaması ve Gümrük Kapıları…………………………289 

b.Suçluların Ġadesi…………………………………………………… 290 

c. Karadağ EĢkiyası ve Arnavut Malisörlerine KarĢı Güvenlik 

ĠĢbirliği…………………………………………………………….. 292 

III. MUHACĠRLER MESELESĠ ……………………………………………...294 

A. MUHACĠRLER SORUNUNUN DOĞMASI ve GÖÇÜN 

NEDENLERĠ ………………………………………… ……………..294 

B. MUHACĠRLERĠN ĠSKÂNI VE ĠÂġELERĠ …………………………...297 

C. MUHACĠRLER VE VAKIFLAR KARMA KOMĠSYONU ………….300 

D. MUHACĠR BORÇLARI ĠÇĠN KOMĠSYON TEġKĠLĠ ……………….302 

E. NĠKOLA’NIN GÖÇÜ DURDURMA ÇABALARI ...…………………303 

a. Nikola’nın Hersek Halkına Bildirisi …………………………………304 

b. Muhacirlerin Karadağ’a Geri Dönmeleri……………. ………..……..305 

F. OSMANLI DEVLETĠ’NĠN GÖÇÜ DURDURMA ÇABALARI ……..307 

SONUÇ ……………………………………………………………………………309 

KAYNAKÇA 

A. ARġĠV BELGELERĠ……………………………………………….…..314 

B. GAZETELER….……………………………………………………..…315 

C. YAYINLANMIġ VESĠKALAR…………………………………..…….316 

D. KĠTAPLAR…………….……………………………………………… 317 

E. MAKALELER…………………………………………………………..328 

F. ĠNTERNET KAYNAKLARI……...…………………………………….336 

EKLER 

HARĠTALAR 

BELGELER 

RESĠMLER 

ÖZGEÇMĠġ 

v

ÖNSÖZ 

Bugüne kadar Osmanlı Devleti ve onun diğer devletlerle iliĢkilerine dair bir 

çok eser yazılmıĢtır. Ġngiltere, Fransa, Ġtalya, Almanya, Ġran vb. daha bir çok devlet 

ve emaretler ile iliĢkisine dair araĢtırma ve çalıĢmalara rastlamak mümkündür. Siyasi 

tarih ve diplomatik iliĢkiler açısından fevkalâde önemli olan bu eserler, günümüz 

devlet iliĢkilerinin geliĢmesine de hiç Ģüphesiz yardım etmektedir. 2006 yılında 

Sırbistan-Karadağ’dan ayrılarak, bağımsızlığını ilan eden Karadağ Cumhuriyeti 

Osmanlı Devleti’nin Balkanlardan çekiliĢ sürecinde çok önemli bir rol oynamıĢtır. 

Tarihte uzun yıllar savaĢlarla ve isyanlarla gündeme gelen Karadağ’ın, 1878- 

1908 yılları arasını kapsayan 30 yılı aĢkın bu süreçte, Osmanlı Devleti ile genelde iyi 

iliĢkiler kurduğu görülmektedir. Devletlerarası iliĢkilerde liderlerin Ģahsi iliĢkilerinin 

ve diyaloglarının, devletlerin dıĢ politikalarına olumlu yanda olumsuz yansımalarının 

olduğu muhakkaktır. Prof. Dr. Bayram Kodaman, bölge üzerine araĢtırma yaparken 

II. Abdülhamid ile Nikola’nın çok iyi iliĢkiler içinde olduğunu gösteren belgelere 

yıllar önce rastladığını söylemiĢ fakat ne yazık ki bu konuyu çalıĢmaya fırsat 

bulamadığını belirtmiĢtir. Gerçekten de zihnimizde, hep “düĢman” olarak tahayyül 

ettiğimiz Karadağ’ın, Osmanlı ile olan iliĢkilerinin iyi bir düzeye gelmesinde, 

Abdülhamid ve Nikola dostluğunun bir etkisinin olup olmadığı sorusu, cevaplanmayı 

bekleyen önemli bir soru olarak karĢımıza çıkmıĢtır. Burada, çalıĢmamızın çıkıĢ 

noktasını oluĢturan bu soruya cevap aranmıĢ ve II. Abdülhamid dönemi Osmanlı- 

Karadağ siyasi iliĢkileri araĢtırılmıĢtır. 

II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı- Karadağ Siyasi İlişkileri baĢlığını taĢıyan 

bu çalıĢma üç bölümden oluĢmaktadır. Giriş kısmında Karadağ’ın menĢei, konumu ve 

özellikleri ile ilgili bilgiler verilerek, eski çağlardan II. Abdülhamid dönemine kadar 

tarihi süreç anlatılmıĢtır. Osmanlı- Karadağ Siyasi ĠliĢkilerinin arka planı 

oluĢturularak, Karadağ’ın Osmanlı yönetimine girmesi, ve Fransız Ġhtilali’yle 19. 

vi

yüzyılda yükselen milliyetçilik cereyanları neticesi çıkan Karadağ isyanları, yine giriĢ 

kısmında incelenmiĢtir. 

Birinci bölümde II. Abdülhamid’in baĢa geçmesi ve devam etmekte olan 

Karadağ-Sırp ve Osmanlı SavaĢı’nın sona erdirilme çabalarına yer verilerek 

Karadağ’ın bağımsızlık süreci açıklanmaya çalıĢılmıĢtır. 93 Harbi’nde Karadağ’ın 

rolü, Ayastefanos ve daha sonra Berlin AntlaĢması’nda Karadağ ile ilgili maddeler ve 

Karadağ’ın bağımsızlığı konusu iĢlenmiĢtir. Osmanlı-Karadağ sınırları ve Berlin 

AntlaĢması’nın öngördüğü maddelerin Karadağ ve Osmanlı özelinde uygulanması 

yine bu bölümde anlatılmıĢtır. 

İkinci bölümde, birbirlerini devlet olarak tanıyan iki hükümdarın dostluk 

iliĢkilerine değinilmiĢtir. Diplomatik iliĢkilerin baĢlaması, atanan sefirler ve 

özelliklerinden bahsedilen bu bölümde ayrıca iki hükümdarın politikalarına da yer 

verilmiĢ, dostluk iliĢkileri, birbirlerine yazdıkları taziye, tebrik, teĢekkür mektupları 

örnek verilerek açıklanmıĢtır. 

Üçüncü bölümde ise Osmanlı- Karadağ sınır tespit çalıĢmalarına ve sınır 

sorunlarına yer verilerek, Prens Nikola ve II. Abdülhamid’in çözümsel yaklaĢımları 

izah edilmeye çalıĢılmıĢ, iki toplum arasında çatıĢmanın nedenleri irdelenmiĢtir. 

Son olarak, çalıĢmamızın fikir planından bitiĢ aĢamasına kadar katkıları olan; 

baĢta Prof. Dr. Bayram Kodaman’a, danıĢman hocam Prof. Dr. Fahrettin Tızlak’a, ve 

Doç. Dr. Süleyman Seydi’ye, maddi manevi desteğini esirgemeyen babam Av. Ġsmet 

Özcan’a teĢekkürü bir borç bilirim. Ayrıca Karadağ’lı meslektaĢlarım Adnan Pepiç ve 

Vesna Vuskoviç’e yardımları nedeniyle müteĢekkirim. 

Uğur Özcan 

Isparta 2009 

vii

ÖZET 

II. ABDÜLHAMĠD DÖNEMĠ OSMANLI-KARADAĞ SĠYASĠ 


Uğur ÖZCAN 

Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı 

Doktora Tezi, 339 sayfa, Nisan 2009 

Danısman: Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK 

Bu çalıĢmanın amacı, Osmanlı-Karadağ iliĢkilerinde çok önemli bir yer tutan 

Abdülhamid-Nikola dostluğunun iki ülke iliĢkilerine etkisini ortaya koymaktır. Ayrıca 

Karadağ’ın bağımsız bir devlet olarak, devletler muvazenesinde Osmanlı Devleti ile yaĢadığı 

otuz yılı aĢkın siyasi tecrübeyi ele alarak iki devlet iliĢkilerindeki olumlu değiĢimi 

yansıtmaktır. 

Zaman sınırlaması olarak II. Abdülhamid dönemiyle sınırlandırılan çalıĢmada, konu 

sınırlanmdırmasına da gidilerek, siyasi iliĢkiler ele alınmıĢtır. ÇalıĢmanın sonucunda Ģu 

neticelere ulaĢılmıĢtır. 

Bugün Balkanlarda Adriyatik Denizi kenarında küçük ve bağımsız bir devlet olan 

Karadağ’ın Osmanlı Devleti ile iliĢkileri 14. yy da baĢlamıĢtır. Osmanlı Devleti’nin, coğrafi 

Ģartlar ve kabile tarzı yaĢam Ģekilleri nedeniyle tam anlamıyla hakimiyet sağlayamadığı 

Karadağ’da, özellikle 19. Yy’da milliyetçilik hareketlerinin ve panslavist hareketlerin 

etkisiyle, Osmanlı Devleti’ne karĢı bir çok isyan meydana gelmiĢtir. II. Abdülhamid’in tahta 

geçmesi ve patlak veren Osmanlı-Rus Harbi’nin ardından imzalanan 1878 Berlin 

AntlaĢması’yla Karadağ bağımsızlığını kazanmıĢtır. Bağımsızlık sürecine kadar iliĢkiler hep 

çatıĢma ve savaĢ ağırlıklı olmuĢtur. 

Karadağ, I. Nikola yönetiminde Osmanlı Devleti ile diplomatik iliĢkilere baĢlamıĢtır. 

Böylece II. Abdülhamid’in tahttan indiriliĢine kadar, iki devlet arasında küçük sınır 

çatıĢmaları haricinde savaĢın görülmediği, yaklaĢık 30 yıllık bir süreç yaĢanmıĢtır. BarıĢın 

hakim olduğu bu dönem, iki devlet iliĢkilerini çok olumlu bir noktaya getirmiĢtir. Bunda II. 

Abdülhamid ve Nikola’nın devlet yönetimindeki Ģahsi becerileri ve kiĢisel dostluklarının 

büyük etkisi vardır. Iki devlet arasında kriz noktasına gelen hadiselerin, iki liderin çözümsel 

ve barıĢcıl yaklaĢımlarıyla halledildiği görülmüĢtür. Nikola’nın Ġstanbul seyahatleri, 

Abdülhamid’in misafirperverliği, Karadağlıların ezelden beri sahip olduğu “Türk düĢmandır” 

önkabülünün kendi içlerinde sorgulanmasına yardımcı olmuĢtur. 

1908’de II. MeĢrutiyet’in ilanı ile Abdülhamid’in etkisi azalmıĢ Jöntürk muhalefeti 

etkisini göstermiĢtir. Bu yıldan sonra iliĢkilerin durağanlaĢması ve Abdülhamid’in tahttan 

inmesiyle birlikte Balkan SavaĢları’nın ortaya çıkması, Abdülhamid ve Nikola’nın 

siyasetlerinin yerindeliğinin bir kanıtıdır. 

Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti, Karadağ, Siyasi Tarih, Prens Nikola Petroviç, II. 

Abdülhamid, Sınır Sorunları, diplomatik iliĢkiler, Çetine, Balkanlar. 

viii

ABSTRACT 

POLITICAL RELATIONS BETWEEN THE OTTOMAN EMPIRE and 

MONTENEGRO in the ABDUL HAMID II ERA 

Suleyman Demirel University, Institute of Social Science, Department of History 

Ph.D, Thesis, 339 pages, April 2009 

Dissertation Advisor: Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK 

The aim of this work is to identify the impacts of the Abdul Hamid - Nicholas 

friendship on the relations between the Ottoman Empire and Montenegro. A further goal is to 

describe how relations between the two states improved during thirty plus years of contact 

between the Ottoman Empire and Montenegro as an independent entity. This study focuses 

on the Abdülhamid period and concentrates on the topic of political relations. An abridged 

discussion of study results is provided below. 

Montenegro, an independent and relatively small-sized Balkan country by the 

Adriatic Sea, established relations with the Ottoman Empire as early as the 14 th century. The 

Ottomans were not able to dominate Montenegro fully due to difficulties posed by geography 

and the tribal lifestyle prevailing in the region. Montenegro was home to several revolts 

against the Ottomans in the 19 th century, which was a consequence of nationalist movements 

and pan-Slavic tendencies of the time. The accession of Abdul Hamid II to the Ottoman 

throne, followed by the Russo-Turkish War (1877-1878), led to the conclusion of 1878 Berlin 

Treaty which meant independence for Montenegro. 

Under the rule of Nicholas I, Montenegro began diplomatic relations with the 

Ottoman Empire. Minor border skirmishes being excepted, the relations ushered in an 

approximately 30-year era of no armed conflict between the two states until the deposition of 

Abdul Hamid II. The peaceful era has raised the relations between the two to a very positive 

high. The political leadership skills of Abdul Hamid and Nicholas I, as well as their friendly 

manners, played a major role on the mutually amicable relations. Incidents escalating to crisis 

levels between the two states were resolved with the solution-oriented and peaceful 

approaches of these two leaders. Nicholas’ visits to Istanbul, coupled with Abdul Hamid’s 

hospitality, helped Montenegrins to tone down their historic perception of Turks as foes. 

Nevertheless, opposition by Ittihat ve Terakki Cemiyeti (Committee of Union and 

Progress), backed by Albanians upset by territorial concessions to Montenegro, resulted in 

the proclamation of the Second Constitutional Era in 1908. Shortly thereafter, Abdul Hamid’s 

rule came to a close. The policies implemented by the Ittihat ve Terakki Cemiyeti disrupted 

the balance Abdul Hamid had put in place in the Balkans. Relations between the Ottoman 

Empire and Montenegro were weakened, and the way was paved for the Balkan Wars, as a 

result. 

Key Words: Ottoman Empire, Abdul Hamid II, Montenegro, Balkans, Prince 

Nicholas Petrovich, Cetinje, Political Relations, Ottoman-Montenegrin Relations 

ix

KISALTMALAR 

a.g.e. 

a.g.m 

a.g.web. 

AKÜ 

AÜDTCF 

BOA 

C. 

Çev. 

DĠA: 

Ed. 

Haz. 

ĠA: 

MEB : 

s. 

S. 

SDÜ 

TDK 

TDVY 

Ter. 

TTK 

YKY 

YL 

: Adı geçen eser 

: Adı geçen makale 

: Adı geçen web 

: Afyon Kocatepe Üniversitesi 

: Ankara Üniversitesi Dil-Tarih-Coğrafya Fakültesi 

: BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi 

: Cilt 

: Çeviren 

: Diyanet Ġslam Ansiklopedisi 

: Editör 

: Hazırlayan 

: MEB Ġslam Ansiklopedisi 

: Milli Eğitim Bakanlığı 

: sayfa 

: Sayı 

: Süleyman Demirel Üniversitesi 

: Türk Dil Kurumu 

: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları 

: Tercüme 

: Türk Tarih Kurumu 

: Yapı Kredi Yayınları 

: Yüksek Lisans 

xi

KONU VE KAYNAKLAR 

I. KONU 

1878 Berlin AntlaĢması’yla bağımsızlığını kazanan, 1918 yılında 

Avusturya’nın iĢgaline uğrayarak bağımsızlığı son bulan Karadağ Devleti, Osmanlı 

Devletiyle yaklaĢık 40 yıllık müstakil devlet olarak iliĢkisini sürdürmüĢtür. Bugün 

Sırbistan-Karadağ’dan ayrılarak Karadağ Cumhuriyeti olarak bağımsızlığını kazanan 

bu küçük Balkan devletinin, Abdülhamid’in 33 yıllık saltanatı döneminde, Osmanlı 

Devleti ile iyi iliĢkiler kurduğu görülmektedir. II. Abdülhamid’in, Dünya ve Avrupa 

siyasetinde uyguladığı denge politikasında, Karadağ’ın konumu nedir? sorusuna 

cevap aranırken, ayrıca II. Abdülhamid’in Prens Nikola ile dostluğunun Osmanlı- 

Karadağ iliĢkilerine yansıması araĢtırılmıĢtır. 

Bu alanda eksikliği giderme hedefini ve amacını taĢıyan çalıĢma, Balkanlar ve 

Avrupa siyasetinde önemli bir yeri olan Osmanlı Devleti ve Karadağ Devleti’nin, 

özellikle Balkan SavaĢlarına sebep teĢkil edecek hadiselerin oluĢum sürecini ve yol 

haritasını aktarmaya gayret edecektir. Balkanlarda Karadağ’ın rolüne de böylece 

açıklık getirecek bu çalıĢma, iki devlet arasındaki iyi iliĢkileri de ortaya koyarak, o 

dönemdeki ufak çatıĢmaların nedenlerini irdeleyecektir. Bu sayede Türkiye-Karadağ 

iliĢkilerinin geliĢmesine yardımcı olacak günümüze ıĢık tutmaya çalıĢacaktır. 

II. KAYNAKLAR 

A. ARġIV BELGELERI 

ÇalıĢmamızda arĢiv belgeleri büyük bir önem arzettiği için Türkiye, Karadağ 

ve Ġngiltere’de olmak üzere üç önemli arĢivden yararlanılmıĢtır. Bunlar baĢta 

Ġstanbul’da bulunan BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi, Karadağ’ın eski baĢkenti 

Çetine’deki Devlet ArĢivi, ve Ġngiltere’deki Foreign Archives’tir. 

xii

BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi: BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi’nde konuyla ilgili 

1500’ye yakın belge tesbit edilmiĢtir. Özellikle Yıldız Tasnifi, Ġradeler Kataloğu, 

Hariciye Kataloğu, Hattı Hümâyunlar vb. kataloglardaki belgelerden yararlanılmıĢtır. 

Hicri 1293-1327 tarihlerini içeren belgeler, Sadaret, Ġradeler, Yıldız Tasnifi, 

Meclisi Vükelâ Mazbataları, Dahiliye ve Hariciye tasniflerinden oluĢmaktadır. 

Özellikle Yıldız Tasnifi 1799 belge ile bu çalıĢmaya ıĢık tutacak tasniftir. Belgelerde 

Karadağ’da meydana gelen isyanlar ve onların bastırılmasına yönelik çalıĢmalar, 

Berlin AntlaĢması’ndan sonra Karadağ’ın durumu, vergiler gibi meselelerin yanında, 

Rusya’nın, Ġngiltere’nin ve Avusturya-Macaristan’ın tutumu ve Osmanlı -Karadağ 

iliĢkisinde oynadıkları rol konusunda bilgiler yer aldığı görülmüĢtür. Belgelerin 

arasında zaman zaman Sırpça, Rusça, Fransızca belgelere rastlamak mümkündür. 

Ama Osmanlıca tercümesi ve özeti mevcut olduğundan bu konuda bir zorluk 

yaĢanmamıĢtır. 

Karadağ Devlet ArĢivi (Drzavni Arhiv Crne Gore) Karadağ’ın eski baĢkenti 

Çetine’de bulunan Devlet ArĢivi’nde 1879-1918 yılları arası belgeleri ihtiva eden 

kataloglar bulunmaktadır. 1893 yılında oluĢturulan arĢivde bu dönemle ilgili yaklaĢık 

1500 belge vardır. Genelde Fransızca yapılmıĢ yazıĢmalar arasında Osmanlıca ve 

Sırpça yapılan yazıĢmalarda bulunmaktadır. Karadağlıların tabiriyle Karadağca olan 

bu belgelerden tercüme konusunda yaĢanılan sorun nedeniyle, bu çalıĢmada yer 

verilmemiĢtir. 

National Archives Foreign Office: Osmanlı- Karadağ iliĢkisi dendiği zaman 

Ġngiltere’deki National Archives’de Foreign Office belgelerini atlamamak gerekir. 

National Archives’te 1875-1910 arası bir hayli fazla belge vardır. Özellikle 

Ġngiltere’nin müdahil olduğu, Osmanlı- Karadağ iliĢkisini birebir ilgilendiren 

konularda, direkt baĢvurulabilecek çok zengin bir belge arĢivi vardır. Çetine ve 

ĠĢkodra’daki Ġngiliz konsolosları’nın ayrıca Ġstanbul’daki Ġngiliz elçisinin Karadağ 

Meselesi ile ilgili dıĢiĢleriyle yazıĢmaları ve raporları, bu noktada büyük önem 

arzetmektedir. Bu belgelerin bir kısmını Beitullah Destani, Montenegro: Political 

And Ethnic Boundaries 1840–1920 iki ciltlik eseriyle yayınlamıĢtır. Yine Bilal N. 

xiii

ġimĢir’in “Rumeli’den Türk Göçleri Belgeler”, isimli üç ciltlik eserinde yayınladığı 

Ġngiliz arĢiv belgeleri de dikkat çekicidir. Dolayısıyla bu çalıĢmada, Ġngiliz ArĢivi 

belgelerinden, yayınlanmıĢ olanlara yer verilmiĢtir. 

B. KRONIKLER 

Mustafa Nuri PaĢa’nın Netâyic-ül Vukuat’ı Ahmed Lütfi Efendi’nin, 

Vakanüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, Abdurrahman ġeref Efendi’nin, Son 

Vakanüvis Abdurrahman ġeref Efendi Tarihi gibi son derece önemli kroniklerde 

Osmanlı Karadağ iliĢkisinin tarihi temellerine dair bilgiler bulabilmek mümkündür. 

Bölgeye hakimiyeti, bilgisi ve tanıklığı ile Ahmet Cevdet PaĢa’nın Tarih-i Cevdet, 

Tezâkir, Maruzat gibi eserlerinde Karadağ ile ilgili verdiği bilgiler fevkalâde 

önemlidir. Ahmet Mithat’ın Üss-ü Inkilap, Zübdet-ül Hakâyık gibi eserlerinde 

Osmanlı-Karadağ SavaĢı’na, ve o dönemde geliĢen politik hadiselere dair detaylar 

vardır. Abdurrahman ġeref Efendi, hem son vakanüvis olması hem de mevzu edilen 

döneme tanıklık etmesi nedeniyle, verdiği bilgiler dikkat çekicidir. 

C. SEYAHATNÂMELER 

Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinde, bugün Karadağ Cumhuriyeti’nin 

sınırları içinde bulunan Podgoriça, Ülgün, Bar gibi kentler hakkında bilgiler 

verilirken ĠĢkodra ve civarı ile ilgili detaylar da göze çarpmaktadır. Verdiği bilgiler 

her ne kadar abartılı bilgiler olsa da, bölge hakkında fikir vermesi açısından nadide 

bir eserdir. 

Karadağ ile ilgili bilgilerin büyük bir kısmı 19.yy da bölgeye turist, gazeteci, 

araĢtırmacı ve diplomat olarak gidenleri izlenimlerinden oluĢmaktadır. Çoğu Ġngilizce 

olan bu eserlerde, Karadağ insanı, coğrafyası, kültürü ve siyaseti hakkında bilgiler 

bulabilmek mümkündür. William Miller’ın 1898 de yayınladığı “Travels And Politics 

in The Near East” adlı kitabında Karadağ’la ilgili izlenimler vardır. Bunun yanında 

Reginald Wyon, Gerald Prance isimli iki Ġngiliz’in 1905 yılında yayınladıkları “The 

xiv

Land Of The Black Mountain The Adventures Of Two Englismen In Montenegro” 

isimli seyahatname de Ġngilizler’in bakıĢ açısıyla Karadağlıları değerlendirmiĢtir. 19. 

yy’da Seyahatname olarak ele alabileceğimiz bir diğer Tükçe (Osmanlıca) eser ise 

Ahmet Cevat PaĢa’nın Karadağ Seyahatnamesi (M. Mercan) dir. Karadağ’da bir 

dönem Çetine Sefiri olarak görev yapan Ahmet Cevat PaĢa, Prens Nikola ile çıktığı 

yurt gezisindeki izlenimleri aktarmıĢtır. Osmanlı elçisinin gözüyle Karadağ’ı 

görebilme açısından ilgi çekici bir eserdir. 

D. GAZETELER 

O dönemde Osmanlı Devleti’nde, her ne kadar gazete yayınlarına dair bir 

kısım sınırlandırmalar olsa bile, Avrupa ve Amerika basınında Karadağ ve Osmanlı 

iliĢkileri ve Balkanlar’ı ilgilendiren olaylarla ilgili haber akıĢı sağlanmıĢ ve yorumlar 

yapılmıĢtır. Amerika’da yayın yapan New York Times, Washington Post 

gazetelerinin 1875-1910 arası bütün sayılarına ulaĢmak mümkündür. Hem köklü 

gazeteler olmaları açısından hem de Osmanlı-Karadağ iliĢkilerine Batı gözüyle 

değerlendirmiĢ olmaları açısından önem taĢımaktadırlar. Bu haberlerin geneline 

bakıldığında Karadağ’ı destekler nitelikte haberler olduğu gözlerden kaçmamaktadır. 

Karadağ’ın Osmanlı Devleti karĢısında gösterdiği baĢarı, Batı basınının Karadağ’a 

ilgisini artırmıĢ ve bölgeye muhabirler gönderilmiĢtir. 

Osmanlıca gazetelere gelince; 1878-1908 yılları arasında birçok gazete, 

sansüre ve engellemelere rağmen yayınlanmıĢtır. Kesintili de olsa o devirde çıkan 

gazeteler arasında Ġkdam, Vatan, Vakit, Malumat ve Sabah Gazeteleri’ni saymak 

mümkündür. Gazeteler özellikle Osmanlı- Karadağ ve Sırp SavaĢına, 93 Harbine 

geniĢ yer vermiĢler, cephelerdeki geliĢmeleri günbegün okuyucularına aktarmıĢlardır. 

Karadağ Prensi’nin Ġstanbul ziyaretleri de Osmanlı gazetelerinde yer bulmuĢ ve 

günlerce yayın yapılmıĢtır. 

Sırpça yada yeni tabirle Karadağca gazetelerden Glas Crnogorska gazetesi bu 

çalıĢmada yer verilen gazetelerdendir. Bu gazetenin eski sayıları Karadağ Devlet 

xv

ArĢivinde mevcut ve araĢtırmacılara açıktır. Glas Crnogorska, Karadağlıların gözüyle 

Osmanlı Devleti’ni anlayabilmek açısından önem arz etmektedir. 

E. KĠTAPLAR 

Osmanlı-Karadağ Siyasi ĠliĢkilerini yada genel anlamda Osmanlı-Karadağ 

ĠliĢkilerini inceleyen sipesifik bir kitap dünya kütüphanelerinde ve Türkiye’de belli 

baĢlı önemli kütüphanelerde rastlanılmamıĢtır. ÇalıĢma konusu olarak bu konun 

seçilmesinin en önemli nedenlerinden birisi de bu boĢluk olmuĢtur. Osmanlı Karadağ 

iliĢkisi, ya eserlerde konu baĢlığı olarak ele alınmıĢ, ya da makale boyutunda 

incelenmiĢtir. Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi adlı eserinin 5-6. ciltlerinde Karadağ 

ile ilgili bilgiler verirken fazla detaya girmemiĢtir. Yine Bayram Kodaman DoğuĢtan 

Günümüze Büyük Ġslam Tarihi’nin 12 cildinde Karadağ isyanlarından bahsederken 

konuyla ilgili ipuçları vermiĢtir. John B. Treadway, “The Falcon And The Eagle 

kitabında Karadağ ve Avusturya-Macaristan iliĢkisini konu edinirken, 1908 yılı 1914 

yılını hedef almıĢtır. Karadağlıların efsanevi yazarı Milovan Djilas’ın, 

“Montenegro”su daha çok Karadağ’ı sosyolojik ve antropolojik yönden anlatan bir 

eserdir. Elisabeth Roberts’ın “Realm Of The Balck Mountain; A Hsitory Of 

Montenegro, kitabı Karadağ tarihini anlatan belki de en kapsamlı ve en yeni 

eserlerden birisidir. Fakat bu eserde de Karadağ’ın eski çağlardan günümüze kadar 

olan tarihini ana hatlarıyla iĢlemesi nedeniyle, Osmanlı Devleti ile olan iliĢkilerine 

doğal olarak fazla değinilememiĢtir. Ayrıca söz konusu eserde Osmanlı 

kaynaklarından yararlanılmadığı görülmüĢtür. Diğer taraftan yayınlanan yabancı dilde 

eserlerde Karadağ, “ Doğu Sorunu” yada “Balkan Sorunu” kapsamında ele alınmıĢtır. 

Mahmut Celalettin PaĢa’nın Mir’at-ı Hakîkat,. Ahmet Mithat’ın Üss-ü 

Ġnkılâp’ı ve, Zübdet-ül Hakâyık’ı, Ali Fuat Türkgeldi’nin Mesâil-i Mühimme’si, ve 

Türk Tarih Kurumu’nun tıpkı basım beĢ ciltlik Muâhedat Mecmuâsı, gibi eserler 

Osmanlı-Karadağ iliĢkilerine dair bilgilerin bulunabileceği kaynak eserlerdir. 

xvi

Karadağ ile ilgili yazılmıĢ kitapların büyük bir kısmı Ġngilizce eserlerden 

oluĢmaktadır. Konuyla ilgili yazılmıĢ 50 ye yakın eser mevcuttur. Bunun bir kısmı 

1914 ve sonrası bir kısmı ise Osmanlı dönemi öncesi Karadağ’ı anlatan kitaplardır. 

F.MAKALELER 

Bilimsel makalelerin yayınlandığı hakemli dergiler, baĢta Belleten olmak 

üzere Balkan araĢtırmalarına ağırlık veren bilimsel dergiler gözden geçirildiğinde 

konuyla ilgili çıkan makalelerin büyük bir kısmının, Hersek Ġsyanı, Sırp-Karadağ ve 

Osmanlı SavaĢı, 93 Harbi’ni konu edindiği görülür. Mithat Aydın, Nedim Ġpek, 

Hüdai ġentürk, Halil Sedes gibi akademisyen ve yazarların da Karadağ’la ilgili 

makale çalıĢmaları vardır. Bunlar “Hersek İsyanı” merkezli çalıĢmalar olmuĢtur. 

Ġslam Ansiklopedileri, Britannica, Meydan Larous, Türk Ansiklopedisi gibi eserlerde 

Karadağ hakkında ansiklopedik bilgiler ıĢığında Osmanlı iliĢkilerine değinilse de bu 

bilgiler kısıtlı kalmıĢtır. 

G.TEZLER 

YÖK tez kataloğunda bu konuyla ilgili sadece, Abidin Temizer’in “sınır 

sorunlarını” ele alan “Osmanlı Karadağ Sınır AnlaĢmazlıkları Ve Çözümü 1878- 

1912” adlı Yüksek Lisans çalıĢması vardır. Temizer, bu çalıĢmasında sınır sorunlarına 

ve çözümüne dair arĢiv belgeleri ıĢığında bilgiler vermiĢtir. Doktora düzeyinde bir 

çalıĢma tespit edilememiĢtir. Ama, Mehmet Mercan’ın “Sadrazam Ahmed Cevad 

PaĢa” baĢlıklı doktora tezinin bir bölümünde, Ahmet Cevat PaĢa’nın Çetine 

Sefâretiyle ilgili verdiği bilgiler, kayda değerdir. Ayrıca Amerika’daki University Of 

Cincinnati’den Natasha Margulis’in “Njegos’s Montenegro, The Great Powers and 

the Moderniazations in the Balkans 1830-1851”, adlı doktora tez çalıĢması, Prens 

Nikola Dönemi öncesi Karadağ’ı incelemiĢtir. 

xvii

GĠRĠġ 

OSMANLI- KARADAĞ ĠLĠġKĠSĠNĠN TEMELLERĠ 

I. KARADAĞLILARIN MENġEĠ 

Balkan yarımadasının 1 batısında bulunan Karadağ‘ın, güneydoğusunda 

Arnavutluk, kuzeydoğu ve doğusunda Sırbistan ve Kosova, batısında Bosna Hersek yer 

almaktadır. Karadağ, Adriyatik Denizi‘nin kenarında 2 ve doğuyla batının buluĢtuğu 

noktada olan küçük bir ülkedir 3 . 2006 yılında Sırbistan-Karadağ‘dan ayrılan ve 

bağımsızlığını ilan eden Karadağ‘ın 4 , bağımsız bir devlet olarak dünya 

konjonktüründeki yerini alması bir ilk değildir. Daha öncesinde 1878 ve 1918 yılları 

arasında bağımsız bir devlet olarak varlığını sürdüren Karadağ, ismini yüksek kıraç 

―karst‖ siyah renkli volkanik oluĢumlardan almıĢtır. BaĢka bir iddiaya göre ise Karadağ 

ismi ―Crnojeviç‖ten gelmektedir 5 . Bu ismin ilk kullanımının 15. yy Venedik 

Cumhuriyeti‘ndeki kaynaklara dayandığı söylense de kimi kaynaklarda 1276 yılında 

kullanıldığının tahmin edildiği belirtilmektedir. Daha sonraları bu isim yerini Duklja ve 

1 

Güneydoğu Avrupa‘ya verilen tarihi ve coğrafik bir terim olarak tanımlanan ―Balkanlar‖ın Antik 

Yunan‘daki ismi ―Peninsula of Haemus‖ tur. William Miller 1898 yılında basılan Ġngilizce eserinde, 

gezdiği Dalmaçya, Karadağ, Bosna-Hersek, Ragusa Arnavutluk, Yunanistan, Girit, Bulgaristan ve 

Ġstanbul‘u ―Near East‖ (Yakın Doğu) olarak adlandırmaktadır. William Miller, Travels And Politics in 

The Near East, T. Fisher Unvin, London 1898. 

2 Nenad Moacanin, ―Karadağ‖ DĠA, C. 24, TDVY, Ġstanbul 2001, s. 384 

3 Marian Cruger Coffin, ―Where East Meets West, A Visit To Picturesque Dalmatia, Montenegro And 

Herzegovina” The National Geographic Magazine, Vol. XIX, No: 5, May 1908 Washington DC, s. 319 

4 21 Mayıs 2006‘da yapılan referandum neticesinde 3 Haziran 2006‘da bağımsızlığını ilan etmiĢtir. 21 

Ģehirden oluĢmaktadır. Andrijevica, Bar (Antivari), Berane, Biyele Polye (Bijelo Polje), Budva, Çetine 

(Cetinje), Danilovgrad, Hersek Novi, KolaĢin (Kolašin), Kotor, Moykovaç (Mojkovac), NikĢik (Nikšić), 

Plav, Pluţine, Pljevlja, Podgorica, Rojaye (Roţaje), ġavnik (Šavnik), Tivat, Ülgün (Ulcinj), Ţabljak CIA- 

The World Factbook, ―Montenegro‖

Zeta‘ya bırakmıĢtır 6 . Evliya Çelebi, ‗Seyahatname‘ adlı eserinde 1662 yılında gittiği 

Karadağ‘dan ―Karadağ nâm bir sengistân-ı bî emân‖ diye bahsetmektedir 7 . Sırp-Hırvat 

dilinde ―Crna Gora‖ 8 , Ġtalyan kaynaklarında ―Montagna Nera‖, ―Montenero‖ ya da 

―Monte Negro‖ olarak yer almıĢtır. Batı Avrupa dillerinde ‗Montenegro‘ diye anılan 

Karadağ, Ġngilizcede de ‗Montenegro‘ olarak geçmektedir. Türkçede kullanılan 

―Karadağ‖ ismi de ―Crna Gora‖ ve ―Monte-Negro‖nun çevirilerinden meydana 

gelmektedir. Dağlık bir yapısı olan Karadağ, yerleĢim açısından elveriĢli bir yapıya 

sahip olmayan kayalıklara sahiptir 9 . 

Bugün Karadağ Cumhuriyeti‘nin bulunduğu yerde M.Ö. 6. yüzyılda 

Arnavutların atası olarak bilinen Ġlliryalılar vardır. Adriyatik Denizi‘nin kenarında antik 

Akdeniz medeniyetinden kolonicilerin ve tüccarların yerleĢtiği bir yer olan bu bölgeye, 

M.Ö. 6 ve 7. yüzyıllarda zengin Yunan kolonilerinin yerleĢtiği görülmektedir. Celtlerin 

M.Ö. 4. yüzyılda buraya hâkim oldukları sanılmaktadır. M.Ö 3. yüzyılda Ġllirya Krallığı, 

merkezini ĠĢkodra‘ya taĢımıĢtır. Bölgedeki Roma hakimiyeti ise miladın ilk yıllarında 

etkisini göstermiĢtir. Romalılar, bölgedeki korsanlar üzerine birçok cezalandırıcı seferler 

düzenlemiĢ, sonunda M.S. 9 yılında bölge, Romalıların hakimiyeti altına girmiĢ, 

―Illiricum Eyaleti ‖ ismiyle imparatorlukta yerini almıĢtır. Bu eyalet, Adriyatik Denizi 

kenarında önemli bir ticari durak haline gelmiĢtir 10 . Fakat ticaretin canlılığı sahil 

Ģeridinde görülmüĢ, dağlık kesimde ticaret anlamında bir hareketlilik görülmemiĢtir. 

Roma Ġmparatorluğu‘nun bölünme sürecinde Karadağ, ĠĢkodra‘dan kuzeye doğru 

ayrılırken, , Slav ve Akdeniz insanı arasında ekonomik ve kültürel yönden devamlı 

marjinal bölgeyi sembolize eden çizgi belirginleĢmiĢtir. Roma Ġmparatorluğu‘nun 

6 

William M. Sloano, The Balkans, A Laboratory Of History, Jennigs&Graham, Cincinati 1914, s. 88- 

89. Natasha Margulis, Njegos‟s Montenegro, The Great Powers And The Moderniazations In the 

Balkans 1830-1851, Unpublished Phd. Dissertation, University Of Cincinnati, Cincinnati 2004, s. 6. 

7 

Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 6. Kitap, Haz: Seyit Ali Kahraman - Dr. Yücel Dağlı, 

YKY, s.104-107. Robert Dankoff, Robert Elsie, Evliya Çelebi In Albania And Adjecent Regions 

(Kosova, Montenegro, Ohrid), Tuta Sub Aegide Pallas, Bril, Leiden, Köln, Boston 2000, s. 46. 

8 Meydan Larausse, ―Karadağ‖, s. 924-925. 

9 

Dağlık arazi, burada doğal bir savunma hattı oluĢturur. Anlatılan bir efsaneye göre Tanrı, çantasına 

dünyanın çeĢitli yerlerine dağıtmak üzere kayalar taĢlar koymuĢ. Dağıtırken birden çantasındaki bütün taĢ 

ve kayalar bugün ―Karadağ‖ diye adlandırdığımız yere düĢmüĢ. The Ottoman Empire, The Sultans The 

Territory And The People, The Religios Tract Society, London 1859, Printed By William Tyler, s. 272. 

10 John B. Allcock, "Montenegro." Encyclopædia Britannica Online . 26 Sep. 2008 

2

yıkılmasıyla birlikte, Adriyatik‘in bu kısmı, 5. yüzyılda Gotların, 6. yüzyılda da 

Avarların istilasına uğramıĢtır. 7. yüzyılın ortalarında ise bölgeye Slavların hâkim 

olmaya baĢladığı görülmektedir 11 . Bizans‘ın meĢhur kralı Heraclius tarafından 622‘de 

Avar saldırılarına karĢı oluĢturulan ―tampon bölge‖ devleti olarak görev yapan 

Karadağ 12 , tarıma elveriĢsiz ve engebeli bir araziye sahip olmasına rağmen, ilk 

yerleĢimcilerden arta kalanlar için ve ―Romanizasyon‖ (RomalılaĢtırma) akımından 

kaçan kabileler için âdeta bir ―cennet‖ olmuĢtur 13 . 

Kabile zinciriyle örgütlenen Slavların yaĢadığı bu bölge 14 Büyük Sırbistan 

döneminde (11-14. yy. ) ―Zeta Devleti‖ halini almıĢtır. 1421 yılında Sırp yönetimine 

karĢı ayaklanan Stephan Crnojevic, bağımsızlığını kazanmıĢtır. Stephan Crnojevic, 

Zabljak‘ı kendisine baĢkent yapmıĢ ve Venedik‘in de desteğini alarak Yukarı Zeta‘nın 

kıraç ve kireç taĢlı dağlarına yerleĢmiĢtir 15 . 1459 yılına gelindiğinde ĠĢkodra Gölü 

civarındaki bütün topraklar Venedik hâkimiyeti altına girmiĢ ve böylece Zeta Devleti de 

ortadan kalkmıĢtır 16 . 

II. 19.YY. ÖNCESĠ OSMANLI-KARADAĞ ĠLĠġKĠLERĠNE GENEL BAKIġ 

13. yy‘da Anadolu‘da doğan ve Balkanlar‘a doğru yayılan Osmanlı seferleri 15. 

yy‘da etkisini iyiden iyiye göstermeye baĢlamıĢtır. Fatih Sultan Mehmet (1451–1481) 

zamanında Osmanlı Devleti, sırasıyla; Bosna (1463) ve Hersek‘i (1466) aldıktan sonra 

1479‘da Venedik‘le yapılan mücadelenin ardından ĠĢkodra‘yı almıĢ, 17 Zabljak‘ı yerle bir 

11 

John B. Allcock, agweb, 26 Sep. 2008 

12 Reginald Wyon, Gerald Prance, The Land Of The Black Mountain The Adventures Of Two 

Englismen in Montenegro, Methuen&Co, London 1905, s. 17 

13 

Allcock, agweb, 26 Sep. 2008 

14 

Allcock, agweb, 26 Sep. 2008 

15 

Donal Edgar Pitcher, Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun Tarihsel Coğrafyası, YKY, Çev: Bahar Tırnakçı, 

Ġstanbul 2001, s. 136; Bu arada Arnavut Ġskender Bey‘in 1444 yılında Osmanlı Devleti‘ne karĢı topladığı 

kongreyi hatırlamakta yarar vardır. Bu kongreye Arnavut senyörleri ile içlerinde Stephan Crnojeviç‘in de 

bulunduğu Karadağ Prensleri de katılmıĢlar ve Ġskender Bey‘i baĢ olarak seçmiĢlerdir. Ġsmail Hakkı 

UzunçarĢılı; Osmanlı Tarihi II. (Ġstanbul‟un Fethinden Kanun-i Sultan Süleyman‟ın Ölümüne 

Kadar), TTK, Ankara 1995, s. 60, 72. 

16 

Meydan Larausse (M.L.), ―Karadağ‖, C.7, Meydan Gazetecilik ve NeĢriyat Ġstanbul 1986, s. 924-925 

17 

Defalarca sefer yapılmasına rağmen alınamayan, Venediklilerin elinde bulunan ―Arnavutluk 

Ġskenderiyesi‖ ĠĢkodra, sonunda 1478‘de Fatih Sultan Mehmet‘in bizzat yönettiği muhasara ile 

fethedilmiĢtir. Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı, age, s. 60, 72. Fatih Sultan Mehmet, ĠĢkodra‘yı almak için 

3

etmiĢtir 18 . NikĢik‘e kadar bütün Kuzey Karadağ, Osmanlı hâkimiyeti altına girmiĢtir. 

Venedik‘in yanında Osmanlı Devleti‘ne karĢı savaĢan Crnojevic‘in oğlu Zeta Beyi Ġvan 

Crnojeviç (Kara Ġvan) (1466–1490), Karadağ‘ın baĢkentini Çetine‘ye taĢımak zorunda 

kalmıĢtır. ĠĢkodra‘nın düĢüĢüyle Crnojeviç Ġtalya‘ya kaçmıĢ ve Karadağ‘da Osmanlı 

hâkimiyeti baĢlamıĢtır 19 . 

II. Beyazid Dönemi‘nde (1481-1512) Karadağ, 1499‘da ĠĢkodra‘nın fethinden 

sonra Kuzey Arnavutluk‘ta oluĢturulan ĠĢkodra (Ġskenderiye) Sancağı‘nın bir kazası 

haline getirilmiĢtir 20 . Karadağ‘a her fırsatta yardım eden Venedik, 1504 yılında onun, 

Osmanlı Devleti hâkimiyetinde olduğunu kabul etmiĢtir. 1503 yılı, buradaki Osmanlı 

hâkimiyetinin en parlak olduğu yıldır. Zaten bu yıldan itibaren Osmanlı Devleti‘nin 

Karadağ‘daki hâkimiyeti gittikçe zayıflamıĢtır 21 . 

Karadağ, 1516–1851 yılları arası teokratik sistem benzeri bir anlayıĢla ―Prince 

Bishop*‖lar tarafından yönetilmiĢtir. 1539‘da Barbaros Hayreddin PaĢa ve Rumeli 

Beylerbeyi Hüsrev PaĢa ortaklaĢa hareket ederek Venediklileri Karadağ kıyılarından 

uzaklaĢtırmıĢlardır. Bundan sonra bölgenin idaresi Bosna Beylerbeyliği‘ne bırakılmıĢtır. 

Bosna Beylerbeyi Ulama PaĢa, Karadağ‘daki ilk Osmanlı genel valisidir 22 . Fakat Ģunu 

söylemeliyiz ki Osmanlı Devleti her ne kadar Karadağ‘a girmiĢ ve askeri baĢarılar elde 

etmiĢ olsa da, tam ve mutlak bir hâkimiyetten söz edilememektedir. Karadağ‘ın sahip 

olduğu olumsuz doğa koĢulları, Osmanlı Devleti‘nin buraya hâkim olmasının önünde 

birkaç gemiye ve topa ihtiyaç duymuĢsa da bölgenin dağlık yapısı ve dik yamaçları, ne kızaklar üzerinde 

gemi yürütmeye ne de hayvanlarla topları çekmeye elveriĢli değildir. Bu nedenle ĠĢkodra Gölü‘nde iki 

küçük tersane ve top dökümhanesi yaptırmıĢtır. Namık Kemal, Osmanlı Tarihi-2, Bilge Kültür Sanat, 

Transkribe: Mücâhit Demirel, Ġstanbul 2005, s. 295. 

18 Pitcher, age, s. 136 

19 

Pitcher, age, s. 136 

20 Ġskenderiye Sancağı, Sırbistan‘ın bir bölümünü içinde barındırmaktaydı. XVI. yy baĢlarında Ġskenderiye 

sancağı, Ġpek, Vulçitrin, Bihor, PriĢtina, Novaberda, Prizren, Potgoriça, Zabljak, Drivasto, Karadağ 

kazaları ve Medun kalesinden oluĢmaktaydı. Venedikliler Ģehri tamamen boĢaltarak Osmanlı Devleti‘ne 

antlaĢmayla teslim etmiĢlerdir. Michale Kiel, ―ĠĢkodra‖ DĠA, C. 23, TDVY, Ġstanbul 2001, s. 434 

21 Pitcher, age, s. 136 

* Prens-Piskopos denilen ve kiliseleri elinde bulundurmanın yanında idari olarak da hakimiyeti elinde 

bulunduran kiĢilere verilen isimdir. 

22 

Dragos D. Kostich, ―Montenegro‖, Encyclopedia International, Grolear Incorporated, Canada 1970, s. 

254. Ġsmet Parmaksızoğlu, ―Karadağ‖, Türk Ansiklopedisi, C. XXI, MEB, Ankara 1974, s.266 

4

hep bir engel teĢkil etmiĢtir 23 . Karadağlıların ―inatçı‖ bir Ģekilde direniĢ göstermesi, 

yaĢanması zor iklim ve yeryüzü koĢulları, büyük orduların baĢ edemeyecği bir coğrafi 

yapı, Osmanlı ordusunu zorlamıĢtır 24 . Oldukça fakir olan bu bölgeyi fethetmek için sarf 

edilecek çabaya rağmen, kazanılacakların kaybedileceklerden daha az olacağı 

muhakkaktır 25 . Bu nedenle, Karadağ Prensliği‘ne 1521 yılında Eflak‘taki Voynuk 

köylülerine uygulanan statü uygulanmıĢ ve Karadağlılar, olağan ve olağanüstü vergilerin 

hiçbirisinden sorumlu tutulmamıĢlardır 26 . 

II.Selim (1566-1574) döneminde Hüseyin PaĢa ve Ahmet PaĢa‘nın 1571 yılında 

birlikte hareket ederek Venediklileri yenmesiyle Ülgün, Bar ve Budva kale ve limanları 

ele geçirilmiĢ ve böylece Karadağ kıyılarının fethi de tamamlanmıĢtır. Osmanlı 

hâkimiyeti burada 1684 yılına kadar sürmüĢtür. Tam bu tarihlerde Venedikliler, kutsal 

ittifaka katılarak Karadağlıları isyan ettirmiĢlerdir. Bunun üzerine Osmanlı Devleti‘nin 

Ġlirya cephesi komutanı Süleyman PaĢa, 1692‘de Çetine‘ye (Cetinje) girmiĢ ve Ģehri 

tahrip etmiĢtir 27 . 

1696 yılında Karadağ‘da vladikalık el değiĢtirmiĢ ve hakimiyet Njegus 

kasabasındaki Petroviç ailesine geçmiĢtir. Böylece, vladikalar tarafından yönetilen 

Karadağ‘da artık yeni bir dönem baĢlamıĢtır. 1918 yılına kadar sürdürecekleri 

hanedanlık amcadan yeğene geçerek ilerlemiĢtir 28 . 1711‘de Rus Çarı I. Petro, Karadağ‘ı 

etkisi altına alarak onları isyana teĢvik etmiĢtir. Çar, Osmanlı topraklarındaki 

23 Nevill Forbes, Arnold J. Toynbee, D. Mitray, D.G. Hogarth, The Balkans, Oxford University Press, 

Oxford 1915, s. 107. 

24 Allcock, agweb. e.t. 26 Sep. 2008. 

25 L. S. Stavrianos, The Balkans since 1453, Hurst&Company, London 2001, s. 237. 

26 Karadağlılardan istenen tek Ģey, hane baĢına yılda 55 akçeydi. Fikret Adanır, Makedonya Sorunu, 

Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Çev: Ġhsan Catay, Ġstanbul 2001, s. 22. 

27 Parmaksızoğlu, agm, 266. 

Vladika, Karadağ‘da 1852 yılına kadar devletin ve kilisenin baĢı olan kiĢidir. Bazen de Prince-Bishop ile 

aynı anlamda kullanılmaktadır. 

28 Vladika Danilo, Petroviç hanedanının ilk temsilcisidir ve 1696 yılında baĢa geçmiĢtir. 1735 yılında 

öldükten sonra, amcasının oğlu Vladika Sava görevi devralmıĢtır. Sava öldükten sonra amcasının torunu 

Vladika Vasilije, o öldükten sonra da amcasının torunu Vladika Petar I baĢa geçmiĢtir. Bunun sistematik 

olarak Nikola‘ya kadar devam ettiği görülmektedir. Kısacası görüldüğü gibi hanedanlık babadan oğula 

değil amcadan yeğene ya da amca torunlarına geçtiği görülmektedir. Bunun nedeni yönetimin Prens- 

Bishop tabir edilen dini kimliği olan bir nevi baĢrahip tarafından yönetilmesidir. Geleneklere göre 

rahiplerin evlenmesi yasaktır. Bu nedenle çocukları olmadıkları için öldüklerinde yerlerine kardeĢlerinin 

çocukları yani yeğenleri geçerdi. Hanedan Ģeması için bkz. Marco Houston, Nikola &Milena King and 

the Quin of The Black Mountain, Leppi Publication, London 2003, s. 72-73 

5

Hristiyanları kurtarmak için giriĢtiği Prut SavaĢı‘nda Osmanlı ordusuna yenililince 29 

Karadağ‘a verdiği desteğin önü kesilmiĢtir 30 . Buna rağmen Rus Çarı I. (Deli) Petro 

zamanında yeterli geliri olmayan Karadağ‘a maddi yardım yapılmıĢtır 31 . AnlaĢılacağı 

üzere bu dönemden itibaren Karadağ üzerindeki Rus etkisi giderek artıĢ göstermiĢtir. 

III. Ahmed (1703–1730) döneminde Köprülüzâde Numan PaĢa, Rus Çarı I. 

Petro‘nun Karadağ‘ı kendi haline bırakmasını fırsat bilerek, Karadağ‘a sefer 

düzenlemiĢtir. Bunun üzerine Karadağlılar Dalmaçya kıyılarına kaçmıĢ ve Venedik‘e 

sığınmıĢlardır. Osmanlı- Venedik Harbi (1714) sonunda Numan PaĢa Çetine‘ye tekrar 

girmiĢtir. Böylece Venedik‘e yardım eden Karadağlılar bunun bedelini ağır 

ödemiĢlerdir 32 . Pasarofça AntlaĢması‘ndan sonra 1714‘te Danilo affedilmiĢ ve 

Karadağ‘a geri dönmesi sağlanmıĢtır 33 . 

Osmanlı Devleti 1730-1789 yılları arasında beĢ padiĢah değiĢtirirken, (I. 

Mahmud (1730–1754), III. Osman (1754–1757), III. Mustafa (1757–1774) I. 

Abdülhamid (1774-1789) ve III. Selim (1789–1807)) aynı dönemde Karadağ‘ın baĢında 

Sava Petroviç yeralmıĢtır. Sava Petroviç devrinde (1735–1782) Karadağ; Rus-Osmanlı- 

Venedik politikaları doğrultusunda yönlendirilmeye çalıĢılmıĢ ve etki altında 

bırakılmıĢtır. 1771 yılında Rusların kıĢkırtmasıyla ayaklanan Karadağlıların üzerine 

Bosna Valisi Silahdar Mehmet PaĢa, baĢarılı bir sefer düzenlemiĢtir 34 . 

Sultan Birinci Abdülhamid döneminde (1774 – 1789) Rusların Balkanlar‘daki 

etkisi belirginleĢmiĢtir. Osmanlı-Rus SavaĢı‘nın devam ettiği bir sırada baĢa geçen 

29 Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi (Karlofça AntlaĢmasından XVIII. yy‟ın Sonlarına 

Kadar), Cilt IV. Kısım 1. TTK, Ankara 1995, s. 78 

30 Parmaksızoğlu, a.g.m. s. 266. Georges Castellan, Balkanların Tarihi, Çev: AyĢegül Yaraman- 

BaĢbuğu, Miliyet Yayınları, Ġstanbul 1995, s. 314-315. 

31 Georgeos Castellan, age, s. 315. 

32 Mustafa Nuri PaĢa, Netâyic-ül Vukuat, C. III-IV, Haz. Prof. Dr. NeĢet Çağatay, TTK, Ankara 1979, s. 

31 

Pasarofça AntlaĢması, 1714-1717 Osmanlı-Avusturya-Venedik Harbi‘ne son veren ve 21 Temmuz 

1718'de imzalanan antlaĢmadır. Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı, age, Cilt IV. Kısım 1, s. 142-146. Ayrıca bkz. 

Encyclopædia Britannica, ―Treaty of Passarowitz” . (25 Oct. 2008). 

33 Parmaksızoğlu, agm, s.266. 

34 

Silahdar Mehmet PaĢa, bu baĢarılarından sonra Sultan III. Mustafa (1757–1774) tarafından 

sadrazamlığa getirilmiĢtir. Parmaksızoğlu, agm, s. 266. 

6

Abdülhamid‘in yapacağı pek bir Ģey yoktur. Yine I. Abdülhamid döneminde Ģartları en 

ağır anlaĢma özelliğini taĢıyan Küçük Kaynarca AntlaĢması (17 Temmuz 1774) 

imzalanarak, Rusların, Balkanlar‘daki Ortodoksları himaye altına almasına engel 

olunamamıĢtır 35 . 1779‘da Aynalıkavak Tenkihnamesi ile Ruslar, Balkanlar‘daki 

Ortodokslar üzerindeki hâmiliğini daha da güçlendirmiĢtir 36 . Ortodoks tebaanın 

koruyuculuğunun Ruslara verilmesi, Balkanlar‘da, aralarında Karadağ‘ın da bulunduğu 

Ortodoksların, Rusların etkisi altına girmesi anlamına gelmesinin yanında , Osmanlı 

Devleti‘nin içiĢlerine müdahale etmek için bir bahane olacaktır. Fakat Ģunu da 

belirtmeliyiz ki 18. yy sonlarına doğru Karadağ‘ın dînen bağlı bulunduğu İpek 

Patrikhanesi kaldırılmıĢ ve vladika, İstanbul Patrikhanesi’ne bağlanmıĢtır 37 . Böylece, 

Karadağ siyasi olarak bağlılığın yanında dinî olarak da Osmanlı Devleti‘ne bağlılığını 

bildirilmiĢtir. 

III. Selim‘in (1789–1807) padiĢah olduğu dönemde ĠĢkodra Valisi BuĢatlı Kara 

Mustafa PaĢa, ölümüne kadar, Karadağ‘ı tam anlamıyla kontrol altına almaya çalıĢmıĢ; 

lâkin baĢarılı olamamıĢtır 38 . O dönemde Karadağ‘ın baĢında Bishop I. Petar Petrovic, 

(1782 -1830) vardır. Petroviç hânedanının en popüler ruhani ve askerî liderleri arasında 

sayılan I. Petar, Martinici Savaşı‘nda (1796), ona müteakiben Krusi Savaşı’nda (1796) 

Osmanlı ordusuna karĢı savaĢmıĢtır. BuĢatlı Kara Mustafa PaĢa, Fransa‘nın da 

desteğiyle isyanı bastırmak istediyse de baĢarılı olamamıĢtır 39 . SavaĢ sonucunda, BuĢatlı 

35 The Ottoman Empire, The Sultans Territory And The People, The Religios Tract Society, London, 

1859, s. 172. Kemal Beydilli, ―Küçük Kaynarca‘dan YıkılıĢa‖ Osmanlı Devleti Tarihi, Ed: Ekmeleddin 

Ġhsanoğlu, IRCICA, Ġstanbul 1999, s. 65. Küçük Kaynarca AntlaĢması‘nın 7. ve 14. maddelerine göre 

Ortadoksların himayesinin Ruslara verildiği doğru bir anlamlandırma olmasa da bu maddeler ―kasıtlı‖ 

olarak Ġngilizce ve Fransızca çevirilerinde farklı anlamlar yüklenerek ―Rusların Ortodoks kiliseleri ve 

cemaati üzerinde himaye ve müdahale hakkı‖ veriyormuĢ gibi telakki edilmiĢtir. Kemal Beydilli, ―Küçük 

Kaynarca AntlaĢması‖ DĠA, C. 26, TDVY, Ankara 2002, s. 524-527. Ayrıca anlaĢma gnĢ bilgi için bkz. 

Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı, age, C. IV, Kısım. 1, s. 422-425. ―Utanç veric bir antlaĢma‖ olarak tarih edilen 

bu antlaĢma, Hammer‘in Osmanlı Tarihi‘nde, III. Mustafa devrinde yapıldığı yazmaktadır. Joseph Von 

Hammer Purgstall, Büyük Osmanlı Tarihi, C. 8, Üçdal NeĢriyat, Çev. Refik Özdek, Ġstanbul 1994, s.538 

36 Münir Aktepe, ―Abdülhamid I.‖ DĠA, C. 1, TDVY, Ġstanbul 1988, s. 214 

37 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, (Islahat Fermanı Devri), C. 6, TTK, Ankara 1995, s. 71 

38 Nenad Moacanin, agm, s. 385 

39 I. Petar bu savaĢlar öncesinde askerlerini son derece etkileciyi bir biçimde dini içerikli bir konuĢma 

yaparak bu savaĢa kutsallık atfederek özgürlüklerinden taviz vermeyeceklerini söylemiĢtir. Söz konusu bu 

konuĢmaların tam metni için bkz. ―Speeches to Montenegrins before battles against Turks on Martinici 

and on Krusa, 1796‖ History of Montenegro, Zemun, 1850, s. 92–93, 98–99 Translated by Stefan 

Branisavljevic.

Kara Mustafa PaĢa Karadağlılar tarafından esir alınarak idam edilmiĢ ve kesilen baĢı 

Çetine‘ye gönderilmiĢtir 40 . 

SavaĢın sonucu Karadağlılar için bir zafer olmuĢ, sınırlarını geniĢleten I. Petar, 

neredeyse Karadağ‘ı bağımsız bir devlet haline getirmiĢtir. Öyle ki, 1799‘da Osmanlı 

Devleti‘ne ―Karadağlıların hiçbir zaman Osmanlı Devleti‘ne bağlı bir tebaa 

olmadıkları‖ 41 yönünde bir ifadeyi kabul ettirmeyi baĢarmıĢlardı. Artık modern Karadağ 

devletinin bağımsızlığı ―de facto‖ olmuĢtur 42 . Bu, her ne kadar bir bağımsızlık ilanı olsa 

da uluslararası camiada, 1878 Berlin AntlaĢması‘na kadar kabul görmeyecektir 43 . 

III. 19. YÜZYILDA OSMANLI-KARADAĞ ĠLĠġKĠLERĠ 

19 yy baĢlarında, Karadağ yavaĢ yavaĢ isyanlarla, panslavist akımların ve 

milliyetçilik hareketinin etkisiyle, bağımsızlığa doğru gitmektedir. Bu arada Karadağ‘ın 

Adriyatik‘e açılan bir kapısı olan Kotor, Fransa ve Avusturya ile yapılan 1797 Campo 

Formia AnlaĢması‘yla Avusturyalılar tarafından iĢgal edilmiĢ ve Karadağ‘ın Adriyatik 

kapısı kapanmıĢtır 44 . Dolayısıyla 19. yy‘a Karadağ, denizle bağlantısı olmayan bir 

toplum olarak girmiĢtir. Unutmamak gerekir ki, 19 yy., Karadağ‘ın bir devlet olarak 

ortaya çıktığı yüzyıldır. O halde 19 yy‘daki geliĢmelere ve Karadağ‘ı devlet olmaya 

götüren etmenlere göz atmakta fayda mülahaza ediyoruz. 

40 Thomas Fleming, Montenegro The Devided Land, Chronicles Press Rockford, Ilinois 2002, s. 84 

41 Georgeos Castellan, age, s. 316 

42 Nevill Forbes, Arnold J. Toynbee, D. Dimitray, D.G. Hogarth, The Balkans, Oxford University Press, 

Oxford 1915, s. 110 

43 Nenad Moacanin, agm, s. 385; Ġsmet Parmaksızoğlu, agm, s. 266 

Bugün Ġtalya sınırları içinde ve Udine‘nin güney batısında bulunan Campo Formio kasabasında, 17 

Ekim 1797‘de Avusturya ile Fransa arasında yapılmıĢ bir barıĢ antlaĢmasıdır. Bu antlaĢmaya göre Venedik 

Cumhuriyeti tamamen ortadan kalkarken, Dalmaçya kıyılarının dahil olduğu Venedik toprakları 

Avusturya‘nın eline geçmiĢ ve böylece Avusturya Adriyatik‘e çıkmıĢtır. Fransa ise Yedi Ada‘yı almıĢ 

böylece Osmanlı Devleti‘ne komĢu olmuĢtur. Bu da Fransa‘daki milliyetçilik cereyanının Balkanlara 

sıçramasına neden olacaktır. Fahir Armaoğlu, 19.yy Siyasi Tarihi, TTK, Ankara 2003, s. 54-55. 

Encyclopædia Britannica., "Treaty of Campo Formio." . e.t. 25.10. 2008 

44 Georgeos Castellan, age, s. 315 

8

A. FRANSIZ ĠHTĠLALĠ‟NĠN ETKĠSĠ VE MĠLLĠYETÇĠLĠK 

HAREKETLERĠ 

19. yy. genelde Balkanlar‘da Fransız Ġhtilali‘nin (1789) etkisinin yoğunlukla 

hissedilmeye baĢlandığı bir yüzyıl olmuĢ ve kozmopolit yapıya sahip imparatorlukların 

korkulu rüyası haline gelen milliyetçilik hareketleri hız kazanmıĢtır. ġüphesiz ki bu 

akımdan en olumsuz etkilenen Osmanlı Devleti olmuĢtur. Fransa, Avusturya ile yaptığı 

Compa Formio Antlaşması‘yla Venedik‘in topraklarını paylaĢmıĢ ve Arnavutluk kıyı 

Ģeridinde bulunan Dalmaçya adalarına (Yedi Adalar) yerleĢmiĢtir. Bu hadise, Fransa‘yı 

Osmanlı Devleti ile sınır komĢusu hâline getirmiĢtir. Böylece 1805 yılında Karadağ 

tarihinde yeni bir dönem baĢlamıĢtır. Zira Fransızların Dalmaçya‘yı iĢgali, Karadağ 

üzerinde bir Fransız etkisinin de belirmesine yol açmıĢ ve Rus-Fransız çekiĢmesi 

Karadağ üzerinden yapılır hale gelmiĢtir 45 . 

Diğer taraftan, Napoleon Bonaparte‘ın Avrupa‘daki baĢarılı savaĢları, Osmanlı 

Devleti‘ni dıĢ siyasette Fransa‘ya meylettirmiĢtir 46 . Ayrıca Osmanlı Devleti‘nin eski 

gücünü kaybetmesi, hem idari hem de ekonomik olarak sıkıntılar yaĢaması 

Balkanlar‘daki halkları olumsuz etkilemiĢ ve milliyetçilik cereyanının sosyal anlamda 

karĢılık bulmasına yol açmıĢtır 47 . III. Selim‘in reform çabaları, ülkede çıkan iç isyanlar, 

savaĢlar, kadroların yetersizliği gibi nedenlerle sonuçsuz kalmıĢtır. Bunun yanında 

ĠĢkodra‘da BuĢatlı Kara Mustafa PaĢa‘nın ―güçlü ve baĢına buyruk âyân‖ olarak ortaya 

çıkması, iĢleri zorlaĢtırmıĢtır 48 . 

Balkanlar‘daki milliyetçilik Fransa‘da çıkan milliyetçilik akımından biraz farklı 

olarak geliĢmiĢtir. ―Mânevi ya da biyolojik olarak aidiyet duygusunu hissedebilecekleri 

bir millete köklerini dayandırma‖ olarak algılanan Balkan milliyetçiliğinde, orada 

yaĢayan insanların, bir milletin parçası olduğunu bilip bilmemesinin aslında pek bir 

45 Parmaksızoğlu, agm, s. 266 

46 Osmanlı Devleti, Fransa‘ya karĢı Ġngiltere ve Rusya ile ittifak kurmuĢ ve Ġngilizlerin Mısır‘a girmesine, 

Rusların ise boğazlardan geçmesine müsaade etmiĢtir. Lakin Fransa‘dan kurtulmak için yapılan bu 

ittifakla Osmanlı Devleti‘nin, Ġngilizler ve Ruslarla arası bozulmuĢtur. Fransa‘nın Mısır‘ı iĢgaliyle 

baĢlayan düĢmanlık 1802 Paris AntlaĢması‘yla sona ermiĢtir. Bu tarihten itibaren Osmanlı Devleti 

Fransa‘ya yakınlaĢmıĢtır. Kemal Beydilli, agm, s. 78 

47 Justin Mc Carty, Osmanlı‟ya Veda Ġmparatorluk Çökerken Osmanlı Halkları, EtkileĢim Yayınları, 

Çev: Mehmet Tuncel, Ġstanbul 2006, s. 82 

48 Sadece Rumeli de değil Arabistan‘da Vehhâbi ayaklanmaları Mısır‘da Mehmet Ali PaĢa isyanı gibi 

çeĢitli isyanlar meydana geliyordu. Kemal Beydilli, agm, s. 76 

9

önemi yoktur. “Bu insanlara nerede durmaları gerektiği öğretiliyordu. Hatta bu, onlara 

zorla kabul ettiriliyordu 49 .” ifadelerini kullanan Justin Mc Carty, Balkanlar‘da geliĢen 

milliyetçiliğin dıĢ destekli olduğunu vurgulamaktadır. Zaten Balkanlarda Slav 

milliyetçiliği; kilisenin, geliĢen ticaret burjuvazisinin ve köylülerin desteğiyle artmıĢ ve 

belli bir noktaya gelmiĢtir 50 . 

Kemal Karpat‘ın ifadesiyle Karadağ, yakın komĢuları ve Avrupalılar tarafından 

yalnız bırakılmıĢtır. Karpat, Karadağ‘ın diğer Balkan ülkelerindeki milliyetçilik 

anlayıĢıyla kıyaslandığında gerçek bir milliyet duygusu olmadığını savunmaktadır 51 . 

Sarp dağlar nedeniyle insanların dıĢ dünyayla iliĢkisi az olduğundan sahip oldukları 

kültürü uzun yıllar muhafaza edebilmiĢlerdir 52 . Özellikle 19 yy‘da Batılı seyyahların ve 

yazarların müthiĢ ilgi duyduğu bir yer haline gelen Karadağ, bunun öncesinde Avrupa 

kamuoyu tarafından bilinmeyen ve tanınmayan bir yerdir. 1890‘lı yıllarda bölgeye 

seyahat eden Ġngiliz yazar William Miller‘in Ġngiliz halkının ―Monte-Negro‖ ismi 

nedeniyle ―orada siyahlar mı yaĢıyor? Ya da Çetine Bulgaristan‘ın mı baĢkenti?‖ gibi 

tuhaf sorularla karĢılaĢması, Karadağ‘ın diğer devletlerden ―izole‖ bir konumda olduğu 53 

düĢünüldüğünde, hiç de ĢaĢırtıcı değildir. Karadağlılar hakkında Batıya bilgiler aktıkça 

Avrupalıların gözünde Karadağlılar ―William Wallece‖, ―Robin Hood‖ romantikliğiyle 

ele alınmaya baĢlanmıĢtı 54 . Slav yazarlarının ise Karadağlıları büyük ordulara karĢı 

cesurca savaĢan ―Spartalılar‖a benzettikleri vâkidir. 55 

19 yy‘a kadar Balkanlar‘da milliyetçilikten söz edilemezdi. Küçük bir ordu, bir 

kilise ve geliĢmemiĢ bir bürokrasiden oluĢan bir gücü elinde bulunduran dil ve etnik 

birliği olan hânedanlar vardır. Osmanlı Devleti Balkanlar‘da millet sistemiyle farklı 

etnik gruba mensup insanların cemaatlere bağlılıklarını güçlendirmiĢtir. Dolayısıyla, her 

49 Justin Mc Carty, age s. 82 

50 Ġlber Ortaylı, Ġmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, ĠletiĢim yay, Ġstanbul 2005, s. 62 

51 Kemal Karpat, Balkanlarda Osmanlı Mirası Ve Ulusçuluk, Ġmge Kitabevi, Ġstanbul 2004, çev, Recep 

Boztemur, s. 42 

52 Kemal Karpat, ―Balkanlar‖ DĠA, C.5, TDVY, Ġstanbul 1992, s. 25 

53 William Miller, age, s. 41 

54 John Mcdonald, Turkey And The Eastern Question, Dodge Publishing, NY 1912, s. 39 

55 Çetine‘yi gören kimi yazarlar adeta Avrupa‘da yüzlerce yıl bozulmadan yaĢamıĢ bir medeniyeti 

keĢfetmenin sevincini yaĢıyarak Ġngitere‘de kaybolmaya yüz tutmuĢ bazı erdemlerin hala korunabildiği bir 

yer olarak tasvir etmiĢlerdir. Barbara Jelavish, Balkanlar, C. 1, Küre Yay. Çev: Ġhsan Durdu, HaĢim Koç, 

Gülçin Koç, Ġstanbul 2006, s. 168 

10

toplumun kendi kiliselerini oluĢturarak kiliseler kanalıyla kendi etnik kültürlerini ve 

kimliklerini ortaya çıkarmasını sağlamıĢlardır. Ortodoks kiliselerinin hepsini Ġstanbul 

Fener Rum Patrikhanesi‘nin kontrolüne veren Osmanlı Devleti‘nin, Hıristiyanları millet 

sistemiyle tek bir çatı altında toplayarak ―evrensel cemaat‖ haline getirmesi, dinsel 

kimliklerinin bir parçası olan etnik kimliklerinin de belirmesini kolaylaĢtırmıĢtır 56 . 

Karadağ‘ın hem siyasi hem de politik olarak yapısı, diğer devletlerin yapısından 

farklılık arz etmektedir. Sınırları tam olarak belli olmayan Karadağ‘da kabileler arası 

çatıĢmalar ve kan davaları çok sık rastlanılan hadiselerdendir. Birbirleriyle kıyasıya 

çatıĢan kesimlerin (Arnavutlar, BoĢnaklar ve Karadağlılar) Osmanlı Devleti‘nin bir 

parçası olduğunu varsayarak haraç toplayan Osmanlı askerlerine karĢı birleĢtiği 57 

düĢünüldüğünde, Kemal Karpat‘ın ifadelerine hak vermek gerekmektedir. 

Balkanlar‘daki milliyetçi düĢüncelerin 1789 Fransız Ġhtilali ile baĢladığını 

düĢünmenin doğru olmadığını savunan yazarlar da vardır. Onlara göre, Karadağ için 

Fransız Ġhtilali‘nin etkin olduğunu söylemek çok anlamsızdır. Karadağ‘da ―yerel 

kimliğe‖ ve din faktörüne dayanarak geliĢen bir millet yapısını Kafkaslar‘daki ―dağlı‖ 

kimlik yapısına benzetilebileceğini ve bu kıyaslamasıyla milliyetçilik anlayıĢının 

açıklanabileceğini belirtmiĢlerdir 58 . Karadağ‘da kabileleĢme, devlet bilinciyle 

milletleĢmeyi geciktirmiĢtir 59 . 

Balkan halklarının bağımsız bir devlet kurma isteklerine dair bir delilin olmadığı 

kimi yazarlar tarafından savunulmuĢtur. Bunlardan birisi Habsbawm‘dur. Ona göre , 

―Koyun çobanı kandaş toplulukların‖ ve ―haydut kahramanların‖ devlete karĢı 

56 Kemal Karpat, Balkanlarda Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, Ġmge Kitabevi, Çev: Recep Boztemur, 

Ġstanbul 2004, s. 58 

57 Karadağ‘da piskoposluğun yanında sivil yöneticilik vardı ki o piskoposluğa nazaran prestiji azdı. Sivil 

yöneticilik ise Radonjic ailesine verilmiĢti. Gerçek otorite ise ihtiyar heyetindeydi. Ġhtiyar heyeti otuz 

kabilenin Ģeflerinden oluĢmaktaydı. Silahlı olan bu Ģeflerin görevi vergi toplamak, töre ve kan davasına 

dayanan bir adalet sistemini uygulamaktı. Georges Castellan, Balkanların Tarihi, Çev: AyĢegül 

Yaraman-BaĢbuğu, Miliyet Yayınları, Ġstanbul 1995, s. 314–315 

58 Osman Karatay, ―Karadağ‘da Bağımsızlık Mücadelesi‖, Balkanlar El Kitabı, C. 1, Karam&Vadi yay., 

Ankara 2006, 459–460 

59 Osman Karatay, ―Osmanlı Hakimiyetinde Karadağ‖ age, s. 368 

11

yaptıkları ayaklanmaları Fransız milliyetçiliğiyle açıklayabileceğimiz tek örnek Yunan 

bağımsızlık savaĢıdır 60 . 

Balkanlar‘daki etnik toplulukların bir milliyet olarak ortaya çıkmasındaki 

etkenlerin bir diğeri de ekonomik boyuttur. Balkanlar‘daki toprak sisteminde baĢ 

gösteren bozulmaların ve toprak sahipleri ile yöneticilerin baskıcı tutumlarının, 

milliyetçiliğin yükselmesine belli bir oranda yardımcı olduğu söylenebilir. Ayrıca 

bağımsızlığa sürükleyen isyanlarda, dinsel birtakım etkilerin sonucu olarak, kendi 

dininden olmayanı öteleme anlayıĢının da milliyetçiliğin yükselmesinde ki etkisi 

yadsınamaz. 

Balkanlar‘daki milliyetçi isyanların -Bulgar, Yunan, Sırp isyanlarının- baĢarıya 

ulaĢmasındaki en büyük etkilerden biri, Avrupalı devletlerin desteğidir. Özellikle 

Rusya‘nın bu konudaki etkisi tartıĢılmazdır 61 . Balkanlar‘daki ayaklanmaları Karadağlılar 

gibi güneydeki halkların ayaklanmalarını ―modern milliyetçilik‖ ile açıklamak ne kadar 

mümkündür? Habsbown bu soruya “Zorunluluğun ve isteğin olduğu yerde yerel idareye 

ve zayıflamakta olan bir Türk imparatorluğuna karşı isyan etmekten doğal ne olabilir? 

62 ” sorusuyla cevap vermektedir. 

Netice itibariyle Fransız Ġhtilali‘nin Karadağ milliyetçiliğine doğrudan etkisi 

tartıĢılsa da dolaylı yoldan etkisinin olduğu ve Karadağ ayaklanmalarına ivme 

kazandırdığı aĢikardır. 

B. PANSLAVĠZM‟ĠN KARADAĞ MĠLLĠYETÇĠLĠĞĠNE ETKĠSĠ 

Slav toplumlarının tek bir çatı altında toplanmasını amaç edinen ve 

pangermanizmden etkilenerek ortaya çıkan Panslavizm; edebiyat, etnografya, tarih ve 

diğer kültür dallarında yapılan bu çalıĢmalarla Slovenler, Bulgarlar, Hırvatlar, Sırplar ve 

Karadağlılar arasında etki alanı bulmuĢtur. Ruslar ise bu hareketi siyasi bir doktrin 

60 XIX. yy‘da Balkan halkları arasında ilk kalkıĢma olan, domuz tüccarı Kara George‘un ayaklanması 

Sultana karĢı değil oradaki yerel yöneticilere karĢı olduğu savunulmaktadır. Sultana karĢı olmak bir tarafa, 

sultana destek mahiyetinde bir ayaklanma olduğu söylenmektedir. Eric Hobsbawm, Devrim Çağı (1789– 

1848), Dost yay. Ankara 2005, s. 155–156 

61 Justin Mc Carty, age, s. 101 

62 Hobsbawm, age, s 155 

12

hâline getirmiĢlerdir 63 . 1711 Prut SavaĢı‘nda Karadağlıların bir kurtarıcı olarak 

gördükleri I. Petro‘nun Balkanlar‘daki Slavları ayaklandırma teĢebbüsü ve II. 

Katherina‘nın Sırp ve Karadağlıların ―Ruslar gibi şanlı Slav menşeinden geldikleri‖ni 

söylemesi, Karadağlılar üzerindeki Rus siyasetinin ilk izleridir. Panslavistlere göre, 

Osmanlı ve Avusturya-Macaristan Ġmparatorlukları yıkılmalı, yerine de Rusya‘nın 

egemenliği altında yaĢayan bir Slav devleti kurulmalıdır 64 . 

Akdes Nimet Kurat, Rus panslavizminin amacının, Slavları ―Ruslaştırmak ve Rus 

hegomanyasına almak‖ olduğunu söyleyerek siyasi bir hareket hâline geldikten sonra, 

Rusya‘nın emperyalist emellerine hizmet ettiğini savunmuĢtur 65 . ġunu da unutmamak 

gerekir ki, Fransız Ġhtilali‘nin yaydığı milliyetçilik hareketleri, Slav aydınlarının ―Slav 

milliyetçiliğini‖ ele alarak geliĢtirmelerine zemin hazırlamıĢ ve teĢvik unsuru olmuĢtur. 

1848 ihtilallerinin de Slavları bu noktada harekete geçiren bir diğer unsur olmuĢtur. 

Fakat bunun tam aksini düĢünen Yuluğ Tekin Kurat, panslavizm ve panortadoksluğun 

Balkanlardaki milliyetçilik hareketlerine bir etkisinin olmadığını savunmaktadır. Ona 

göre Balkanlardaki bağımsızlık giriĢimleri Helenizm ile baĢlamıĢtır. Panslavizmdeki 

amaç Rusya‘nın çatısı altına girmekten ziyade Yunan modelini uygulayarak kendi 

bağımsızlıklarını ilan etmek için uygun zemini oluĢturmaktır 66 . 

Ruslar‘ın Balkanlar‘daki Slav bilincini artırmak için 1858‘de Moskova Slav 

Yardım Komitesi kurmuĢlar ve çeĢitli faaliyetlerde bulunmuĢlardır 67 . Balkan 

63 Hans Kohn, Panislavizm ve Rus Milliyetçiliği, Çev. Agâh Oktay Güner, Türk Dünyası AraĢtırmaları 

Vakfı, Ġstanbul 1991, s. 103 

64 19.yy baĢlarında özellikle Çekler arasında milliyetçilik akımı etkisiyle ortaya çıkmıĢtır. Her ne kadar 

baĢlangıçta felsefi ve edebi bir karakter taĢısa da daha sonraları siyasi bir akım halini almıĢtır. 1857 

yılında Moskova‘da kurulan ―Slav Yardım Komitesi‖ Balkan ülkelerinin birçoğunda Ģubeler açmıĢ ve 

bunlar aracılığıyla Rusya, Osmanlı Devleti sınırları içersindeki Ortodoks ve Slav unsurlara her türlü 

yardımı yapmıĢtır. Ġlk adım olarak ta topluluklara özerklik verilmesini istemiĢtir. Akdes Nimet Kurat, 

Rusya Tarihi, Ankara 1948, s. 323. Aynı müellif, ―Panslavizm‖, A.Ü.DTCF Dergisi, C. XI, S. 2-4, 

Ankara 1953, s. 241-246; Hans Kohn, age, s. 102 ; Rıfat Uçarol, Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, Ġstanbul 

1995, s. 320. 

65 Akdes Nimet Kurat, agm, s. 241-249 

66 Yuluğ Tekin Kurat, ―XIX. Yüzyılda Rusya‘nın Balkanlardaki Pan-Slavizm ve Pan-Ortodoks Politikası 

KarĢısında Osmanlı Diplomasisi‖, ÇağdaĢ Türk Dipomasisi: Sempozyuma Sunulan Tebliğler, 15-17 

Ekim 1997, Ankara 1999, s. 177. 

67 Kilise okul ve ulusal kimliği geliĢtirmek maksadıyla para toplamıĢ, Slav kilise ve okullara kitap ve okul 

malzemesi göndermiĢler ve Moskova‘ya eğitime gelen Slavlara destek verme amacıyla faaliyet 

göstermiĢlerdir. Mithat Aydın, ―Bosna Hersek Ayaklanmasında Panslavizmin Etkisi Ve Sırbistan Ve 

Karadağ‘ın Rolü‖ Bellten , LXIX, Aralık 2005, S. 256, s. 915-916 ayrıca bkz. Mithat Aydın, ―19.Yy 

13

ülkelerinden, aralarında kızların da olduğu birçok öğrenci, St. Petersburg‘da burslu 

olarak okutulmuĢtur 68 . 

Fransız Ġhtilali ve Panslavizm bağlamında 19. yy Osmanlı-Karadağ siyasi 

geliĢmelerine bakacak olursak; 1807 ve 1812 yılları arasında Fransa‘nın desteğiyle 

Osmanlı Devleti Karadağlılara karĢı mücadele etmiĢtir. Karadağ ise 1813 yılında Rusya 

ve Ġngiltere‘nin yardımını alarak, Kotor Yarımadası‘nı Fransızlardan almayı baĢarmıĢtır. 

Lâkin bu fazla uzun sürmemiĢ ve Viyana Kongresi‘nde Kotor‘un kontrolü 

Avusturyalılara verilmiĢtir. Böylece Büyük devletler tarafından tanınma ve bağımsızlık 

ümitleri taĢıyan I. Petar, hayal kırıklığına uğramıĢtır 69 . Balkanlar‘da yayılma peĢinde 

olan Rusya‘nın son derece iĢine gelecek Karadağ‘ın bağımsızlığı meselesine 

Avusturya‘nın onay vermesi Ģu durumda zaten mümkün değildir. Kotor‘un 

Avusturya‘ya bırakılmasıyla denizle olan bağlantı umutlarını da kaybeden I. Petar ve 

halkı çok zor bir dönem yaĢamıĢtır. Birçok Karadağlı bu yıllarda Rusya‘ya ve 

Sırbistan‘a göç etmiĢ, yaklaĢık 2000 kiĢi açlıktan ölmüĢtür 70 . 

Görüldüğü gibi Karadağ, Venedik‘in Campo Formia AtlaĢması‘yla ortadan 

kaldırılmasıyla bölgeye girmiĢ ve bir anda devletler muvazenesinde rol oynamaya 

baĢlamıĢtır. Bir yandan Avusturya- Macaristan, diğer yandan Fransa, Rusya, Ġngiltere ve 

doğal olarak Osmanlı Devleti -daha sonraları Ġtalya‘da bunlara dâhil olacaktır- arasında 

çatıĢma sebebi olmaya baĢlaması, Karadağ‘ın ―özgürlük‖ konusunda daha kararlı bir 

tutum sergilemesine neden olmuĢtur. 

Karadağ‘ın siyasi ve iktisadi açıdan son derece geri olduğu bir gerçektir. 

Çetine‘de piskoposluk ve valilik binası var olsa da esas kontrol ve otoritenin kabilelerin 

Ortalarında Panslavizm ve Rusya‖ Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 15, Yıl. 2004, 

s. 10 

68 Traian Stoianovich, ―Russian Domination in The Balkans‖ Between East And West The Balkan And 

Mediterranean Worlds, V. 4, Aristide D. Caratzas Publisher, New Rochelle, NY 1995 s.82 

Avusturya, Rusya, Prusya, Ġngiltere, Fransa, Ġsveç ve Portekiz tarafından 9 Haziran 1814 alınan Viyana 

Kongresi Kararları" Fransız Ġhtilali‘yle ortaya çıkan milliyetçilik düĢüncesinin olumsuz etkilerini 

engellemek için alınmıĢtır. Dolayısıyla I. Petar‘ın bağımsızlık beklentileri boĢa çıkmıĢtır. Avusturya 

BaĢbakanı Meternich Osmanlı Devleti‘ni de kongreye çağırmıĢ ama Osmanlı Devlet‘i Avrupalı devletlerin 

toprak bütünlüğünü garanti altına almasına ihtiyacı olmadığı dile getirerek katılmayı reddetmiĢtir. Fahir 

Armaoğlu, age, s. 87 

69 1817 de meydana gelen bir deprem Karadağlıları sarsmıĢtır. Uzun savaĢlar ve ardından gelen ambargo 

Karadağ‘da kıtlık oluĢmasına neden olmuĢtu. Thomas Fleming, age, s. 88 

70 Osman Karatay, agm, s. 459-460 

14

elinde olması, yöneticiler için aĢılması gereken sorunlar arasındadır 71 . I. Petar Petroviç 

(1782 -1830), köklü değiĢiklikler yapmıĢ ve 1830‘da Vladika‘nın tek hâkim olduğu bir 

dönemi baĢlatmıĢtır 72 . Bu değiĢim Karadağ için bir diğer dönüm noktası olarak 

görülmektedir. 

II. Petar Petroviç Njegos (1830–1851) döneminde Karadağ‘da ilk defa bir Rus 

Çarı (I. Nikolay), ―Karadağlıların hükümdârı” unvanını almıĢtır 73 . Bu olay, aslında 

Karadağ Prensi ile Rusya arasındaki iliĢkilerin ne derece iyi olduğunun da bir 

göstergesidir 74 . II. Petar‘ın politikasında iki temel husus vardır. DıĢ politikada 

Osmanlılara karĢı daha önceden ayaklanmıĢ ve ayaklanma eğilimi olan Türkleri 

destekleyerek Karadağ‘ın güvenliğini sağlamaktır. Ġçeride ise otoritesini 

sağlamlaĢtırarak idari reformlara devam etmektir 75 . ayrıca denize ulaĢmak ve denizle 

bağlantıyı tekrar kurma amacını taĢıyan II. Petar, bu doğrultuda 1832‘de ĠĢkodra 

Gölü‘ndeki Zabljak‘ı (Zabljak Crnojevica) almıĢtır 76 . Bilindiği gibi Kotor‘un Campo 

71 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi C.1, Küre Yayınları, Çev: Ġhsan Durdu/ HaĢim Koç/ Gülçin Tunalı 

Koç, Ġstanbul 2006, s. 273. 

72 Birbirleriyle sürekli çatıĢma içinde olan kabileleri topladı ve kabile Ģefleri birliğini kurdu. Kabilelerin 

düzenli vergi vermesi için çok çabalamıĢtı. Kan davalarını bitirmek için sarf etteği gayretler sonuçsuz 

kalmıĢtı. Karadağ‘da ilk hukuk sistemini (Zakonik) kurdu. Ayrıca, Sırpların birleĢmesi ve özgürleĢmesi 

için bir program hazırladı. Diğer taraftan Governador denilen sivil yöneticilik sistemininin kaldırılması ve 

bu görevi elinde bulunduran Radonjic ailesinin safdıĢı bırakılmasıdır. Georgeos Castellan, age, s. 315, 

Thomas Fleming, age, s. 85 

7373 O zaman Rus Çarı I. Nikolay‘dı. (1825 – 1855) Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, TTK, Ankara 

1999, s. 317 

74 Bishop Peter II. Petrovic Njegos (1830–1851) aslında büyük bir Ģairdi. ―Dağların Tacı‖ (The Mountain 

Wreath) diye anılan destanın yazarıydı ve Vladika seçilmiĢti. Amcası I. Petar‘ın ―prensliği devlete 

çevirme‖ çalıĢmalarına durmaksızın devam ettirdi. 12 üyeden oluĢan bir senatonun oluĢturulması bu 

gayretlerden birisiydi. Bu senato Rus Çarı‘nın tavsiyesiyle kurulmuĢtu. Rus etkisi açıkça görülüyordu. 

Çetine‘de kurduğu matbaa ve 1833te açtığı okul, Karadağ için büyük bir atılımdır II. Petar, Rusya‘nın 

tavsiyelerine hayır demiyor ama hâkimiyeti de elden bırakmak istemiyordu. Rusya‘nın atadığı 

danıĢmanların etkisi altına girmemek için Petersburg‘a birçok sefer seyahat ettiği bilinmektedir. Georgeos 

Castellan, age, s. 316. 

75 Thomas Fleming, age, s.90. Petar Petroviç‘in Ģiirlerinde ihtida etmiĢ ve müslüman olmuĢ Ortodoks 

Hristiyanları ―hain‖likle suçladığı görülmektedir. Ġslam‘ın Karadağ‘dan kökünden sökülüp atılması 

gerektiğini savunmuĢtur. Karadağ‘ın ―milli kurtuluĢ ideolojisinin‖ bir parçası olarak değerlendirilen bu 

Ģiirin asıl hedefinin Müslüman Slavlar olduğu söylenmektedir. Ona göre müslümanlarla birlikte yaĢamak 

mümkün değildir. Müslümanlara ağır ifadelerin kullanıldığı bu Ģiirde ayrıca ―tek gören göz, tek bir 

konuĢan Türk dili kalmayıncaya kadar keseceğiz‖ denmiĢtir. Kelam H. Karpat, Ġslam‟ın SiyasallaĢması, 

Bilgi Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul 2004, s. 328 

Zabljak Crnojevica, ĠĢkodra gölünün kuzey batısında yer alan ve Karadağlılar açısından tarihi ve 

manevi bir değeri olan bir yerdir. Zabljak manastırı olarak da bilinen yer 1427 yıllarında yapılmıĢtır. 

Karadağ‘ın ilk liderlerinden Ġvan Crnojeviç‘in rezidansıydı. Yağmur yağdığı zaman gölün içinde kalır. 

Sular çekildiği zamansa yürüyerek gidilebilir. Petar II Petrovic Njegos bu manastırda yetiĢerek rahip 

15

Formio AntlaĢmasıyla Avusturya‘ya verilmesinden sonra Adriyatik‘le bağlantısı 

kalmamıĢtı. 

Karadağ vladikası** Bishop II. Petar (1830–1851), 1838 yılında, sınırlarını 

geniĢletmek ve Osmanlı Devleti‘nden intikam almak için o bölgede yaĢayan reayayı 

ikna ederek isyan etmiĢtir. Karadağlılar, Osmanlı Devleti‘nin elinde bulunan 

Podgorica‘ya ve ĠĢboz‘a saldırmıĢtır. Ayrıca Karadağ vladikasının Bosna‘ya gönderdiği 

Karadağlılar, Osmanlı cizyedârını öldürerek birçok hayvanı gasp etmiĢlerdir. 

Grahova‘daki halkın tepkisine Karadağ vladikasının destek vermesiyle, gasp, isyana 

dönüĢmüĢtür 77 . Bu isyan, 1838 yılında Osmanlı kuvvetlerinin Hersek sancakbeyi 

önderliğinde Karadağ‘a girmesiyle sonuçlanmıĢ ve isyan bastırılmıĢtır 78 . 

Yapılan antlaĢmayla Hersek-Dalmaçya sınırı yakınlarındaki Grahovo ayrı bir 

―voyvodalık*‖ haline getirilerek tarafsız bölge ilan edilmiĢtir. 79 Tarafsız bölge, Grahova 

arazisi Bosna valisi ve Karadağ Prensi tarafından onaylanan bir voyvoda tarafından 

yönetilecektir. Her ne kadar ĠĢkodra Gölü üzerinde bulunan Vranina ve Lessandria 

adalarına Türklerin yerleĢme giriĢimi Karadağlıları kızdırsa da, genel itibarıyla 

sükûnetin hâkim olduğu birkaç yıl geçirilmiĢtir 80 . 

C. TANZĠMAT DÖNEMĠ OSMANLI-KARADAĞ ĠLĠġKĠLERĠ 

Sultan I. Abdülmecid (1839-1861)‘in tahta geçmesinden hemen sonra 3 Kasım 

1839'da Sadrazam Mustafa ReĢit PaĢa tarafından okunan Tanzimat Fermânı, Osmanlı 

Devleti‘nde demokratikleĢme için atılan en büyük adımlardan biridir. Avrupa'nın 

olmuĢtur. Elizabeth Roberts, Realm Of The Black Mountain: A History Of Montenegro, Cornell 

Universtiy Press, Ithaca-Newyork 2007, s. 9. 

76 Georgeos Castellan, age, s. 316. 

**Vladika, Karadağ‘da 1852 yılına kadar devletin ve kilisenin baĢı olan kiĢidir. Bazen de Prince-Bishop 

ile aynı anlamda kullanılmaktadır. 

77 BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi (BOA), HAT, 1154/45787/H. 

78 BOA, HAT, 1154/45787/Ġ. 

* Voyvoda kumandan ya da prens anlamına gelir. Eflak ve Boğdan, voyvodalığa baĢka bir örnektir. 

PadiĢah tarafından görevlendirilen valilere de voyvoda denmektedir. Sancak beylerine denktirler. Reis, 

subaĢı gibi anlamlarada gelmektedir. Voyvodalık Osmanlı Devleti‘nde 17.yy‘dan itibaren kullanılmaya 

baĢlamıĢtır. Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, MEB 


79 Nenad Moacanin, agm, s. 385. Parmaksızoğlu, agm, s. 266. 

80 Besim Darkot, ―Karadağ‖ ĠA, C. 6, MEB, Ġstanbul 1967, s. 226. 

16

Osmanlı içiĢlerine karıĢmasını engellemek, Fransız Ġhtilâli‘nin doğurduğu milliyetçilik 

akımının etkisini en aza indirmek ve gayrimüslimleri devlete bağlamak, Fermânın 

yayınlanma amaçlarının en önemlilerini teĢkil etmektedir 81 . Bütün tebaanın can, mal ve 

namus güvenliği sağlanacak hangi din ve mezhebe sahip olurlarsa olsunlar herkes 

PadiĢah‘ın bu fermanından yararlanacaktı 82 . Özellikle Balkanlarda, Slavlar arasında 

Fermânın hükümlerini sevinçle karĢılanmıĢtır 83 . Diğer taraftan zor hayat Ģartlarından bir 

kurtuluĢ olarak gören köylüler, zaman zaman ayaklanmıĢlardır. Bu ayaklanmalar, 

temelde ağalara ve yöneticilere karĢı köylü ayaklanması olarak görülürken, bazen ulusal 

ayaklanmalara da dönüĢmüĢtür. Bu ayaklanmaların temel nedeni, Tanzimat‘ın köylü 

kesime bir iyileĢme getirememesidir 84 . 

1839 Tanzimat Fermânı, Hıristiyan halka bir kısım haklar tanımıĢtır. Daha sonra 

1856‘da ilan edilen Islahat Fermânı‘yla, bu haklar daha da artırılmıĢtır. Bu yönüyle, 

Balkanlar‘daki halkların Batı himayesinde güçlenmelerine sebep olmuĢtur. Ayrıca, yine 

bu dönemde ekonomik, sosyal ve kültürel imkânlardan yararlanan tüccar ve aydın sınıfı 

milliyetçilik akımına öncü olmuĢlardır 85 . Tanzimat Fermânı‘yla, Osmanlı tebaasının 

devlete ısınması, bağlanması ve isyan etmemesi sağlanmak istenmiĢtir. Amaç, ülkenin 

kalkınması ve halkın huzur bulmasıdır. Ġmparatorluk tebaasının hukuk eĢitliğine 

dayanan Osmanlı birliği siyaseti güdülmüĢtür. Rusların tahrikleri karĢısında valilere 

gönderilen genelgede köylüye adaletli olunması, mümkün olduğunca hoĢ tutulmaları, ırz 

ve namuslarının korunmasının sağlanması isteniyordu 86 . Ayrıca Tanzimat Fermânı‘nda 

idari alanda da bir kısım yeniliklere gidilmiĢ, valilerin yetkileri azaltılmıĢtır. Valilere 

asâyiĢ iĢlerine bakma görevi bırakılırken, mali iĢler merkeze alınmıĢ ve ―muhassıl-i 

emval‖ adı verilen özel yetkili memurlara bırakılmıĢtır 87 . 

81 Koca Mustafa ReĢit PaĢa (1800-1858) olarak ta bilinen Osmanlı devlet adamıdır. 6 kez sadrazamlık 

yapmıĢtır. Hariciye Nazırlığı, Paris ve Londra Elçiliği de yaptığı görevler arasındadır. Sultan 

Abdülmecit'in 1839‘da ilan ettiği Gülhane Hatt-ı Hümayunu'nu o okumuĢtur. GeniĢ bilgi için bkz. ReĢat 

Kaynar, Mustafa ReĢit PaĢa ve Tanzimat, TTK, Ankara 1985, s. 130-160, 170-174 

82 Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, Kaknüs yayınları, Türkçesi: Ali ReĢat, Ġstanbul 1999, s. 45 

83 Mustafa Kemal Karahasan, ―Tanzimat ve Balkanlardaki Slav Milletleri‖ Tanzimat‟ın 150. Yıldönümü 

Uluslararası Sempozyumu, Ankara: 31 Ekim-3 Kasım 1989, s. 420-421 

84 Ġlber Ortaylı, Ġmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul 1999, s. 120 

85 Kemal Karpat, Balkanlar, DĠA, C. 5, TDVY, Ġstanbul 1992, s. 30 

86 Halil Ġnalcık, Osmanlı Ġmparatorluğu Toplum Ve Ekonomi, Eren Yayınları, Ġstanbul 1996, s. 358 

87 Halil Ġnalcık, ―Tanzimatın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler‖, Belleten, C. XXVII, (1964), s. 624-690 

17

Uygulanan reform sürecinde Bosna‘da isyan teĢebbüsünde bulunan beylere karĢı 

ciddi önlem alınmıĢ ve Ömer PaĢa‘nın çabalarıyla tekrar otorite sağlanmıĢtır. Bosna 

valisi Ömer PaĢa‘nın amacı, bu bölgede Osmanlı hâkimiyetini tam ve eksiksiz Ģekilde 

kurmaktır 88 . Diğer taraftan, Tanzimat Fermanı‘nın mimarlarından Sadrazam Mustafa 

ReĢit PaĢa, Karadağ Vladikası II. Petro (1830–1851)‘ya, aynen Sırbistan‘da olduğu gibi 

özerkliğin verilebileceğini söylemiĢtir. Özerklik verildiği takdirde Karadağ‘ın savunması 

da Osmanlı Devleti‘nin sorumluluğu altında olacaktır 89 . Ancak, fiilî bir bağımsızlık 

yaĢayan II. Petar‘ın buna olumlu bakması mümkün değildir. Çünkü özerklik teklifini 

kabul ederse, Karadağ, fiilî bağımsızlığını da kaybetmiĢ olacaktır. Bu nedenle teklifi geri 

çevirmiĢ ve kabul etmemiĢtir. 

II. Petar‘ın yeğeni Danilo (1852–1860), Karadağ için bir çığır açmıĢtır. Vladika 

Gospodarlık dönemi kapanmıĢ ve laik bir sistem getirilmiĢtir. 1851 yılına kadar 

Karadağ‘da vladika yani piskopos denilen din adamlarının yönetime hâkim olduğunu ve 

Karadağ‘ın onlar tarafında yönetildiğini görmekteyiz 90 . II. Danilo 13 Ocak 1852 – 13 

Mart 1852 tarihleri arasında ―prens-bishop‖ olarak 3 ay görev yaptıktan sonra (13 Mart 

1852 – 13 Ağustos 1860) din ve devlet iĢlerini birbirinden ayırarak din iĢlerini 

piskoposa devretmiĢtir. Ruhani reisliği terk etmiĢ ve cismani prensliğini oluĢturmuĢtur 91 . 

II. Danilo Avusturya ve Rusya‘nın muvafakatini alarak Karadağ‘ın baĢına geçmiĢ ve 

kendini Karadağ prensi ilan etmiĢtir. Osmanlı Devleti, bu durumun ileride bir 

bağımsızlık isteği gibi zararlı neticeler doğuracağı düĢüncesiyle, Danilo‘nun prensliğini 

88 Barbara Jelavich, age, C.1,s. 278 

89 Osman Karatay, agm, s. 459-460 

Gospodar Sırpça bir kelimedir ve bir yeri hakimi yöneticisi anlamına gelmektedir. Halil Ġnalcık‘ın 

―Büyük arazi sahibi ağalar rejimi‖ diye tanımladığı Gospodarlık rejimi özellikle Balkanlar‘da karĢımıza 

çıkmaktadır. GnĢ bilgi için bkz. Halil Ġnalcık; ―Vidin Gospodarlık Rejimi ve Ġlgası‖, Tanzimat ve Bulgar 

Meselesi, TTK, Ank 1943, s. 87-89 Vladika; sıprça bir kelimedir ve ayrıca Karadağ‘da 1852 yılına kadar 

Kilisenin ve devletin baĢındaki kiĢiye verilen bir isimdir. Bir anlmada Prince-Bishop‘tur. Hem dini hem 

dünyevi gücü elinde bulundurur. 

90 Bayram Kodaman, ―Osmanlı Siyasi Tarihi (1876-1920)‖ DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi, 

C. 12, Çağ Yayınları, Ġstanbul 1995, s. 93 

91 Dragos D. Kostich, agm, s. 254. Allock, agweb. 26 Sep. 2008 

18

tanımamıĢtır 92 . Bu nedenle 1853‘te Karadağlılar, Danilo liderliğinde isyan etmiĢ ve 

bağımsızlık istemiĢlerdir 93 . 

GeliĢen hadiseler üzerine Osmanlı Devleti, Serdar-ı Ekrem Ömer PaĢa 

kumandasında büyük bir kuvvet oluĢturarak beĢ koldan Karadağ‘a girmiĢtir 94 . Karadağ 

Rusya‘yı ve o sıralar Macar mültecileri sorunundan dolayı Osmanlı Devleti ile sorunlu 

olduğu Avusturya‘yı göreve çağırmıĢtır. Avusturya hemen gönderdiği bir elçiyle 

Osmanlı Devleti‘ni Karadağ‘ın toprak bütünlüğünü bozmaması yönünde sert bir Ģekilde 

uyarmıĢtır. Avusturya ve Rusya‘nın araya girmesiyle Karadağ ile Osmanlı Devleti 

arasında 3 Mart 1853 tarihinde bir anlaĢma imzalanarak, Karadağ‘da statükonun 

korunması yönünde bir karar alınmıĢ ve Osmanlı Devleti geri çekilmek zorunda 

kalmıĢtır 95 . 

Osmanlı Devleti, Karadağ‘ı kendi hükümranlığı altında bir yer olarak nitelese 

de Karadağ prensinin bakıĢ açısı tamamen farklıdır. Zira o, Osmanlı Devleti‘nin 

Karadağ‘a hiçbir zaman hâkim olmadığını ve her zaman mücadele içinde olduklarını 

söylemiĢ, BalĢa Hânedanı‘nın vârisi sıfatı ile Arnavutluk‘un kuzey tarafının ve 

Hersek‘in tamamının kendisine verilmesini istemiĢtir 96 . Ayrıca, Bar (Antivari) limanını 

istemiĢtir. Osmanlı Devleti murahhasları ise Karadağ‘ın Osmanlı hâkimiyetini kabul 

etmesi Ģartıyla, bu yerlerin kendisine verilmesinin söz konusu olabileceğini ifade 

etmiĢlerdir 97 . 

1856‘da ilan edilen Islahat Fermanı‘nın Paris Kongresi devam ederken devletlere 

sunulması, Osmanlı Devleti sınırları içindeki gayrimüslimlere ve dolayısıyla Karadağ 

Hıristiyanlarına bazı haklar tanımıĢtır. Bu açılımın, Karadağ isyanlarını biraz olsun 

azaltması ümit ediliyordu. Çünkü Islahat Fermânı‘na göre Osmanlı Ġmparatorluğu‘nda 

her din ve mezhebe mensup insanlar, dinî törenlerini serbestçe yapabilecek, devlet 

92 Kodaman, agm, s. 93 

93 Kodaman, agm, s. 93. Çoğu Rum Kilisesine mensup kabileler Danilo‘ya destek vermiĢ ve onun 

etrafında birleĢmiĢtir. Banyani ve Drobniga yerleĢimcilerinin yanısıra bir müslüman köy de, Danilo‘ya 

bağlılığını bildirerek 15 bin civarında silahlı birlik oluĢturmuĢlardır. New York Daily Times, ―The 

Levant‖ June 26, 1853, The New York Times, s. 2 

94 Darkot, agm, s. 226 


96 Dragos D. Kostich, agm, s. 254, Georgeos Castellan, age, s. 316 

97 Darkot, agm, s. 226, 

19

kademelerinde memuriyet hizmetinde bulunabileceklerdi. Rencide edici her türlü tâbir 

ve ayrımcılık kalkmıĢ olacaktı. Bu fermânla birlikte Osmanlı Ġmparatorluğu‘ndaki 

Hıristiyanlar, bir hadise olduğu zaman hemen yabancı devletlere Ģikâyet etme haklarını 

kendilerinde hissetmiĢlerdir 98 . Ayrıca, Paris AntlaĢması‘nın 9. maddesine göre de 

Hıristiyanların ve Müslüman olmayan tebaanın haklarını koruma görevini Rusya‘nın 

üstlenmiĢ olması da baĢlı baĢına bir sorun oluĢturmuĢtur. 

Kırım SavaĢı‘nda 99 Prens Danilo, Rus yanlısı halkına rağmen tarafsızlığını 

korumayı baĢarmıĢtır. Ardından yapılan 1856 Paris Kongresi‘nde Osmanlı murahhası 

olarak bulunan Ali PaĢa, Karadağ‘ı Osmanlı Devleti‘nin bölünmez bir parçası olarak 

gördüklerini belirtmiĢtir 100 . Diğer taraftan Danilo, Kırım SavaĢı‘nda tarafsızlığını 

koruduğu için, Paris Kongresi‘nde büyük devletlerden bir beklentisi vardır. O da, 

bağımsızlığının tanınması ve sınırlarının geniĢletilmesidir. Danilo‘nun bağımsızlık ısrarı 

Karadağ‘da isyanın geniĢlemesine neden olmuĢtur. Osmanlı Devleti isyanın tüm 

Karadağ‘a yayılması nedeniyle ciddi önlemler almak zorunda kalmıĢtır 101 . Karadağ 

Prensi, Osmanlı Devleti‘nden; Karadağ‘ın istiklâlinin diplomatik usullerle tanınmasını, 

hudutların Hersek ve Arnavutluk yönünde geniĢletilmesini, Karadağ ile Osmanlı Devleti 

98 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, (Islahat Fermanı Devri 1856-1861), C. VI, TTK, Ankara 1995, s. 

1-7 

99 Tanzimat Fermânı ile birlikte toparlanma sinyalleri veren Osmanlı Devleti‘nin iç problemlerini 

halletmeye baĢlamasından endiĢe eden Rusya, Ġngiltere‘ye ―hasta adam‖ olarak nitelendirdiği Osmanlı 

Devleti‘ni paylaĢma teklifinde bulunmuĢ ve Kudüs‘teki Hıristiyanların mukaddes makamlarında 

Katoliklerin yerine Ortodoksların yerleĢtirilmesi isteğini bildirmiĢtir. ġubat 1853 Bab-ı Ali bunu kabul 

etmeyince Osmanlı Devleti‘ne karĢı savaĢ açmıĢlardır (4 Ekim 1853). Avrupalı devletler Ġngiltere, Fransa 

ve Piyemote-Sardinya, Rusya'yı Avrupa ve Akdeniz dıĢında tutabilmek için, Osmanlı Devleti saflarında 

yer almıĢlardır. Fahir Armaoğlu, age, s. 227-248. Bu savaĢtan sonra Rusya‘ın ―sıcak denizlere inme 

hayali‖ bir müddet askıya alınmıĢtır. Avrupa‘dan kendini soyutlayan Rusya‘da Avrupa düĢmanlığı 

geliĢmiĢ, bu da Panslavizmin Rus halkı arasında taraftar bulmasına yol açmıĢtır. Panslavizmi sistematik 

hale getirerek Osmanlı aleyhine oluĢumlara, tarihi emelin gerçekleĢtirmek için hazırlık yapmıĢtır. Enver 

Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, (Islahat Fermanı Devri 1861-1876), C. VII, s. 55. 

30 Mart 1856 da Paris‘te, Kırım SavaĢı‘ndan 1853-1856 galip ayrılan Osmanlı Fransa ve Ġngiltere ile 

Rusya arasında imzalanan bir antlaĢmadır. 34 maddeden oluĢan bu antlaĢmayla Osmanlı Devleti artık 

―Avrupa devleti‖ olmuĢ 28 ġubat 1856‘da ilan etmiĢ olduğu Islahat Fermanı‘nı kongrede büyük devletlere 

sunmuĢtur. Bu antlaĢmayla birlikte Rusya‘nın bozduğu uluslarası denge tekrar düzeltilmiĢtir. Osmanlı 

Devleti‘nin murahhasları Ali PaĢa ve Mehmet Cemil PaĢa idi. GnĢ bilgi için bkz. Muâhedat Mecmuası, 

C. IV, TTK Tıpkı Basım, Ank. 2008, s. 242-258 

100 AntlaĢma metni ve maddeleri için bkz. The European Concert in The Eastern Question A 

Collaction Of Treaties And Other Public Acts, Oxford University Press, Oxford 1885, Ed: Thomas 

Erskine Holland, s. 241-255. Georges Castellan, Balkanların Tarihi, Çev: Dr. AyĢegül Yaraman- 

BaĢbuğu, Milliyet yay, Ġstanbul 1995, s. 316-317. 


20

arasındaki hududun aynen Karadağ-Avusturya arasındaki hudut gibi tespit edilmesini, 

son olarak da Antivari (Bar) Ģehrinin Karadağ‘a bırakılmasını istemiĢtir 102 . Fransa, 

Osmanlı Devleti‘nden bu sorunun Paris Konferansı‘nda görüĢülmesini teklif etmesine 

rağmen Osmanlı Devleti bu teklifi kabul etmemiĢtir 103 . 

Seküler bir sistemle prensliği yönetmeye çalıĢan Danilo‘nun Osmanlı Devleti‘ne 

olan eski bağlılığı yoktur ve Osmanlı Devleti‘ne karĢı düĢmanca bir tavır 

sergilemiĢtir 104 . Çıkan isyan üzerine 1858‘de Hüseyin PaĢa komutasındaki güçler, 

tarafsız bölge olan Grahova arazisine girmiĢlerdir 105 . 7000 kiĢilik bir orduyla Karadağ‘a 

giren ve Mirko‘nun milis olarak yeteneklerini küçümseyen Hüseyin PaĢa, 28 Nisan‘da 

Grahova Muharebesi‘nde yenilgiye uğramıĢtır 106 . Grahova Muharebesi‘nin ardından tüm 

dünya kamuoyu gözünü Karadağ‘a çevirmiĢtir 107 . Olay, Karadağ Hristiyanlarının 

Müslümanlara karĢı büyük bir zaferi olarak iĢlenmiĢ ve Fransa‘nın desteğiyle 

Karadağ‘ın bağımsızlığının yakın olduğu belirtilmiĢtir 108 . 

Bununla kalmayan bir grup Karadağlı, 28 Temmuz 1858‘de de KolaĢin‘e, girerek 

Müslümanların evlerini yakmıĢ, erkekleri öldürmüĢler, 200‘e yakın kadın ve çocuğu ise 

Karadağ‘a götürmüĢlerdir. Avusturya kaynaklarına göre ise bu olaylarda ölenlerin sayısı 

102 Enver Ziya Karal, age, C. VI, s. 74 

103 The National Era, Vol. 12, No: 602, July 15, 1858, Washington DC, s. 111 

104 Dragos D. Kostich, agm, s. 254 

105 Düz araziye kamp kuran Osmanlı ordusu 8500 civarındaydı. 10 top ve modern silahlarla donatılmıĢtı. 

Etrafını çevreleyen dağlara konuĢlanan 5500 kiĢilik Mirko kumandasındaki Karadağ ordusunun ise bir top 

ve çakmaklı tüfenkleri vardı. Hüseyin PaĢa‘nın gururu hem hayatına hem de ordusuna mal olmuĢtu. 

Osmanlı ordunun kaybı 6000 civarındaydı. Karadağ‘ın kaybı ise 2000 civarındaydı. Üç gün süren kanlı bir 

savaĢtı. Marco Houston, age, s. 66 

106 Zuhuri DanıĢman, Osmanlı Ġmparatorluğu Tarihi, C. XII, Ġstanbul 1966, s. 102-103. Darkot, agm, s. 

227. 

107 Bu hadiseden sonra Karadağlılar‘ın savaĢtaki baĢarısını irdelemek için bölgeye muhabirler haberciler 

gönderilmiĢ ve Karadağ halkını resimlerle tanıtıcı yazılar yayınlanmıĢtır. Yine bir Amerikan dergisi olan 

The Anglo American‘da Karadağlıları anlatan yazı yayınlanmıĢ ve yazıda Karadğalıların Ģiddetinin sadece 

Türklere (Osmanlılara) olduğu belirtilmiĢ ve Karadağlı çocuklara Türk düĢmanlığının anlatıldığını 

yazmıĢtır. The Anglo American, ―Visit to the Vladika of Montenegro‖ Nov. 21, 1846:8,5, s. 103. 

Ballou‟s Pictorial Drawing- Room Copmanion (1855-1859), ―Prince Daniello, Vladika of 

Montenegro‖, Feb. 26, 1859, 16/9, Boston, Massachusetts s. 133. Ayrıca bkz. Ballou‟s Pictorial 

Drawing- Room Copmanion (1855-1859), ―The People of Montenegro‖ March 26, 1859, 16/13, Boston, 

Massachusetts, s. 197. Zuhuri DanıĢman, age, C. XII, s. 102-103. 

108 New York Observer and Chronicle, ―Montenegro-Danubian Provinces‖ July 8, 1858, 36/27, s. 214 

21

inin üzerindedir 109 . Büyük devletlerin araya girmesiyle birlikte isyan yatıĢtırılmıĢ 

Avusturya, Fransa, Ġngiltere, Rusya ve Prusya ile Osmanlı Devleti arasında Karadağ 

meselesinin çözümü için bir protokol imzalanmıĢtır (8 Kasım 1858). Bu protokole göre, 

daha önceden 20 yıl tarafsız bölge olarak kalan Grahova artık Karadağ‘a bırakılırken 

KolaĢin, Osmanlı Devleti‘ne bırakılmıĢtır 110 . Bu protokolde Büyük Devletler, Karadağ‘ı 

fiilî ―de facto‖ olarak tanırken ―de jure‖ yani yasal olarak tanımaktan kaçınmıĢlardır. 

Büyük devletler Karadağ‘ı da KolaĢin‘de yaĢanan hadisenin bir benzerinin bir daha 

yaĢanmaması yönünde sert bir Ģekilde uyarmıĢlardır 111 . 

Danilo, 1860 yılında Kotor (Kattora) yakınlarındaki bir köyde suikasta uğramıĢ 

ve hemen Kotor‘a yaralı olarak götürülmüĢ, bir müddet sonra da hayatını kaybetmiĢtir. 

Yerine, Grahova SavaĢı‘nda Osmanlı ordusunu bozguna uğratan Mirko‘nun oğlu Nikola 

ya da diğer adıyla Nikita geçmiĢtir. 

D. KARADAĞ‟DA YENĠ DÖNEM: PRENS NĠKOLA DÖNEMI 

NjeguĢi Kasabası‘nda doğan Nikola(1860–1918), suikasta kurban giden Danilo 

II‘nin kardeĢinin oğlu, yani yeğenidir. Nikola, Danilo‘nun ölümünün ardından, eğitim 

için gittiği Paris‘ten dönmüĢ ve baĢa geçmiĢtir. Prensliği amcasından devralması, bir 

geleneğin devamı gibi gözükse de durum biraz farklıdır. 1696 yılında yönetimi eline 

alından Petroviç hanedanlığında Prens-bishop olarak seçilen kiĢi evlenemezdi. Çocukları 

olmadığı için kendisinden sonra yönetim yeğenlerine geçerdi. Danilo II‘ye kadar bu 

gelenek dini anlayıĢlar nedeniyle bu Ģekilde devam etmiĢtir. Dini kimliğinden sıyrılan 

Danilo, Prenses Darinka Kvekiç ile evlenmiĢ ve bu evlilikten sadece bir kız çocukları 

olmuĢtur. Bu evliliğin amcadan yeğene geleneğinin sonu anlamına geleceği 

düĢünülürken, Danilo‘nun ne yazık ki hiç erkek çocuğu olmamıĢtır. Bu nedenle de onun 

ölümünün ardından görevi, yeğeni Nikola Petroviç devralmıĢtır 112 . 

109 Safet Bancoviç, agm, s. 18 

110 Parmaksızoğlu, agm, 267. 

111 Elizabeth Roberts, age, s. 229 

112 Marco Houston, age, s. 57-60 

22

Nikola, baĢa geçince Osmanlı Devleti‘ne bağlılığını bildirmiĢ ve ―Karadağ 

Prensliği niĢanı‖ hazırlatmıĢtır 113 . Fakat, bu sadâkat fazla uzun sürmemiĢ ve 10 bin 

kadar Karadağ askerinin, ĠĢboz‘a zahire götürmekte olan Osmanlı askerine saldırmasıyla 

bozulmuĢtur. NikĢik‘e zahire götüren Osmanlı askerlerinden 38‘i, bir baskınla Ģehit 

edilmiĢtir 114 . 

Osmanlı Devleti Karadağ‘dan vergi toplama ve topraklarından istifade etme gibi 

bir niyet içinde değildir. Zaten haraç ve vergi toplayamayan Osmanlı Devleti, 

Karadağ‘ın içiĢlerine de karıĢamıyordu. Bir isyan çıksa isyanın bastırılmasına yönelik 

teĢebbüslere Avrupalı devletlerin izin vermediği görülmüĢtür 115 . Kısacası, Osmanlı 

Devleti için Karadağ sorun değeri yüksek 116 bir bölge olarak telakki edilmekteydi. Bu 

nedenle Osmanlı Devleti‘nin, Karadağ‘dan tek istediği Ģey, onun ―rahat durması‖idi 117 . 

Fakat görülüyor ki, Karadağ‘ın yeni prensi Osmanlı Devleti‘ni rahatsız etmeye ve sorun 

çıkarmaya devam edecekti. 

1861 yılında Hersek isyanı çıkmıĢtır. Hersek Slavları Rusya‘nın kıĢkırtması, 

Avusturya‘nın âsileri koruması ve silah yardımları nedeniyle Osmanlı Devleti‘nden bir 

kısım isteklerde bulunmuĢlardır 118 . Ġstekleri reddedilince isyan eden Hersekli slavların 

en büyük destekçisi Karadağlılar olmuĢtur. ÇıkıĢ noktası itibarıyla Hersek olan bu isyan, 

aslında Karadağ‘ın Osmanlı Devleti‘ne karĢı direkt olarak karĢı gelemeyip, Hersekli 

Slavları desteklemesidir. Bu sayede gönüllü askerler yollayarak bazı isteklerini yerine 

getirtebilmiĢtir. Karadağ‘ın bu davranıĢı, Hersek isyanına tam anlamıyla müdahaleyi 

engellemiĢtir 119 . Karadağ Prensi Nikola, yapılan tüm hazırlıkların çok ciddi sonuçları 

113 Haç Ģeklinde olan ve her ucunda bir arslan olan, kırmızı mavi beyaz çizgili kurdeleyle takılırdır. Ve 

Nikola ve ailesi için düzenlenmiĢtir. Meydan Larousse, C. 6, Ġstanbul 1986, s.925 

114 NikĢik, Nevahi-i Asiye ile Karadağ arasında adeta mahsur kalmıĢ bir yer konumundaydı. Oradaki 

Müslüman halka erzak götürmek her zaman sorun olmuĢ maddi kayıplar ve can kayıplarına mâl olmuĢtur. 

Hüdai ġentürk, agm, s. 734 

115 Barbara Jelavich, age, C.1, s. 279 

116 Donal Edgar Picher, vasal devletlerin boyun eğdirilmesinde; a. Askeri değeri b. Ticari değeri c. 

Saygınlık değeri d. Sorun değer gibi etmenlerin rol oynadığını ifade ederek Karadağ‘ın „sorun değeri 

yüksek― bir bölge olarak kabul edildiği için bazı noktalarda ısrarcı olunmadığını söylemektedir. Pitcher, 

age, s. 188 

117 BOA, A.MKT.UM, 482/46, 1277 (Hicrî) 1860-1861 

118 Söz konusu istekler için bkz. Hüdai ġentürk, ―Tuna Vilayetinin TeĢkiline Karadağ Ve Hersek 

Vukuatına Dair (1861) Cevdet PaĢa Tarafından Kaleme Alınan Layiha“ Belleten , TTK, Ankara 1995 

(Aralık) , Sayı : 226 - Cilt : 59 , s. 722 

119 Hüdai ġentürk, agm, s. 723 

23

olacağının farkındadır ve Osmanlı Devleti‘nden, kan dökülmemesi için bağımsızlık 

verilmesi isteğinde bulunmuĢ fakat bu istek reddedilmiĢtir. Osmanlı Devleti, Nikola‘dan 

Hersekli âsilere yardım etmemesini, ve ―Nevâhi-i Âsiye‖ iĢine karıĢmamasını isterken 120 

Nikola ise Hersekli âsilerin sorunlarının çözülmesi çağrısında bulunmuĢtur 121 . 

Karadağlılar, Osmanlı Devleti‘ne göre ―terbiye‖ edilmesi gerekmektedir. Fakat 

Avrupalı devletlerin müdahalesi, Karadağ‘a yapılacak seferin gerçekleĢmesini 

engellemiĢtir. Kraina‘yı kuĢatan Karadağlılara baĢıbozuklarla karĢı koyulmaya çalıĢılsa 

da baĢarılı olunanamıĢ ve yüz ĠĢkodralı Ģehit olurken, bir kısmı da esir edilmiĢtir 122 . 

Avrupalılardan aldığı destek nedeniyle gittikçe ―Ģımaran‖ Karadağlıların ―ettiklerinin 

yanlarına kalmasına‖ müsaade etmek istemeyen Osmanlı Devleti, Karadağlılara karĢı 

ciddi bir harekâta giriĢmiĢtir. Serdâr-ı Ekrem Ömer Lütfi PaĢa‘nın kumandasında 

ĠĢkodra‘ya Abdi PaĢa, Hersek‘e DerviĢ PaĢa, Gusinye taraflarında Hüseyin Avni PaĢa 

görevlendirilmiĢtir 123 . 

Hersek Ġsyanı ve Karadağ‘ın bu isyana müdahil olması, ayrı ayrı çözülmesi 

gereken iki sorun olarak düĢünülmeyerek bir olarak değerlendirilmiĢtir 124 . Serdâr-ı 

Ekrem Ömer PaĢa‘nın 21 Kasım 1861‘de Piva SavaĢı‘nda önce Hersekli isyancıları ve 

ona destek veren Karadağlıları yenilgiye uğrattığı bilinmektedir. Ardından Bâb-ı Âli, 

Nikola‘ya bir çağrı yaparak askerini terhis etmesini istemiĢtir. Askeri terhis etme teklifi 

reddedilince Nisan 1862‘de Ömer PaĢa kumandasındaki 60 bin kiĢilik Osmanlı ordusu 

120 Nevahi-i Asiye, Hersek ile Karadağ hududu boyunca yüksek dağlarda yaĢayan hristiyan Slavlar‘ın 

yaĢadığı bölgeye denmektedir. Bu insanlar cizye vermeyi kabul etmemiĢler ve silahlarının toplanmasına 

karĢı çıktıkları için isyan etmiĢlerdir. Bu nedenle bu bölgeye, isyancı nahiyeler anlamında Nevâhi-Âsiye 

denilmiĢtir. Ahmet Cevdet PaĢa, Maruzat, Haz. Yusuf Halaçoğlu, Çağrı Yayınları, Ġstanbul 1980, s. 69 

121 Osman Karatay, ―Karadağ‘ın Bağımsızlık Mücadelesi‖ Balkanlar El Kitabı, C. 1, Karam&Vadi Yay. 

Ankara 2006, s. 464 

122 Bunda, Bar‘da bulunan Ferik Ġsmail PaĢa‘nın ―Ben Asâkir-i Nizâmiyye kumandanıyım. BaĢıbozuk 

askerine karĢıĢmam‖ diyerek yardım göndermemesinin büyük payı vardır. Ayrıca ĠĢkodra Mutasarrıfı 

RaĢid PaĢa, savaĢtan pek anlamadığı için Karadağlılara karĢı Arnavutları organize edecek bir kumandan 

mevcut değildir. Ahmet Cevdet PaĢa, Tezâkir-i Cevdet, 13-20, TTK, Ankara 1960, Haz. Cavid Baysun, s. 

248. Karadağlılar ĠĢkodra Gölü‘nde Gramanjor ve Aleksandre adalarına karĢı dağlardan top atıĢları 

yapmıĢlar hatta bu atıĢlardan biri ĠĢkodra Gölü‘nde gezen Boyana Vapuru‘na isabet ettirmiĢtir. 

Karadağlılar ayrıca kayıklarla saldırarak sahillerin güvenliğini tehdit etmiĢlerdir. Bunun üzerine güvenlik 

olarak adalara top tabyası inĢa edilmiĢtir. M. Cavid Baysun, ―Cevdet PaĢa‘nın ĠĢkodra‘ya Memuriyetine 

Dair Vesikalar‖, Tarih Dergisi, C. 16, S. 21‘den ayrı basım, Ġstanbul Edeb. Fak. Matbaası, Ġstanbul 1966, 

s. 49 

123 Ahmet Cevdet PaĢa, age, s. 250 

124 Hüdai ġentürk, agm, s. 723 

24

dört koldan Karadağ‘a girmiĢtir. Hersekli âsilerle birlikte 15 bin kiĢilik bir orduyla 

karĢılık veren Karadağ, yenilgiye uğramıĢtır 125 . 

14 Temmuz 1862‘de Serdar-ı Ekrem Ömer Lütfi PaĢa, pâdiĢaha yazdığı 

telgrafnâmede “Karadağ olalıdan beri Karadağlı, hiçbir vakit böyle dayak yemedi.” 

diyerek Osmanlı ordusunun baĢarısını haber vermiĢ ve Çetine‘ye her an girebileceklerini 

ifade etmiĢtir. Fakat, yolları bilen bir kılavuzun eksikliği Çetine‘ye doğru hareketi 

engellemiĢtir 126 . 

Daha sonra Osmanlı Devleti, Karadağlılara hitâben bir beyannâme yayımlayarak 

savaĢı bırakmaları çağrısı yapmıĢ ve yanlıĢtan dönmelerini istemiĢtir 127 . Diğer taraftan, 

Çetine önlerine kadar giden DerviĢ PaĢa, Avrupalı devletlerin müdahalesi ve savaĢın 

durdurulması yönünde baskılar üzerine ilerlemeyi durdurmuĢtur. 31 Ağustos 1862‘de de 

ĠĢkodra‘da Prens Nikola ile yapılan görüĢmeler sonucu antlaĢmaya varılmıĢ ve Serdâr-ı 

Ekrem Ömer PaĢa tarafından ĠĢkodra BarıĢ AntlaĢması imzalanmıĢtır 128 . Nikola, yenilgi 

üzerine ―Tecrübesizliğim nedeniyle Ruslara ve Sırplara aldandım.‖ demiĢtir 129 . 

Bu antlaĢmaya göre Nikola, Osmanlı Devleti‘ne bağlılığını bildirirken sınırlarda 

bir değiĢikliğe gidilmeyecek ve Karadağ ile komĢuları arasında herhangi bir anlaĢmazlık 

olursa Osmanlı Devleti hakemlik rolünü üstlenecektir. Bosna-Hersek ve Arnavutluk 

sınırlarında herhangi bir güçlendirme yapılmayacaktır 130 . Yine bu antlaĢmya göre 

125 Bazı kaynaklarda bu rakam savaĢın baĢladığı anda 29 bin civarında ve gittikçe artarak 55 bin olarak 

verilmektedir. Thomas Fleming, age, s. 102 

126 Ahmet Cevdet PaĢa, age, s. 252-253 

127 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi (Islahat Fermanı Devri 1861- 1876), C. VII, s. 6 

128 Ömer PaĢa ile Prens Nikola, o devirde yaĢayan teğmen George Arbuthnot‘un ifadelerine göre, ĠĢkodra 

yakınlarındaki ĠĢboz‘da buluĢmuĢlardır. George Arbuthnot, Omer Pacha and The Christians Rebels, 

Longman Roberts& Green, London 1862, s. 137-138. Parmaksızoğlu, agm, 267, bazı kaynaklarda bu 

antlaĢma 9 Eylül 1862 yılında yapılan Çetine Muahedenamesi olarak da ele alınmıĢtır. Mehdî FraĢerli, 

Osmanlı Devletinde Kapitülasyonların UygulanıĢı (Ġmiyâzât-I Ecnebiyenin Tatbîkât-I Hâzırası) 

Yayına Hazırlayan: Prof. Dr. Fahrettin Tızlak, Fakülte Kitabevi, Isparta 2008, s. 300 kimi kaynaklarda ise 

bu anlaĢmanın 15 Ağustos 1862 tarihinde yapıldığı belirtilmektedir. Zuhuri DanıĢman, age, s. 145. 

129 Ahmet Cevdet PaĢa, age, s. 252-253 Bu savaĢta yararlılık gösteren subay ve erlere 1862 yılında 

bastırılan gümüĢ madalyalar için 300 bin berat düzenlenmiĢtir. Ön yüzünde büyük bir hilal ve ortada 

―Abdülaziz Han 1279‖ yazılıdır. Meydan Larousse, agm, s. 925 


25

Karadağ dahili yönetimi, eski statüsünü aynen koruyacaktır. ĠĢkodra ile Hersek arasında 

uzanan yol üzerinde Osmanlı karakol kuleleri (berkitimler) ya da Blokhavzlar inĢa 

edilecektir 131 . AntlaĢmanın diğer önemli maddesi ise Karadağ ileri gelenlerinin, 

Karadağ‘da herhangi bir isyan çıkmasına izin vermeyeceklerine dair yazılı 

teminatlarıdır 132 . Türk pasaportu taĢımayanlar Karadağ‘a sokulmayak, girecek olurlarsa 

da hemen çıkartılacalardır 133 . Bu maddeyle Karadağ‘ın Osmanlı Devleti‘ne bağlılığı 

pekiĢtirilmiĢ oluyordu. Son olarak ‗Karadağ‘ın kılıcı‘ unvanını taĢıyan Mirko‘nun 

Karadağ‘dan uzaklaĢtırılması sağlanacaktır 134 . 

Karadağ Prensi Sultan Abdülaziz ile iliĢkilerini iyi tutmaya çalıĢmıĢtır. Buna 

karĢılık Osmanlı Devleti, 1866 yılında Karadağ‘a Adriyatik Denizi kıyısında, Spizza 

yakınlarındaki Novasella Limanı‘nı vermeyi kabul etmiĢtir. Fakat, bu limanı 

Karadağ‘dan çok Rusya‘nın kullanacağı endiĢesini taĢıyan Fransa ve Ġngiltere böyle bir 

karara yanaĢmamıĢ ve itiraz etmiĢlerdir 135 . 

AntlaĢma neticesi 12 yıl sürecek bir barıĢ süreci yaĢanmıĢtır 136 . Karadağ için 

―rencide edici‖ ĠĢkodra AntlaĢması‘ndan sonra yaĢanan sükûnetle, ekonomik dengeler 

sağlanarak Karadağ‘da kurumsal anlamda büyük geliĢmeler kaydedilmiĢtir 137 . 

Görüldüğü gibi Osmanlı Karadağ iliĢkilerinde iyileĢme döneminin temelleri, Nikola‘nın 

Prensliği döneminde atılmaya baĢlamıĢtır. 

Blokhavz, (Alm. Blockhaus)Beton tabya anlamına gelmektedir. Tükçede Batı Kökenli Kelimeler 

Sözlüğü, TDK,

IV. HERSEK ĠSYANI ve BALKAN KRĠZĠNDE KARADAĞLILAR 

Hersek Ayaklanması, 1875–78 yılları arasında patlak veren Balkan krizinin 

baĢlangıç noktasını oluĢturmuĢtur 138 . 9 Temmuz 1875‘ten 1 Temmuz 1876‘ya kadar olan 

dönem, ―ġark Buhranı‖nın ilk aĢaması olarak görülmektedir. Bu ilk aĢamada Karadağ‘ın 

Hersek âsilerine desteği el altından ve gizli bir Ģekilde olmuĢ, açıktan açığa destek söz 

konusu olmamıĢtır 139 . Ayaklanmanın nedeni ise Hersek‘te bulunan Müslüman nüfusun 

ekonomik ve sosyal bakımdan Hıristiyan nüfusa nazaran, refah düzeyi yüksek bir yaĢam 

sürmeleri, buna mukabil Hıristiyanların, Müslümanların ―ağa― olduğu bu toprakları 

icar usulüyle iĢletmemeleridir. 140 Maliye Nezareti tarafından o toprakların vergisini 

bölgeye gönderilen mültezimlere verilmesini istemesi, söz konusu bu huzurun 

bozulmasının baĢlangıcı olmuĢtur. Mültezimlerin keyfî uygulamaları, çiftçilerin elinde 

kendilerine yetecek kadar para ancak bırakmıĢtır. Çiftçiler de bu nedenle ayaklanmaya 

baĢlamıĢlardır. 141 Ayrıca 1874 senesi mahsulünden verim alınamaması ve verginin 

çoğaltılması bardağı taĢıran son damla olmuĢtur 142 . Osmanlı yöneticilerinin kayıtsızlığı, 

Hersek‘in Nevesin kazasında baĢlayan ayaklanmada âsilerin birçok Müslümanı 

katletmesine ve yağmalama yapmasına yol açmıĢtır 143 . 

Ahmet Cevdet PaĢa, Hersek‘i Karadağ sınırında ve ―gâyet vahĢi‖ Karadağlıların 

yaĢadığı bir yer olarak tarif etmektedir. 1862‘de yapılan büyük operasyonla Kardağlılar 

―terbiye‖ olunsa da Avrupalı devletlerin müdâhil olmasıyla ĠĢkodra AnlaĢması 

imzalanmıĢtır. Fakat Nevahi-i Âsiye sorunu olduğu gibi bırakılmıĢtır. Bölgedeki halk 

Karadağ prensine bağlılıklarını bildirmiĢler ve bağlı olmaları gereken Mostar‘a 

138 Mithat Aydın, ―Bosna Hersek Ayaklanmasında Panislavizmin Etkisi Ve Sırbistan Ve Karadağ‘ın Rolü‖ 

Belleten, LXIX, Aralık 2005, S. 256, Ankara 2005, s. 917 

139 Bekir Sıtkı Baykal, ―ġark Buhranı Ve Sabah Gazetesi (1876)‖ Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- 

Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. VI, S. 4, Eylül-Ekim 1948, Ankara, s. 222 

Kiraya verme, verilme, bkz. Ferit Devellioğlu, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın 

Kitabevi Ank, 1993, s. 406 

140 Fahir Armaoğlu, age, s. 494 

141 Enver Ziya Karal, age, cilt VII, s. 73 

142 Yuluğ Tekin Kurat, ―1877-78 Osmanlı Rus Harbinin Sebepleri‖ Belleten, XXVI, S. 103, TTK, Ankara 

1962, s. 569 

143 Mithat Aydın, agm, s. 919 

27

uğramamıĢlardır 144 . Ayrıca, Karadağlı memurların kendi memleketleri gibi Hersek‘e 

girip dolaĢabilmeleri Hersek Ġsyanı üzerindeki Karadağ etkisini gözler önüne 

sermektedir. Hersek‘e 25 km uzaklıktaki yüksek dağlarla çevrili Nevesin kazasından 145 

olan 160 kiĢilik grup, ağır vergilerden ve zaptiye askerlerinin tutumundan Ģikâyet ederek 

Karadağ‘a iltica etmiĢlerdi. Ağnâm vergisi vermek istemeyen bu grup, Karadağ Prensi 

Nikola‘ya sığınarak Ģikâyette bulunmuĢtur. Prens Nikola, açıkçası, ilk etapta Bâb-ı 

Âli‘nin tepkisini çekmekten korkmuĢtur. Ancak, kendisine sığınan köylülere de 

Rusya‘nın Ġstanbul elçisine Ģikâyetlerini yazarak söz konusu mevzuların araĢtırılması 

için bir görevli gönderilmesini rica etmelerini isteyebileceğini söylemiĢtir. Ayrıca, 

mültecileri barındırma büyük bir külfet oluĢturmaktadır 146 . Bu nedenle 160 kiĢinin, 

topraklarına geri dönmeleri için Ġstanbul‘daki Rus Büyükelçisi Ġgnatief‘ten, Osmanlı 

Devleti nezdinde aracılık yapmasını istemiĢtir. Rus Büyükelçisi Ignatiyef de durumu 

Sadrazam Esad PaĢa‘ya iletmiĢtir. Sadrazam Esat PaĢa, 147 Rusya ile iliĢkileri bozmamak 

ve bir iyi niyet göstergesi olarak 160 mültecinin kasabalarına dönmelerine izin 

vermiĢtir 148 . 

Bosna Hersek ayaklanması, Sırbistan ve Karadağ Devletlerini bağımsızlık 

yönünde harekete geçirmiĢtir. Karadağ‘ın fiilî yardımın ötesinde ayaklanmayı idare eden 

bir rol üstlenği âĢikârdır. Ġngiliz kaynakları da bunu teyid etmektedir. Karadağlı ajanların 

bizzat Hersek âsileriyle buluĢmalar yaptıkları ve onlarla iĢbirliği içinde oldukları 

bildirilmektedir. 149 Karadağ Prensi, 1875‘te, daha Hersek ayaklanması patlak vermeden 

Voyvoda MaĢo Virbitsa‘yı Hersek‘e göndererek Hersek liderleriyle iliĢkileri 

güçlendirmiĢtir. Hersek Ġsyanı‘nın yönlendiricilği için Sırbistan‘la rekabete giren 

144 Mâruzat, s. 43-44, 69-70, ġentürk, agm, 734 

145 Machiel Kiel, ―Nevesin‖ DĠA, C. 33, TDVY, Ġstanbul 2007, s. 44 

Koyunlardan alınan vergidir. 

146 Mahmmud Celaleddin PaĢa, Mir‟ât-ı Hakîkat, Cilt 1, Berekat Yayınevi, Ġstanbul 1983, Haz: Ġsmet 

Miroğlu, s. 51 

147 Sakızlı Ahmet Esad PaĢa ilki 15 ġubat 1873 - 15 Nisan 1873 arası ve ikincisi 26 Nisan 1875 - 26 

Ağustos 1875 olmak üzere sultan Abdülaziz saltanatı döneminde 2 dönemde toplam beĢ ay yirmisekiz gün 

sadrazamlık yapmıĢtır. 1868‘de Bosna-Hersek ve aynı yıl ĠĢkodra Mutasarrıflığı görevlerinde 

bulunmuĢtur. Ali Ġhsan Gencer, ―Ahmed Esad PaĢa‖ DĠA, C.2, Ġst. 1989, s. 64 

148 Enver Ziya Karal, age, C.VII, s. 74 

149 BOA, A.MKT.MHM, 479/ 19. Mithat Aydın, Balkanlarda Ġsyan Osmanlı Ġngiliz Rekabeti, Yeditepe 

Yayınevi, Ġstanbul 2005, s. 47-48 

28

Nikola, ayaklanmanın Çetine‘den yönlendirilmesi için çaba sarf etmiĢtir. Prensin Hersek 

ayaklanmasını organize eden adamlarından Peko Pavloviç ve Petar Vukoviç de vardır. 

Petar Vukoviç, aynı zamanda Prens Nikola‘nın kayınpederidir 150 . 

Osmanlı Devleti Hersek‘te bu kadar geniĢ çaplı bir isyan olacağını tahmin 

etmemiĢtir. Ġsyanın bu derece büyük olmasının altında yatan nedenlerden biri de her ne 

kadar isyancılara destek vermemeleri konusunda kendi halkına uyarı yaptığını Bâb-ı 

Âli‘ye bildirse de, Karadağ Prensinin isyana destek vermesidir 151 . Rusya ve Avusturya 

hükûmetleri isyana yardım etmemesi konusunda Prens Nikola‘yı uyarmıĢlardır. Ama 

diğer taraftan Prensin bu tavrını destekledikleri ortadadır. Karadağ Prensi‘nin Rusya‘yı 

devreye sokması, Hersek isyanını bölgesel bir sorun olmaktan çıkartıp bir Avrupa 

sorunu hâline getirmiĢtir. 

Hersek isyanında Panslavist faktörüne değerlendirecek olursak Karadağ, 

Panslavistlerin belki de etkili olduğu en önemli yerlerden biridir. Karadağ‘ın iç ve dıĢ 

politikalarına âdeta yön veren bir nitelik taĢımaktadır. Özelikle 1862 Osmanlı-Karadağ 

SavaĢları‘nda çok etkin bir biçimde çalıĢan Panslavistler, Karadağlıları etkileme 

yönünde bir kısım faaliyetlerde bulunmuĢlar, ajanlar ve konsoloslarla daima diyalog 

halinde bulunarak basın yoluyla halkı etkileme yoluna gitmiĢlerdir. Karadağ‘da oluĢan 

bu panslavist potansiyel, 1875 yılına gelindiğinde Karadağ‘ı, Hersek ayaklanmasının bir 

nevi hazırlayıcısı konumuna getirmiĢtir 152 . Milliyetçi yaklaĢımlar 1871‘de Karadağ‘ın 

ilk gazetesi olan ―Crnogorac‖ gazetesine de yansımıĢ; ama kısa süre sonra bu gazete, 

komĢu ülkelerde anti-Osmanlı ve anti-Avusturyan yayınlarından dolayı 

yasaklanmıĢtır 153 . Diğer taraftan, Rusya‘nın Karadağ‘da açtığı Çetine‘deki okullarda 

150 Kemal Baltalı, ―1875-1878 Balkan Buhranı-II‖ Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Yıl. 1984, S. 74-75, s. 

38-39. Ayrıca bkz. Kemal Baltalı; ―1875 Hersek Ayaklanması Sırasında Sırbistan‘ın Osmanlı Devleti‘ne 

KarĢı SavaĢa Girmek Amacıyla Karadağ‘la Yaptığı GörüĢmelere Dair Bazı Önemli Belgeler‖ Belleten, 

L/198 (1986, s.833 

151 Mahmud Celaleddin PaĢa, age, s. 51 

152 Enver Ziya Karal, age, C. VII, s. 74. Mithat Aydın, agm, s. 928-929. 

153 1873 te Nikola ―daha az rahatsız edici‖ Glas Crnogorca Karadağ‘ın Sesi Gazetesi‘ni çıkararak dıĢ 

destekçilerini rahatlatmaya çalıĢmıĢtır. 1870‘de Boka‘da Avusturyalılara karĢı isyan eden soydaĢlarını 

savunanları desteklemiĢtir. Elisabeth Roberts, age,s. 237 

29

(Girls Institute) Karadağlı kız çocuklarına Rus rahibeler tarafından eğitim verilmesi 154 

Karadağlılar üzerindeki Rus hegomanyasının bir delili niteliğindedir. 

160 Mülteci, Nevesin kasabasına döndükleri vakit, bir kahraman gibi 

karĢılanmıĢlardır. Bâb-ı Âli‘nin bağıĢlayıcı tutumu, bir zaaf gibi görülmüĢtür 155 . 

Dönenlerin arasında birçok Karadağlı ajan ve askerler de vardır ve bunların çoğunluğu 

panslavist Karadağlılardır. Hersekliler Karadağ‘a geldiklerinde Rus Konsolosu, Sırp 

ajanları ve Panslavist birtakım kuruluĢlarla irtibat hâlinde olmuĢlar ve isyan fikirlerini 

geliĢtirme olanağı bulmuĢlardır 156 . Her ne kadar panslavist etkiler var olsa da, Barbara 

Jelavich, ayaklanmanın temel nedeninin sosyal ve ekonomik olduğunu ve doğal olarak 

da milliyetçi bir görünümü olmadığını ifade etmiĢtir 157 . 

Neticede, Hersek ayaklanması, panslavist duygularla ve Nikola‘nın gayretleriyle 

Karadağ‘da ortak bir güç oluĢturmuĢtur. Panslavist gösteriler ve mitingler, yardım 

kampanyaları düzenlenmiĢtir. Nikola‘nın Hersek‘teki emeli, orayı kendi topraklarına 

katmak ve Adriyatik‘e bir kapı aralamaktır 158 . 

Ayaklanmanın bastırılması hususuna gelince Bosna Valisi DerviĢ PaĢa, Hersek‘te 

çıkan ayaklanmayı derhal bastırmak için giriĢimlere baĢlamasına karĢın, Sadrazam Esat 

PaĢa, operasyon konusunda farklı düĢünmektedir. O, isyanın kuvvet gönderilerek 

bastırılması taraftarı değildir. Esat PaĢa, Hersek Ayaklanması‘nın siyasi bir nitelik 

taĢımadığına; mahalli ve idari bir özellik taĢıdığına inanmaktadır. ―Karadağ‘ı tahrik 

etmemek ve Rusya‘ya müdahalesine açık kapı bırakmamak‖ için kuvvet göndermekten 

ziyade, nasihat komisyonları göndermenin daha çözümsel bir yaklaĢım olduğu inancında 

olmuĢtur 159 . Karadağlılar korkuya kapılıp Rusya ve diğer devletlerin yardımına 

baĢvursa, olay uluslararası bir netlik kazanabilir ve Osmanlı Devleti suçlu durumuna 

154 Rusya‘nın baĢkenti Petersburg‘da bulunan ―Smolny Institute‖ kız öğrencilere yönelik eğitim veriyordu. 

Kızlarından dördünü de Rusya finanslı ve meĢhur bir okul olan bu okullarda okutan Prens Nikola‘nın 

dokuz kız çocuğu vardır. Sadece 4 tanesinin yaĢları müsait olduğu için Petersburg‘daki bu okula 

gönderebilmiĢtir. Bu dört kızını da Rus bursuyla okutmuĢtur. Elisabeth Roberts, age, s. 237 

155 Enver Ziya Karal, age, C. VII, s. 74 

156 Ġ. Halil Sedes, agm, s.78, Mithat Aydın, agm, s. 929 

157 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi C. 2, s. 382 

158 Barbara Jelavich, age, C. 2, s. 384 

159 

Zaten Avrupalı güçlerinde önerisi isyan bölgelerine ayaklanmayı yatıĢtırmak için kurulacak 

komisyonların nasihat etmeleri idi. Ġ.Halil Sedes, ―1877-1878 Osmanlı-Rus SavaĢı‖. Belgelerle Türk 

Tarihi Dergisi, Dün/ Bugün/Yarın. 1987, S.34, s. 64-67. Enver Ziya Karal, age, C. VII, s. 74. 

30

düĢebilirdi 160 . Lakin isyanda kararlı olan kalabalık, nasihat heyetini reddetmiĢ ve geri 

göndermiĢtir. Esat PaĢa‘nın müdahale konusundaki bu yavaĢ tavrı ve Nevesin hadisesini 

önemsenmeyiĢi, isyanın geniĢlemesine yol açmıĢtır 161 . 

Osmanlı Devleti‘nin uzlaĢmacı tavrına sert yanıt veren âsiler, 5 Ağustos‘ta genel 

af ilan edilmesine rağmen, ayaklanmaya devam etmiĢlerdir 162 . Ağustos 1875‘te devletin 

egemenlik haklarını zedeleyecek bir teklif olan Viyana, Petersburg ve Berlin 

hükûmetlerinden, mahalli konsolosların Hersek‘e gönderilmesi önerisi mecburen kabul 

edilmiĢtir. Bu çabalar ve yardım istekleri, Hersek Ayaklanması‘nı bir anda uluslararası 

arenaya taĢımıĢtır 163 . 

Osmanlı Devleti, Avrupalı devletlerin iç ve dıĢ müdahalesini engellemek için iki 

fermân ve bir irade yayınlayarak Hersek Ġsyanı‘na çözüm bulmaya çalıĢmıĢtır. Mahmut 

Nedim PaĢa‘nın hazırladığı, Sultan Abdülaziz‘in onayladığı Adâlet Fermânı, 164 Osmanlı 

Devleti‘nin bütününü kapsar hale getirilmiĢtir 165 . 

Yayınlanan bu fermâna rağmen, Avrupalı devletler, giriĢimlerde bulunmaya 

devam etmiĢlerdir. Osmanlı Devleti‘ne 31 Ocak 1876‘da hazırladıkları AndraĢi Notası 

olarak bilinen notayı sunmuĢlardır. Bu notada Bosna-Hersek‘teki vergilerin yine bu 

bölgede harcanması istenmiĢtir 166 . Osmanlı Devleti, AndraĢi Notası‘nı 11 ġubat 

160 Mahmud Celaleddin, age, s. 52. Mithat Aydın; age, s. 52 

161 Zafer Çakmak, ―1875 Hersek Ġsyanı‖ Fırat Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, S.8, Elazığ 2003, 

s. 248 


163 Kemal Baltalı, ―1875 Hersek Ayaklanmasının Uluslararası Bir Nitelik Kazanması‖, Belleten C. LI, S. 

199, Ankara 1987, s. 205 

164 Rusya, Almanya ve Avusturya-Macaristan, AndraĢi Notasıyla Osmanlı Devleti‘ne bir müdahale 

planlamaktaydı. Osmanlı Devleti, Hıristiyanlara yeni hak ve imtiyazlar tanıyan bu fermanı yayınlayarak 

müdahalenin önüne geçmeyi istemiĢtir. GnĢ. Bilgi için bkz. Enver Ziya Karal, age, C. VII, s. 80 

165 20 Eylül 1875‘te padiĢah tarafından yayınlanan ferman özel bir adalet bakanlığı tesisini öngörüyordu. 

Ayrıca bu fermanda genel ve özel hakların sağlanması, mahkemelerin hızlandırılması, vergi toplayanlara 

çeki düzen verilmesi buyuruluyordu. 2 Ekim 1875‘te yayınlanan irâdede ise ayaklanmaya neden olan 

« onda birin çeyreği » olan vergi kaldırılmıĢtır. 1873 yılına kadarki vergi borçları da affedilmiĢtir. 

Böylelikle tarımın geliĢmesine ve reayaya destek olunmuĢtur. 12 Aralık 1875‘de ikinci bir ferman 

yayınlanarak Adalet Fermanı‘nı, bütün Osmanlı Devleti‘ni kapsayacak hale getirilmiĢtir. Kemal Baltalı, 

1875 Hersek….agm, s. 206 

Bu maddeye Ahmet Muhtar PaĢa itiraz etmiĢtir. Nitekim bu maddenin ileride bölgeyi devletten 

koparacağını ifade etmiĢtir. Ahmet Muhtar PaĢa mektubunda isyan neticesi meydana gelen yıkımlardaki 

hasarı tamir için gönderilecek paranın artırılabileceğini ifade etmiĢtir. Ayrıca isyancılara yapılan dıĢ 

desteğin bir an evvel önüne geçilmesini istemiĢtir. Mahmut Celaleddin PaĢa, Mirat-Ġ Hakikat, s. 73-74 

166 1872‘de kurulan Üç Ġmparator Ligi (Avusturya-Macaristan, Rusya ve Almanya), Doğu sorununda ortak 

hareket etme kararı doğrultusunda 1876‘da tekrar bir araya geldi. Berlin‘de yapılan toplantı sonunda 

31

1876‘da prensip olarak kabul ettiğini bildirmiĢtir 167 . Kararın iletildiği devletler, 

memnuniyetlerini bildirerek ayaklanmanın bastırılması yönünde ellerinden geleni 

yapacaklarını belirtmiĢlerdir. Öyleki Rusya, Sırp ve Karadağ Prenslerine, isyana destek 

vermemeleri konusunda uyarıda bulunduğunu belirtirken, Avusturya kendine sığınan 

isyancıları sınır dıĢı edeceğini ve tarafsızlığını koruyacağını bildirmiĢtir. Osmanlı 

Devleti buna karĢı dört hafta içerisinde silahlarını teslim edenleri affedecektir 168 . 

Osmanlı Devleti, Müslüman ve iki Hıristiyan üyeden oluĢan komisyonu, 11 

ġubat 1876‘da onaylanan notayı uygulamaya koymak için harekete geçirdi 169 . Meclis-i 

Vükelâ‘da alınan karara göre, Hersek isyancılar affedilmiĢ, ayrıca, itaat eden ahâliye 

kötü muamele yapılmamasına özen gösterilmiĢtir 170 . Avusturya, âsilerin sınırdan içeri 

girmemeleri için ciddi tedbir alırken, Ġtalya, Slavların ülkesinde yapacağı gösterilere izin 

vermeyeceğini belirtmiĢ ve Osmanlı Devleti‘ne karĢı yürüttükleri bu isyana devam 

ettikleri takdirde kendilerine yardım etmeyeceği uyarısında bulunmuĢlardır 171 . 

Fakat Karadağ, Sırbistan ve Rusya âsileri kıĢkırtarak, yapılanları yetersiz buldu. 

Hersek‘teki isyancılar Sırbistan ve Karadağ‘a çok güveniyorlardı. AndraĢi Notası, savaĢı 

eskisinden daha alevli hâle getirmiĢtir. Âsîler, Karadağ ve Sırbistan‘ın kendilerini 

Hersek Ġsyanı‘nın bastırılması ve sorunun çözümü için bir nota hazırladılar. Söz konusu bu notayı 1856 

Paris AntlaĢması‘na imza atan devletlere (Ġngiltere, Fransa ve Ġtalya‘ya) onaylattıktılan AndraĢi Notasında 

Çözüm için bir takım isteklerde bulunuluyordu. Hıristiyan halk için din ve mezhep hürriyeti, iltizam 

usulünün kaldırılması, vergilerin yerinde kullanılması, çiftçilerin topraklarına sahip olabilmesi ve bunları 

yapabilmek için de Hıristiyan ve Müslümanlardan oluĢan bir komisyon teĢkil edilmesini öngörüyordu. Bu 

notanın hazırlanmasına gerekçe olarak da 1839 Tanzimat Fermanı ve 1956 Islahat Fermanları‘nın bölgede 

sözde bırakıldığı ve tam olarak uygulanmaması nedeniyle sıkıntılar yaĢanması gösterilmiĢtir Notaya göre 

bir özerklik söz konusu değildir. Sadece yerel yetkilerin biraz geniĢletilmesi isteniyordu. Mahmud 

Celalettin PaĢa, age, s. 75. Amaçlarının Osmanlı Devleti‘nin iç iĢlerine karıĢmak olmadığını belirten 

devletler, bunu kanıtlamak için notayı ayrı ayrı Osmanlı Devleti‘ne sunmuĢlardır. Ġsmail Hami 

DaniĢmend, Ġzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. IV, Türkiye Yayınları, Ġstanbul 1972, s. 250. Karal, 

age, C. VII, s. 81 

167 Karal, age, C. VII, s. 81. Rıfat Uçarol, age, s. 322-323, 

168 Silahlarını teslim etmeyenlerle mücadeleye devam edecek, el konulan mallar satılarak, gelirleri, 

ihtilâlden zarar gören devlete sadık ahâliye verilecek, yurtlarına geri dönen mültecilerden bir sene öĢür ve 

iki sene vergi alınmayacak, yanmıĢ ve yıkılmıĢ binaların ev ve ibâdethânelerin tamiri için gerekli olan 

kereste miri ormanlardan verilecek, geçimleri için ziraatla uğraĢanlara tohumluk tedarik edilecek ve bunlar 

koruyup gözetecektir. Mahmud Celalettin PaĢa, age, s. 75 

169 Hükûmet organlarından bağımsız yeni mahkemeler kuruldu. Mahkeme üyeleri halk tarafından 

seçilecekti. Üyeler Müslim ve gayrimüslim olarak eĢit Ģekilde dağılacaktı. Yerel güvenliği sağlayacak 

polis zaptiyeler tayin edildi. Avukatlık kurumu da getirildi. Dinine bakılmaksızın herkes toprak sahibi 

olabilecekti. Kemal Baltalı, agm, s. 208-209 

170 BOA, Y.E.E., 84/70 

171 BOA, Y.E.E., 77/13 

32

destekleyeceklerinden yüzde yüz emin oldukları için, Osmanlı Devleti‘nin kabul ettiği 

AndraĢi Notası‘nı kabul etmeye yanaĢmamıĢlardır. 172 . 1875–76 kıĢ aylarında özellikle 

Karadağ-Hersek sınırındaki yerleĢim yerlerinde kıĢ sert geçtiği için herhangi bir 

kalkıĢma meydana gelmemiĢ ve isyancılar güneye doğru gitmiĢlerdir. 1876 ilkbaharında 

bölgede çatıĢmalar hızlanmıĢtır 173 . 

Karadağlılarla birleĢen isyancılar, NikĢik Kalesi‘ne giden yol üzerinde NikĢik‘i 

kuĢatma altına almıĢlardı. NikĢik‘i ele geçiren isyancılar, muhtariyet istemiĢlerdir. 

Osmanlı Devleti önce Rauf PaĢa ardından da Ahmet Muhtar PaĢa‘yı isyanı bastırmakla 

görevlendirmiĢtir. Ayaklanmayı bastırmak için Osmanlı Devleti‘nin askerî güç 

kullanması kaçınılmaz olmuĢtur. NikĢik Kalesinde bulunan Osmanlı Birliğine yardım 

çok zor Ģartlar altında iletilebilmiĢtir 174 . 

1876 Mayıs‘ında Ahmet Muhtar PaĢa, âsilerin dağıtıldığını, ―Âsiler Karadağ 

kuvvetlerince desteklenmedikçe bir harekete teşebbüs edemeyeceklerdir.‖ diyerek 

Karadağ‘ın bölgedeki etkisini dile getirmiĢtir. Karadağ‘ın bu tavrı Meclis-i Vükelâ‘da 

gündeme gelmiĢ, Karadağ‘a yapılacak muhtemel bir askerî müdahale tartıĢılmıĢtır 175 . 

PadiĢah Abdülaziz, Karadağ‘ın Hersekli isyancılara yardım ettiğini öğrenince 

ĠĢkodra‘ya asker sevkiyatı yapılmasını istemiĢ ve Seraskerliğe de DerviĢ PaĢa‘yı 

getirmiĢtir. DerviĢ PaĢa, daha önce Karadağ‘a yapılan seferlerde etkin rol oynamıĢ 

172 Osmanlı Devleti‘nin Bosna-Hersek‘i bir takım yerler hariç boĢaltmasını ve ıslahata nezaret etmek için 

Avrupalı devlet temsilcilerinden oluĢan bir karma komisyonun oluĢturulmasını Ģart koĢuyorlardı. Enver 

Ziya Karal, age, s. 81 

173 Kemal Baltalı, agm, s. 210 

Ahmet Muhtar PaĢa (1839- 1919) Bursa‘da doğmuĢ ve 1860‘ta Harbiyeyi birincilikle bitirmiĢ bir 

askerdir. Askerlikteki ilk görev yeri ise Karadağ olmuĢtur. Serdar-ı Ekrem Ömer PaĢa kumandasında 

Karadağ‘a karĢı yapılan savaĢta bulunmuĢ ve baĢarılar elde etmiĢti. 1867 yılında ikinci kez Karadağ'da 

görevlendirilen Ahmet Muhtar PaĢa, önemli baĢarılara imza atmıĢ ve 1869 yılında Yemen'e 

gönderilmiĢtir. Ahmet Muhtar PaĢa daha çok 93 Harbi‘ndeki Kafkas cephesi savunmasıyla tanınacaktır. 

174 Duga Boğazı, geçilmesi zor bir noktadaydı. Bir de yoğun kar yağıĢı meydana gelince, geçilmesi güç bir 

yer hâline gelmiĢ, Ahmet Muhtar PaĢa, Ģiddetli kıĢ nedeniyle ancak bir aylık erzakı zorlukla NikĢik 

Kalesi‘ne ulaĢtırabilmiĢti. Bu durum Osmanlı Devleti‘ni endiĢelendirmekteydi. Ahmet Muhtar PaĢa 

durumu Bâb-ı Âli‘ye bildirmiĢ ve Bâb-ı Âli de Karadağ Prensini, en azından Hersek isyancılarına yardım 

etmemesi yönünde uyarmıĢtı. Karadağ Prensi de hiçbir Karadağ askerinin savaĢa gitmediğini söylese de 

bu pek inandırıcı bulunmamıĢtı. Mahmud Celaleddin PaĢa, age, s. 77 

175 700–800 kadar âsinin silah kullanabilecek durumda olduğunu, yüzde doksanının ―sefâletin ağırlığı 

altında ezilmekte‖ olduğunu söylemiĢtir. Kemal Baltalı, agm, s. 210-211 

33

tecrübeli bir isimdir 176 . Hersek Ayaklanması‘na Osmanlı Devleti müdahale etmeye 

baĢlayınca Rusya, Hersek âsilerinin taleplerini göz önünde bulunduran ve en önemlisi 

Karadağ‘ın geniĢlemesini öngören bir politika izlemeye baĢlamıĢtır. Ayaklanma 

bölgesine muhtariyet verilmesini de isteyen Rus ġansölyesi Gorçakof, AndraĢi 

Notası‘nın âsilerin istekleriyle uyumlu hâle getirilebileceğini savunmuĢtur. Rusya, 

Almanya ve Avusturya, Rus Çarı Aleksander‘ın giriĢimiyle Mayıs 1876‘da Berlin‘de bir 

araya gelerek Ģansölyeler arası bir konferans düzenlenmiĢtir. GörüĢmeler öncesi 

Gorçakof‘un isteği üzerine Ġgnatief bir memorandum hazırlamıĢ ve Ģu hususlara 

değinmiĢtir. Karadağ‘ı ilgilendiren ilk iki maddesi: 177 

1.Ayaklanma iki yolla çözülebilir: Birincisi, Hersek‘in muhtar bir eyâlet hâline 

getirilerek Prens Nikola‘nın yönetimine verilmesi, 

2. Karadağ‘a sınır olan Hersek bölgelerinin Karadağ sınırlarına dâhil edilmesi, 

geriye kalan kısımlar için ise geniĢ ayrıcalıkların tanınması gerekmektedir. 

Lâkin St. Petersburg, bunu çok sert bulmuĢ ve çalıĢmayı iptal ederek yeni bir 

öneri hazırlamıĢtır. Bu sırada Hersek Ayaklanması tüm Balkanlar‘a yayılmıĢ, Avusturya 

ve Fransa konsoloslarının öldürülmesiyle sonuçlanan Selanik olayları patlak 

vermiĢtir 178 . Kont AndraĢi, Berlin Kongresi neticesinde Karadağ ve Sırbistan'la 

mütareke yapılması konusunda ısrar etmiĢtir 179 . Böyle bir atmosferde toplanan Üç 

Ġmparatorlar Ligi, 13 Mayıs 1876‘da Berlin Memorandumu‘nu hazırlayarak Osmanlı 

Devleti‘ne sunmuĢtur 180 . 

176 Sırbistan, Karadağ ve Hersek‘e karĢı kullanılacak asker 148 taburdan oluĢmaktaydı. Yedek kuvvetlerle 

birlikte 50 bin kiĢilik bir orduydu bu. KarĢılarında ise 40 bini Karadağ‘dan olmak üzere Sırbistan ve 

Hersek‘te toplam 150 bin nefere sahip bir ordu vardı. Mahmud Celalettin PaĢa,age, s. 80 

177 Kemal Baltalı, agm, s. 213 

178 Selanik olayı bir Bulgar kızın Müslüman bir gençle evlenmek için Selanik‘e geldiği sırada kaçırılması 

sonucu halkın galeyana gelmesinden kaynaklanmıĢtır.Konsoloslar bu karıĢıklıkta öldürülmüĢtür. Olayın 

failleri her nekadar yakalanıp idam edilse de Rusya, olayı Müslüman-Hristiyan çekiĢmesi Ģeklinde 

yorumlamakta ısrarcı olmuĢtur. Mirat-ı Hakîkat, s.88-89. Fahir Armaoğlu, age, s. 501. Nicolae Jorga, 

age, C. 5, s. 467 

179 BOA, Y.E.E., 30 /36 

180 1.Âsilerle Osmanlı kuvvetleri arasında iki aylık bir mütareke yapılması 2.Yapılacak ıslahatla ilgili 

olarak Bâb-ı Âli ile âsiler doğrudan görüĢmeliler, 3.Ayaklanma dolayısıyla verilen zararın tazmini ve 

memleketlerine dönen âsilerin affedilmesi 4.Islahatın tamamen uygulanmasına kadar Hıristiyanların silah 

taĢımalarına müsaade edilmesi, 5.Islahatın Avrupalı devletlerin konsoloslarının gözetiminde olması 

Memorandumun tam metni için bkz. Mirat-ı Hakîkat, s.90, Parliamentary Papers, "Correspondence 

34

Ġngiltere, söz konusu memorandumda Osmanlı Devleti‘nden yana tavır koyarak, 

Osmanlı Devleti‘nin bağımsızlığının ve egemenliğinin zedelendiğini düĢünerek 

memoranduma imza atmamıĢtır 181 . Adâlet Fermânı‘nı büyük devletler kabul etmezken, 

AndraĢi Notası‘nı isyancılar kabul etmemiĢti. Berlin Memorandumu‘nu ise Osmanlı 

Devleti kabul etmemiĢtir 182 . 

Karadağ yavaĢ yavaĢ Osmanlı Devleti‘yle savaĢmak için uygun zemini bulmaya 

baĢlamıĢtır. 31 Mayıs 1876‘da ġeyhülislâm Hayrullah Efendi‘den alınan ‗hâl‘ fetvasıyla 

Abdülaziz tahttan indirilmiĢ, yerine, yaklaĢık 25 yıldır hapiste olan V. Murad tahta 

geçmiĢtir 183 . V. Murad‘ın saltanatı sadece 93 gün sürmüĢtür 184 . 

Öncelikle Rus Büyükelçisi Garçakof‘un ricasıyla âsilerle uzlaĢma ve onları 

affetme yoluna giden Osmanlı Devleti, bundan iyi bir sonuç almaktan ziyade, iĢin daha 

da kötüye gitmesine neden olmuĢtur. NikĢik Muharebesi‘nden sonra âsilerin bir 

hareketleri görülmediği ve Dalmaçya‘ya gidenlerin yavaĢ yavaĢ yerlerine dönmeye 

baĢladıkları gözlenince Sultan V. Murad Han'ın cülûsu dolayısıyla Bosna-Hersek'i içine 

alan bir umumi af ilan edilmiĢtir 185 . 

V. Murad, hastalığı dolayısıyla yönetimde fazla söz sahibi olamamıĢ, ülke 

sadrazam ve vezirlerin yönetimine bırakılmıĢtır. Böyle bir yönetim altında çıkarılan affın 

olumsuzlukları yavaĢ yavaĢ ortaya çıkmıĢtır. Ayrıca, Karadağ ve Sırbistan‘ın Hersek 

âsilerine gönüllü asker yolladıklarını rapor etmesi üzerine, 8 Haziran 1876‘da Mütercim 

RüĢtü PaĢa, Sırbistan Prensi‘ne ve hemen ardından Karadağ Prensi Nikola‘ya birer 

mektup yollayarak ―silahlanma‖ meselesini sormuĢtur. Cevaben ―Arnavut Çerkezlere ve 

başıbozuklara karşı alınmış olan güvenlik tedbirlerinden başka bir şey değildir.‖ 

Respecting the Affairs of Turkey, and the Insurrection in Bosnia and the Herzegovina.", 1876, Vol. 84. 

denilmiĢtir 186 . Herseklilere daha önce ġubat 1876‘da uygulanan af nedeniyle 

Karadağlıların da isyan etmeye baĢlamaları üzerine Meclis-i Vükelâ, Hersek‘e ve 

ĠĢkodra‘ya asker yığma kararı almıĢtır. Balkanlarda alevlenen ayaklanmalara karĢı bir 

çözüm için çıkarılan bu af, Slavcılık propagandası nedeniyle etkisiz kalmıĢtır 187 . 

Osmanlı Devleti bir taraftan büyük devletleri Karadağ‘a baskı yapmaya 

çağırırken, diğer taraftan da Bosna Valisi Ali PaĢa‘yı hem uzlaĢma zemini oluĢturmak 

hem de tarafsızlığa davet etmek için Prens Nilola ile görüĢmek üzere Karadağ‘a 

göndermiĢtir 188 . 

Bu çabalar da Karadağ‘ın Osmanlı karĢıtı tavrını değiĢtirmeye yetmemiĢtir. 

Karadağ, Osmanlı Devleti‘ne karĢı planladığı savaĢ için uygun bir zemin oluĢturmaya 

çalıĢmıĢtır. Öyle görünmektedir ki Karadağ, Avrupa kamuoyunu kendi lehine çekme 

konusunda baĢarılı olmuĢ ve amacına ulaĢmıĢtır. 

186 Yönetim kadrosundaki kiĢileri ―memleketin ve dünyanın siyasi gerçeklerinden haberdar olmamakla‖ 

suçlayan Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu, çıkarılan bu umumi affın da ―serasker çetesi‖ diye 

tanımladığı kiĢiler tarafından çıkartıldığını söylemektedir. Af yasasına göre dağlardan inen isyancılara 

silahlarını teslim ettikleri takdirde ceza verilmeyeceği duyuruluyordu. Fakat bu affın çok da olumlu bir 

tesiri olduğu söylenemezdi. Zira Ahmet Muhtar PaĢa, affın ilanından sonra hazırladığı raporda, âsilerin 

tüfenk sayılarının arttığını belirtmekteydi. Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu, Sultan II. Abdülhamid Ve 

Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Komitacılar, Divan Yayınları, Ġstanbul 1978, s. 451-453 

187 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi (Birinci MeĢrutiyet ve Ġstibdat Devirleri 1876-1907), C. VIII, s. 

15 


36

BĠRĠNCĠ BÖLÜM 

KARADAĞ‟IN BAĞIMSIZLIK SÜRECĠ: SAVAġLAR DÖNEMĠ ve 

BERLĠN ANTLAġMASI 

I. OSMANLI-SIRP, KARADAĞ SAVAġI ve ABDÜLHAMĠD‟ĠN BAġA 

GEÇMESĠ 

Karadağ, Hersek ayaklanmasının uluslararası bir nitelik kazanmasını ve Büyük 

Devletlerin kendisine desteğini fırsat bilmiĢ, Osmanlı Devleti‘nin içinde bulunduğu idari 

anlamdaki sorunlardan istifade ederek Sırbistan ile birlikte Osmanlı Devleti‘ne karĢı 

savaĢ hazırlıklarına baĢlamıĢtır. SavaĢlar döneminin birinci kısmını oluĢturan Osmanlı- 

Sırp ve Karadağ SavaĢı, 93 harbininin zeminini hazırlayacak çok önemli geliĢmelerin de 

kapılarını aralamıĢtır. 

A. SAVAġIN NEDENLERĠ ve TEPKĠLER 

Prens Nikola‘nın, Karadağ‘ın baĢına geçtikten sonra yaptığı en önemli iĢlerden 

birisi, orduyu yeniden yapılandırmasıdır. 1862 yılında Osmanlı Devleti‘ne karĢı uğradığı 

bozgun göstermiĢti ki, modası geçmiĢ silahlarla, isyanlarda baĢarıya ulaĢmak mümkün 

değildir. Bunun bilincine varan Nikola, 1870 yılında eski sistem orduyu modernize 

ederek bölümlere ayırmıĢtır. Daha organize ve çabuk hareket edebilen dağ birliği, top 

bataryalarıyla ve cephanelerle Karadağ Ordusu güçlendirilmiĢtir. Rusya ve Sırbistan 

tarafından finansal anlamda desteklenen Karadağlılar daha modern silahlarla Sırp 

komutanların eğitiminden geçmeye baĢlamıĢlardır 189 . Milis kuvvetlere dayalı düzenli bir 

189 Elisabeth Roberts, Realm of the Black Mountain, A History of Montenegro, Cornell University 

Press, New York 2007, s. 237 

37

ordu kurduktan sonra 18-62 yaĢ arası her erkek, asker olarak yazılmıĢtır 190 . Böylelikle 

Prens, isyanın uzamasından yararlanarak savaĢ hazırlığı yapmıĢtır 191 . Kısacası Karadağ 

iyiden iyiye kendisini Osmanlı Devleti‘ne karĢı bir savaĢa hazırlamıĢ ve Hersek Ġsyanını 

da fırsat bilmiĢtir. 

SavaĢın nedenlerine bakacak olursak; Hersek Ġsyanı ve Bulgaristan olayları 

Avrupalı büyük devletlerin ilgisini çekmiĢ ve 1875‘te Hersek‘te çıkan isyan ―sunî bir 

Ģekilde‖ büyütülerek uluslararası bir sorun hâline getirilmiĢti 192 . Bu noktada Osmanlı 

Devleti‘nin aleyhinde ve âsilerin lehinde bir duruma neden olan Avrupalı devletlerin bu 

tavrı, bağımsızlıklarını kazanmak ya da en azından muhtariyetlerini artırmak isteyen 

Sırplara ve Karadağlılara güç vermiĢtir. 

15 Mayıs 1876‘da Çetine‘de toplanan Karadağ Meclisi, Osmanlı Devleti‘ne 

savaĢ ilan etme yönünde karar almıĢ 193 , savaĢı baĢlatmak için fırsat kollamaya 

baĢlamıĢdır. Yine 26 Mayıs‘ta da Karadağ ile Sırbistan arasında Avusturya ve 

Rusya‘nın teĢvikiyle Osmanlı Devleti‘ne karĢı bir ittifak anlaĢması yapılmıĢtır. Söz 

konusu bu anlaĢmaya göre; Sırbistan ve Karadağ, barıĢa lüzum görmezse barıĢ 

yapmayacaklar ve savaĢın gidiĢatında da ortak bir tavır sergileyeceklerdir. Sırp Prensi 

Milan, Osmanlı Askerlerinin sınırdan çekilmesini ve kendisinin Bosna-Hersek Valisi 

olarak atanmasını istemiĢ olumlu yanıt alamayınca 1 Temmuz 1876‘da, Osmanlı 

190 Karargâh-ı Umûmî Ġstihbarat ġubesi, Karadağ Ordusu, Karargâh-ı Umûmî Ġstihbarat ġubesi, Hizmete 

Mahsusdur, TeĢrini evvel 1331 

191 Avusturya Genelkurmayı raporundan nakille Mahmud Celalettin, 1871 senesinde Karadağ‘ın sekiz 

nahiyeyeye ayrıldığını söylemektedir. Toplam 8 bayraktan ve 20 bin kiĢiden oluĢan düzensiz bir orduya 

sahiptir. Daha sonra Nikola, 29 taburdan ve 16 bin neferden oluĢan düzenli bir ordu teĢkil etmiĢtir. Ayrıca, 

50 yaĢ üzeri kiĢilerden 7–8 bin kiĢilik redif taburları da oluĢturmuĢtur. 1873‘te ise sadece bir bölüğün yeni 

tüfekleri varken gerisi hep eski silahlarla donatılmıĢtı. 24 adet dağ topları vardı. Fakat o yıldan sonra asker 

yetiĢtirmek için bir askerî okul yapılmıĢtır. Silah ve cephane fabrikaları kurulmuĢ Çetine ve civarında 

baruthâneler yapılarak 7 milyon adet fiĢek üretildiği kaydedilmektedir. Mahmud Celalettin, age, s. 151. 

Rusya‘dan çok büyük yardımlar almıĢ, para, mühimmat, silah gibi yardımlar sayesinde ordusunu 

güçlendirmiĢtir. 5 Mayıs 1876‘da Ġngiltere‘nin Mostar Konsolosu Holmes, Karadağ‘ın resmen yardım 

etmediğini, fakat Herseklilere el altından yardım ettiğini söyleyerek, âsiler için toplanan yardım 

paralarının ve silahların Prens‘e gönderildiğini belirtmiĢtir. Kemal Baltalı, ―1875-1878 Balkan Buhranı 

II‖….S. 74-75, s. 39. 15–16 yaĢına basan her Karadağlı erkek, ihtiyaç hâlinde askere çağrılabilecekti. 

Böylelikle, 17.000 ile 35.000 arasında Karadağlı, silah altına alınabiliyordu. Elisabeth Roberts, age, s. 239 

192 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, TTK, Ank 1999, s. 353 

193 Ġ. Halil Sedes, 1876-1877 Osmanlı Karadağ Seferi, Askeri Matbaa, Ġstanbul 1936, s. 11 

38

Devleti‘ne savaĢ ilan etmiĢtir 194 . Sırbistan‘ın Osmanlı Devleti‘ne savaĢ açması, ve 

Herseklilerin Karadağ Prensi Nikola‘yı kendilerine hükümdar ilan etmeleri, Karadağ‘ı 

daha da cesaretlendirmiĢtir. Osmanlı Devleti‘nin Karadağ‘ın Güney sahillerini abluka 

altına alarak, ticaretini engellediğini ve Hersek Ġsyanı‘nın bastırılamaması nedeniyle 

halkın heyecana kapıldığını söyleyen 195 Prens Nikola, Sırbistan‘ın müttefiki olarak bir 

gün sonra 2 Temmuz 1876‘da Osmanlı Devleti‘ne savaĢ ilan etmiĢtir 196 . Böylelikle, 

Prens Nikola, Herseklilere eskiden gizli olarak yaptığı yardımı Ģimdi açıktan açığa 

yapmıĢtır. Bu da 30 Ekim 1876‘da verilen Rus ültimatomunun kabulüyle son bulacak 

olan ―Şark Buhranı‖‘nın ikinci aĢamasının baĢlangıcıdır 197 . 

Karadağ ve Sırbistan arka arkaya Osmanlı Devleti‘ne savaĢ ilan edince halkın 

buna tepkisi gecikmemiĢtir. Zaten o dönemlerde yeĢeren vatan, hak, hürriyet, meĢrutiyet 

gibi kavramlar aydınlar tarafından tartıĢılmıĢ ve tüm Osmanlı topraklarında olumlu 

yankı bulmuĢtur. Karadağlılara ve Sırplara tepki için mitingler düzenlenmiĢ ve telgraflar 

çekilmiĢtir. Ülkenin dört bir tarafında gösteriler yapılmıĢ ve halk âdeta göreve hazır 

olduğunu bildirmiĢtir. Ġstanbul‘da ve taĢrada gönüllü birlikler teĢkil edilirken 198 , 

dönemin Vakit Gazetesi, Sırbistan‘ın savaĢ ilanını bir müjde gibi duyurmuĢtur. Çünkü 

Osmanı Devleti ―küstahlaĢan âsilere‖ savaĢ açmak istiyor lakin Avrupa‘nın tepkisinden 

çekiniyordu. SavaĢ ilanının karĢı taraftan gelmesi gazetede ―bir müddetten beri devam 

eden gâile bir müjde ile sonuçlandı. Sırplar ve Karadağlılar ordumuza saldırdı” 199 

Ģeklinde yer almıĢtır. AnlaĢılacağı üzere müthiĢ bir kamuoyu tepkisi gerek medya 

gerekse de mitinglerle oluĢturulmuĢ Sırbistan‘ın ve hemen ardından Karadağ‘ın savaĢ 

ilanı sevinç ve coĢkuyla karĢılanmıĢtır. 

194 27 Haziran 1876‘da bir ültimatom göndermiĢ ve süregelen Hersek Ġsyanı nedeniyle Sırp tacirlerinin 

zarar gördüğünü belirtmiĢtir. Osman Nuri, II. Abdülhamid ve Saltanatı, C. 1, 47Numara Yayıncılık, 

Ġstanbul 2008, s. 57. Karal, age, C. VIII, s. 14-15. Sina AkĢin (Yay.Yönetmeni), Türkiye Tarihi 3, 

(Osmanlı Devleti 1600-1908), Umut Matbaacılık, Ġstanbul 1997, s.154 

195 Osman Nuri, age, s. 60 

196 Ahmet Mithat,Üss-ü Inkılâp, Cilt. 2, Selis Kitapları, Yayına Hazırlayan: Tahir Galip Seratlı, Ġstanbul 

2004, s. 78. Osman Nuri; age, s. 57 

197 Bekir Sıtkı Baykal, agm, s. 229 

198 Öyle ki kimi zenginler kendi paraları ile gönüllü taburlar oluĢturmuĢlardı. Gönüllü tabura yazılanlar 

arasında sadece Müslümanlar değil aynı zamanda Hıristiyanlar da vardı. Hıristiyanların bu davranıĢı 

medrese talebeleri tarafından takdirle karĢılanmıĢtı. Karal, age, s. 16 

199 Ġlhan Yerlikaya, ―Sırp-Kardağ ve 93 SavaĢının Vakit Gazetesi‘nde ĠĢleniĢi‖ Askeri Tarih Bülteni, 

Genelkurmay Basımevi, S. 41, Ankara 1996, s. 31 

39

Nikola için bu savaĢ, I. Murad zamanında yapılan Kosova SavaĢı‘nın bir intikamı 

niteliğini taĢımaktaydı. Herseklilere hitaben yayınladığı beyannamede onları Hristiyan 

ya da Müslüman, topyekün Karadağ bayrağı altında birleĢmeye davet etmiĢtir. Ona göre 

Hersekli Müslümanların her nekadar dinlerini değiĢtirseler de damarlarında ―slav kanı‖ 

vardır 200 . SavaĢ ilanı, özellikle Sırbistan‘da büyük bir heyecanla karĢılanmıĢtı 201 . 

Bundan da anlaĢılacağı üzere Osmanlı Devleti‘ne karĢı tarihten gelen öfkeleri ve kinleri, 

Karadağlılar üzerinde büyük bir motivasyon oluĢturmuĢtur. 

Osmanlı tarafının da kendine güveni tamdır. Öyleki Harbiye Nâzırı Hüseyin 

Avni PaĢa, iki haftadan az bir sürede Belgrat‘a kadar ulaĢacaklarını belirtecek kadar 

kendine güvenmektedir 202 . Sırbistan ve Karadağ‘ın Hersek Ġsyanı‘ndaki tavırlarıyla 

ayaklanmanın bastırılmasını engellemeleri ve gizlice yardım etmeleri, onları ―terbiye 

edilmeye müstehak‖ bir konuma sokmuĢtur. Karadağlıları ve Sırpları ―terbiye edip‖ bir 

an evvel bölgede uygulamaya konulan reformları faaliyete geçirmenin yollarını arayan 

Osmanlı Devleti, 203 savaĢ için bütün hazırlıkları yapmıĢtır. 

1875 Hersek Ġsyanı‘ndan sonra politikalarını Balkanlar‘a yoğunlaĢtıran Avrupalı 

Devletler de savaĢı tepkiyle karĢılamıĢlar, Sırp ve Karadağ yerlilerinin ―bî-edebâne‖ 

tavırlarına hoĢ bakmamıĢlardır 204 . Ama, Osmanlı Devleti‘nin yapacağı herhangi bir 

askerî harekâta da hoĢ bakmadıkları bilinmektedir. Karadağ ve Sırbistan‘ın kararlılığını 

ve Osmanlı Devleti‘nin içinde bulunduğu zor durumu gören Avrupalı devletler, Osmanlı 

Devleti‘nin yenileceğini düĢünmeye baĢlamıĢlardır 205 . 

Avrupalı Devletler nezdinde gerek Almanya gerekse Ġtalya karĢısında kaybettiği 

değerini tekrardan kazanmak isteyen Avusturya, Balkan politikasına yeniden Ģekil 

200 Osman Nuri; age, s. 82-83 

201 Sırp Beyi MiloĢ, yayınladığı savaĢ emrinde ―Ortaçağ‘da kurulmuĢ olan Büyük Sırp Ġmparatorluğu‘nun 

sınırlarını‖ hedef olarak göstermiĢtir. Sırp halkı zaferden o kadar emindi ki, birkaç gün içerisinde Ġstanbul 

önlerine geleceklerine inanmaya baĢlamıĢlardır. Ülke basınında yeni baĢkent projeleri bile 

oluĢturulmuĢtur. BaĢkentin Belgrat‘tan Selanik ya da Sofya‘ya alınması nasıl olur? TartıĢmaları 

yapılmaktaydı. Karal, age, C. VIII, s. 17 

202 Antonio Gallenga, Two Years Of The Eastern Question, Vol. II, Samuel Tinsley, London, 1877, s. 

172 

203 Kuzey devletleri tarafsız kalır ve Karadağ ve Sırbistan‘a herhangi bir destek vermezse, Sırpların 

Osmanlı ordusuna 14 gün bile dayanamayacağı düĢünülmüĢ ve gazetelerde bu yönde haberler çıkmıĢtır. 

Bekir Sıtkı Baykal, agm, s. 230 

204 Sadık PaĢa'nın mektubu için bkz. BOA, Y.E.E., 44/38, 29/C /1293 (Hicrî) 21.07.1876 

205 Karal, age, C. VIII, s. 15 

40

vererek, stratejisini Bosna Hersek‘e hâkim olma, Arnavutluk ve Makedonya‘yı da içine 

alma üzerine kurmuĢtur 206 . Osmanlı Devleti‘nin mağlubiyeti durumunda bölgede 

Rusya‘nın güdümünde Büyük Slav Devleti‘nin oluĢma olasılığı, Avusturya‘yı harekete 

geçirmiĢtir. Sınır komĢusundaki olası bir tehlikeyi bertaraf etmek için Rusya ile anlaĢma 

yapma yoluna gitmiĢtir. Çar II. Aleksandr ve Avusturya-Macaristan Ġmparatoru François 

Joseph, 8 Temmuz 1876‘da Osmanlı Devleti‘nin Balkanlar‘da muhtemel yenilgisi ya da 

zaferi karĢısında Balkan topraklarını paylaĢmak için bir araya gelmiĢler ve Reichstadt 

Antlaşması yapmıĢlardır 207 . Buna göre Karadağ ve Sırbistan galip gelirlerse, Bosna 

Hersek; Avusturya, Sırbistan ve Karadağ arasında paylaĢtırılacaktır. Buradan da 

anlaĢılmaktadır ki Bosna Hersek‘ten bir toprak parçasının muhtemel bir paylaĢımda 

Karadağ‘a verilmek istenmesi Karadağ‘a olan desteğin bir göstergesidir. Tüm bu 

kararlar aslında Osmanlı Devleti‘nin Sırbistan ve Karadağ SavaĢı‘nda yenilgi ihtimali 

üzerine alınmıĢtır. Karadağ‘ın kısmî baĢarısına rağmen Sırbistan‘ın savaĢtan büyük bir 

yenilgiyle ayrılması, planları altüst etmiĢtir. 

Ayrıca Avusturya her ne kadar statükocu bir tavır sergilese de Avusturya‘nın 

nüfuzunda bulunan Slavlar, gönüllü olarak savaĢa gitmiĢlerdir. Aynı Ģekilde, isyancılara 

Avusturyalılar tarafından para yardımı yapıldığı söylenmektedir 208 . 

Rusya‘nın Panslavist bir siyaset güttüğünü daha önceden belirtmiĢtik. Bilindiği 

gibi Paris AntlaĢması‘yla Rusların Balkanlar‘a ve oradan sıcak denizlere inme 

politikasına ket vurulmuĢ, Panslavist emellerinin bir nebze de olsa önü alınmıĢtır. 1870 

yılından sonra Karadeniz‘de donanmasını hazırlayan Rusya, o dönemdeki Alman- 

Fransız anlaĢmazlığından da istifade ederek Balkanlar‘daki Panslavist emellerini 

gerçekleĢtirmek için tekrar harekete geçmiĢtir 209 . Sırbistan ve Karadağ‘ın savaĢ ilan 

206 Karal, age, C. VIII, s. 14-15 

207 Bohemya‘da Reichstadt‘ta bir araya geldiler. Yanlarında dıĢiĢleri bakanları Andrasy ve Gorçakof da 

hazır bulunmuĢtur. Yazılı bir metni olmayan ve sadece sözlü olarak birtakım kararlardan oluĢan 

antlaĢmanın içeriği Osmanlı topraklarını paylaĢmakla ilgilidir. Buna göre, Osmanlı Devleti galip gelirse 

statükonun korunması istenecek ve Osmanlı Devleti‘nin reform yapması için baskı yapılacaktı. Osmanlı 

Devleti savaĢtan yenik ayrıldığı takdirde parçalanması muhtemeldi ve Avusturya, Bosna‘nın bir kısmını, 

Rusya ise Baserabya‘yı ve Batum‘u da içine alan Karadeniz‘in Doğu kıyılarını alacaktı. Bosna Hersek; 

Avusturya, Sırbistan ve Karadağ arasında paylaĢtırılacaktı. Tesalya ve Epir ise Yunanistan‘a verilecekti. 

Armaoğlu, age, s. 506 

208 Karal, age, C. 8, s. 17 

209 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, TTK, Ankara 1999, s. 353-354 

41

etmesi, Karadağ ve Sırbistan‘da olduğu kadar Rusya‘da da çok büyük heyecan 

uyandırmıĢtır. Rusya, gönüllü subay, asker, silah ve para yardımı yapıyor, Moskova ve 

Petersburg‘daki Slav cemiyetleri, zengininden fakirine herkesten Sırplar ve Karadağlılar 

için yardım topluyorlardı 210 . Ama Karadağlıların isteği, gönüllü savaĢçılarla 

yetinilmemesi, Rusya hükûmetinin de bu isyana destek vermesi yönündeydi. Daha 

savaĢ baĢlamadan iki ay önce Mayıs 1876‘da Karadağlı Voyvoda MaĢo Virbitza 

Çetine‘de, Rus sıhhiye birliğinden P.A. Vasilyçilkov‘a Rusların Türklere savaĢ 

açmasını dilediğini belirtmiĢtir 211 . 

Hersek Ayaklanması‘na destek maksadıyla bölgeye sağlık görevlisi ve asker 

olarak gelen Rus gönüllüler, silahlı mücadelenin, sosyal propaganda için çok elveriĢli bir 

ortam oluĢturduğunu düĢünmüĢlerdir 212 . Gönüllüler cepheye gitmeleri için kendilerine 

sadece yol paralarının verildiğini iddia etmiĢlerdir 213 . Ethem PaĢa, Hâriciye Nâzırı Saffet 

PaĢa‘ya yazdığı hususi mektupta, Rusya‘nın Sırbistan‘a çok miktarda altın para ve 

doktorlar gönderdiğini ayrıca Kazak askerlerini de oraya sevk ederek, destek 

sağlayacağını söylemiĢtir 214 . 

210 Rus generali Çernayef, Rusların yaptığı yardıma ve desteğine çok güzel bir örnektir. Sırp cephesinde 

Osmanlılara karĢı savaĢan ve Sırpları örgütleyen Çernayef hakkında Osmanlı Devleti zaman zaman 

Ģikâyetlerini bildirse de Rusya onun Rus ordusundan atılmıĢ birisi olduğunu ve gazetecilik yaparken 

Sırbistan‘a kaçtığını ifade edip iddiaları reddetmiĢtir. Hatta Rus Hâriciye Nâzırı, Osmanlı Devleti‘nin 

Petersburg Sefiri Kabûlî PaĢa‘ya, kendilerinin Rus subaylarına bir teĢvikte bulunmadıklarını; fakat halkın 

Sırplılara karĢı bir sempatisi söz konusu olduğundan subayların birer birer istifa edip gittiklerini 

söylemiĢtir.Mahmud Celaleddin PaĢa, age, s. 182. 

211 Kemal Baltalı, ―1875-1878 Balkan Buhranı‖ Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Yıl 1982, S. 68-69, s. 62 

212 Kemal Baltalı, ―1875-1878 Balkan Buhranı‖…., S.68-69, s. 62. Rusya‘dan gelen gönüllü subaylar, 

topçu erleri, Macaristan üzerinden, Sırbistan‘a ve Karadağ‘a ―Cerrah‖ olduklarını söyleyerek 

geçiyorlardı. Cerrahi alet ve sargı bezi gibi sağlık malzemelerine sahip olmamaları Ģüphe çekmiĢtir. 

Osman Nuri, age, s. 115 

213 Bu savaĢa gönüllü olarak Slav Birliği için katılanlardan birinin yazdığı mektuplarda, “Rusya’dan 

bölgeye giden gönüllülere para verildiğini söylemek çok yanlış. 9000 Rus gönüllünün bölgeye gittiğini 

söylemek de yanlış. Biz sadece 4000 kişiydik ve yalnız yol masraflarımız ödendi. Bunun dışında herhangi 

bir para almadık. Fakat hepimiz ölmeye hazırdık‖ Ģeklinde ifadeler kullanılmıĢtır. Ayrıca 50 düĢük rütbeli 

asker, onbaĢı ve çavuĢun, silahlarıyla birlikte Karadağ‘a, 500 askeri yönetmek için gönderilmesi teklif 

edilmiĢti. Bu konu hakkında da“Fakat olmadı, çünkü kaynak ayrılmamıştı. Bizim yaptığımız bu yardımlar 

belki lânetleniyor; ama, gönüllülerimizin yaptıkları kahramanlıklar, Türkleri destekleyenler tarafından 

bile takdir edilmektedir.‖ denmiĢtir.Novikova Olga Alekseevna, ―Is Russia Wrong?‖ A Serrios Of 

Letters By A Russian Lady Olga Novikova (To The Memory Of Nicolas Kireeff The First Russian 

Killed Ġn Servion July 1876), Hodder And Stoughtan 1877, s. 25-27 

214 BOA, Y.E.E., 44/ 13 

42

Ġngiltere‘nin tavrı ise statükonun korunmasından yanadır. Lâkin, sadece 

Ġngiltere‘nin statükonun korunmasını sağlaması zor gözüküyordu. Bu nedenle Osmanlı 

Devleti‘ni tavizkâr olmaya davet etmiĢtir. Bu Ģekilde az da olsa Balkanlar‘da huzurun 

sağlanmasından yanadır 215 . Ġngiltere, özellikle 1876 Hersek Ayaklaması‘nı müteakiben 

çıkan Bulgar Ġsyanı‘nın Ģiddetle bastırılması ve bu hadisenin Londra‘da 23 Haziran 

1876‘da Daily News gazetesinde tam olarak soruĢturulmadan yayınlanması 216 

Avrupa‘da büyük bir infial yaratmıĢtır. Kamuoyunun baskısıyla, Ġngiltere hükûmetinin 

Osmanlı siyasetinde, temkinli bir davranıĢ sezilmeye baĢlanmıĢtır 217 . Muhafazakâr 

Parti‘nin, durumdan istifade etmesini bilen ve Ģartları çok iyi değerlendiren lideri 

William Gladstone, hem iktidarı kıyasıya eleĢtirmiĢ, hem de düzenlediği mitinglerde 

Osmanlı Devleti‘nin Balkanlar‘dan atılması çağrısında bulunmuĢtur 218 . Hadisenin 

gazetelere yansıyıĢ Ģekli, hep Osmanlı‘nın birliğinden yana olan Benjamin 

Disraeli‘nin 219 Osmanlı aleyhtarı bir duruĢ sergilemeye baĢlamasına yol açmıĢtır. 

SavaĢ bütün hızıyla devam ederken Osmanlı Devleti içinde de çok büyük 

geliĢmeler ve değiĢmeler olmuĢtur. II. Abdülhamid, V. Murad‘ın tahttan 

indirilmesinden 220 sonra 31 Ağustos 1876‘da baĢa geçmiĢtir. Bir yandan Bosna Hersek 

ve Bulgar ayaklanmaları devam ederken, bunlara V. Murat döneminde Sırbistan ve 

Karadağ‘la yapılan savaĢ eklenince ülke dar boğaza girmiĢtir. Mali bakımdan sıkıntılı 

215 Karal, age, s.15 

216 Söz konusu bu hadise, Bulgaristan‘daki Batak köyü hadisesidir. 1 Mayıs 1876 da ayaklanan Bulgarlar, 

Pazarcık ve Filibe‘deki müslümanları öldürdüler. Ayaklanmanın büyümesinde Sadrazam Mahmud Nedim 

PaĢa‘nın, Rus Ġgnatief‘in müdahale edilmemesi yönündeki tavsiyelerine uyarak askeri müdahale 

yapmamasının etkisi büyük olmuĢtur. Oradaki mülki erkan da müslüman halkı bulgarların elinden 

kurtarmak için ―BaĢıbozuk‖ gurubu oluĢturarak onları silahlandırmıĢlardır. Böylece isyan bastırılmıĢtır. 

Fakat müslüman halka yapılanlar değil baĢıbozuk gurubunun ―Batak Köyünde baĢkaldırmaya devam eden 

köylüleri Ģiddetle bastırması Avrupa basınına Osmanlı Devleti‘nin katliamı olarak yansıtılmıĢ ve Osmanlı 

Devleti aleyhinde müthiĢ bir kampanyaya dönüĢmüĢtür. Yuluğ Tekin Kurat, agm, s. 574 

217 Yuluğ Tekin Kurat, agm, s. 579 

218 Yuluğ Tekin Kurat, agm, s. 579 

219 Disraeli, Osmanlı Devleti‘nin birliğini savunduğu için ―Yahudi‖likle suçlanmıĢtır. Ġlber Ortaylı, ―Son 

Universal Ġmparatorluk ve II. Abdülhamid‖ Türkler C. 12, YTY, Ankara 2002, s. 896 

220 V. Murad‘ın tahtda kaldığı 93 günün sadece 7 gününde kendini bilir ve ülkeyi yönetebilir durumda 

olduğu söylenmektedir. Doktorlar heyetinin ve ardından Viyana‘lı bir doktorun muayenesinden geçen 

geçen V. Murad‘ın psikolojik birtakım sorunları olduğu yönünde rapor düzenlemiĢtir. 31 Ağustos 

1876‘da Vükelâ Meclisi‘nde V. Murad‘ın hâl fetvası okunarak Abdülhamid‘in cülûsuna karar verilmiĢtir. 

Rapora göre Sultan Murad‘ın ―daimi cinnet hali‖ içinde bulunduğu belirtilmiĢ, bu nedenle görevine devam 

edemeyeceği ifade edilmiĢtir. Ülke bir müddet adeta padiĢahsız yönetilmiĢtir. Cevdet Küçük, ―Murad V― 

DĠA, Cilt.31, TDVY, Ġstanbul 2006, s. 183-185. 

43

ir dönem geçirdiği için isyanları bastırmak için gerekli para tedârik edilememiĢtir. Zira 

Mahmut Nedim PaĢa ―dıĢ borçların ödenmesi sözünü‖ verdiği için yeni bir borç 

alınamamaktadır. Kısacası, tüm Avrupa kamuoyu Osmanlı aleyhine dönmüĢ 

vaziyettedir 221 . Sırbistan, Karadağ ve Hersek isyanları nedeniyle Osmanlı Bankası'nın 

borçları ödenememiĢ ve devlete ait rehin senetlerinin bir kısmının satılmasına izin 

verilmiĢtir 222 . 

Abdülhamid‘in cülûsu ülkenin dört bir tarafında büyük bir sevinçle 

karĢılanmıĢtır. Civar illerden ve Sinop, Varna, Filibe, Ġzmit, Çanakkale (Kale-i Sultâni), 

Edirne gibi illerden trenler ve vapurlarla binlerce insan izdiham oluĢturacak Ģekilde 

Ġstanbul‘a akın etmiĢtir 223 . Lâkin kimsenin Abdülhamid hakkında net bir bilgisi yoktur. 

Veliahtlığı çok kısa sürmüĢ, tanınma ve tanıma aĢaması kısa olmuĢtur. II. Abdülhamid 

baĢa geçtikten sonra sadrazamları Mehmet RüĢtü PaĢa ile Mithat PaĢa‘ya güveni 

kalmamıĢtır. Bir müddet böyle devam ettikten sonra kendi ekibini oluĢturmuĢtur 224 . 

Osmanlı kamuoyunda bir sevinç dalgası olsa da büyük bir belirsizlik hakim 

olduğu açıktır. Abdülhamid‘in baĢa geçmesi, bu belirsizlik ortamını netletĢtirmeye 

yetmemiĢtir. Osmanlı-Karadağ, Sırp SavaĢı devam ederken geliĢen hadiseler, Osmanlı 

Devleti‘ni çok yıpratmıĢtır. 

B. KARADAĞ „A KARġI AÇILAN CEPHELER 

Osmanlı Devleti ilk etapta diplomatik giriĢimlerde bulunarak kendisinin değil 

Sırp ve Karadağ Prenslikleri‘nin savaĢı baĢlattığını ve bu durumda Osmanlı Devleti‘nin 

kendini savunmak durumunda olduğunu bildirerek, büyük devletlere bildirmiĢtir. Bu 

hareketle Osmanlı Devleti, Karadağ ve Sırbistan‘a müdahalesini meĢru zemine oturtarak 

mücadelesinin meĢru müdafaa olduğunu dünya kamuyuna duyurmak istemiĢtir. 

Osmanlı Devleti bu savaĢta beĢ birlik oluĢturmuĢtur. Karadağ özellikle iki 

cephede Osmanlı Devleti‘yle çatıĢmaya girmiĢtir. Bunlar ĠĢkodra ve Hersek‘tir. Bu iki 

221 Cevdet Küçük,―Abdülhamid II‖ DĠA, C. 1, TDVY, Ġstanbul 1988, s. 217 

222 BOA, Y.E.E., 84/87 

223 Ahmet Mithat,Üss-i Inkılâp, Cilt. 2, Selis Kitapları, Hazırlayan: Tahir Galip Seratlı, Ġstanbul 2004, s. 

23 

224 Karal, age, s. 1 

44

cephede Karadağlılar, çeteler ve düzenli ordularla Osmanlı Devleti‘ne karĢı mücadele 

etmiĢlerdir. Karadağ‘a karĢı savaĢan iki kolordunun baĢında ĠĢkodra‘da Ahmed Hamdi 

PaĢa, Hersek‘te ise Ahmet Muhtar PaĢa vardır. Birliklerin genel komutanı Serdar-ı 

Ekrem Abdülkerim PaĢa‘dır 225 . Diğer taraftan Hersek cephesinde Karadağ Prensi 

Nikola‘nın komutasındaki merkezi birlik Osmanlı Ordusunun karĢısına çıkarken 

güneyde ise Senatör Radnov Radnicki‘nin kumandasındaki birliklerle karĢı karĢıya 

gelinmiĢtir. Karadağ‘ın stratejisi Kuzeyde Raçka‘dan sınırı geçerek Sırp kuvvetleriyle 

birleĢmektir 226 . 

Toplamda 6 büyük çarpıĢma (Vucji Do, Fundina, Medun, Trijebca, Spuz ve 

Doljani), 27 küçük çarpıĢma meydana gelmiĢtir. 227 . Hersek kumandanı Ahmet Muhtar 

PaĢa‘nın kısmen baĢarılı akınları 228 Bileke (Bileca)‘de son bulmuĢtur. Osmanlı 

birlikleriyle Karadağlılar arasındaki çarpıĢmalardan en önemlilerinden biri, 28 Temmuz 

1876‘da meydana gelen Vucji Do Muharebesidir. Ahmet Muhtar PaĢa kumandasındaki 

Osmanlı ordusu bu muharebede yenilgiye uğramıĢtır 229 . Vucji Do Muharebesi 

Karadağlıların Osmanlı Devleti‘ne karĢı kazandıkları ve övgüyle bahsettikleri 

savaĢlardan birisidir. 

Ahmet Muhtar PaĢa, Bileke‘de bozguna uğrayınca Trebine‘ye çekilmiĢ ve 

Ġstanbul‘dan acilen yardım istemiĢtir. Hersek ve ĠĢkodra‘ya ek kuvvetler göndermek için 

harekete geçen Osmanlı Devleti, Adiyatik Denizi kıyısında, Avusturya‘nın elinde; ama 

Osmanlı‘nın idaresi altında bulunan en yakın liman özelliğini taĢıyan Klik‘e denizden 

çıkarma yapmak niyetindedir. Fakat Avusturya tarafsızlığın zedeleneceği düĢüncesiyle 

Osmanlı Devleti‘nin Klik Limanı‘na çıkarma yapmasına izin vermemiĢtir. Dolayısıyla, 

Karadağ‘a karĢı Hersek‘e ordu ve mühimmat sevkiyatı yapılamazken, bu kabul edilemez 

225 Diğer üç birlik ise Sırplara karĢı kullanılmıĢtır. Sırplara karĢı savaĢan birlikler Yenipazar, Vidin ve 

NiĢ‘te konuĢlanmıĢlardı. Osmanlı Devleti gönüllü askerler ve Mısır Hidivi Ġsmail PaĢa‘nın gönderdiği 

askerlerle birlikte yaklaĢık 100.000 kiĢilik bir orduya sahipti. Karal, age, s. 19 

226 Osman Nuri, age, s. 84. Ġ. Halil Sedes, age, s. 9 

227 Ġ. Halil Sedes, age, s. 82-83 

228 Ahmet Mithat, age, 72 

229 Ġ. Halil Sedes, age, s. 49-55, Büyük çapta mühimmat Karadağlıların eline geçmiĢti. Vucji Do (Vuçi Do) 

Muharebesi‘nin sonunda Karadağ kaynaklarına göre 17 bin Osmanlı askeri Ģehit edilirken, 18 bin Osmanlı 

askeri yaralanmıĢ, 1150 kiĢi de esir alınmıĢtır. Karadağ‘ın kaybı ise 700 ölü ve 1300 yaralı Ģeklindedir. 

History of Montenegro, ―Montenegro under Nicholas I Petrovic (1860-1918)‖

durum karĢısında Osmanlı Devleti, Avusturya‘yı protesto etmekle yetinmiĢtir 230 . Bu 

tavrıyla, Karadağ‘ı desteklemiĢ olan Avusturya, Osmanlı Devleti‘ne Klik Limanı‘nı 

kullandırma bir yana, savaĢın patlak vermesinden bir hafta kadar önce Osmanlı 

Devleti‘nden Karadağ‘a liman vermesini dahi istemiĢtir 231 . Karadağ cepheside Kuzeyde 

yani Hersek tarafındaki çarpıĢmalar 2 Kasım‘da yoğun kar yağıĢı ve sert kıĢ Ģartları 

nedeniyle tamamen durmuĢtur 232 . 

SavaĢın Güney cephesini teĢkil eden ĠĢkodra Cephesinde, çatıĢmaların merkezi 

Medun Kalesi olmuĢtur. Buradaki çatıĢmalar Karadağlıların saldırması ve Osmanlı 

Askerlerinin püskürtmesi Ģeklinde seyretmiĢ 233 zaman zaman baĢarılı da olunmuĢtur. 234 . 

Fakat bu küçük çaplı baĢarılar yerini yenilgilere bırakmıĢtır. SavaĢın baĢında ĠĢkodra 

cephesi kumandanı olan Ahmed Hamdi PaĢa, Medun‘da hezimete uğramıĢtır. Bu 

nedenle onun yerine Mahmud PaĢa getirilmiĢtir 235 . Fakat 15 Ağustos‘daki Podgoriça ve 

DinoĢ arasında, ġam‘dan gelen yeni askerlerle Karadağ ordusuna karĢı baĢarılı olamayan 

ĠĢkodra Kumandanı Macarlı MüĢir Mahmud PaĢa da Medun‘da bozguna uğramaktan 

kurtulamamıĢtır. Sultan V. Murat, Medun Kalesi‘ni ablukadan kurtaramaması ve büyük 

bir zayiata sebep olması nedeniyle 22 Ağustos 1876‘da MüĢir Mahmut PaĢa‘nın 

230 Klik ve Storina Limanları Venedik Körfezi‘nde bulunuyordu. Osmanlı Devleti‘nin egemenliği 

altındaydı fakat uzun süredir kullanılmadığı için Avusturya buralara el koymuĢtu. Yapılan bir sözleĢmeyle 

Avusturya‘da kalmasına müsade edilmiĢ ama ihtiyaç olduğunda savaĢ gemisi gönderilmesi durumunda 

Avusturya‘ya haber ederek Osmanlı Devleti bu limanları kullanabilecekti. Bu ironik bir durum teĢkil 

etmekteydi. ―Bir evin sahibinin kendi evine girerken komĢusundan izin istemesi‖ gibi bir durumdu. 

Mahmud Celaleddin, age, s. 153. Avusutrya‘nın bu tavrının nedenini Reichstadt AntlaĢması‘nın bir 

meyvesi olarak algılayabiliriz. Osman Nuri, age, s. 85 

231 

Sadık PaĢa, Dük Dekaz‘a ―Karadağ’ın Osmanlı hükümranlığında olan yeri Avusturya 

hükümranlığında olan yerlerden daha azdır. Dolayısıyla Avusturya’nın hakimiyeti altında olan yerlerden 

liman verilmelidir” cevabını vermiĢtir. BOA, Y.E.E., 44/34 

232 Osman Nuri; age, s. 146 

233 Ġ. Halil Sedes, age, s. 82-83 

234 ĠĢkodra ile olan ulaĢım hattını kesmek isteyen 5500 kiĢilik bir Karadağlı gruba karĢı koyan Ġstanbul ve 

Zeybek gönüllü Osmanlı askerleri, Karadağlıları durdurmayı baĢarmıĢlardır. Karadağ‘la yapılan savaĢta 

Osmanlı Devleti‘nin gösterdiği baĢarılar arasında Lobe Savunması da önemli bir yer tutmaktadır. Lobe 

kasabası; yerleĢimi çok dağınık, savunması çok güç olan bir yerde bulunmaktadır. Her ne kadar içinde 

kale bulunsa da orada bulunan Osmanlı askeri yeterli olmadığından, Karadağlı 3000 kiĢilik gerilla 

grubunun saldırısına uğramıĢtır. Her nekadar kayıplar verdiyse de Osmanlı ordusu, Lobe Savunmasından 

baĢarıyla ayrılmıĢtır BOA, Ġ.MMS, 55/2465. Bu savaĢta Karadağlıların saldırılarına karĢı direnen ve 

yararlılık gösteren ġerife Hanıma Mecîdî NiĢanı verilmesi Karadağlılara karĢı giriĢilen mücadelein 

ehemmiyetini gösterir niteliktedir. BOA, Ġ.DH 734/60144. Ahmet Mithat, age, 72 

235 Mahmud Celâleddin PaĢa; age, s. 154 

46

görevine son verirken 236 , yerine ise MüĢir DerviĢ PaĢa‘yı getirmiĢtir 237 . DerviĢ PaĢa 

elindeki yardımcı kuvvetlere (Asâkir-i Mûavene) güvenerek Martiniçi ve Novo Selo‘yu 

kuĢatmıĢtır. Bunu haber alan Karadağ DıĢiĢleri bakanı Stanko Radoniç, derhal bölgeye 

intikal etmiĢ ve Ģiddetli çarmıĢmalar sonucu DerviĢ PaĢa‘yı yenilgiye uğratmıĢtır. 

Medun kalesi 21 Ekim‘de erzaksızlık nedeniyle 400 Osmanlı Askeriyle Karadağlılara 

teslim olmak zorunda kalmıĢtır. Spuz ve Podgoriça‘yı tamamen eli geçiren Karadağlılar, 

Osmanlı sınırları içine girmiĢlerdir 238 . 

Karadağ cephesinde Osmanlı ordusu lehine bir durum görülmezken Sırbistan‘da 

olumlu geliĢmeler oluyordu. Zayçar‘ın zaptı ve Aleksinaç‘ın kuĢatılması üzerine 

Sırbistan Prensi Milan Ġngiliz Konsolosunun ihtarıyla 24 Ağustos 1876‘da pes 

etmiĢtir 239 . Prens Milan, büyük devletlerin Belgrat‘taki konsoloslarını çağırarak, savaĢı 

bitirmeleri konusunda aracı olmalarını istemiĢtir. Osmanlı ordusu Sırplara karĢı baĢarı 

gösterse de aynı baĢarıyı Karadağlılara karĢı gösterememiĢtir. 

Buradan anlaĢılacağı üzere Karadağ‘da elle tutulur bir baĢarıdan söz 

edilememektedir. 80 bin kiĢilik bir Osmanlı Ordusu neden sayıca ve mühimmatça 

kendisinden kat kat güçsüz Karadağlılara karĢı baĢarısız olmuĢtur? Bunun nedenini 

Osmanlı Devleti‘nin Karadağ‘a gönderilen birlikler içerisinde askerî talimden yoksun 

insanlar olmasınıda 240 ve çöl Ģartlarında görev yapan askerlerin, dağ Ģartlarına uyum 

sağlayamamasında arayabiliriz. Fakat bu sorunun belkide en önemli cevabı 

Karadağlıların tüyler ürperten savaĢ taktiklerinde gizlidir 241 . Coğrafi yapının çok dik ve 

236 V. Murad bu fermanda kaygı ve ümitsizliğe düĢülmemesini söyleyerek onları yüreklendirmiĢ ve dua 

etmiĢtir. BOA, C.AS, 1000/43723 

237 BOA, Ġ.MMS, 55/2456. DerviĢ PaĢa‘nın, 45 bin civarındaki ordusu 22 bine düĢerken, Ahmet Muhtar 

PaĢa‘nın 35 bin kiĢilik ordusunun 18 bine düĢtüğü iddia edilmektedir. Alexander Jacop Schem, age, s. 

147-148 


239 Osman PaĢa bu galibiyetlerin ardından ikinci derece Mecidi NiĢanı ve müĢirlik rütbesi almıĢtır. Metin 

Hülagu, Gazi Osman PaĢa Yaralı MareĢal, Yitik Hazine Yayınları, Ġstanbul 2006, s. 43-45 

240 Öyleki, silah doldurmayı bilmeyen askerlerden söz etmek bile mümkündür. Bunlar Suriye ve 

civarından getirilen askerlerdir. Dağınık düzende savaĢmaya alıĢmıĢ olan askerler, sistemli olarak hareket 

etmekten uzaktır. Komutanlardan bir kısmı alaylıyken, eğitimli subay kadrosunda çok eksik vardı. 

Komutanlar arasında anlaĢmazlık da söz konusuydu. Karal, age, s. 22 

241 Karadağlıların vur kaç yaptığını 11 Mayısta 1858‘de mühimmat taĢıyan 300 kiĢilik baĢıbozuk 

gurubuna saldırarak darmadağın ettiklerini bir Karadağlı savaĢ geleneği olduğu söylenen bir eylem 

gerçekleĢtirerek kimi askerlerin dudaklarını kimilerinin de burunlarını keserek Hüseyin PaĢa‘ya korku 

saldıkları ifade edilmektedir. Bu Ģekilde Karadağlılar, Osmanlı askerine korku salmak niyetindeydiler. 

47

engebeli olması ve dağlık arazinin verdiği avantajla, düzenli savaĢ taktiği uygulayan 

orduyu, gerilla harbiyle sarsmayı baĢaran Karadağlılar, savaçlılık özellikleri ve 

cesaretleriyle ön plana çıkmıĢlardır. Kabile gelenekleriyle yaĢayan ve Sosyo-kültürel 

yapılarından kaynaklanan savaĢ âdetleri, Karadağlıların bu baĢarısının ip uçları 

niteliğindedir. DüĢmana korku salmak maksadıyla yakaladıkları esirlerin burunlarını, 

dudaklarını ve kulaklarını kesmek bir savaĢ geleneğiydi ve ―Ģok taktiği‖ olarak 

adlandırılıyordu 242 . Ahmet Lütfi‘nin verdiği bilgilere göre burunları kulakları ya da 

dudakları kesilen yaralı Osmanlı askerleri, halkı galeyâna getirmemek ve dehĢete 

düĢürmemek için Ġstanbul‘daki hastahanelerde değil de Çanakkale‘deki (Bahri Sefid) 

hastanelerde tedavi edilip oradan direkt memleketlerine gönderilmiĢlerdir 243 . Ayrıca bir 

Karadağlı savaĢçı, çarpıĢmada çok kötü bir Ģekilde yaralanırsa, kendi kanından olan 

birisi, düĢmanın eline geçmemesi için yaralının baĢını bedeninden ayırır, böylece 

―onur‖ kazanmıĢ olurdu 244 . 

SavaĢtığı ordunun liderinin kafasını keserek onu eve hatıra olarak götürmek 

normal bir davranıĢ, hatta büyük bir Ģeref ve mutluluk olarak telakki edilmekteydi 245 . 

1857‘de Karadağ‘a giden Amerikalılar da buna benzer Ģeyler anlatarak Karadağlıların 

düĢmanlarının ―kafasını kesme‖ âdetinin bir ―Kızılderilinin kafa derisi yüzme‖ hadisesi 

gibi doğal bir durum hâline geldiğini yazmıĢlardır 246 . Ahmet Cevdet PaĢa, Gusinye, 

KolaĢin gibi yerlerde Karadağlılar ile Arnavutlar arasındaki çarpıĢmaları ―dağlı 

Elizabeth Roberts, age, s. 226. 1896 yılında Karadağ Prensi‘nin kızının Ġtalyan Prensi ile evlenme 

merasimi nedeniyle Karadağ‘a ilgi duyan Ġtalyanlar, adeta buraya akın etmiĢtir. KarĢılaĢtıkları Kafatası 

Kulesini doğuya has bir retorikle biçimlendirip anlatmaya ve bu manzaraya bir gelenek bir anlam 

yüklemeye çalıĢmıĢlardır. Kimileri ise bu kafatası kulesine tarihi bir mana yükleyerek Karadağlılarla 

Türkler‘in 1690‘larda yaptıkları savaĢlar sonucunda Türklerin, Karadağlıları korkutmak ve yıldırmak için 

Karadağlıların kafalarını kestikleri ve sergiledikleri Ģeklinde aktarmıĢlardır. Barbara Jelavich, age, C.1, s. 

169 

242 Karadağlılar, Hersek Novi‘de, Napolyon‘un askerlerinin kesilen kafalarını kaleye asarak ―Ģok taktiği‖ 

uygulamıĢlar ve Fransız askerlerini demoralize etmiĢlerdir. Cristopher Boehm, Blood Revenge, The 

Anthropology Of Feuding In Montenegro And Other Tribal Societies, University Press Of Kansas, 

USA 1984, s. 34 

243 Ahmed Lûtfî Efendi, Vakanüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, C. X, Haz. Prof. Dr. Münir Aktepe 

TTK, Ankara 1988, s. 60-61 Hüdai ġentürk, agm, s. 725 

244 Cristopher Boehm, age s. 34 

245 George M. Towle, A Brief History of Montenegro, James R. Osgoob and Compony , Boston, 1877, s. 

47-54 

246 Emerson‟s Magazine and Putnam‟s Monthly (1857-1858), ―A Visit to Montenegro‖ Nov. 1857, 

Vol. V, No: 557 

48

muharebesi‖ olarak nitelendirerek Karadağlılar nasıl muamele yaparsa Arnavutların da o 

Ģekilde misilleme yaptıklarını söylemektedir 247 . 

Nikola, 1862 yılında kafa kesme âdetine son vermiĢ, ve bu gibi âdetleri 

yasaklayarak birtakım tedbirler almıĢtır 248 . Sırf bu nedenle Karadağlıların bir kısmı 

Nikola‘yı eleĢtirmiĢler ve çağdaĢlaĢma hareketine direnmiĢlerdir 249 . Fakat Ģu da bir 

gerçektir ki kabile toplumlarının geçirdikleri sosyal dönüĢümler uzun yıllar almaktadır. 

Dolayısyla dönüĢüm süreci devam etmektedir. 

Evliye Çelebi, Seyahatname‘sinde yöre insanından bahsederken, ―dağlık 

memleket olduğundan suyu ve havası güzeldir. Halkının boyu posu çınar ağacı gibidir‖ 

Ģeklinde abartılı ifadeler kullansa da bölge insanının yapısı hakkında bize bilgi 

vermektedir 250 . Karadağ‘ın fiziki yapısının insanlar üzerinde etksine değinen Pamela 

Ballinger, sert doğa koĢullarının, bölgedeki insanlarda ―Ģiddet‖ duygusunu artırdığına 

değinmiĢtir 251 . 

KıĢın kar yağdığında ulaĢımın âdeta imkâsız olduğu çok dar geçitler, düzenli 

ordunun manevra sahasını daraltıyordu. Bu ve bunun gibi sebeplerden dolayı Osmanlı 

ordusu Karadağ‘a karĢı zorluklar yaĢamıĢtır. Karadağ‘ın doğal savunma hattı olan 

dağlara karĢılık Osmanlı Devleti, Karadağ‘ın etrafını çevreleyen kaleler inĢa etmiĢtir 252 . 

Ancak bu Ģekilde Karadağ isyanlarına ve saldırılarına karĢı koyabilmiĢlerdir. 

247 Fakat bir müddet sonra böyle bir misillemenin uygun olmadığını düĢünen Osmanlı Devleti bu 

uygulamayı yasaklamıĢtır. Ahmet Cevdet PaĢa, Tezakir-i Cevdet, 13-20, s. 189 

248 Safet Bancoviç, ―Müslümanların Karadağ‘dan 19. Yy.Daki Göçü‖, Muhacirlerin Ġzinde, Derleyen, 

Hayri KolaĢinli Editör, Mirze Mehmet Zorbay, Lotus yayınları, 2004, s. 16 

249 James Creagh, Over the Borders of Christendom and Eslamiah: A Journey through Hungary, 

Slavonia, Servia, Bosnia, Herzegovina, Dalmatia, and Montenegro, to the North of Albania, in the 

summer of 1875. Volume 2, Elibron Classics, BookSurge Publishing (December 17, 2003 (facsimile 

reprint of a 1876 edition by Samuel Tinsley, London), s. 264-265 

250 Evliya Çelebi ayrıca “Fedai yiğitlerinin başları Adana kabağı kadar büyüktür. Pazularıysa tohuma 

gelmiş dolma kabağı kadardır. Göğüsleri hüsrevâni küp gibi güm güm ses verir. Geniş ve enli vücutları 

vardır. Gece gündüz cenk ederler. Bütün silahları ile kayadan kayaya Bağdat ceylanı gibi zıplarlar” 

ifadelerini kullanmıĢtır. Evliya Çelebi; Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Dokuzuncu Kitap, TükçeleĢtiren: 

Zuhuri DanıĢman, Ġstanbul 1970, s. 228. Aslında bu ifadeler Medun kalesindeki Podgoriçalılar için 

kullanılmıĢtır. Fakat doğal koĢulların halk üzerindeki savaĢçılık özelliklerine etkisini anlamak açısından 

güzel bir örnektir. 

251 Pamela Ballinger, History in Exile, Princeton Universtiy Pres, NJ, 2003, S. 21 

252 Tam 12 kale vardı. Antivari Kalesi, Zabljak Kalesi, ĠĢboz Kalesi, Podgoriça Kalesi, Medun Kalesi, 

Berane Kalesi, KolaĢin Kalesi, NikĢik Kalesi, Kristaç Kalesi, Kolobok Kalesi, Trebin Kalesi, Bileke 

Kalesi. Bu kalelerin yapılmıĢ olması bile Karadağ‘ın Osmanlı Devleti‘ni nekadar uğraĢtırdığını 

göstermektedir. Süleyman Külçe, Osmanlı Tarihinde Arnavutluk, Ġzmir 1944, s. 311 

49

Karadağlıların Osmanlılar karĢısında göstermiĢ olduğu baĢarı, Rus Çarı 

tarafından da takdirle karĢılanmıĢ ve ―Bu dengesiz muharebede Karadağlılar her 

zamanki gibi kendilerinin gerçekten kahraman olduklarını göstermişlerdir.‖ Ģeklinde 

övgüler yağdırmıĢtır 253 . Çarın Karadağlılar için kullandığı övgü dolu sözler Karadağlılar 

için büyük bir moral kaynağı olmasının yanında Rusya‘nın Karadağ‘a verdiği manevi 

desteği de iĢaret etmektedir. 

C. TERSANE KONFERANSI‟NDA KARADAĞ 

Sırpların, Karadağ‘la savaĢ öncesinde yapmıĢ oldukları anlaĢmaya muhalif 

olarak Karadağ‘ın olumsuz tavrına rağmen Osmanlı Devleti‘yle barıĢa yanaĢması, 

Karadağ‘ın tepkisine neden olmuĢtur. Prens Milan, konsoloslardan, Karadağ‘ın masaya 

gelmesi konusunda 

ikna edilmesini istemiĢtir 254 . Osmanlı Devleti‘nin Karadağ ve 

Sırbistan‘la anlaĢma masasına oturması, ―bütün insanlığa bir hizmet‖ olarak 

nitelendirilmiĢtir 255 . 

Osmanlı Hükümeti bu uyarıları göz önüne alarak Sırbistan‘ı kendi hâkimiyetinde 

bir yer olarak addetmiĢ, ona göre Ģartlar belirleyerek 14 Eylül‘de Büyük Devletlere 

bildirmiĢtir. 

bulmuĢtur. PadiĢah 

Osmanlı Hükümeti‘nin Ģartlarını büyük devletler ve Prens Milan ağır 

II. Abdülhamid de anlaĢma maddelerini kabul edilemez olarak 

değerlendirmiĢtir 256 . Osmanlı hükümetinin antlaĢma masasına oturmadaki ön 

Ģartlarından Karadağla ilgili olan maddesi ise ―savaştan önceki durumun 

korunması‖dır 257 . Sırbistan‘a son derece ağır maddeler teklif edilirken Karadağ‘a savaĢ 

öncesi durumun teklif ediliyor olması, Osmanlı Devleti‘nin Karadağ karĢısında elinin 

güçlü olmadığını göstermektedir. 

253 Mahmmud Celaleddin PaĢa, age, s. 224 

254 Ahmet Mithat, age, s. 78 

255 Bekir Sıtkı Baykal, agm, s. 259 

256 Hazırlanan taslaktaki Ģartlar Sırbistan ve Karadağ Osmanlı Devletine bağlı kalacağı belirtilmiĢtir. 

Sırbistan Prensi, padiĢaha bağlılığını bildirecek, Prens Milan azledilecek, dört kale Osmanlı askerlerinin 

muhafazasına bırakılacak, Sırbistan ordusu dağıtılacak, sonradan yapılmıĢ kaleler yıkılacak, Sırbistan 

Osmanlı Devletine savaĢ tazminatı verecek, Belgrat NiĢ demiryoluna yapılacak ilavelerin Osmanlı 

memurları ya da Osmanlı Devleti‘nin belirleyeceği bir Ģirket tarafından yapılması ve iĢletilmesi gibi 

maddeler içeren Ģartnameyi kimse kabul etmemiĢti. Sultan Abdülhamid ―bu Ģartların sonradan 

reddedildiğini görmektense daha Ģimdiden hafifletilmesi uygun olur‖ diyerek Ģartların ağırlığından 

bahsetmiĢtir. Ahmet Mithat, age, s. 82 


50

GeliĢmeler üzerine 21 Eylül‘de Ġngiltere; Sırbistan ve Karadağ ile Osmanlı 

Devleti için yeni bir mütareke teklifi sunmuĢtur. Buna göre taraf devletler savaĢtan önce 

sahip oldukları ayrıcalıklara tekrar sahip olacaklardır. Ayrıca Bosna Hersek için özerklik 

verililecektir 258 . 

Ġngiltere, barıĢ taslağını tekrar hazırlayarak büyük devletlerin de 

olurunu alarak Osmanlı Devleti‘ne sunmuĢtur 259 . Fakat Ġngiltere‘nin öngördüğü barıĢ 

taslağı vekiller vezirler, devlet adamları ve ulemadan oluĢan heyet tarafından 

reddedilmiĢti 260 . Çünkü Osmanlı Devleti, Sırbistan‘ı zaten mağlup etmiĢtir. Karadağ‘a 

karĢı da mücadelerler devam etmektedir. Bu durumda anlaĢmayı kabul etmek geriye 

adım atmak anlamına gelecektir. 

Sadece Osmanlı Devleti değil her iki devlet (Karadağ ve Sırbistan) Ġngiliz 

teklifini kabul etmemiĢtir. 25 Eylül‘de barıĢ görüĢmeleri devam ederken tekrar saldırıya 

geçen Sırplar, Osmanlı Devleti‘ne mağlup olmaktan kurtulamamıĢtır 261 . Rusya, Osmanlı 

Devleti‘nin savaĢ emri vermesine göz yumamamıĢ, 31 Ekim 1876‘da Ġstanbul Rus Elçisi 

General Ġgnatiyef aracılığıyla 48 saatlik bir ültimatom vermiĢtir 262 . Hâriciye Nâzırı 

Saffet PaĢa‘ya sunulan ültimatomda ―Sırbistan ve Karadağ‘la yaptığınız savaĢa son 

verin.‖ çağrısı yapılmıĢtır. SavaĢın durdurulması yönünde kesin emir verilmediği 

takdirde ―bütün elçilik mensuplarıyla dersaadeti terk edeceğini‖ Ġmparatorluk adına Bâbı 

Âli‘ye bildirmiĢtir 263 . Rusya, Osmanlı Devleti‘nden 48 saat için 6 haftalık ya da 2 aylık 

mütareke yapmasını istemiĢtir 264 . AnlaĢılıyor ki Rus kamuoyu Slav kardeĢlerinin 

yenilgisine bir hayli üzülmüĢ ve oluĢan kamuyu baskısı Rusya‘yı telaĢlandırmıĢtır. 

Sonuçta Osmanlı Devleti, 1 Kasım 1876‘da ültimatomu kabul etmek zorunda 

kalmıĢtır. Aksi halde Rusya ile savaĢ durumuyla karĢı karĢıya kalabilecektir. Osmanlı 

Devleti‘nin Askerî ve mali durumu böyle bir savaĢı göze alamayacak kadar kötüdür. 

258 BOA,Y.E.E, 76/81 Ahmet Mithat, age, s. 92 

259 BOA, Y.E.E, 84/79 

260 BOA,Y.E.E, 84/80 

261 Metin Hülagu, age, s. 46 

262 BOA,Y.E.E, 84/83 

263 Ahmet Mithat, age, s. 85–86 Ġgnatiyef Hariciye Nazırı Saffet PaĢa‘ya verilen ültimatomda ―Bağlı 

bulunduğum Rus Çarı, kısa bir müddet için bir mütareke yapılması hususunda cereyan eden görüşmeleirn 

ağır gitmesi nedeniyle bu durumun bir müddet daha devam etmesine müsaade edemez.” demektedir. 

Ültimatomun tam metni için bkz. Mahmud Celaladdin PaĢa, Mir‟ât-i Hakikât, Berekât Yayınevi, Haz: 

Ġsmet Miroğlu, Ġstanbul 1983, Ahmed Saib, Sultan II. Abdülhamid ve Saltanatının Ġlk Yılları, IQ 

Kültür Sanat Yay. Haz.Yard. Doç. Dr. Adem Kara, Ġstanbul 2008, s. 88-89 

264 Alexander Jacob Schem,age, s. 200. Ġ. Halil Sedes, age, s. 134. Ahmed Saib, age, s. 89, 

51

Ayrıca Balkanlar‘da reform konusunda diğer büyük devletlerle aynı görüĢü savunan 

Ġngiltere‘nin itilmesi ve Osmanlı Devleti‘nin yalnız kalması anlamına gelmektedir 265 . 

Böylece Sırbistan ve Karadağ ile mütareke yapılarak ateĢkes 2 ay daha uzatılmıĢ, ve 

karar Serdar-ı Ekrem Abdulkerim PaĢa‘ya ĠĢkodra Kumandanı DerviĢ PaĢa‘ya ve 

Hersek Kumandanı Ahmed Muhtar PaĢa‘ya bildirilmiĢtir 266 . Ayrıca bu mütarekeye göre, 

mütareke hattının belirlenmesi için Altı devletin tayin ettiği askeri komiserler, ikiye 

ayrılarak bölgeye gitmiĢlerdir. Osmanlı komiseri, Karadağ komiseri ve 3 yabancı askeri 

komiser, mütareke hattınının belirleme iĢlemini 10 Aralıkta tamamlamıĢlardır 267 . 

Gerek Rusya‘da Osmanlı aleyhine geliĢen kamuoyu gerekse de Ġngiltere‘de 

muhalefetteki Gladstone‘un, yayımladığı bir broĢürde Bulgaristan‘daki geliĢmelerle 

ilgili olarak Türkleri katliam yapmakla suçlaması, Ġngiltere kamuoyunda da Osmanlı 

aleyhine bir durum oluĢturmuĢtur 268 . Sultan II. Abdülhamid‘in tahta çıktığı günlerde 

yayımlanan bu broĢürde, “Türkler insanlığın en büyük düşmanıdır.‖ deniyor ve ―Medeni 

dünyadan bütün varlıklarıyla birlikte Avrupa’nın dışına atılmalıdır.” ifadeleri yer 

almıĢtır. Bulgaristan‘da Hıristiyan katliamı yapıldığı iddiasıyla, Ġngiltere kamuoyu 

Türklerin aleyhine döndürülmüĢtür 269 . 

Diğer taraftan, Rusya‘nın, Osmanlı‘nın iĢlerine fazlaca karıĢmaya baĢladığının 

farkında olan Büyük Devletler, bunun engellenmesi için giriĢimlere baĢlamıĢlar ve; 

Sırbistan, Karadağ, Bosna Hersek ve Bulgar meselelerini konuĢmak için 23 Aralık 1876 

tarihinde Ġstanbul‘da bir konferans düzenlenmesine karar vermiĢlerdir. Toplantının 

baĢlayacağı saatlerde MeĢrutiyet‘in ilan edildiğini iĢaret eden top sesleri duyulmuĢtur 270 . 

265 Fahir Armaoğlu, age, s. 210. Yılmaz Öztuna, Avrupa Türkiyesini Kaybımız, BKY, Ġstanbul 2006, s. 

28. 

266 BOA, C.HR, 106/5278, 18/L /1293 (Hicrî). Karal, age, s. 24, Yılmaz Öztuna, age, s. 28 


268 Karal , age, s. 22 ayrıca gnĢ. Bilgi için bkz. William Ewart Gladstone, Bulgarian Horrors and the 

Question of the East, John Murray, London 1876 

269 Joan Haslip, Bilinmeyen Sultan II. Abdülhamid, IQ Kültür Sanat Yay, Ġstanbul 2001, Çev: Nejlet 

Öztürk, s. 107-108 

270 Konferans 29 gün de 9 defa toplanmıĢtı. Yılmaz Öztuna, age, s. 28. Konferansa katılan delegeler 

Ġngiltere‘den Ġstanbul büyükelçisi H. Eliot ve Sömürgeler Nazırı Marquis De Salisbury, Fransa‘dan 

olağanüstü Büyükelçi ġodordi (Choudordy) ve Kont Bourgoing, Avusturya-Macaristan‘dan Zichy, 

Almanya‘dan Verter, Osmanlı Devleti‘ni temsilen Safvet PaĢa, Rusya‘dan Ġgnatiyef ve Ġtalya‘yı 

olağanüstü elçi Kont Corti, Rusya‘yı ise Büyükelçi General Ġgnatief temsil etmiĢti. Bilal N. ġimĢir, 

Rumeliden Türk Göçleri, Belgeler, Cilt II. Ank 1970, s. CXXXVIII-CLV. Osman Nuri, age, s. 157-158 

52

Sefirleri aydınlatmak için Hâriciye Nâzırı Saffet PaĢa, atılan topların ―yeni idare 

usulünün ilanı‖ olduğunu ve bu usulle Osmanlı kavimlerinin bütününün özgürlüklerinin 

garanti altına alındığını, artık bu toplantının yapılmasına gerek kalmadığını 

söylemiĢtir 271 . MeĢrutiyet‘in ―baskın suretinde‖ ilan edilmesinde Bâb-ı Âli‘nin niyeti, 

Avrupalı devletlere hiç beklemedikleri anda bir sürpriz yapmaktır 272 . Zaten Abdülhamid, 

Mithat PaĢa‘yı sadrazam olarak atamıĢ ve böylece MeĢrutiyet‘in ilanını, dıĢ politikada 

bir yaptırım gücü olarak kullanma fırsatını yakalamıĢtır 273 . Ayrıca 1875 Hersek Ġsyanı 

ile Avrupa gündemine oturan ―ġark Meselesi‖nin MeĢrutiyet‘in ilanında çok önemli bir 

unsur olduğu söylenmektedir. Bu bağlamda MeĢrutiyet‘in Tersane Konferansı sırasında 

ilan edilmesi büyük devletlere garanti verilmesi açısından bilinçlice yapılmıĢ bir 

harekettir 274 . Buradaki amaç büyük devletlerin planını suya düĢürmek ve konferansı 

boĢa çıkarmaktır. Osmanlı Devleti böylelikle Batılı devletlerin aĢırı isteklerinden 

kurtulmuĢ olacak ve devletin iç iĢlerine karĢıĢması engellenmiĢ olacaktır. Çünkü Kanuni 

Esasi devletin bütün tebaalarına kendi haklarını savunabilecekleri mecliste temsil hakkı 

vermiĢtir 275 . MeĢrutiyet‘in ilanıyla Rusya-Osmanlı iliĢkilerinin düzeleceği ve Osmanlı 

Devleti‘nin Ġngiltere gibi güçlü bir devlet haline geleceği 276 hayal edilmiĢti. Ancak 

istenilen sonuç elde edilememiĢ ilan edilen anayasa önemsenmeyerek, Konferans kaldığı 

271 Recai Galip Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatları : (Türkiye‟nin Siyasi GeliĢmesi), Ġstanbul 

Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Ġstanbul 1977, s. 142 

272 

Enver Ziya Karal MeĢrutiyet‘in bu Ģekilde ilan edilmesinin ―psikolojik bir hata‖ olduğunu 

söylemektedir. Ayrıca kitabında Karal, Mustafa ReĢit PaĢa‘nın Gülhane Hattı Hümayunu‘nu açıklarken 

uyguladığı yönteme değinerek, Kanunu Esâsi‘nin de sefirlerin davet edildiği bir ortamda törenle 

açıklanması durumunda çok daha etkili olabileceğini ifade etmektedir. Karal, age, s. 29 

273 Roderic H. Davison, ―Mithat PaĢa and Ottoman Foreign Relations‖ The Journal of Ottoman Studies, 

III, Ġstanbul 1982, s. 167. II. Abdülhamid‘in Kanun-ı Esâsî ve MeĢrutiyet taraftarı olmasının ya da öyle 

görünmesinin temel nedeni, Abdülaziz‘i tahttan indiren, V. Murat‘ı tahta çıkaran ve iktidarı elinde 

bulunduran ekibin MeĢrutiyet taraftarı olmasıdır. Mehmet Akif Aydın, ―Kanun-ı Esâsî‖, DĠA, C. 24, 

Ġstanbul 2001, s. 328-329 

274 Recai Galip Okandan, age, s. 137. ġükrü Hanioğlu, ―MeĢrutiyet‖, DĠA, C. 29, TDVY, Ankara 2004, s. 

391 

275 Kanun-i Esâsi‘nin tam metni için bkz. Düstur, Birinci Tertip, C. 4, s. 4-20. ġekil ve muhteva olarak bir 

anayasa niteliği taĢıdığı tartıĢılmıĢtır. Millet tarafından ya da onun seçtiği kiĢiler tarafından 

oluĢturulmadığı için, ayrıca bağımsız bir yasama organı veya bir kurucu meclis tarafından kabul 

edilmediği için anayasa niteliği taĢımadığı söylenmiĢtir. PadiĢaha sağladığı geniĢ yetliler nedeniyle 

muhteva açısından da anayasa olup olmadığı tartıĢmalıdır. GnĢ bilgi için bkz. Recai G. Okandan, age, s. 

146-147 

276 Cezmi Eraslan-Kenan Olgun, Osmanlı Devleti‟nde MeĢrutiyet ve Parlemento, 3F Yayınları, Ġstanbul 

2006, s. 36 

53

yerden devam etmiĢtir 277 . Konferansın ĢaĢırtıcı bir biçimde dağılmaması ve toplantıya 

devam edilmesinin altında yatan neden, büyük devletlerin bölge halkının isteklerinden 

ziyade kendi çıkarlarını düĢünmeleridir 278 . 

Konferanstan çıkan sonuç, Osmanlı Devleti‘nin Rusya ile savaĢa girmemesi 

yönündedir. Fakat Mithat PaĢa ve taraftarları, Osmanlı-Rus harbi çıktığı takdirde 

Ġngiltere‘nin Osmanlı Devleti‘nin yanında yer alacağına inanmıĢlardır, savaĢtan ve 

mücadeleden yana bir tavır sergilemiĢlerdir. 

Konferansta Karadağ ile ilgi kararlar Ģu Ģekilde sıralanmıĢtır 279 . 

1. Hersek tarafından, Zeviçe‘nin doğu tarafı ve Storina Osmanlı Devleti‘ne 

bırakılacak. Piva, ġaran, KolaĢin, NikĢik, Banyan, Drobniak; ĠĢkodra tarafından ise 

Koçi, Drakalobiçi, Koçi-Kranya ile Ziyavna Nehri‘nden Drina Nehri‘ne kadar 

Vasovik kazası içinde bulunan arazi ile Moraça Nehri‘nin sağ kıyısından 

Malivelibredo ile ĠĢboz ve Zabljak nahiyeleri Karadağ‘a bırakılacak ayrıca 

Raguza‘da toplanacak bir komisyon yeni sınırı belirleyecektir. 

2. ĠĢkodra Gölü ve Boyona Nehri gemilerin geçiĢine uygun hâle getirilerek 

Karadağlıların denize çıkabilmesine olanak sağlanacaktır. ĠĢkodra Gölü üzerindeki 

adalarda bulunan kalelerdeki harp malzemeleri kaldırılacaktır. Ayrıca Karadağ, 

ĠĢkodra Gölü‘nde ve Boyana Nehri‘nde ticaret yapabilecektir. 

3. Osmanlı Devleti, Karadağ Prensi Nikola ile bir ay içinde bir araya gelip Karadağ 

sınırları içinde kalan kulelerin boĢaltılmasını karara bağlayacaktır. Sorun çıkması 

hâlinde, orada kurulacak mahalli bir karma komisyonla sorun çözülmeye 

çalıĢılacaktır. 

4. Osmanlı ordusu on beĢ gün içinde Karadağ‘a bırakılan yerlerden çekilecektir. 

Karadağlılar ise kendileri için belirlenen sınırların dıĢında kalan arazilerden geri 

çekileceklerdir. 

5. Harp esirlerinin iade edilmesinden sonra umumi af ilan edilecek, ve gerekli 

muameleleri içeren özel bir sözleĢme yapılacaktır 

277 Cevdet Küçük, ―Abdülhamid II‖ DĠA, C.1, TDVY, Ġstanbul 1988, s. 217 

278 Bayram Kodaman, age, s. 138 

279 Konferansta Sırbistan için savaĢ öncesindeki sınırlar makul görülmüĢtü. Bosna ve Hersek iki özerk 

vilayet haline getiriliyordu. Bulgaristan da doğu ve batı Ģeklide iki vilayet haline getiriliyodu. 

Bulgaristanda da özerk bir yönetim benimseniyordu. Buralarda yapılacak reformlar yabancı devlet 

temsilcilerinden oluĢan bir komisyonun kontrolünde bir komisyon tarafından yürütülmesi 

kararlaĢtırılmıĢtı. Ayrıca konferansta çıkan kararların tam metni için bkz. Mahmud Celaleddin PaĢa, age, 

s. 209 

54

6. AsâyiĢin sağlanması için karma milis kuvvetleri oluĢturulacak. Mahalli lisanlar 

Türkçenin yanında resmî dil olarak kabul edilecektir.. 

7. Ġki karma komisyon, ıslahatları kontrol edecektir. Bu süre zarfında 5000 Belçika 

askeri bu karma komisyonun emrinde olacaktır. 

AnlaĢma maddelerinden anlaĢılacağı üzere Karadağ‘a bağımsızlık verilmese de 

toprak verilerek haklarında iyileĢtirme sağlanmıĢtır. Mahalli lisanın Tükçenin yanında 

resmi dil olarak kabul edilmesinin öngörülmesiyse bağımsız bir devlet için yeni bir adım 

ve altyapı çalıĢmasısının iĢareti niteliğindedir. 

Diğer taraftan, Ahmet Muhtar PaĢa, 21 Aralık 1876‘de seraskerlik makamına 

gönderdiği telgrafta, barıĢın kabul edilmesi gerektiğini, aksi takdirde Rusya‘ya karĢı 

koyabilecek gücün mevcut olmadığını söyleyerek olası bir Osmanlı-Rus savaĢında 

Bosna Hersek‘in kaybedileceğini söylemiĢtir. Ahmet Muhtar PaĢa, telgrafında, “İleride 

zifiri karanlığa dalmaktansa şimdiki haksız barışı kabul etmek devleti ikinci bir 

felaketten kurtarmaktır” demiĢtir 280 . 

1856 Paris AntlaĢması‘na uygun hareket edilmemesi, ve Kanun-i Esasi‘nin ilan 

edilmesine rağmen Avrupalı devletlerin Hırisitiyan unsurların lehine olarak birtakım 

isteklerde bulunmaları Bâb-ı Âli tarafından çok haksız bir tutum olarak görülmüĢtür. 

Diğer taraftan, yabancı elçiler tarafından kontrol edilmesinin ve Rus askeri terhis 

olmadan bu maddeleri kabul etmenin onur kırıcı olduğuna inanılmaktadır 281 . Tersane 

Konferansı‘nda çıkan teklifleri değerlendirmek ve görüĢmek için 18 Ocak 1877‘de 

meclis toplanmıĢtır. Mithat PaĢa ve Mahmut Celalettin PaĢa “Rusya’ya karşı koyalım, 

Karadağ’a Nikşik ve Kolaşin’i asla vermeyelim, gerekirse Rusya’yla savaşalım.” 

görüĢünü hararetle savunmuĢlardır 282 . 18 Ocak 1877‘deki konferansta alınan kararlar oy 

birliğiyle reddedilmiĢtir 283 . 

280 Rıfat Uçaral, Gazi Ahmet Muhtar PaĢa, (1839-1919), Bayrak Matbaacılık, Ġstanbul 1989, s. 46-47, 

Turhan ġahin, Öncesiyle Sonrasıyla 93 Harbi, Kültür ve Turizm Bakanlığı, s. 42. Ahmet Muhtar PaĢa, 

―seferberlikten yılgınlıkla‖ suçlanarak Bosna-Hersek Kumandanlığından alınmıĢ ve eski görevi olan 

Askerî DanıĢtay BaĢkanlığı‘na getirilmiĢtir. Erol Özbilgen, Osmanlının Balkanlardan ÇekiliĢi 

Süleyman Hüsnü PaĢa ve Dönemi, Ġz Yayıncılık, Ġstanbul 2006, s. 76 

281 Azmi Özcan, ―Sultan II. Abdülhamid‖ Türkler, C.12, YTY, Ankara 2002, s. 914 

282 Öztuna, age, s. 28 Ayrcıa konferanstan çıkan kararların reddedilmesi yönünde tavır sergileyenlerin 

büyük çoğunluğunun Rum ve Ermeni vekiller olduğu belirtilmektedir. Üyeler arasından ―böyle bir teklifi 

kabul etmekten ise ölmek ve mahv olmak daha hayırlıdır‖ sesleri yükselmiĢtir. Ahmed Saib, age, s. 130 

55

Abdülhamid‘in meclisten çıkan kararı onaylaması ve Tersane Konferansı 

maddelerini reddetmesinde Ġngiliz elçi Elliot ve DıĢiĢleri Bakanı Derby‘nin etkisi 

büyüktür. Türk dostu olarak gösterilen Salisbury ise bizzat II. Abdülhamid‘in huzuruna 

çıkarak ona sunduğu raporda, tekliflerin kabul edilmesi gerektiğini, kabul edilmediği 

takdirde Osmanlı-Rus savaĢının kaçınılmaz olacağı uyarısında bulunmuĢtur 284 . 

Rusya‘ya karĢı giriĢilecek bir savaĢın çok kötü sonuçlar doğuracağına ve 

Osmanlı Devleti için son derece zor günlerin kapısını aralıyacağına inanan Abdülhamid 

zor durumda kalmıĢ ve söz konusu meclis kararını imzalamak zorunda kalmıĢtır 285 . 

Alınan kararların reddedilmesi üzerine büyük devletlerin elçileri kendi yerlerine 

temsilcilerini bırakarak Ġstanbul‘dan ayrılmıĢlardır 286 . Konferans Sırbistan ve Karadağ 

ile yapılan mütarekenin 2 ay daha uzatılmasını sağlaması dıĢında faydalı bir sonucu 

olmamıĢtır 287 . 

Buradan da anlaĢılacağı gibi Abdülhamid konferanstan çıkan kararların kabul 

edilmesi eğilimindeyken aksini yapmak zorunda kalmıĢtır. Konferansta Karadağ ile ilgili 

maddeler birkaç madde hariç kabul edilemez maddeler olmamasına rağmen 

Abdülhamid‘in henüz yeni olması ve ekibini oluĢturamaması kararlar üzerinde etkisini 

gösterememesine neden olmuĢtur. 

Mithat PaĢa‘nın Abdülhamid‘i ikna etmeye çalıĢtığı idda edilmektedir. Sultan II. Abdülhamid Han, Devlet 

ve Memleket GörüĢlerim, Çığır Yayınları, Ġstanbul 1976, Haz: Alaaddin Çetin & Ramazan Yıldız, s. 

122-123 

283 Cevdet Küçük, agm, s. 217 

284 Enver Ziya Karal, age, C. VIII, s. 34. Her ne kadar ―Türk dostu‖ gibi lanse edilse de Tersane 

Konferansı‘nın seyrinde çok önemli bir rol oynayan Salisbury‘nin, kiĢisel olarak Türklere öfke ve kin 

besleyen ayrıca Türklerin Avrupa‘dan atılmasını savunan birisi olduğu belirtilmektedir. 1876 Bulgar 

olaylarında da uzlaĢmaz tutum sergileyennin Rusya değil Osmanlı Devleti olduğuna inandığı iddia 

edilmektedir. Salisbury‘e göre Türk yanlısı olan ve Bab-ı Âli‘nin elini güçlendiren Ġngiltere‘nin 

Ġstanbul‘daki diğer temsilcisi Henry Elliot‘tur. Mithat Aydın, ―Osmanlı Ġngiliz ĠliĢkilerinde Ġstanbul 

Konferansı (1876)‘nın Yeri‖ Tarih AraĢtırmaları Dergisi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya 

Fakültesi Tarih Bölümü Cilt: 25 Sayı: 39, Ankara 2006, s. 103-104 

285 Yılmaz Öztuna, Avrupa Türkiyesini Kaybımız Rumelinin Elden ÇıkıĢı, Babıali Kültür Yayıncılığı, 


286 Sadrazam Mithat PaĢa, Ġngiltere‘nin yeni bir konferansa öncülük yapması ve desteğini almak için 

giriĢimlerde bulundu. Abdülhamid bu giriĢimden hiç hoĢlanmamıĢ, kendisini devireceği Ģâyiaları da 

eklenince Mithat PaĢa‘yı görevden azlederek 5 ġubat 1877‘de sürgüne göndermiĢtir. Küçük, agm, s. 217 


56

D. KARADAĞ ĠLE BARIġ GĠRĠġĠMĠ 

Sadrazam Mithat PaĢa‘nın savaĢ yanlısı tutumu nedeniyle azledilerek sürgüne 

gönderilmesinin ardından 288 , II. Abdülhamid, Ethem PaĢa‘yı sadrazam olarak tayin 

etmiĢtir 289 . Sadrazam değiĢikliğinden sonra, Sırplarla barıĢ masasına oturulmuĢtur. 

Sadrazam değiĢikliği Rusya tarafından olumlu karĢılanmıĢ ve savaĢ havasının Ģiddeti 

azalmaya baĢlamıĢtır. Böyle bir havanın oluĢmasında 26 ġubat 1877‘de Sırplarla yapılan 

barıĢ antlaĢması 290 ve arkasından 19 Mart‘ta Meclis-i Mebusan‘ın açılmasının etkisi 

vardır 291 . 

Sırplarla barıĢ antlaĢması yapıldıktan sonra Karadağ ile de büyük devletlerin 

müdahalesi olmadan anlaĢmaya varmak isteyen Sadrazam Mithat PaĢa, daha sürgün 

edilmeden günler önce, tıpkı Sırbistan Prensi‘ne gönderdiği telgrafın aynını, 

mütarekenin son günlerinde Karadağ Prensi Nikola‘ya da çekmiĢtir. Bu telgrafta savaĢ 

ihtimaline değinerek, mütareke tamamlandıktan sonra savaĢın tekrar baĢlayacağını ve 

orada yaĢayan halkın bundan çok zarar göreceğini söyleyerek ―Sizi doğrudan doğruya 

müzakere yoluyla hükümet-i seniyye ile antlaşma oluşturmaya bizzat davet için açıktan 

açığa size müracaat ediyorum” demiĢ ve Ġstanbul‘a davet etmiĢtir 292 . 8 ġubat‘ta, Prens 

288 Abdurrahman ġeref Efendi, Midhat PaĢa‘nın tutum ve davranıĢlarıyla içeride savaĢ eğilimine canlılık 

verdiğini söylemiĢtir. Buna karĢın Midhat PaĢa, Osmanlı Rus SavaĢı‘nın ilan edildiği gün, yurt dıĢında 

sürgündeydi. Paris‘te görüĢtüğü kiĢilere Ġstanbul Konferansı‘nın reddedilmesini istemesinin nedenini, 

―maddelerin hafifletilmesini sağlamak‖ olduğunu söylemiĢtir. Londra Protokolü‘nün reddedilmesine ise 

anlam veremeyen Midhat PaĢa, ―madem maddeler hafifletilmiş ve madem Rusya’ya karşı başarı 

sağlamamız zor gözüküyor, Bab-ı Ali bu protokolü imzalamalıydı‖ demiĢtir. Abdurrahman ġeref, Tarih 

SöyleĢileri (Müsâhabe-i Târihiyye), SadeleĢtiren: Mübeccel ġami Duru, Ġstanbul 1980, s. 156. Ahmed 

ġefik Midhat PaĢa (1822 - 1884) Kanun-ı Esâsi‘nin hazırlanmasında büyük pay sahibidir. II. Abdülhamid 

tarafından Sadrazamlığa getirilmiĢtir. Daha sonra Abdülhamid, Kanûn-i Esâsî‘nin 113. maddesinin 

kendisine verdiği yetkiyi kullanarak 5 ġubat1877'de Mithat PaĢa‘yı sadâretten uzaklaĢtırmıĢ ve sınır dıĢı 

edilmiĢtir. Osman Nuri, age, s. 179-185. Daha sonra affedilen Midhat PaĢa, Suriye ve Aydın valiliği 

yapmıĢtır. Abdülaziz'in ölümüyle ilgili yargılanmıĢ, 1881‘de Taif‘e sürgün edilmiĢtır. Sürgün 

edilmesinden 3 yıl sonra 1884 yılında boğularak öldürüldüğü iddia edilmektedir. Karal, age, C. VIII, s. 9- 

11. 

289 Sultan II. Abdülhamid, Sultan II. Abdülhamid‟in Hatıra Defteri, Pınar yay, Ġstanbul 1985, Haz: 

Ġsmet Bozdağ, s. 25 

290 Bu antlaĢmaya göre, Osmanlı Devleti, Sırbistan‘a, isyandan evvelki toprakları aynen verecektir. 

Sırbistan‘ın, yenilgiye rağmen savaĢtan önceki haklarına kavuĢmasının, Ġngiltere‘nin desteğinden 

kaynaklandığı belirtilmektedir. Ahmet Mithat , age, s. 94-95 Osmanlı Devleti‘nin galip olduğu bir 

savaĢtan adeta hiç savaĢ olmamıĢcasına statüko üzerinde karar kılınması yönünde varılan anlaĢmaya onay 

vermesi, devletin içinde bulunduğu siyasi ve askeri durumun ne kadar zor olduğunu yansıtmaktadır. 

291 Karal, age, s. 38 

292 Telgrafın tam metni için bkz. Osman Nuri, age, s. 191 

57

Nikola ―status que ante bellum‖ öngören bir barıĢ için masaya oturmayı, Viyana‘da 

gerçekleĢmesi koĢululuna bağlasa da 293 Karadağlı delegeleri 22 ġubat 1877‘de 

Ġstanbul‘a göndermiĢtir. Ama istenen olmamıĢ, Karadağ, Sırbistan‘la birlikte girdiği 

savaĢta Osmanlı‘ya karĢı baĢarılar kazanmıĢ ve bazı cephelerde Osmanlı ordusunu 

püskürtmeyi baĢardığı iddiasıyla yenik Sırbistan gibi ―statüko‖ esaslı değil, savaĢtan 

galip ayrılmıĢ bir devlet gibi muamele görmek istemiĢtir. Bu nedenle Osmanlı 

Devleti‘nin teklifini geri çevirmiĢtir 294 . Bu savaĢta, Karadağ‘ın Osmanlı ya karĢı elde 

ettiği baĢarılar Karadağ‘ın isteklerini artırmasına neden olmuĢtur 295 . 

1. Karadağ‘ın mülkü olarak bazı arazilerin Karadağ‘a bırakılması. Bunlar arasında 

Konferansça kararlaĢtırılan arazi, ĠĢkodra Gölü‘de iki ada vardır. 

2. Osmanlı Devleti‘nin Boyana Nehri‘ni temizlemesi, masrafları da Osmanlı Devleti‘nin 

karĢılaması 

3. Boyana Nehrinde ve ĠĢkodra Gölü‘nde serbest gemi iĢletmeciliği 

4. Ġspeç Limanı‘nın Karadağ‘a bırakılması 

5. Karadağ‘a mülteci konumunda olan Hersek eĢkıyalarının geri gönderilmesi 

Dikkat edilirse Karadağ‘ın istekleri arasında aralarında NikĢik‘in de olduğu 

küçük bir toprak parçasının verilmesi dıĢında kabul edilemez istekler yoktur. Osmanlı 

Devleti ilk etapta bu tekliflere olumlu bakmamıĢtır. Ama, Karadağlıların mâkul 

isteklerini yerine getirirse, Rusya‘nın savaĢ isteği sonuçsuz kalacak ve az bir zararla 

kurtulmuĢ olacaktır. Bu nedenle Osmanlı Devleti, NikĢik ve Koç nahiyelerinin 

Karadağ‘a verilmesini, Boyana Nehri‘nde gemi ulaĢımında serbestiyet sağlanmasını 

mâkul ve mantıklı bir istek olarak görmüĢ ve anlaĢmaya olumlu bakmıĢtır. 

Ama Karadağ bu istekle kalacak gibi görünmemektedir. Çünkü istediği yerler 

arasında ĠĢboz ve Zabljak kazaları, Selçe, Karinçe, Yukarı ġestan, AĢağı Tükmel, ġuĢa, 

Berce köyleri vardır. Karadağ, ayrıca, iki kalenin de bulunduğu Ġspeç (Spitza) köyü ve 

limanı, 27 kale ve blokhaus, kısacası Moraça Nehri‘ne kadar bütün yerleri Osmanlı 

Devleti‘nin terk etmesini istemiĢtir 296 . Karadağ‘ın bu kadar rahat istekte bulunmasının 

293 New York Times, ―Turkey and The Great Powers‖ February 9, 1877, 

294 Ahmet Mithat, age, s. 97. Osman Nuri, age, s. 204 

295 Ahmet Mithat, age, s. 99 

296 Ahmet Mithat, age, s. 99-100 

58

nedeni, mütareke imzalandığı tarihte, Osmanlı Askerlerini tamamen sınır dıĢına itmiĢ 

olmaları ve Osmanlı sınırından içeri girmiĢ olmalarıdır 297 . 

Diğer taraftan Girit‘te bulunan ve Karadağ ile yapılacak sınır müzakerelerine 

katılmak ve görüĢleri alınmak üzere 24 ġubat 1877‘de Ġstanbul‘a davet edilen Ahmet 

Muhtar PaĢa 298 , 10 kiĢiden oluĢan heyete, Karadağ sınırı ve Hersek âsileri hakkında bilgi 

vererek Nevahi-i Âsiyenin uzun bir süredir Karadağ‘ın bir parçası gibi olduğunu ve 

buralarda hiç Müslüman ahâlinin kalmadığını anlatmıĢtır. Ahmet Muhtar PaĢa, buraların 

Karadağ‘a verilerek ―büyük bir yükten‖ kurtulmuĢ olunacağına inandığını söylemiĢtir. 

Realist bir görüĢle değerlendirildiğinde savaĢa girilmemesi gerekmektedir. Ahmet 

Muhtar PaĢa‘nın bu önemli tespitleri Abdülhamid‘in düĢüncesiyle de uyuĢmaktadır. II. 

Abdülhamid, olası bir savaĢın felaketler getireceğini tahmin etmiĢtir. Zaten mali bir kriz 

yaĢanmaktadır ve isyanlar orduyu yıpratmıĢtır. Orduda birçok eksik söz konusudur. 

Abdülhamid, bu durumda savaĢa girmenin bir intihar olacağını düĢünmüĢtür 299 . 

Dolmabahçe sarayında yapılan bu olağanüstü toplantıda Ahmet Muhtar PaĢa ve Saffet 

PaĢa, Karadağ komiseri tayin edilmiĢlerdir. Ġki Karadağ‘lı memurla ve Ahmet Muhtar 

PaĢa, Hariciye Nazırı Saffet PaĢa‘nın konağında müzakerelere baĢlamıĢlardır 300 . 

Ahmet Muhtar PaĢa‘nın görüĢleri Bâb-ı Âli ve Meclis-i Mebusan tarafından 

olumsuz karĢılanmıĢtır 301 . Mebusan Meclisi‘nde ĠĢkodra mebusu Podgoriçeli Yusuf 

Efendi bir konuĢma yaparak Karadağlılarla bu Ģartlarda bir sulhun iyi olmayacağını 

söylemiĢ ve kaybedilecek yerlerin önemli yerler olduğunu, Karadağlıların amaçlarının 

yoksulluktan kurtulmak değil ĠĢkodra‘yı zaptetmek ve sınırlarını Bulgaristan ve 

Sırbistan‘la birleĢtirmek olduğunu ifade etmiĢtir. Ġstenen yerlere harita üzerinde 

dikkatlice bakılırsa ―Rumeli‘nin kilidi‖ konumunda yerler olduğunu söylemiĢtir 302 . 

Hariciye Nazırı Saffet PaĢa, Meclis-i Mebusan‘da 10-12 Nisan 1877de yapılan gizli 

celsede söz alarak, ordunun Sırp ve Karadağ isyanları nedeniyle yorulduğunu ve eğer bu 


298 Rıfat Uçarol, Gazi…, s. 51-52 

299 Mehmet Hocaoğlu, Abdülhamid Han ve Muhtıraları, Türkiyat Matbaacılık, Ġstanbul 1989, s. 23 

300 Ġbnülemin Mahmut Kemal Ġnal, Son Sadrazamlar, C. 4, Dergâh yay, Ġstanbul 1982, s. 1807 

301 Turhan ġahin, age, s. 41 

302 Podgoriçeli Yusuf Efendi‘nin konuĢmasının metninin tamamı için bkz, Hakkı Tarık Us, Meclis-i 

Mebusan (1293- 1877) Zabıt Ceridesi, C. I, Ġstanbul 1939, s. 53, Ahmet Mithat , age, s. 225-227, Ahmed 

Saib, age, s. 182-184 

59

teklif reddedilirse Rusya ile savaĢın kaçınılmaz olacağı uyarısında bulunmuĢ 303 lakin 

Saffet PaĢa‘nın uyarıları önerinin reddedilmesine mani olamamıĢtır. Karadağ‘a toprak 

verilmesi önerisi Meclis-i Mebusan‘da 17 evet oyuna karĢı 68 hayır oyuyla 

reddedilmiĢtir 304 . 

20 günlük mütareke süresi de dolmuĢtur 305 . Bunun üzerine Sadrazam Ethem 

PaĢa, Karadağ sınırındaki Osmanlı birliklerine ‗hazır olun‘ mesajı vermiĢ ve hazırladığı 

tezkerelerden PadiĢah II. Abdülhamid‘e de göndermiĢtir. PadiĢah, Karadağlılara karĢı 

savaĢ yanlısı bir tutum izlenilmemesini, eğer Karadağlılar saldırırsa savaĢa 

giriĢilmesinin daha uygun olacağını fermân etmiĢtir. Karadağlılar isteklerini kabul 

ettiremeyince hemen savaĢa girmeyip Londra Protokolü‘nün sonucunu beklemeye 

baĢlamıĢlardır 306 . 

E. LONDRA PROTOKOLÜNDE KARADAĞ 

Tersane Konferansı kararlarını II. Abdülhamid‘e rağmen reddeden olağanüstü 

meclis, Avrupalı devletleri telaĢlandırmıĢtır. Son bir gayretle Avrupa baĢkentlerini 

dolaĢan Rus elçisi Ġgnatief, Osmanlı Devleti‘nin reformları uygulamaya zorlanması 

yönünde temeslarda bulunmuĢtur 307 . Ġngiltere, Almanya, Rusya, Fransa, Avusturya- 

Macaristan ve Ġtalya Tersane konferansı‘nda alınan kararların biraz hafifletilmiĢ Ģekliyle 

Londra Protokolü‘nü imzalayarak Osmanlı Devleti‘ne sundular. Osmanlı Devleti‘nin 28 

ġubat 1877‘de Sırbistan‘la yaptığı barıĢ antlaĢması senet kabul edilmiĢti. Londra 

Protokolü‘ne göre, Osmanlı Devleti‘nin sınırları garanti ediliyordu. Rusya da bu 

303 Meclis-i Mebusan (1293- 1877) Zabıt Ceridesi, s. 101. Ahmed Saib, age, s. 186 Ġlk Mebusan 

Meclisi‘nde mebus sayısı 115 ile 117 arasında değiĢlik arzetmektedir. 69 müslim, 46 gayri Müslim 

vekilden oluĢan meclis 31 Mart 1877‘de çalıĢmalarına baĢlamıĢtır. Tunus, Mısır, Romanya, , Sisam, 

Umman ve Necid Vilayetlerinin yanında henüz Osmanlı Devleti‘ne bağlı kabul edilen Sırbistan ve 

Karadağ vilâyetlerinden de vekil çağırılmıĢ ama buralardan mebus gelmemiĢtir. Ġç iĢlerinde bağımsız olan 

bu eyaletler mebus göndermekte mecbur değilerdir. Yılmaz Kızıltan, ―I. MeĢrutiyet‘in Ġlânı ve Ġlk 

Osmanlı Meclis-i Mebusan‘ı‖ GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 26, Sayı 1 Ankara2006, s.267 


305 BOA, Ġ.DH, 744/60812 

306 Ahmet Mithat: age, s. 102 

307 M.S. Anderson, age, s. 193 

60

protokole onay veren devletler arasındaydı. Balkanlarda Hıristiyan tebaa lehine birtakım 

ıslahatları öngören bu protokole göre Karadağ ile ilgili Ģu maddeler sıralanmıĢtır; 308 

1. Karadağ‘a Hersek sancağından Ortodoksların yoğunlukla yaĢadığı yerlerden iki kaza 

verilecek 

2. Karadağ Osmanlı Devleti‘ne bağlı olmaya devam edecek 

3. Balkanlar‘da bulunan Osmanlı ordusundaki asker sayısı barıĢ zamanındaki sayıya 

çekilecek 

4. Rusya da son zamanlarda silah altına aldığı ordusunu terhis edecek ve seferberliği 

kaldıracak 

Protokol maddeleri incelendiğinde maddelerin Tersane Konferansı 

maddelerinden biraz daha hafifletilmiĢ teklifler olduğu açıkça görülür. Karadağ‘ın 

Osmanlı Devleti‘ne bağlılığının devam edeceği öngörülürken, toprak verilmesi talep 

edilmiĢtir. Talep edilen toprak ise Hersek Sancağı‘ndan iki kazayla sınırlı bırakılmıĢtır. 

Rusya dıĢ iĢleri bakanının ve Ġstanbul‘daki Rus elçisinin aksine Ġmparator Çar II. 

Aleksandır da savaĢ yanlısı bir tavır takınmamıĢtır. SavaĢ için çok uygun bir zaman 

olmadığı için isteklerini azaltmıĢ ve ―NikĢik‖ kazasının Karadağ‘a verilmesi durumunda 

savaĢın önüne geçilebileceğini söylemiĢtir. Bu Ģekilde Rus kamuoyunu da teskin etmek 

istemiĢtir. Aslında, NikĢik‘in kazanılmasıyla kaybedilmesinin Osmanlı Devleti‘ne 

vereceği fayda ve zarar arasında bir fark yoktur. Fakat savaĢa girilir ve savaĢ kabedilirse 

Osmanlı Devleti‘nin kaybı büyük olacaktır. Çar, ayrıca Ġngiltere‘nin muhtemel bir 

savaĢta Osmanlı Devleti‘nin yanında savaĢa gireceğinden ve içeride ise Panslavist 

baskılardan çekinmektedir 309 . Görüldüğü gibi savaĢ çıkmaması için talep edilen yer artık 

sadece ―NikĢik‖ olmuĢtur. 

Kont AndraĢi, imzalanan protokolün Osmanlı Devleti‘ne bir hakaret anlamına 

gelmediğini, silah terki meselesinin sadece Osmanlı Devleti‘ne verilen bir yükümlülük 

olmadığını, Ruslar için de aynı maddenin geçerli olduğunu ve bunu derhal yerine 

getireceklerini ifade etmiĢtir. Kont AndraĢi, gönderdiği telgrafta, NikĢik ve KolaĢin‘in 

Karadağ‘a terk edilmediği takdirde bütün sorumluluğun Osmanlı Devleti‘ne ait olacağını 

308 Öztuna, age, s. 30-32, H. Hikmet Süer, 1877-78 Osmanlı Rus Harbi Rumeli Cephesi, Genelkurmay 

ATASE BaĢkanlığı, Ankara 1993, s. 2-12 

309 Öztuna, age, s. 30-32 

61

elirterek 310 Bâb-ı Âli‘yi tehdit etmiĢtir. Prens Gorçakof da bu doğrultuda düĢünmüĢ, 

Prensin tekliflerinin çok ―müsait‖ olduğunu söyleyerek Bâb-ı Âli‘nin, taleplerinde 

ısrarcı olmaması gerektiği, aksi takdirde böyle giderse sonucun savaĢ olacağını 

belirtmiĢtir 311 . 

31 Mart 1877‘de hazırlanıp 3 Nisan 1877‘de kabul edilmesi için Osmanlı 

Devleti‘ne sunulan Londra Protokolü Mecliste görüĢülülüp 312 , Meclis-i Mebusan ve 

Meclisi Âyân tarafından reddedilince 313 Bâb-ı Âli 11 Nisan 1877‘de bir nota 

yayınlayarak Londra Protokolü‘nün kabul edilemez olduğunu belirtmiĢtir. Bunun en 

büyük nedeni ise Karadağ‘a toprak verilmesinin öngörülmesidir 314 . Ayrıca, Osmanlı 

Devleti‘ne tâbi olduğunu kabul etmek Ģartıyla böyle bir sınır değiĢikliğinin 

yapılabileceğini; ama Karadağ‘ın bağımsız bir devlet olarak ele alındığı düĢünüldüğünde 

böyle bir teklifin kabul edilemez, ―Ģeref ve haysiyet kırıcı‖ olduğu ifade edilmiĢtir 315 . 

DıĢiĢleri Bakanı Saffet PaĢa, Ġstanbul‘da bulunan Karadağlı delegelere NikĢik, Kuçi ve 

KolaĢin konusunda Meclisin verdiği kararı söyleyerek söz konusu yerlerin verilmesinin 

imkânsız olduğunu; fakat hâlâ üzerinde çalıĢıldığını ifade etmiĢtir. Karadağlı delegeler 

ise eğer olumlu bir karar çıkmazsa Ġstanbul‘u terk edeceklerini belirtmiĢlerdi 316 . 

Rusya‘nın bir ―kolonisi‖ olarak görülen ve bir anda Avrupa siyasetinin tam 

ortasına oturan 317 Karadağ‘a bırakılması istenen NikĢik, Hıristiyan nüfusa sahip, 

zenginliği olmayan, genelde Osmanlı Devleti‘ne karĢı ayaklanmaların çıktığı bir 

kazadır 318 . Bütün baskıları göze alarak NikĢik‘i Karadağ‘a vermeyi kabul etmeyen Bâbı 

Âli, II. Abdülhamid‘e rağmen Rusya ile savaĢı göze almıĢtır. Bu karar, aslında 

kazanılması hâlinde bile kayıplarla dolu 1877- 78 Osmanlı- Rus SavaĢı‘nın savaĢın 

habercisidir. Tam bu tartıĢmalar sürerken Rusya, Osmanlı Devleti‘ne savaĢ ilan 

310 BOA,Y.E.E., 42/86. 

311 BOA,Y.E.E., 42/88. 

312 BOA, Y.E.E., 44/16. 

313 Ahmed Saib, age, s. 215. Cevdet Küçük, ―Abdülhamid II‖, age, s. 217. 

314 BOA, Y.A.HUS, 159/5. 

315 Ġ. Hami DaniĢmend, Ġzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. IV, Türkiye Yay, Ġstanbul 1972, s.299, H. 

Hikmet Süer, age, s. 21. 

316 New York Times, ―The Turkish Provinces‖ April 12, 1877 

317 The New York Times, ―The Princedom of Montenegro‖ April 20, 1877. 

318 Öztuna, age, s. 30-32. 

62

etmiĢtir 319 . Rusya savaĢ açınca Karadağ da taraf olarak Rusya‘nın yanında savaĢa 

katılmıĢtır 320 . 

Netice itibariyle Sırp Karadağ ve Osmanlı SavaĢı‘ndan sonra Karadağ‘a NikĢik 

Kazasını vermemek için Rusya ile savaĢ göze alınmıĢtır. Osmanlı Devleti‘nin ve 

Karadağ‘ın son 30 yılına damga vuracak geliĢmeler yaĢanmasına neden olacak büyük 

bir savaĢa giriĢilmiĢtir. Dolayısıyla Karadağ, Osmanlı Devleti tarihinde son dönem 

geliĢmelerinde adeta domino taĢı etkisi yapmıĢ ve taĢları yerinden oynatmıĢtır. 

II. OSMANLI- RUS SAVAġI‟NIN BAġLAMASI ve KARADAĞ CEPHESĠ 

Osmanlı Devleti‘nin Londra Protokolü‘nü reddetmesi, Rusya için bulunmaz bir 

fırsat gibidir. Rusya'nın Balkanlar'da yaĢayan, içlerinde Karadağ‘ın da bulunduğu 

Ortodoks Hristiyan halklar üzerinde etkisini artırma gâyesi, 93 harbi diye bilinen bu 

savaĢın en önemli nedenlerinden biridir. Ayrıca, Osmanlı hazinesinin Abdülmecit 

devrinde verdiği açığı kapatmak için Balkan halklarından alınan vergide artırıma 

gidilmesi, Balkanlar‘da birtakım rahatsızlıklara sebep olmuĢtur. Bu isyanların, 

Balkanlar‘a yerleĢtirilen ve Hıristiyan halk tarafından kabul görmeyen Kafkas 

göçmenleri tarafından bastırılması ve can kayıpları Avrupa‘yı harekete geçirmiĢ ve 

Avrupa kamuoyunda infial yaratmıĢtır 321 . 

SavaĢ baĢlamadan, önce Avusturya-Macaristan, 322 ardından Romanya ile 

anlaĢan (16 Nisan 1877) Rusya, 24 Nisan‘da sınırı geçmiĢ ve savaĢı resmen ve fiilen 

baĢlatmıĢtır 323 . 

319 Ahmed Saib, age, s. 217 

320 Ahmet Mithat, age,s. 102 

321 Caroline Finkel, Osman's Dream: The History Of The Ottoman Empire 1300-1923, Basic Books, 

NY, 2006 s. 467 

322 

Daha savaĢ baĢlamadan olası bir savaĢ için destek aramıĢ, Avusturya-Macaristan‘la PeĢte‘de 

antlaĢmaya varmıĢtır. Ġstanbul Konferansı‘ndan çıkacak herhangi bir olumsuz karar ihtimaline karĢı 

Avusturya ile görüĢmeler yaparak 15 Ocak 1877‘de Budapeşte Konvensiyonu’nu imzalamıĢ, böylece, 

Osmanlı Devleti‘ne karĢı muhtemel bir askerî müdahale öncesi yolu açmak istemiĢtir. Böylelikle, Rusya, 

Osmanlı Devleti‘ne saldırırsa Avusturya Devleti yardımsever bir Ģekilde tarafsız kalacaktır. Rusya galip 

gelirse Bosna Hersek‘i alacaktır. L.S. Stavrianos, The Balkans Since 1453, Hurst& Company, London 

2001, s. 406 

323 Raif Karadağ, MuhteĢem Ġmparatorluğu Yıkanlar, Emre Yayınları, Ġstanbul 2006, s. 193 

63

Osmanlı Devleti Rusya‘nın 23 Nisan 1877‘de savaĢ ilan etmesinden önce savaĢ 

için hazırlık yapmıĢ ve önlemlerini almıĢtır. Nitekim Karadağ için Tiran, Berat ve 

Ġlbasan taraflarından Debre kazalarında on tabur Asakir-i Muavene (Yardımcı 

Kuvvetler) tertip edilmiĢtir 324 . Osmanlı Devleti, ordusunun büyük bir kısmını Rusya‘ya 

sevk ederken çok küçük bir kısmını Karadağ Cephesi‘nde bırakmıĢtır. 

1856 Paris AntlaĢması‘nın 8. maddesine göre, Osmanlı Devleti‘yle herhangi bir 

devlet arasında savaĢ meydana gelirse, antlaĢmaya imza koyan devletler dostane 

giriĢimlerde bulunacaktır. Fakat 1856‘nın eski güzel günleri geride kalmıĢtır. Osmanlı- 

Rus SavaĢı baĢlar baĢlamaz Ġngiltere, Fransa, Avusturya-Macaristan ve Almanya 

tarafsızlığını ilan etmiĢtir 325 . Türk-Rus Harbi‘nin baĢlamasında belki de en önemli rolü 

oynayan Karadağ ise zaten Osmanlı Devleti‘yle savaĢ hâlindedir. Böylece Rusya‘ya 

destek olma yoluna gitmiĢtir. Sırbistan ise Rusların Plevne‘de yenilmesinin ardından 

Rusya‘nın yanında savaĢa girmiĢtir 326 . 

A. KARADAĞ CEPHESĠ 

Osmanlı kuvvetleri Hersek, Yenipazar ve ĠĢkodra sancaklarındaki kuvvetlerin 

birleĢmesinden oluĢmuĢtur. Ahmet Muhtar PaĢa‘nın yerine Karadağ Cephesi‘nde görevi 

eline alan Askerî Mektepler eski Nâzırı Ferik Süleyman PaĢa, müĢirlik rütbesi verilerek 

Hersek‘e gönderilmiĢtir. 327 . Süleyman PaĢa, Trebinye karargâh merkezi olmak üzere 

Hersek‘te Osmanlı ordusunun baĢına geçmiĢtir. Ali Sâib PaĢa, ĠĢkodra karargâh olmak 

üzere Arnavutluk‘ta; Mehmet Ali PaĢa, Rascia‘da Karadağ‘ın doğu sınırında ve 

Sırbistan‘ın güney sınırında Yenipazar Cephesi kumandanı olarak göreve 

baĢlamıĢlardır 328 . Yenipazar Cephesi kumandanı Mehmet Ali PaĢa ile ĠĢkodra 

324 BOA, Ġ.M.M.S, 56/2556, BOA, Ġ.DH., 742/60713 

325 Stephen Pierce Hayden Dugga, The Eastern Question A Study in Diplomacy, The Colombia 

University Pres, Macmillian Company, NY 1902, s. 137 

326 François Georgeon, Sultan Abdülhamid, Homer Kitabevi, Çev: Ali Berktay, Ġstanbul 2006, s. 96 

327 MüĢir Süleyman PaĢa, Abdülaziz‘in tahttan idirilmesiyle sonuçlanan hükûmet darbesine adı karıĢtırğı 

içn II. Abdülhamid‘in güven duymadığı isimlerden biriydi. Bu nedenle onu Ġstanbul‘dan uzaklaĢtırmak 

için Bosna-Hersek‘e gönderdiği idda edilmektedir. Erol Özbilgen, age, s. 76 

328 A. J. Schem, age, s. 231. 

64

kumandanı Ali Sâib PaĢa birlikte hareket etmiĢler ve iki koldan saldırarak Danilograd‘da 

güçleri birleĢtirip Karadağ ordusunu mağlup etmeyi planlamıĢlardır 329 . 

SavaĢın ilk aĢamasında Osmanlı Devleti, Karadağlılara karĢı üstünlük 

sağlamıĢtır. Üç cephede de birlikte ve organize hareket edilerek Karadağ‘ın bir an evvel 

mağlup edilerek orduların diğer cephelere nakledilmesi arzu edilmiĢtir. Rusya bu 

noktada Karadağ‘ın Osmanlı ordusunun üç fırkasını meĢgul etmesi nedeniyle büyük 

memnuniyet duymuĢtur 330 . 

Gerçekten de Karadağ Cephesi, Osmanlı Ordularını deyim yerindeyse 

oyalıyordu. Büyük Rus ordusuna karĢı koymak için zaten asker sıkıntısının yaĢandığı bir 

dönemde, Karadağ, Osmanlı ordusunun üç fırkasını adeta Balkan Dağlarına 

hapsetmiĢtir. 

Karadağ güçleri ise kuzeyde Duga Geçidi‘nde 25 bin kiĢiydi. Bu güçlerin 

baĢında Vukovitch vardır. Kuzey kolorduları Presyeka ve Osdrenitchi‘den oluĢmaktadır. 

Güneydeki birlikler Petrovitch‘in kumandasındadır ve Martinitza‘da ana kolordu 

konuĢlandırılmıĢtır. Bir diğer komutan ise General Sotchitza‘dır. Prens Nikola ise 

karargâhını NikĢik yakınlarındaki Planinitza‘ya kurmuĢtur 331 . 

Karadağ Cephesinde savaĢlar çok çetin geçmiĢtir. Osmanlı Devleti Karadağ‘ı 

hemen mağlub edip birliklerini Rusya cephesine aktarmak istemiĢ fakat Karadağ 

cephesini kapatmayı baĢaramamıĢlardır. 

a. Osmanlı Ordularının Galibiyeti ve Birliklerin Rusya Cephesi‟ne 

Aktarılması 

31 Mayıs 1877‘de Süleyman PaĢa, harekete geçerek NikĢik‘te bulunan Osmanlı 

Ordusuna erzak ve mühimmat götürmek için yola çıkmıĢtır. Karadağlıların tuttuğu Piva 

ve Duga geçitlerinden büyük bir baĢarıyla geçen Süleyman PaĢa, NikĢik‘te çok büyük 

çatıĢmalar yapmıĢtır 332 . Prens Nikola, karargâhını NikĢik yakınındaki Planinitza‘dan 

Ostrog‘a taĢımak zorunda kalmıĢtır. 17 Haziran‘da Ostrog‘a hücuma geçen Süleyman 

329 A. J. Schem, age, s. 379 

330 Mahmud Celaleddin, age,s . 321 

331 A. J. Schem, age, s. 380 

332 Erol Özbilgen, age, s. 86-87 

65

PaĢa, burada Karadağlıları nihayet bozguna uğratmıĢtır 333 . Dünyanın ―en kan dökücü ve 

cesur‖ halkı olarak nitelendirilen Karadağlıların müdafaa ettiği Ostrog boğazını geçen 

Süleyman PaĢa, ĠĢboz ve Podgoriça önlerine kadar ilerlemiĢtir 334 . Daha sonra Hersek ve 

Yenipazar‘daki Osmanlı birlikleri, Zeta Vadisi yoluyla ĠĢkodra‘daki birliklerle 

birleĢmeyi baĢarmıĢlardır. Karadağlılar, sarp kayalıklar, dik yokuĢlar ve ormanla kaplı 

zor arazi koĢullarının olduğu bölgede, Osmanlı askerini zor durumda bırakmıĢtır 335 . 

Bütün zorluklara rağmen savaĢın birinci aĢamasında Osmanlı askerleri Karadağlılara 

karĢı galip gelmeyi bilmiĢlerdir. 

Karadağ ihtilâllerinin bastırılması dolayısıyla moral ve motivasyon için II. 

Abdülhamid Hersek ve ĠĢkodra kumandanlarına telgraf çekerek teĢekkür etmiĢtir (28 

Haziran 1877). II. Abdülhamid, mektubunda kısmî zaferden dolayı memnuniyetini dile 

getirerek dua etmiĢ ve askerlere birer derece terfi ettiklerini müjdelemiĢtir 336 . 

Karadağ‘daki galibiyetler Mebusan Meclisi‘nde de gündem olmuĢ ve zaferden dolayı 

memnuniyet dile getirilmiĢtir 337 . Fakat bu sevinç tablosu fazla uzun sürmemiĢtir. 

Karadağ cephesinde Osmanlı lehine geliĢmeler olurken Rus cephesinde genel 

itibariyle büyük bir çöküĢ vardır. Rusya‘nın, görünüĢte Hıristiyan tebaanın çıkarlarını 

korumak için Panslavizm politikasını Osmanlı Devleti toprakları üzerinde uygulamak 

için baĢlattığı savaĢta tarafsızlığını ilan eden büyük devletlerden Ġngiltere, kendi 

menfaatlerinin tehlikeye girmesi karĢısında tepkisiz kalamamıĢtır 338 . Ġngiltere, savaĢın 

bir an evvel noktalanmasını istemiĢ ve bunun için harekete geçerek 10 Temmuz 1877‘de 

333 A. J. Schem, age, s.379-385, Batı basını Karadağ‘ın direniĢini ―cesaret‖ ―kahramanlık‖ gibi öğelerle 

okurlarını yansıtıyordu. The New York Times, ―Brave Struggle of Montenegro‖ June 16, 1877 

334 Erol Özbilgen, age, s. 87 

335 Bu muharebede 631 Ģehit, 864 yaralı, toplamda ise 1,495 kayıp olmuĢtur. Bu sayı Süleyman PaĢa‘nın 

kendisinin belirttiği rakamlardır. Ölü ve yaralı sayısının bundan çok daha fazla olduğuna inanıldığı 

belirtilmektedir. Schem, Karadağlıların kayıbı hakkında ise bir rakam vermemiĢ ve kesin birbilgi 

olmadığını söylemiĢtir. Ancak, enaz Türklerinki kadar kayıp verdiklerini belirtmiĢtir. A. J. Schem, age, s. 

380 Karadağlıların zayiatı ise Mahmut Celalettin‘e göre 3000 civarında olmuĢtur. Mahmud Celaleddin, 

age, s. 324 

336 BOA, Y.E.E., 71/8, Ayrıca söz konusu mektupların tam metni için bkz. Mirati Hakikat s. 331-332, 

Erol Özbilgen, age, s. 88 

337 BOA, Ġ.DH, 749/61204 

338 Ali Ġhsan Gencer, ―Ayastefanos AntlaĢması‖ DĠA, C. 4, TDVY, Ġstanbul 1991,s. 225 

66

Karadağ ile Osmanlı Devleti arasında barıĢı tesis etmek için Çetine‘ye konsolos 

göndermiĢ 339 

fakat bir sonuç elde edememiĢtir. 

b. Podgorica, NikĢik, Bar ve Ülgün‟ün Kaybedilmesi 

SavaĢın ikinci safhasında Süleyman PaĢa komutasındaki Osmanlı askerleri 

hudutlardan kaydırılmıĢtır. Zira diğer cephelerde savaĢ ĢiddetlenmiĢtir. Karadağ 

Cephesi‘ndeki Osmanlı askerleri Osmanlı-Rus SavaĢı nedeniyle Tuna Cephesi‘ne 

kaydırılmıĢtır 340 . 

Süleyman PaĢa Tuna Cephesine kaydırıldıktan sonra da Osmanlı Devleti orduları 

Karadağ‘da baĢarılı sonuçlar almaya devam etmiĢtir. Bar ve Ülgün Limanları ―Aziziye‖ 

ve ―Orhaneli‖ zırhlıları ve Lübnan kuvvetleri tarafından korunmuĢtur 341 . Osmanlı 

orduları ayrıca 15 Temmuz 1877‘de Bar civarında Karadağlıları mağlup etmeyi 

baĢarmıĢtır 342 . Fakat Tuna Cephesinde, Osman PaĢa‘nın Plevne‘de yaralanması ve 

teslim olmak zorunda kalmasına müteakip, Osmanlı ordusunda Balkan Cephesi‘nde 

çözülmeler baĢlamıĢtır. Sırplar ve Karadağlılar bu andan itibaren Osmanlı Devleti‘ne 

karĢı tekrar saldırıya geçmiĢlerdir 343 . Karadağ ordusu, önündeki boĢluğu 

değerlendirmesini bilmiĢtir. 

ġunu da belirtmek gerekir ki Karadağ hakikaten zor bir bölgeydi ve karĢılarında 

DerviĢ PaĢa zamanındaki gibi ordular yoktu. Askerlikte ilerlemiĢ ve mükemmel silahlar 

tedarik etmiĢlerdi 344 . Mahmut Celalettin‘in tâbiriyle, Karadağ, dünyanın en ―arızalı‖ ve 

stratejik olarak alınması en zor yerlerinden biriydi. BeĢ on hanelik köylerde dağınık bir 

Ģekilde dağ köylerinde yaĢayan halkı zaptetmek, Karadağ‘ı tamamen fethetmek mümkün 

gözükmüyordu. BaĢkent Çetine‘nin bile fethedilmesi Karadağlılara karĢı bir galibiyet 

339 1877-1878 Osmanlı Rus SavaĢı Zaman Dizini, s. 44 

340 Süleyman PaĢa ve askerleri Bar‘a geçerek oradan gemilerle Dedeağaç Ġskelesi‘ne ve oradan da 

Edirne‘ye nakledilmiĢlerdi. Süleyman PaĢa Rus Cephesinde mücadele eden Osmanlı askerleri için bir 

ümit kaynağı olmuĢtu. Yenipazar kumandanı MüĢir Mehmet Ali PaĢa ise ihtiyat ordusu olarak Sofya‘ya 

gönderilmiĢti. Mahmud Celaleddin, age s. 398, Ġ. Halil Sedes, age, s.203 


342 Bar komutanı Ġbrahim Bey ve yine Karadağlılara karĢı baĢarılı olan Yakova komutanı Abdullah PaĢa 

II. Abdülhamid tarafından taltif edilmiĢtir. 1877-1878 Osmanlı Rus SavaĢı Zaman Dizini, s.47-52 

343 François Georgeon, age,. 96 

344 Ahmet Mithat, Zübdetül Hakayık, s. 276-277 

67

sayılmayabilirdi. Çünkü ordunun çekilmesiyle birlikte her Ģey eski hâline dönecekti 345 . 

Karadağ isyanları, Osmanlı Devleti‘nin Rusya ya da Almanya ile yaptığı 

mücadelelerden daha az çetin olmamıĢtır. Rusya, Ġtalya ve Avusturya‘dan silah yardımı 

gördüğü ve Karadağlı kadınların bile silahlandığı bilinmektedir 346 . Dolayısıyla herzaman 

savaĢa hazır ve dinamik bir kuvvetleri vardır. 

Karadağlıları harekete geçiren bir diğer neden ise Osmanlı ordusunun Karadağ 

Cephesi‘nde üstünlüğü sağladıktan sonra askerlerini Rus Cephesi‘ne sevk etmesidir. 

Karadağlılar bu sevki bir fırsat olarak görmüĢlerdir. Ayrıca, sayıca üstün olmalarına 

rağmen Osmanlı ordusu kumandanları birbirlerine haber vermeksizin saldırdıkları için 

organize bir saldırı gerçekleĢtiremedikleri iddia edilmektedir 347 . Kısacası Osmanlı 

Ordusu ne sayıca yeterlidir nede zihnî olarak savaĢa hazır değildir. ġunu da unutmamak 

gerekir ki Osmanlı Ordusu neredeyse 3 yıldır Balkan sorunu ile boğuĢmakta ve fiili 

olarak savaĢmaktadır. 

ġimdi, uğruna Osmanlı-Rus SavaĢı gibi büyük bir savaĢın baĢladığı NikĢik‘ten 

ve oradaki mücadelelerden bahsederek NikĢik‘in Karadağ‘ın eline geçiĢine değinerek 

geliĢmeleri anlatmaya çalıĢalım. 

Rus ordusunun Osmanlı ordusu karĢısında üst üste kazandığı baĢarılar ve 

Osmanlı ordusunun zor durumda kalması üzerine beklediği fırsatı yakalayan Karadağ, 

Bosna topraklarına girmiĢtir. NikĢik‘i almak için Duga Boğazı kalelerini ve Pive ve 

Bileke‘yi ele geçirerek NikĢik‘i topa tutmuĢlardır 348 . Her ne kadar Karadağ‘a yardım 

gitmesinin önü kesilmeye çalıĢılsa da 349 sonuç değiĢmemiĢtir. Karadağ Prensi tarafından 

Rusların da teĢvikiyle ikinci defa kuĢatma altına alınan NikĢik, 8 Eylül‘de, 48 günlük bir 

kuĢatmanın ardından Karadağlıların eline geçmiĢtir 350 . NikĢik Karadağlıların elinde geri 

almak için Yenipazar fırkası kumandanı Hâfız PaĢa 10 tabur asker istemiĢ, fakat 

345 Mahmud Celaleddin, age, s. 325 

346 Yeni Türk Ansiklopedisi, ―Karadağ‖ C. 5, Ötüken yay, Ġstanbul 1985, s. 1687-1688 

347 Ahmet Mithat, Zübdet-ül Hakâyık, Takvim-i Vekâyi Matbaası, Ġstanbul 1295, s. 275-276 

348 BOA, Ġ.DH., 752/61422, Mahmud Celâleddin, age, s. 501 

349 BOA, Ġ.DH., 751/61371 

350 BOA, Y.PRK.ASK, 1/38, 1877-1878 Osmanlı Rus SavaĢı Zaman Dizini, s.56 

68

gönderilen cevapta bunun imkânsız olduğu belirtilmiĢ, ―olanla idare olunması‖ 

istenmiĢtir 351 . 

9 Temmuz‘dan 27 Ağustos‘a kadar süren NikĢik savunması sırasında 15 Karadağ 

taburu tarafından kuĢatılan NikĢik, 700 nizam askeri, 300‘ü kordonlu ve 300‘ü yerli 

halktan olmak üzere, toplam 1300 kiĢi tarafından savunulmuĢtur. 16 bin askerden oluĢan 

Karadağlılar, Topçu ateĢiyle NikĢik‘i yerle bir etmiĢlerdir. NikĢik halkı zor durumda 

kalmıĢ dıĢarıdan yardım gelmemiĢ, erzak ve yiyecek yokluğu nedeniyle teslim olmak 

zorunda kalmıĢlardır. Prens Nikola, bu destansı savunma ve direniĢin ardından Türk 

ordusunu ve komutanını, Ģehri büyük bir cesaret sergileyerek savundukları ve 

direndikleri için kutlamıĢ, silahlarını hediye olarak geri vermiĢtir. Saffet Bancoviç‘in 

aktarmasıyla, NikĢik Nâibi Hüseyin Ruhit Efendi‘ye Prens Nikola Ģöyle bir konuĢma 

yapmıĢtır: 352 

“…Bu 16 bin asker ve 18 top karşısında yalnızca 1000 tüfek vardı. İşte bu sebeplerdir ki siz 

herkesin saygısını kazanmaya ve övülmeye lâyıksınız. Bu eşsiz kahramanlığınız sebebiyle 

silahlarınızla birlikte özgürsünüz.” 

NikĢik‘in son valisi Hamza MuĢoviç, Karadağ Knezi Nikola‘ya Ģehrin anahtarını 

teslim etmiĢtir 353 . NikĢik tamamen teslim alan Karadağlılar 4 Eylül‘de Medun Kalesi‘ni 

muhasara altına almıĢlar, 27 Kasım‘da Bar civarında bulunan Nihaç Kalesi‘ni 

zaptetmiĢlerdir 354 . 

Böylece NikĢik Karadağlıların eline geçmiĢtir. Nikola‘nın NikĢikli müslüman 

esirlere davranıĢı ise Karadağlı geleneklerinin dıĢına çıkması ve ezber bozması açısından 

dikkat çekicidir. Bu hadise de Karadağ‘da yaĢanan toplumsal dönüĢümün devamıdır. 

Diğer taraftan Prens Nikola, Podgoriça ve Bar‘ı kuĢatıp ĠĢkodra civarında 

dağlarda yaĢayan kabileleri isyana teĢvik etmiĢtir. Âcilen Hersek, ĠĢkodra ve 

351 Ahmet Mithat, Zübdet-ül Hakâyık, s. 469-470 

352 Safet Bancoviç, agm, s. 23 Aslında Karadağlılarda esir almak gelenekten değildi. Özellikle Türkleri 

esir almıyor onları yakaladıklarında boyunlarını vuruyorlardı. Fakat bu gelenek Nikola döneminde gitgide 

hafifletilmiĢ ve bu savaĢ sonunda da alınan esirlere tıpkı medeni toplumlardaki gibi muamele yapıldığı 

belirtilmektedir. Yine de bu uygulamanın tamamen ortadan kalkması biraz zaman alacaktır. Diğer taraftan 

Alexander Jacob Schem, Karadağlılar‘ın düĢmanlarının (Türkler) kadınlarına ve çocuklarına hiçbir zarar 

vermediklerini ve bununla övündüklerini söylemektedir. A. J. Schem, age, s.467 

353 Safet Bancoviç, agm, s. 23 

354 1877-1878 Osmanlı Rus SavĢaı Zaman Dizini, s.61, 76 

69

Yenipazar‘a askerî takviye gerekmiĢ, lâkin, takviye yardımcı birliklerin gelmesi bir 

yana, bu birlikleri oluĢturmak için gerekli para da bulunamamıĢtır 355 . Plevne‘de zor 

durumdaki Osmanlı güçlerine destek için asker aktarması yapıldığı için Karadağ‘ın 

müdafaası zor görünmektedir 356 . Ocak 1878‘de fırsattan istifade eden Karadağ, Bar 

(Antivari) ve Ülgün‘ü iĢgal etmiĢ, 19 Ocak‘ta Ülgün‘ü ve Ülgün Limanı‘nı ele 

geçirmiĢtir 357 . Plevne‘nin düĢmesi Osmanlı ordusu için üzüntü yaratırken Karadağ‘da 

moral etkisi yapmıĢ ve üst üste galibiyetler kazanmaya baĢlamıĢlardır 358 . Sırbistan ise 

Osmanlı Devleti‘yle barıĢ antlaĢması imzalamasına rağmen, savaĢın Rusya lehine 

gidiĢini görünce 14 Aralık 1877‘de Osmanlı Devleti‘ne yeniden savaĢ ilan etmiĢtir 359 . 

Netice itibariyle Osmanlı Devleti‘nin son yıllarda yaĢadığı en büyük savaĢlardan 

birisi olan Osmanlı Rus SavaĢı‘nda, Karadağ, tuttuğu yer, ve meĢgul ettiği Osmanlı 

Ordularıyla savaĢın kaderini belirlemiĢtir. Hatırlanacağı üzere Karadağ, savaĢın 

baĢlamasında bardağı taĢıran son damla vazifesini görmüĢ, bir bahane de olsa savaĢın 

nedenleri arasında yer almıĢtır. 

B. EDĠRNE MÜTAREKESĠ ve II. ABDÜLHAMĠD‟ĠN YÖNETĠMĠ ELĠNE 

ALMASI 

Osmanlı Devleti‘nin Rus cephesinde aldığı yenilgiler ve Balkanlar üzerinden 

gelen Rus ilerleyiĢi Ġstanbul‘a doğru ilerlemektedir. Ġstanbul‘un tehlikeye girmesi 

üzerine Osmanlı orduları Edirne‘yi bırakarak Ġstanbul‘a doğru çekilmek ve savunma 

hattını güçlendirmek durumunda kalmıĢtır 360 . Çıkarları tehlikeye giren Ġngiltere, 

Ġstanbul‘a 25 Ocak 1878‘de bir filo göndermiĢ ve bu filo Çanakkale‘ye demirlemiĢtir 361 . 

Ġngiltere‘nin bu tavrına çok sinirlenen Rusya, zor bir savaĢtan galip ayrılmanın verdiği 

rahatlıkla Ġstanbul‘a girmek istemiĢ ve bunu kendi hakkı olarak görmüĢtür 362 . Ruslar bu 

355 BOA, DH.MKT, 1322/110 

356 Mahmud Celaleddin, age, 500-501 

357 Ġsmail Hami DaniĢmend, age, s. 307, H. Hikmet Süer, 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi, Rumeli 

Cephesi, Genelkurmay ATASE BaĢkanlığı yayınları, Ankara 1993, s. 545 

358 François Georgeon, age,. 96 

359 Ġsmail Hami DaniĢmend, age, C. IV, s. 307 

360 BOA, Y.E.E, 42/93 

361 Joan Haslip bu tarihi 15 ġubat 1877 olarak verse de bu tashih edilmesi gereken bir durumdur. 

362 Aram Andonyan, Balkan SavaĢı, Aras Yayınevi, Istanbul 1999, Çev: Zaven Biberyan, s. 24 

70

nedenle Ġstanbul‘a asker sevkiyatı baĢlatınca, Osmanlı Devleti Ġstanbul‘da olası bir Rus- 

Ġngiliz savaĢını göze alamayarak iki tarafı yatıĢtırma yoluna gitmiĢtir. 31 Ocak 1878‘de 

Osmanlı Devleti ile Rusya arasında Edirne Mütarekesi imzalanmıĢtır 363 . Bu mütareke 2 

kısımdan oluĢmaktadır. Birincisi sulh mazbatası, ikincisi ise mütareke sözleĢmesidir. 

Grandük Nikola, barıĢ görüĢmelerine esas oluĢturmak için 6 maddeden oluĢan sulh 

mazbatasının kabulünü istemiĢtir. 

2. maddesinde Karadağ’ın bağımsızlığının kabul 

edilmesi ve savaşla eline geçen yerle eşit miktarda sınırlarının genişletilmesi Ģartı 

konulmuĢtur. Sulh mazbatasında ayrıca iki devletin maddelerini oluĢturduğu mütareke 

imzalandığı andan itibaren barıĢ müzakerelerininin devamı süresince ateĢkes ilan 

edilecektir. Buna Karadağ da dahildir 364 . Mütareke maddelerine göre Osmanlı Devleti 

Karadağ‘a saldırmaktan vazgeçecek, iki devletin sınırları Rusya‘nın da katılımıyla 

belirlenecektir. 

10 maddelik mütareke teklifini reddetmek Rusların Ġstanbul‘a girmesi anlamına 

gelmektedir. Rus ordusunun Ġstanbul‘a girmesi hâlinde karĢı koyacak askerî güç 

yetersizdir. Sonuçta, Edirne Mukavelesi oy birliğiyle imza edilmiĢtir 365 . Böylece 

Karlofça‘dan sonraki belki de en büyük felaketlerden biri olan 93 Harbi de son 

bulmuĢtur 366 . 

9 ay 7 gün önce ―Karadağ‘a bir kaza bırakmamak için‖ yapılan savaĢta Osmanlı 

Devleti ağır bir yenilgiye uğramıĢtır. SavaĢ yanlısı tutumuyla dikkat çeken ve bu savaĢın 

çıkmasında büyük payı olan devlet yetkilileri savaĢ yanlısı olmayan II. Abdülhamid 

tarafından bir bir azledilmiĢlerdir. Sadrazam Ġbrahim Ethem PaĢa azledilerek Viyana‘ya 

elçi olarak gönderilmiĢtir 367 . 

93 Harbi‘nin tüm hızıyla devam ettiği günlerde Plevne‘yi de abluka altına alan 

Rus ordusu, Edirne‘ye kadar gelmiĢtir. Balkanlardan gelen göç akını nedeniyle Ġstanbul 

363 BOA, Ġ.DUĠT, 142/56 

364 Sulh mazbatasının tam metni için bkz Mahmud Celaleddin, age, s. 543, Mahmut Muhtar, Maziye Bir 

Nazar, Ötüken Yay, Yay.Haz: Erol Kılınç, Ġstanbul 1999, s. 272 


366 Bayram Kodaman, agm, D.G.B.Ġ.T, C. 12, s. 141 Abdülhamid‘in kızı ġadiye Osmanoğlu kitabında 

babasının yıllar sonra Selanik‘te Alatini KöĢkü‘nde kendisine ―93 harbi için Karadağ‘a bir karıĢ toprak 

terk etmekten sakındık fakat sonra bunun yerine az kaldı Osmanlı Ġmparatorluğu‘nu, Ġstanbul kapılarına 

yürüyen Rus ordularına teslim edecektik‖ dediğini belirtmiĢtir. ġadiye Osmanoğlu, Babam Abdülhamid 

Saray Ve Sürgün Yılları, L&M Yayınları, Ġstanbul 2007, s. 136 

367 Yılmaz Öztuna: age, s. 57 

71

göçmenlerle dolmuĢ 368 ve kıtlık baĢgöstermiĢtir. Olağanüstü savaĢ durumundan dolayı 

vergi tahsilâtı yapılamadığı için maliyenin durumu iyi değildir. Bu nedenle yönetime 

karĢı eleĢtirilerin dozu yükselmeye baĢlamıĢ ve bir isyan çıkması ihtimali belirmiĢtir 369 . 

KarıĢıklıkların çoğaldığı bu zor dönemde, karar organı olması gereken Mecliste ―anarĢi‖ 

hâkimdir. Partilerin mücadele etmesi gereken bir yer olan Meclis, milliyetlerin mücadele 

alanına dönüĢmüĢtür. Anayasanın sağladığı ―Ģahsi hürriyeti‖ muhtariyet olarak 

algılayan, istiklâl olarak algılayan vekiller, birbirlerine üstünlük sağlamak için sürekli 

çatıĢma içerisine girmiĢlerdir 370 . II. Abdülhamid, halkın içinde bulunduğu olağanüstü 

durumu göz önüne alarak önce Sadrazam Ahmet Hamdi PaĢa‘yı azletti. Daha sonra 

Maarif eski Nâzırı Ahmet Vefik PaĢa‘yı ―baĢvekil‖ ilan ederek onu bir kısım yetkilerle 

donattı. II. Abdülhamid, Kanun-i Esasi‘nin kendisine tanıdığı yetkileri kulanarak, Ahmet 

Vefik PaĢa kanalıyla 371 13 ġubat 1878‘de Meclisi tatil etmiĢtir 372 . Aslında bu, 30 yıl 

sürecek olan ve Abdülhamid‘in tek baĢına yönetimde bulunduğu bir dönemin 

baĢlangıcıdır. Bu dönemde güç; ‗sultan‘ ve ‗halife‘ sıfatını taĢıyan padĢahın etrafında 

toplanmıĢtır. Perlemento olmasa da etrafında oluĢturduğu ―özel danıĢma komitesi‖ ile 

istiĢâreler yaparak siyasi, dinî ve askerî mevzular hakkında kararlar almıĢtır 373 . 

C. AYASTEFANOS ANTLAġMASI 

Abdülhamid 17 ġubat‘ta Ġngilltere elçisi Layard ile görüĢmüĢ ve ona, 

Ġngiltere‘nin Rus isteklerine kayıtsız kalmayacağını umut ettiğini belirtmiĢtir. Layard, 

dıĢiĢlerine gönderdiği mektupta Abdülhamid‘in Rus ilerleyiĢinden endiĢelendiğini 

368 260 bin Müslüman Ģehit edilirken 500 000 kiĢide yerlerinde olmuĢlardır. Dennis P. Hupchick, The 

Balkans From Constantinople To Communism, Palgrave, NY 2002, s. 265 

369 Mahmud Celaleddin, age, 518 

370 Cedet Küçük, agm, s. 218 

371 Abdülhmid Kanun-i Esâsi‘nin kendisine verdiği 113.maddenin yetkisini kullanarak meclisi tatil 

etmiĢtir. Mahmud Celaleddin, age, 518. 

372 Niyazi Berkes, Türkiye‟de ÇağdaĢlaĢma, YKY, Ġstanbul 2002, Yay. Haz. Ahmet KuyaĢ, s. 335 

Abdülhamid Meclisi Mebusan‘ın ve Kanuni Esasi‘nin askıya alınmasında Rusya‘nın baskısının söz 

konusu olduğunu kimi yazarlar dile getirmiĢtir. Kanuni Esasi‘nin Rusya‘nın Balkanlardaki emellerine set 

çeken bir yapısı olduğu için Abdülhamid‘e elçi vasıtasıyla baskı yaptığı iddia edilse de bunun doğruluğu 

Ģüphelidir. François Georgean, age, s. 101-102 

373 Niyazi Berkes, age, s. 344 

72

söylemiĢtir 374 . Ġngiltere, daha önce de belirtildiği gibi, Rusların Ġstanbul‘a kadar 

ilerleyeceği ihtimalinin güçlenmesi üzerine derhal savaĢ gemilerini Ġstanbul‘a 

göndermiĢtir 375 . Grandük Nikola‘nın buna mukabelede bulunması üzerine Ġstanbul‘da 

ipler gerilmiĢ, PadiĢahın huzurunda olağanüstü bir toplantı düzenlenerek her ihtimal 

gözden geçirilmiĢtir. Çok farklı fikirlerin tartıĢıldığı toplantıda Rusların Ġstanbul‘a 

girmesi olasılığına karĢın saltanatın Anadolu‘ya taĢınması bile teklif edilmiĢtir. Diğer 

taraftan Ayastefanos‘a kadar gelmiĢ ve Grandük Nikola, barıĢ görüĢmelerini burada 

yapmaya karar vermiĢtir 376 . 

BarıĢ görüĢmeleri için seçilen Ayastefanos‘a (YeĢilköy) Osmanlı Devleti‘nden 

ġûra-yı Devlet Reisi Saffet PaĢa birinci ve Berlin Sefiri Sadullah Bey de ikinci temsilci 

olarak gönderilmiĢti. Rusları ise General Ġgnatiyef ve Rus Sefareti maslahatgüzarlığı 

yapan Mösyö Nelidof temsil etmiĢtir 377 . 

Osmanlı Devleti barıĢ görüĢmeleri için seçtiği temsilcilere, görüĢmeler sırasında 

sergilenecek tavır ve politikalar konusunda bilgiler vermiĢti. Karadağ konusunda 

muhtemel isteklere binaen Osmanlı Devleti‘nin tavrı Ģu Ģekilde belirlenmiĢti: 

―KolaĢin hariç diğer yerlerin geniĢletilmesine muvâfakat edilecek. Bir liman istenilirse, 

merkezden izin almaya hâcet kalmadan, Avusturya‘nın menfaatlerine dokunan Storina 

Limanı‘nın terk edilmesine razı olunacak. BaĢka liman talep olunursa saltanat merkezinden 

müsaade almak gereği ileri sürülerek mazeret beyân edilecek 378 .‖ Karadağ‘ın geniĢletilecek 

arazisi Ġstanbul Konferansı kararları çerçevesini aĢmayacak. Bir liman istenilirse asla ĠĢkodra 

374 Söz konusu belgede ayrıca Abdülhamid‘in üç endiĢesine yer verilmiĢtir. Bunlar Rusların müslümanları 

katletmesi, kendisini esir alması, Ġstanbul‘u terk ettiğinde ise tahttan indirlmesidir. Bu nedenle 

Ġngiltere‘nin görüĢmelere müdahil olmasını istemiĢtir. Bu belge için bkz. Yuluğ Tekin Kurat, 

―Ayastefanos Buhranı Ġle Ġlgili Vesikalar‖ Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C. 4, S. 6, AÜDTC Fakültesi 

Tarih Bölümü, Ankara 1963, s. 428-503. 

375 L. S. Stavrianos, age, s. 408-409. 

376 Osmanlı Devleti iki tarafla da konuĢarak ikisini de sakinleĢtirmeye çalıĢmıĢtır. Ġngiltere Hâriciye Nâzırı 

Lord Derby, Osmanlı Devleti‘nin Londra Sefiri Musurus PaĢa‘ya bir telgraf göndererek Ġstanbul‘daki 

Ġngiliz vatandaĢlarının güvenliğini sağlamak için Çanakkale Boğazı‘nda her ihtimale karĢı bir donanma 

bekleteceğini belirtmiĢ ve donanma Ġstanbul‘a doğru hareket etmiĢtir. Grandük Nikola, Çar‘dan ―Eğer 

Ġngilizler Ġstanbul‘a girerse harekete geçin.‖ talimatını almıĢtır.Mahmud Celaleddin, age, s. 556-560. 

Ayrıca bkz. A. J. Schem, age, s.684-692 

377 Ali Ġhsan Gencer, agm, s. 225 

378 BOA, Ġ.DUĠT, 142/49. BarıĢ esaslarını kararlaĢtırmak üzere oluĢturulan tayin olunan temsilciler Ģu 

Ģekildeydi: Hariciye Nazırı Server PaĢa birinci temsilci, MüĢir Namık PaĢa ikinci temsilci. Ferik Necib 

PaĢa, Erkanı Harbiye mirlivalarından Osman PaĢa ve Kaymakam Âgâh Bey mütareke görüĢmeleri için 

vazifelendirilmiĢtir. Mir‟ât-ı Hakîkat, s. 523, 

73

tarafından verilmeyip Dalmaçya civarından verilecek. Fakat buna karĢılık ĠĢkodra Gölü ve 

Boyana Nehri‘nde Karadağ‘a ait gemilerin seyahatine izin verilecek‖ 379 . 

Görüldüğü gibi artık savaĢ masada gerçekleĢiyordu. Bu nedenle seçilen 

temsilciler ikna gücü yüksek ve iyi yabancı dil bilen kiĢiler olmasına dikkat edilmiĢti. 

Ġzlenilen strateji gereği, KolaĢin‘deki müslüman nüfusun fazlalığı düĢünüldüğü için 

Karadağ‘ın KolaĢin‘e doğru geniĢlemesi konusunda direnilmesi istenmiĢtir. Liman 

konusunda da Avusturya‘nın menfaatine dokunan limanın teklif edilmesi, stratejik bir 

anlam ifade etmektedir. Bu sayede aralarındaki birliğin bozulması hedeflenmiĢ olabilir. 

Eğer baĢka bir limanda ısrar edilirse ―saltanat merkezinden müsaade alınması gerektiği‖ 

öne sürülmesi tamamen zaman kazanma oyalama taktiği idi. 

28 Ocak 1878‘de Vekiller Heyeti, Seraskerlikte bir danıĢma meclisi oluĢturarak 

söz konusu tekliflerin kabul edilip edilmeyeceğine karar vermiĢlerdir. DanıĢma 

meclisinin Karadağ‘ın bağımsızlığı maddesi hakkındaki görüĢü Ģu Ģekildedir 380 . 

―Karadağlılar, devletin baĢına daima bir belâ olmuĢlardır. Ve onlar yüzünden görülmedik zarar 

kalmamıĢtır. Bağımsızlıklarını tasdik etmenin zararı, kalpten bağlılıklarının devamındaki 

zarardan fazla olamaz.‖ 

Böylelikle Karadağ‘ın bağımsızlığına karĢı karĢı konulmaması görüĢü çıkmıĢtır. 

Karadağ‘ın bağımsızlığının Ģimdiki durumdan daha fazla bir zarar getirmeyeceği kanaati 

güç kazanmıĢtır. 

a. Ayastefanos AntlaĢması‟nda Karadağ‟la Ġlgili Maddeler 

GörüĢmeler sonucu en nihayetinde 3 Mart 1878‘de imzalanan ve 29 maddeden 

oluĢan, Karadağ‘ın topraklarını üç katına çıkaranAyastefanos barıĢının maddelerinde 

Karadağ ve Osmanlı Devleti‘ni ilgilendiren kısımları Ģu Ģekildedir 381 . 



381 Muâhedat Mecmuası, Cilt IV, s. 183-184; Nihat Erim, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih 

Metinleri, C. I, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Ankara 1953, s. 387-400, Charles Jelavich & 

Barbara Jelavich, The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920 (History of East 

Central Europe), Universtiy of Washington Press, USA 2000, s. 152-153. 

74

1. madde: Osmanlı Devleti ile Karadağ arasında süregelen anlaĢmazlıklara son vermek için 

Karadağ hudutları aĢağıda yazılı itiraz kaydı ile basılı harita gereğince aĢağıdaki gibi 

düzeltilecektir. Karadağ hududu Dobrustiça Dağı‘ndan baĢlamakla Ġstanbul Konferansı 

tarafından gösterilen hat üzerinde ―Bilek‖den geçerek Korino‘ya kadar uzanacak ve oradan 

Gaçka‘ya (Metokya, Gaçka Karadağ‘a ait olacaktır) ve Piva ve Tara Nehirlerinin birleĢme 

noktasına doğru giderek Drina Nehri‘nin Lim Çayı ile birleĢtiği noktaya kadar kuzeyden yukarıya 

çıkacaktır. Prensliğin Doğu hududu da Lim Çayı‘ndan Priyepolye‘ye kadar giderek Rozay 

(Rostray)‘dan (Bicor ve Zevari Karadağ‘a bırakılacak) Sukublanina‘ya doğru uzanacaktır. Bahis 

konusu hat, Rayova Plava ve Gusinye‘yi içeri doğru aldıktan sonra ĠĢtib ve Baklenden sıradağlar 

boyuna doğru Koprivnik Obabavra (Babavırlı) ve Bordra Dağları‘nın tepelerinden de Arnavutluk 

hududu boyunca giden Prokleti Dağı‘nın en yüksek tepesine kadar uzayacak ve buradan da 

Biskoçik Dağı tepesine doğru Ġpistihati ve Ayinsi Kastrati‘yi ikiye bölerek ĠĢkodra Gölü‘nden 

geçip Boyana‘ya varacak ve Boyana Nehri‘nin en derin yerinden denize kadar gidecektir. NikĢik, 

Gaçka, ĠĢboz, Podgoriça, Zabljak ve Bar Karadağ‘da kalacaktır . 

Osmanlı Devleti ile Karadağ Prensliği tarafından da üye bulundurulmak üzere teĢekkül edecek 

bir Avrupa komisyonu, umûmi haritada iki memleketin karĢılıklı menfaat ve emniyetleri 

açısından lüzumlu sayacağı değiĢiklikleri üzerinden icra etmekle, prensliğin kesin hudutlarını 

tayin edeceği ve iki memleket de bu değiĢikliklerden dolayı arazi bakımından lüzumu tasdik 

olunacak bedelleri verecektir. Boyana Nehri‘nde seyredecek gemilerle ilgili madde daima 

Osmanlı Devleti ile Karadağ arasında birtakım anlaĢmazlıklara sebebiyet vermiĢ olduğundan 

zikredilen komisyon bu madde hakkında özel bir nizamnâme kaleme alacaktır. 

2. madde: Osmanlı Devleti Karadağ‘ın bağımsızlığını kesinlikle tanıyacaktır. Bilhassa 

Ġstanbul‘da ve Osmanlı Devleti‘nin lüzum görülecek bazı yerlerinde Karadağ memurlarının 

bulundurulması, her iki tarafa iltica eden suçluların iadesi ve Osmanlı topraklarında seyahat ve 

ikamet eden Karadağlıların milletlerarası hukuk kaidelerine ve Karadağlılar hakkında konulan 

usule göre saltanat kanunlarına ve memurlarına tâbi olmaları hususunda Osmanlı Devleti ile 

Prenslik arasında cereyan edecek münasebetleri mahiyeti ileride Rusya ile Osmanlı Devleti ve 

Karadağ Prensliği arasında birlikte tayin olunacaktır. Osmanlı Devleti ile Karadağ hududunda 

bulunan ahalinin münasebetlerine ve bu hudut üzerindeki müstahkem mevkilere ait meseleleri hal 

yoluna koymak için Osmanlı Devleti ile Karadağ arasında bir sözleĢme imzalanacaktır. AnlaĢma 

sağlanamayan hususlar Rusya ve Avusturya Devletleri tarafından hakem sıfatıyla halledilecektir. 

Osmanlı Devleti ile Karadağ bundan böyle arazi terki ile ilgili yeni talepler müstesna olmak üzere 

kendi aralarında herhangi bir ihtilaf çıkarsa ihtilaflarının halledilmesi husussunu Rusya ile 

Avusturya Devletleri‘ne havale edecekler ve bu iki devlet de hakem sıfatıyla meseleyi bir karara 

bağlayacaklardır (Harita-6 ve Harita-3). 

75

Karadağ askeri yukarıda yazılı saha içinde olmayan araziyi barıĢ yapıldıktan itibaren on gün 

zarfında tahliye edecektir 

17. madde: Osmanlı Devleti son olaylarda parmağı bulunan tebaasına umumi bir af ilan eder. 

Bundan dolayı hapis veya sürgün edilen kimselerin hepsi derhal salıverilecektir 382 .. 

AntlaĢma maddelerinden anlaĢıldığı gibi Gaçka, NikĢik, ĠĢboz, Zabljak, Bar, 

Ülgün, Podgoriça, Karadağ‘a bırakılarak Karadağ‘ın toprakları neredeyse 3,5 katına 

çıkarılmıĢtır. Ayrıca Osmanlı Devleti, Ayastefanos AntlaĢması‘nı 2. maddesinde iĢaret 

olunduğu gibi Karadağ‘ın bağımsızlığını kabul etmiĢtir. Yine aynı maddedeye göre 

ileride yaĢanması muhtemel herhangi bir sorun olursa bunun için Avusturya ve 

Rusya‘nın hakemliğine baĢvurulacaktır. 17. maddeyle de Karadağ olaylarına karıĢan 

destekleyen ve bölücü faaliyetlerde bulunanların affedilmesi öngörülmektedir. Kısacası 

bu maddeler Karadağ‘ın hiç hayal edemiyeceği kadar sürpriz maddelerdir. 

ġunu da ifade etmeliyiz ki Ayastefanos BarıĢı, aynı zamanda ―ön barıĢ― olarak 

nitelendirilmektedir. Zira Avrupalı devletler barıĢın bir Avrupa konferansında 

yapılmasını istemekteydiler. 

Son olarak Panslavizm siyasetinin bir zaferi olarak nitelendirilen Ayastefanos 

AntlaĢması siyasi dengeyi Rusya lehine tek taraflı olarak bozmuĢtur. Çünkü Karadağ, 

Sırbistan ve Romanya istiklâllerini kazanırken, Bulgaristan da muhtariyet idaresine 

kavuĢmuĢ ve Rusya‘nın ―nüfuz sahası‖ olmuĢtur 383 . Ayastefanos AntlaĢması‘nın 

menfaatlerine ters düĢtüğünü bilen iki devlet (Avusturya-Macaristan ve Ġngiltere, 

memnuniyetsizliklerini gizlemediler 384 . Dengeleri bozan hatta altüst eden Ayestefanos 

AntlaĢması, menfaat çatıĢması nedeniyle kısa süre sonra Berlin Kongresiyle tekrar ele 

alınacaktır. 

382 Muâhedat Mecmuası, Cilt, IV, s.185-194. Ali Fuad Türkgeldi, Mesâil-Ġ Mühimme-i Siyâsiyye, TTK, 

Ank 1987 Haz. Bekir Sıtkı Baykal, s. 49. Mahmud Celaleddin, age, s. 579 

383 Mahir Aydın, ġarkî Rumeli Vilayeti, TTK, Ankara 1992, s. 11 

384 Enver Ziya Karal, age, s. 68 Ali Ġhsan Gencer, ―Ayastefanos AntlaĢması‖ DĠA, C.4, TDVY, Ġstanbul 

1991, s. 225 

76

. Ayastefanos AntlaĢması‟nın Arnavutlar Arasında Yankıları 

Arnavutlar, Kigalar ve Toskalar olarak ikiye ayrılırlar. Kigalar, Arnavutluk‘un 

kuzeydoğusunda yaĢayan kesimidir. Sünni Müslüman olan bu kesim, dağlarda kabile 

hayatı yaĢamakta ve muhafazakâr bir hayat sürdürmektedir. Güneyde yaĢayan, köylü ve 

göçebe olan Toskalar da Sünni Müslüman‘dır. Katolik Arnavutlar ise kuzeyde yaĢarlar 

ve Malisörler olarak adlandırılırlardı 385 . 

19. yy‘ın ikinci yarısında Tımar siteminin bozulmaya baĢlamasıyla birlikte, 

Arnavutluk‘ta ―Feodal Lordlar‖ yetiĢmeye baĢlamıĢtır. Büyük arazi sahipleri, ―paĢalık‖ 

adıyla faaliyet göstererek Osmanlı Devleti‘ne ekonomik ve politik açıdan bağımlılıkları 

azalmıĢtır. Ġlk etapta 1835, 1844, 1856 ve 1865 yıllarında köylü isyanları olarak 

karĢımıza çıkan ayaklanmalar, politik bir mahiyet taĢımamakla birlikte, vergilerin 

fazlalığından ve Osmanlı memurlarının zulmünden kaynaklanan, bir baĢkaldırı niteliği 

taĢımaktadır 386 . 

Ayastefanos AntlaĢması‘nda Karadağ‘a bırakılan yerlerdeki nüfusun büyük bir 

çoğunluğunu Arnavutların oluĢturduğu göz önüne alınırsa, Arnavutların sessiz kalması 

düĢünülemezdi. Topraklarının kendilerine sorulmadan Karadağ‘a bırakılmasını 

hazmedemeyen Arnavutlar, yaklaĢık 132 kiĢinin imzasının bulunduğu bir dilekçeyi 

Ġtalyan hükûmetine göndermiĢler ve yardım istemiĢlerdir. Nisan 1878‘de Yakova‘da bir 

araya gelerek, liderliğini Gusinye Kaymakamı Ali PaĢa‘nın yaptığı gizli bir hareketi 

Arnavutça‘da ―dağlı‖ anlamına gelen Malisör, Kuzey Arnavutluk halkının bir kısmına verilen isimdir. 

Bekir Sıtkı Baykal, Tarih Terimleri Sözlüğü, TDK, Ankara 1974. 

385 Arnavutların askerlik zorunluluğu olsada genelde gönüllü olarak askerlik yaparlardı. Luigi Villari, 

―Races, Religions And Propagandas‖ The Balkan Question, London 1905, Ed, Luigi Villari, s. 158. 

386 18.yy Kara Mahmud PaĢa‘nın ve Tepedelenli Ali PaĢa‘nın hareketleri, milli hareketlere bir örnek 

olarak gösterilebilir. 18.yy sonlarında ĠĢkodra Valiliği yapan Kara Mahmut PaĢa, önceleri devlete Osmanlı 

Devleti‘ne bağlı bir kiĢiyken, daha sonları kuvvetine güvererek ve Kegalara dayanarak istiklal hareketine 

giriĢmiĢtir. Her nekadar bu hareket milli hislere dayandırılsa da, Kara Mahmud‘un, saltanat merkezinin 

zaafından istifade ederek, mevcut olan derebeyliğini geniĢletmek arzusu içinde olduğu görülür. Kabile 

hayatı sürdüren Arnavutlarda, 19.yy‘ın getirdiği milliyetçilik akımı anlamında bir milli hareketi görmek 

imkansızdır. Fakat ―insiyâki bir surette milli hissin milli gururun varlığı kabul olunmalıdır.‖ Ayrıca 

Tepedelenli Ali PaĢa hareketi ise Arnavutların milli hislerinin daha etkili olduğu bir harekettir. Vezirlik 

makamına kadar ulaĢan Tepedelenli Ali PaĢa, Osmanlı Devleti‘ne itaatsizlik gösterdi. Napolyon Devri‘nde 

Fransa‘dan maddi ve manevi destek de alan Tepedelenli Ali PaĢa‘nın bu hareketine milli bir ayaklanma 

demek mümkündür. Yusuf Akçura, Osmanlı Devleti Dağılma Devri XVIII-XIX Asırlarda, TTK, 


77

aĢlatmıĢlardır 387 . Ayrıca, ―Arnavutların hukukunu müdafaa‖ gerekçesiyle, Ayastefanos 

AntlaĢması kararlarına tepki anlamında Prizren‘de 23–30 Mayıs 1878 tarihleri arasında 

yaklaĢık 300 Arnavut temsilcinin katıldığı bir ittihat kongresi düzenlenmiĢtir (Lidhja 

Shqiptare Prizrenit) 388 . ―Arnavut Halkının Haklarını Koruma Merkezi Komitesi‖ olarak 

adlandırılan bu teĢkilat, barıĢ içinde yaĢamayı kabul ederken, kendi topraklarını 

korumamazlık etmeyecekleri kararını almıĢ, Arnavut topraklarının, Arnavutlara 

bırakılmasını istemiĢlerdir 389 . 

Arnavutların mağduriyetini gören II. Abdülhamid, Rusya‘ya kızmıĢ, 

Arnavutluktaki bu tepkileri desteklemiĢtir. ĠĢkodra Valisi Hüseyin PaĢa‘ya haber 

göndererek Rusların dayatmasına karĢı, Arnavutların seslerini daha çok yükseltmelerini 

sağlamasını istemiĢtir. 10 Haziran 1878‘de Prizren‘de toplanan Arnavutlar, Ayastefanos 

AntlaĢması uygulanırsa, Gazi Ahmet Muhtar PaĢa komutasında otonomi ilan 

edebileceklerini belirtmiĢlerdir 390 . Hem Sultan Abdülhamid‘e hem de devam etmekte 

olan Berlin Kongresi‘ne 391 gönderilen yazılı metne karĢı Abdülhamid, yöre halkının 

seslerini yükseltmesinin Berlin Kongresi‘nde bir baskı oluĢturacağını düĢünerek 

Prizren‘deki bu harekete ses çıkarmamıĢtır 392 . 1878 yılının baĢlarında Ġstanbul‘da gizli 

bir örgüt olarak kurulan Arnavut Ġhtilâl Komitesi Arnavutluk‘taki bu hareketliliğin 

temellerini oluĢturmuĢtur 393 . 

Diğer yandan Beaconsfield‘e gönderilen bir mesajda, ―Slav birliğine set olarak 

Arnavut çıkarlarını savunması‖ istenmiĢtir. Prizren Birliği tarafından gönderilen bu 

mesajın nedeni ise, Ayastefanos AntlaĢması‘nda Arnavutların yok sayılmasıdır. Prizren 

387 Peter Bartl, Milli Bağımsızlık Hareketleri Esnasında Arnavutluk Müslümanları, Bedir Yayınları, 

Çev. Ali Taner, Ġstanbul 1998, s. 196 

388 Münir Aktepe, ―Kosova‖ DĠA, C. 26, TDVY, Ankara 2002, s. 218 

389 Constantine A. Chekrezi, Albania Past And Present, Mcmillian Company, NY 1919, s. 51. Abidin 

Temizer, Osmanlı Karadağ Sınır AnlaĢmazlıkları ve Çözümü 1878-1912, Ondokuz Mayıs Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, DanıĢman: Y.Doç.Dr. Mucize Ünlü, 

Samsun 2007, s. 33 

390 Prizren‘de oluĢturulan bu meclisin Kosova ĠĢkodra Manastır ve Yanya eyaletlerinden üç dini temsil 

eden 80 delegeyi bir araya getirdiği belirtilmektedir. Georges Castellan, age, s. 375 

391 Berlin Kongresine Arnavut Ġttifakı‘nı temsilen Abdül Fraseheri ve Jani Vreto gitmiĢlerdir. Peter Bartl, 

age, s. 203 

392 Necip P. Alpan, KuruluĢunun 100. Yıldönümünde Prizren Birliği ve Arnavudlar, ÇağdaĢ 

Basımevi, Ankara 1978, s. 45 

393 Abdül Frasheri, Ziya PriĢtine, Jani Vreto bu örgütün önemli liderlerindendir. Peter Bartl, age, s. 200 

78

Birliği‘nin bir halk ordusu örgütlemesine baĢladığı haberleri yayılmıĢtır. Aslında bu; 

Karadağlılara, Yunanlılara ve Bulgarlara karĢı bir savunma savaĢı hazırlığıdır. Böylece 

Arnavutlar, ―Millet sistemi‘ öldü, artık ‗Arnavut Millî Hareketi‘ var‖ sinyali 

vermiĢlerdir 394 . 

Netice itibariyle Ayastefanos AntlaĢması‘nda, Arnavutların yoğun olarak 

yaĢadıkları yerlerin Karadağ‘a terk edilmesi, Arnavutları kızdırmıĢ, ileride kurulacak 

Arnavutluk için sosyal ve psikolojik zemin oluĢmaya baĢlamıĢtır. Zira Karadağ‘a 

terkidilen Arnavut toprakları, Arunavut halkının üzerinde telafisi imkansız yaralar 

açacaktır. 

D. BERLĠN KONGRESĠ ve BERLĠN ANTLAġMASIN‟DA KARADAĞ 

François Georgeon, Abdülhamid‘in Ayastefanos AntlaĢması‘nın kabul edilemez 

çok ağır maddelerini kabul etmesini ―en kötü seçenekten yarar umma politikası‖ olarak 

değerlendirerek, maksadının Ġngilizleri Ruslara müdahaleye sevk etmek olduğunu ifade 

etmektedir. Her ne kadar savaĢ bunu baĢaramamıĢsa da Ayastefanos AntlaĢması‘nın 

bunu baĢarabileceğini düĢündüğünü söylemektedir. Bir yandan Rus baskısı ve 

korkusuyla Ġstanbul‘a akın eden muhacirler, diğer taraftan Abdülhamid‘e karĢı giriĢilen 

ve ―Çırağan Vakası‖ olarak bilinen darbe teĢebbüsü 395 Abdülhamid‘in bu zor günlerde 

kafasını meĢgul eden hususlardandır. Nitekim Abdülhamid‘in istediği olmuĢ ve 

Ayastefanos‘un ağır maddelerine sessiz kalamayan Ġngiltere ve Avusturya, maddelerin 

tekrar tartıĢılması için Berlin‘de bir kongre toplanmasını istemiĢlerdir. 

394 Misha Glenny, Balkanlar 1804-1999, Sabah Kitapları, Ġstanbul 2000, s. 141-142 

395 Mektebi Sultani eski öğretmenlerinden Ali Suavi “Sultan Abdülhamid meşru padişah Sultan Murat’tan 

saltanatı gasperederek onu Çırağan’a hapsetti ve milleti de bu konkunç savaş felaketine sürükledi” 

diyerek etrafına topladığı kiĢilerle 18 Mayıs 1878 de bayramlarda halka açık olan Yıldız Sarayı‘na giderek 

300 kiĢiyle baskın yapmıĢtır. Lakin baĢarılı olamamıĢ ve orada öldürülmüĢtür. Olaylarda 80 ihtilalci 

öldürülürken diğerleride hapse atılmıĢtır. Joan Haslip Abdülhamid‘in bu olaydan sonra Yıldız Sarayı‘na 

kapandığını ve tehlikelere karĢı Yıldız Sarayı‘nı adeta bir Ģatoya çevirdiğini söylemektedir. Joan Haslip, 

age, s. 163-164. II. Abdülhamid‘e karĢı Ali Suavi‘nin Çırağan Vakası darbe teĢebbüsü sonucu, darbeciler 

baĢta Ali Suavi olmak üzere 85 kiĢi çatıĢma sırasında öldürülmüĢtür. Darbe giriĢimi halk arasında Ģok 

etkisi yapmıĢtır. Rusların Ġstanbul‘u iĢgal ettiğini sanan halk arasında kargaĢa hakim olmuĢtur. EndiĢeye 

kapılan esnaf kepenkleri kapatmıĢtır.François Georgeon, age, s. 107-109 

79

Dikkat edilirse, Ayastefanos AntlaĢması‘yla Rusya, Karadağ‘ın topraklarını 

geniĢleterek ona bağımsızlık sağlamıĢtır 396 . Bu Ģekilde Rusya Avusturya‘nın Adriyatik‘e 

inmesini engellemek istemektedir. Avusturya‘nın bir diğer itiraz noktası da Bosna 

Hersek‗tir. Avusturya, Bosna‘ya özerklik verilmesini istemiyordu. Diğer taraftan 

―Büyük Bulgaristan‖ın Avusturya‘nın Selanik‘e giden yolunu keseceğini düĢünmüĢ ve 

bir an evvel Ayastefanos AntlaĢması‘nın tekrar gözden geçirilmesini istemiĢtir 397 . 

Ayrıca devletlerin Rusya‘nın etkisinin artmasından rahatsız oldukları net bir Ģekilde 

görünmektedir. 

Bu arada Berlin Kongresi toplanmadan önce Avusturya-Macaristan, iĢi sağlama 

almak için Ġstanbul‘daki Avusturya elçisi, Hâriciye Nâzırı Saffet PaĢa‘ya bir teklifte 

bulunarak Bosna Hersek‘i kendilerine bırakmalarını istemiĢtir. Aksi takdirde Berlin 

Kongresi‘nde Karadağ, Sırbistan ve Bulgaristan‘ın sınırlarının küçültülmesi ile ilgili 

tavrının Osmanlı aleyhinde olacağını söyleyerek, Kadarağ‘ın, Bosna Hersek‘te herhangi 

bir ayaklanma çıkarması hâlinde Bosna Hersek‘e asker çıkaracağını iletmiĢtir 398 . 

Osmanlı Devleti, Avusturya‘nın Karadağ‘ı kullanarak yaptığı bu tehdidi ciddiye 

almamıĢ teklifi reddetmiĢtir. 

Ġngiltere‘nin itirazı, kurulan Büyük Bulgaristan‘ın Ġstanbul ile Avrupa‘nın bağını 

keseceği ve Osmanlı Devleti üzerindeki Rus etkisiyle ilgilidir. Ġngiltere‘yi kendi safına 

çekmeye çalıĢan Abdülhamid ise Ayastefanos AntlaĢması‘nın Büyük Devletlerin 

katılımıyla gerçekleĢecek bir konferansta görüĢülmesini sağlaması için ―Kıbrıs‘ın 

idaresinin geçici olarak Ġngilizlere verilmesini‖ istemiĢtir. Ayrıca Abdülhamid, 

Ġngilizlere verdiği tavizlerin nedenini yaĢadığı darbe giriĢimlerine bağlamaktadır 399 . 

Öyleki Ali Suavi‘nin Ġngiliz ajanı olduğu ve Çırağan Vakası‘nın da Ġngilizlerin 

desteğiyle olduğu iddia edilmektedir 400 . Nitekim 4 Haziran 1878‘de Kıbrıs 

396 Nihat Erim, age, s. 387-388 

397 SavaĢ öncesinde Avusturya ve Rusya‘nın PeĢte AntlaĢması‘nda aldığı kararlarda Bosna Hersek‘e 

bırakılmıĢtı. SavaĢ sonrası Rusya tavrını değiĢtirerek Bosna Hersek‘e özerklik isteyerek orada da kendi 

etkisini hissettiriyordu.Enver Ziya Karal, age, C. VIII, s. 68 

398 Mir‟at-ı Hakikat, s.596 

399 François Georgeon, age, s. 114-115 

400 Ali Suavi‘nin Ġngiliz ajanı olduğu yönündeki iddialar eĢinin Ġngiliz olmasından kaynaklanmaktadır. 

Hüseyin Çelik, Ali Suâvi ve Dönemi, ĠletiĢim yay, Ġstanbul 1994, s. 449 

80

Konvensiyonu imzalanarak Kıbrıs‘ın yönetimi Sultan adına Ġngilizlere bırakılmıĢtır 401 . 

Abdülhamid‘in ifadeleriyle, Ġngilizler, Rusya‘ya karĢı gibi görünerek Rusya ile birlikte 

hareket etmiĢ ve hatta birlikte nota vermiĢtir 402 . 

Ġngiltere ile Rusya arasında söz konusu anlaĢmazlıklar halledildikten sonra 

Avusturya, Ġngiltere ve Almanya‘nın arzusuyla, şark meselesini tekrar görüĢmek üzere 

Bismarc baĢkanlığında 13 Haziran 1878‘de Berlin Kongresi toplanmıĢtır 403 . ÇalıĢmalar 

bir ay sürmüĢ ve sonuçta 13 Temmuz 1878‘de Berlin AntlaĢması imzalanmıĢtır. 

AntlaĢmaya imza koyan devletler Almanya, Avusturya-Macaristan, Fransa, Ġtalya, 

Rusya, Ġngiltere ve Osmanlı Devleti‘dir. Bu antlaĢmada Osmanlı Devleti‘ni Nafia Nâzırı 

Aleksandr Karatodori PaĢa, 404 MüĢîr Mehmet Ali PaĢa ve Berlin Sefiri Sadullah Bey 

temsil etmiĢtir. Kongrede Karadağlılar ise Bojo (Boţo) Petroviç ve Voyvoda Stanko 

Radonjiç, tarafından temsil edilmiĢtir. AntlaĢma maddeleri 20 oturum sonucunda 64 

madde hâlinde belirlenmiĢtir 405 . Osmanlı Devleti‘nin müzakerecilerinden Aleksandır 

Todori PaĢa‘nın layihasında belirttiği üzere, 406 PadiĢah II. Abdülhamid ve Bâb-ı Âli 

tarafından belirlenen, müzakerelerde takip edilecek yol haritası ve talimatlar Ģu 

Ģekildedir: 1. Balkan savunma hattı Osmanlı Devleti‘nde kalacak 2. Varna istihkâmları 

Osmanlı Devleti‘nde kalacak 3. Karadağ ve Sırbistan hududunun Arnavutluk yönünde 

geniĢlememesi için azami gayret gösterilecektir 407 . 

401 Martin Sicker, The Islamic World in Decline: From the Treaty of Karlowitz to the Disintegration 

of the Ottoman Empire, Praeger Publisher, USA 2001, s. 166-167 II. Abdülhamid, Ġngiliz elçisi Sir 

Henry Layard‘a Kıbrıs‘ın, Kars, Ardahan ve Batum‘un Ruslar tarafından Osmanlı Devleti‘ne geri 

verilinceye kadar geçici olarak Ġngilizlere verildiğini belirtmiĢtir. Bu gizli anlaĢma basına sızmıĢ ve The 

Globe gazetesinde yayınlanmıĢtır. Bunun üzerine Fransa Berlin AntlaĢması‘ndan çekilmek istemiĢti. 

Bismarkın gayretleriyle tekrar analĢma masasına oturulmuĢ ve Berlin AntlaĢması imzalanabilmiĢti. Michel 

de Grece, II. Abdülhamid Yıldız Sürgünü, Milliyet Yay. Çev: Derman Bayladı, Ġstanbul 1995, s. 147- 

148 

402 Sultan II. Abdülhamid Han, Devlet ve Memleket GörüĢlerim, Çığır Yay, Ġstanbul 1976, Haz: 

Alaaddin Çetin & Ramazan Yıldız, s. 54 

403 Bayram Kodaman, agm, D.G.B.Ġ.T., C. 12, s. 146 

404 Alexander Karatheodori (1833-1906) Osmanlı Devleti‘nin Fener Rum kökenli devlet adamıdır. 

Berlin‘de doğmuĢ, Paris‘te öğrenim görmüĢtür. Osmanlı Devleti‘ndeki bir çok Fenerli Rum gibi o da 

devlet memuru olmuĢtur. Ayastefanos AntlaĢması‘nda ve Berlin AntlaĢması‘nda aktif rol almıĢtır. 1879 da 

Hariciye Nazırı olarak görevlendirilmiĢtir. 

405 Mirat-i Hakîkat, s. 634. 

406 BOA, Y.PRK A, 1/109. 

407 Alexander Todori PaĢa Layihası hakkında geniĢ bilgi için bkz. Türkgeldi, age, s. 63-64. 

81

a. Berlin AntlaĢması‟nda Karadağ ile Ġlgili Maddeler 

Karadağ-Osmanlı iliĢkileri açısından bir dönüm noktası diyebileceğimiz Berlin 

AntlaĢması‘nın Karadağ‘ı ilgilendiren kısımlarına göz atmakta fayda mülahaza ediyoruz. 

Madde 26: Karadağ‘ın bağımsızlığı hem Osmanlı hükûmeti hem de antlaĢmaya imza koymuĢ 

bulunan diğer devletler tarafından tasdik olunmuĢtur 408 . 

Madde 27: AntlaĢmayı imzalayan devletler aĢağıdaki Ģartlarda müttefiktirler. Karadağ‘da din ve 

mezhep ayrılığı hiç kimse için lideri ve siyasi haklardan yararlanmakta kamu hizmetinde görev 

almakta veya nerede olursa olsun çeĢitli sanat ve sanayinin icrasında ehliyetsiz tutmaklığa ve 

mahrum edilmezliğe sebep sayılmayacaktır. Karadağ‘daki yerli ve yabancıların ayinlerini 

serbestçe yapmaları sağlanarak gerek çeĢitli cemaatlerin rütbeleri sırasına göre tertibinde ve 

gerek ruhani liderleriyle olan münasebetlerinde hiçbir mani çıkarılmayacaktır. 

Madde 28: Karadağ‘ın yeni hudutları aĢağıdaki Ģekilde tayin olunmuĢtur: Hudut hattı Klobuk‘un 

Kuzey tarafında bulunan Ġlinobrodo‘dan baĢlayarak Hersek‘te kalan Grankarevo‘ya doğru 

Trebinçika üzerine inilecek. Bundan sonra çayın Çeplika Çayı ile birleĢtiği yerin aĢağısında bir 

kilometre mesafede bulunan noktaya kadar mecrası boyunca çıkacak ve oradan en kısa bir hat ile 

Trebinçika etrafındaki tepelere ulaĢacaktır. Bundan sonra Pilatova Köyü‘nü Karadağ‘a bırakarak 

bu köye doğru yönelecek ve Somina-Planina ile Çurilo Tepesi arasındaki geçite kadar Bilek- 

Korito-Rafo yolundan mümkün mertebe altı kilometre mesafe uzakta durmak üzere kuzey 

yönünde tepelerden gidecek ve sözü edilen geçitten Vratkoviçi Köyü‘nü Hersek‘e bırakarak 

Orlin Tepesi‘ne kadar doğuya yönelecektir. Bu noktadan itibaren hudut hattı Ravno‘yu 

Karadağ‘a bırakarak Leberçnik ve Volucak Tepelerini geçmek üzere doğrudan doğruya kuzey ve 

kuzeydoğu tarafından ilerleyecek. Bundan sonra en kısa bir hat ile Piva üzerine inip ve Piva‘yı 

geçip Krkvika Nedvina arasından Tara‘ya ulaĢacaktır. Bu noktadan Moykovaç‘a kadar Tara 

boyunca çıkacak ve oradan Sisko Jezero‘ya kadar bu mahalden itibaren ġekülar Köyü‘ne kadar 

eski hudut ile karıĢacaktır. Oradan yeni hudut Mokra-Planina tepelerinden giderek Mokra köyü 

Karadağ‘da kalacak bundan sonra baĢlıca sıradağları ve bir taraftan Lim ve diğer taraftan Drina 

ile Sivna arasındaki su bölümü çizgisini tutarak Avusturya Erkan-ı Harp haritasının 2166 iĢaretli 

noktasına varacaktır. Hudut hattı bir taraftan Kuçi-Drekaloviçi aĢireti ve diğer taraftan Kuçka- 

Krajna ile Klemanti ve Grudi aĢiretleri arasındaki bugünkü hudutla Podgoriça arasına kadar 

karıĢacak ve oradan Klemanti, Grudi ve Hoti aĢiretlerini Arnavutluk‘a bırakarak Plavnika üzerine 

yönelecektir. Oradan yeni hudut Gorika-Topal adını taĢıyan adacık yakınında gölü geçerek 

408 Thomas Erskine Holland (ed), age, s. 293. Muâhedat Mecmuâsı, C. V, s. 126. Nihat Erim, age, s. 

403-424. Ayrıca bkz. ―Modern History Surce Book: The Treaty of Berlin, 1878 Excerpts on the Balkans‖ 

The Internet History Sourcebooks Project, Ed: Dr. Paul Halsall, Fordham University, New York 2006, 

doğruca tepenin en yüksek noktalarına ulaĢılacak oradan da Meguret ve Kalimet arasındaki su 

bölümü çizgisini takip ederek Mirkovici Karadağ‘a bırakacak ve Venedik körfezine Kruci‘den 

inecektir. Hudut hattının güney batı tarafı Suca (Susona) ve Zupsi Köyleri arasında sahilden 

geçen ve Vrsuta-Planina üzerinden bugünkü Karadağ hududunun güney doğu noktası sonuna 

varan bir hat ile teĢekkül edecektir. 

Madde 29: Bar ile sahilleri Karadağ‘a aĢağıdaki Ģartlarla ilhak olunmuĢtur. Yukarıda tayin 

olunan hudut gereğince bu arazinin güney tarafında bulunan yerler Ülgün dâhil olmak üzere 

Boyana‘ya kadar Osmanlı Devlet‘ine iade olunacaktır. Ġspiç (Spizza) kasabası hududun mufassal 

tarifinde gösterilen arazinin kuzey hattına kadar Dalmaçya‘ya ilhak olunacaktır. Boyana üzerinde 

Karadağ için gemicilik tamamen serbest olacaktır. Bu nehir boyunca istihkâmlar inĢa 

olunmayacak ve ĠĢkodra mevkiinin mahalli savunması için lazım gelen istihkâmlar müstesna 

olup bu istihkâmlar ĠĢkodra Ģehrinden altı kilometre öteye gitmeyecektir. Karadağ‘ın ne savaĢ 

gemisi ne de savaĢ bayrağı olacaktır. Bar Limanı ile bütün Karadağ suları her milletin savaĢ 

gemilerine kapalı olacaktır. Karadağ toprağı üzerinde göl ile deniz sahili arasında bulunan 

istihkâmlar yıkılacak ve bu mıntıka dâhilinde yeni istihkâmlar yapamayacaktır. Gerek Bar‘da ve 

gerek Karadağ sahilideki liman ve karantina zabıtası Avusturya Devleti tarafından sahilleri 

korumaya mahsus ufak gemiler vasıtasıyla yerine getirilecektir. Karadağ Dalmaçya‘da yürürlükte 

bulunan deniz kanunlarını kabul edecektir. Avusturya‘da Karadağ‘ın ticaret gemilerini 

konsolosları vasıtasıyla himaye etmeyi taahhüt eder. Karadağ yeni toprakları dâhilinde bir 

karayolu ile bir demiryolu inĢa ve idare etmek hak ve salahiyeti hususuna Avusturya ile birlikte 

karar verecektir. Bu yollar üzerinde tam bir ulaĢım serbestliği sağlanacaktır 409 . 

Bu arada Berlin AntlaĢması görüĢmeleri devam ederken 1 Temmuz 1878‘de 

Avusturya-Macaristan rapor hazırlayarak Bar ve çevresinin Karadağ‘a bırakılması 

gerektiğini belirtmiĢtir. Ġspiç‘in ise Dalmaçya‘ya bırakılmasını tavsiye etmiĢtir. Raporda 

Ülgün, Osmanlı Devleti‘ne bırakılması önerisi de yer almıĢtır. Osmanlı Devleti Bar, 

KolaĢin, Plave, Gusinye ve Podgorica‘nın Karadağ‘a teslimini öngören rapora itiraz 

ederek kabulünün mümkün olmadığını söylese de daha sonra Hersek tarafından toprak 

verilmesi koĢuluyla kabul edilebileceğini söylemiĢtir 410 . Lâkin, konsensüs oluĢmadığı 

için konuyu Tahdid-i Hudud Komisyonu‘na havale etmiĢlerdir 411 . Tahdid-i Hudut 

Komisyonu‘nun raporuyla, 29. madde bu Ģekilde oluĢmuĢtur. 

409 Muâhedat Mecmuâsı, C. V, s. 128-129, Thomas Erskine Holland (Ed), age, s. 295-296. 

410 Berlin Kongresi Protokolleri Tercümesi, Ġstanbul 1297, 151-152. 

411 Onuncu protokolde yer almaktadır. Muâhedat Mecmuâsı, C. V, s. 329-330. 

83

Madde 30: Ġslam ve saireden Karadağ‘a ilhak olunan arazi dâhilinde emlaki bulunup da prenslik 

haricinde yerleĢmek isteyenler mülklerini iltizama vererek veya baĢkaları vasıtasıyla idare 

ettirerek muhafaza edebileceklerdir. Kimsenin emlaki kanunen kamu yararı için olmadıkça ve 

kıymeti önceden ödenmedikçe alınamayacaktır. Osmanlı ve Karadağlı üyelerden oluĢan bir 

komisyon devlete ait emlakin ve vakıfların Bab-ı Ali hesabına olarak devredilmesi ve 

kullanılmasına dair iĢleri ve onlarda halkın iliĢiği bulunursa bu gibi meseleleri üç sene zarfında 

halledecektir. 

Madde 31: Karadağ Prensliği Ġstanbul‘a ve Osmanlı ülkelerinin lüzum görünecek diğer yerlerine 

Karadağ memurları tayin olunmak hususuna doğrudan doğruya Bab-ı Ali ile müzakere ederek 

karar verecektir. Osmanlı topraklarında seyahat veya ikamet eden Karadağlılar milletlerarası 

umumi hukuk kaideleri ve Karadağlılarla ilgili olarak konulan adetler ve teamüllere göre Osmanlı 

kanun ve mahalli memurlarına tabi olacaklardır. 

Madde 32 Karadağ askeri prensliğin yeni hudutları dıĢında halen ellerinde bulunan toprakları 

hâlihazır antlaĢmanın tasdik belgelerinin mübadelesinden itibaren yirmi gün zarfında mümkün 

olduğu takdirde daha önce tahliye etmeye mecburdurlar. Osmanlı askerleri dahi Karadağ‘a 

terkolunan toprakları yine yirmi gün zarfında tahliye edeceklerdir. Müstahkem mevkileri terk 

etmek, erzak ve mühimmatını çıkarmak ve derhal çıkarılması mümkün olmayan savaĢ malzemesi 

ve sairesinin defterini tanzim etmek için kendilerine fazladan on beĢ gün daha mühlet 

verilecektir. 

Madde 33 Karadağ‘ın barıĢ antlaĢmasıyla kendisine verilen yeni topraklar için Osmanlı umumi 

borçlarından bir hisse alması lazım geleceğinden Ġstanbul'da oturan yabancı devlet sefirleri bunun 

miktarını Bab-ı Ali ile birlikte adilane bir eser üzerine tayin edeceklerdir 

Madde: 62 Babı Âli din ve ibadet serbestliği kaidesinin en geniĢ Ģekilde tutmakla beraber 

muhafaza ve ibka etmek arzusunda bulunduğunu beyan etttğinden andlaĢmayı imzalayan taraflar 

bu ihtiyari beyanı senet kabul ederler. Osmanlı toplraklarının her tarafında din ve mezhep ayrılığı 

hiç kimse için idari ve siyasi haklardan yararlanmakta kamu hizmeti memuriyet ve Ģerefe 

nailiyette ve bütün meslek ve sanatların icrasında engel sayılmayacaktır. Din ve mezhep farkı 

gözetilmeksizin mahkemeler huzurunda hepsinin Ģahitlikleri kabul edilecektir. Herkese ibadet 

hürriyeti verilecek ve çeĢitli cemaatlerin silsile-i merâtib üzere tertibinde ve ruhâni liderleriyle 

olan münasebetlerinde hiçbir mâni çıkarılmayacaktır. Anadolu‘da ve Osmanlı Avrupası‘nda 

seyahat eden her milelte mensup ruhban ve ziyaretçiler. Aynı hak ve imtiyazlardan 

faydalanacaklardır. Osmanlı topraklarında oturan konsolosların ve siyasi görevlilerin gerek 

84

yukarıda zikredililen Ģahısları ve gerek kutsal yerler ve sairede bulunan dini tesisleri ve hayır 

eserlerini resmen himaye etmek hakları tasdik olunur 412 . 

AntlaĢma maddelerine bakıldığında 26. maddeden 33. maddeye kadar olan kısım 

Karadağ ile ilgili olduğu görülmektedir. Osmanlı Devleti Berlin Kongresi‘nde 

Karadağ‘a Arnavutluk‘tan toprak verilmesini ve Karadağ‘ın istiklâlinin yanında nakden 

ve arazi karĢılığında savaĢ tazminatı istenmesi de söz konusu olmuĢtur. Fakat Osmanlı 

Devleti bunu ağır bulmuĢtur. Zira Ona göre Karadağ'ın bağımsızlığını kazanması dahi 

yeterli olacaktır 413 . AnlaĢmanın ilgili maddelerinden de anlaĢılacağı üzere, Karadağ‘a 

sadece tazminat ödenmesi maddesinden vazgeçilmiĢtir. 

Ayastefanos AntlaĢması‘ndan çok mutlu ayrılan Karadağ, Avusturya‘nın 

istekleri üzerine Berlin AntlaĢması‘yla hayal kırıklığına uğramıĢsa da, 414 kazandığı 

bağımsızlık yeterince büyük bir geliĢmedir. Berlin AntlaĢması, bağımsızlık sevinciyle 

çalkalanan bu küçük Balkan devletinde yepyeni sorunların da baĢlangıcını teĢkil 

edecektir. 

b. AntlaĢmanın Devletlerarası ĠliĢkilerdeki Sonuçları 

Berlin AntlaĢması, Karlofça AntlaĢması‘ndan sonra yapılan en ağır 

antlaĢmalardan biridir 415 . Avrupalı devletler tarafından Şark Meselesi olarak adlandırılan 

Türklerin Avrupa‘dan atılması amacını taĢıyan sorunun 416 ikinci aĢaması 1683 Viyana 

bozgunuyla baĢlamıĢtır. Ġkinci aĢamada izlenen stratejiyi iki kısma ayıran Prof. Dr. 

Bayram Kodaman, birincisinin Balkanlar‘dan Türkleri atmak, ikincisinin ise 

Balkanlar‘daki Türk olmayan Müslüman unsurları Osmanlı Devleti‘nden ayırmak 

olduğunu açıklamaktadır. Türkleri Balkanlar‘dan atmak için ise a.Reform safhası b. 

Muhtariyet safhası c. İstiklâl safhasının gerçekleĢtirmeye çalıĢıldığını ifade eden 

412 BOA, Y.PRK.A, 1/110. Muâhedat Mecmuâsı, C. V, s.129, The New York Times, ―The New 

Ottoman Empire‖ July 15, 1878. 

413 BOA,Y.E.E, 84/119 

414 Aram Andonyan, age, s. 28 

415 Bayram Kodaman, agm, C. 12, s. 148 

416 John Mc Donald, Turkey And The Eastern Question, Dodge Publishing Co. NY 1912, s. 36 

85

Kodaman‘ın bu sınıflamasına bakıldığında 417 reform safhasının geçildiği, muhtariyet 

safhasının ise Karadağ özelinde bakıldığında yaĢanmadığı görülmektedir. Lâkin 

Karadağ‘ın resmî olarak muhtariyet kazanmasa da fiilî olarak muhtariyet kazandığını 

zaten bilinmektedir. İstiklâl safhasının ise Berlin AnlaĢması‘yla gerçekleĢtiği müĢahe 

edilmektedir. 

Bu antlaĢma sonunda görüldü ki, Osmanlı Devleti‘nin Balkanlar‘daki 

topraklarını paylaĢma sorunu eskiden olduğu gibi Rusya ve Avusturya arasında 

olmayacaktır. Yeni yeni aktörler ortaya çıkmıĢtır. Kendilerini Balkanlar‘daki Osmanlı 

topraklarının vârisi olarak gören Balkan milletleri vardı ki, bunlar hep büyümek arzusu 

ve hedefinde olan devletlerdir 418 . Kısacası, büyük devletlerin artık yeni bağımsız 

devletleri de hesaba katması gerekmektedir. 

Berlin Kongresi‘nin bir diğer etkisi ise Üç Ġmparator Ligi olarak anılan ve 

1872‘de kurulan birliğin de dağılmasına yol açmasıdır. Rusya, savaĢı kazanmasına 

rağmen, antlaĢmadan pek memnun gözükmediği için Rusya, Avusturya-Macaristan ve 

Almanya ile arası açılmıĢ, bu da, ―Üç Ġmparatorlar Ligi‖nin sonunu oluĢturmuĢtur 419 . 

Abdülhamid‘in ―Ġslâm aleyhine bir entrika‖ 420 olarak nitelediği Berlin 

AntlaĢması, Osmanlı Devleti‘nin dağılma sürecini oluĢturan etmenlerden biri olarak 

görülmektedir. Söz konusu antlaĢmayla Osmanlı Devleti‘nin 287.510 km 2 yer 

kaybettiği bir gerçektir. Ayrıca, Berlin AntlaĢması, Osmanlı Devleti‘nin Balkanlar‘dan 

tasfiyesi gibi gözükse de gerçeği yansıtmamaktadır 421 . Ġngiltere BaĢbakanı Beaconsfield, 

Londra‘ya ―onurlu bir antlaĢma‖ ile dönerken, Rusya, kendisini küçük düĢürülmüĢ 

417 ġark Meselesinin birinci safhası Türklerin Ortadoğu‘ya geliĢi ve Batı‘ya doğru yürüyüĢüdür. Bu 

ilerleme yani birinci safha 1683 Viyana kuĢatmasında son bulmuĢtur. Bayram Kodaman, Cumhuriyet‟in 

Tarihi Fikri Temelleri ve Atatürk, SDÜ, Atatürk Ġlkeler ve Ġnkilap Tarihi AraĢtırma ve Uygulama 

Merkezi, Isparta 2002, s. 13. Ayrıca bkz. Bayram Kodaman, ―ġark Meleselesi‖ Prof Dr. Abdülhalik M. 

ÇAY Armağanı, Ankara 1998, C. I. s. 632-634 


419 Serj Goryanof, Devlet-i Osmaniye-Rusya Siyaseti, Çev: Macar Ġskender ve Ali ReĢad, Kanaat 

Matbaası, Dersaadet 1331, s. 451. Fahir Armaoğlu, age, s. 531 

420 Caroline Finkel, Rüyadan Ġmparatorluğa Osmanlı: Osmanlı Ġmparatorluğu'nun Öyküsü 1300- 

1923, Çev: Zülal Kılıç,TimaĢ Yayınevi, Ġstanbul 2007, s. 435 

421 Zira Berlin AntlaĢması‘yla II. Abdülhamid'in izlediği politikalar sayesinde Osmanlı Devleti‘nin 

Balkanlardaki varlığı 1913 yılına kadar korunabilmiĢtir. Yılmaz Öztuna, age, s. 62 

86

hissetmiĢtir 422 . Ayastefanos AntlaĢması‘yla büyük darbe alan ―hasta adamı‖ 423 , 

Ġngiltere‘nin, Berlin AntlaĢması‘yla koruyuculuk görevinden vazgeçerek parçalamaya 

giriĢtiği ve ciddi bir politika değiĢikliği yaptığı anlaĢılmaktadır. Bilindiği gibi Osmanlı 

Devleti‘ni 93 Harbi‘ne sokanların en önemli dayanaklarından biri de Ġngiltere‘nin 

kendilerine destek olacağı düĢüncesidir. Fakat neyazık ki Ġngiltere, Osmanlı Devleti‘ni 

bu noktada hayal kırıklığına uğratmıĢtır. Ġngiltere'nin bu tavır değiĢikliğinde Ģüphesiz 

muhalefetteki Liberal Parti lideri Gladstone‘un etkisi büyüktür. Balkan krizi sırasında 

Muhafazakâr Parti‘nin Osmanlı Devleti‘ni desteklemesini sert bir Ģekilde eleĢtirmiĢtir. 

Ġngiltere her nekadar Ayastefanos AntlaĢması‘nın feshedilmesine yönelik gayret 

gösterdiyse de Lord Beaconsfield‘in Osmanlı yandaĢı siyaseti fazla uzun sürmemiĢtir 424 . 

1880 Nisan ayında Ġngiltere‘de Muhafazakâr Parti iktidarı son bulmuĢ ve Liberal Parti 

lideri William Ewert Gladstone baĢa geçmiĢtir. Karadağlılardan, “Karadağ’ın kayaları 

üzerinde dimdik duran kahramanlar‖ 425 diye söz eden Gladstone, Türklerin ―tasını 

tarağını toplayıp‖ Balkanları terk etmesini umduğunu belirtmiĢ 426 ve Berlin 

AntlaĢması‘ndan büyük memnuniyet duyduğunu ifade etmiĢtir 427 . Yeni hükûmet de, 

Ġngiltere Dersaadet Elçisi Sir Henry Layard‘ın görevine son vererek yerine George 

Goschen‘i atamıĢtır. Goschen, Gladstone tarafından Berlin AntlaĢması‘nın tatbiki ve 

Karadağ hududunun Ülgün ve Bar‘ı içine alacak Ģekilde geniĢletilmesi ve düzeltilmesi 

ile vazifelendirilmiĢtir 428 . 

422 Stephen Pierce Hayden Dugga,The Eastern Question A Study in Diplomacy, Colombia University, 

NY, Mc Millian Company, 1902, s. 143 

423 J. Milliken Napier Brothead, Slav And Moslem, Aiken Publising, Charleston 1894, s. 210-232 

424 Mahmut Muhtar, age, s. 61 

425 John Morley, The Life Of William Ewart Gladstone Vol. II (1859-1880}The Macmillan Company, 

London 1904, s. 567-568 

426 John Morley, age, s. 554 Gladstone ayrıca 1876 yılında Bulgaristan‘daki hadiseler nedeniyle 

gerçekleĢen ölümlerden Türk hükûmetini sorumlu tutmuĢ ve muhalefette olduğu dönemde çok sert 

eleĢtiriler yönelterek hem Osmanlı yönetimini hem de Ġngiltere hükûmetini Abdülhamid‘le iyi iliĢkileriyle 

dikkat çeken Salisbury‘nin tavrını uygun bulmamıĢtır. Lord Derby‘nin ―Bulgaristan’da olanlar kurtlar 

kuzular meselesi değil bir nevi vahşi ırkların kendi anlayışlarıyla birbirleriyle savaşmasıdır‖ Ģeklindeki 

açıklamasına da anlam verememiĢtir. Türk karĢıtlığı çok açık bir Ģekilde yazılarında görülmektedir. Bkz. 

William Ewart Gladstone, Bulgarian Horrors and the Question of the East, John Murray, London 

1876, s. 31 

427 John Morley, age, s. 576 

428 Goshen kesinlikle Layard‘a benzemiyordur. Diplomat kökenli olmaması ve Gladstone ile fikirbirliğinde 

olması nedeniyle Osmanlı Devleti ile iliĢkilerinde diplomatik bir dil kullanmıyor gerektiğinde baskı 

yapıyordu. Joan Haslip, age, s. 188 

87

Fransa, takındığı tarafsız tutumun yanında, 1881 yılında askerî kadro isteğine 

olumsuz yanıt alması üzerine II. Abdülhamid‘in Almanya‘ya yönelmesi, Fransa ile 

iliĢkileri soğutmuĢtur. Fransa, bu yıllarda hep Rusya‘yla birlikte hareket etmiĢtir. Onun 

için Osmanlı‘nın ―tamâmiyât-ı mülkiyesi‖ ve statükonun muhafazası bir denge 

meselesinden ileri gelmektedir. Siyasi hedefi ise Balkanlar‘da kendi nüfuzunu kurarak 

Alman yayılıĢını engellemektir 429 . 

Almanya‘ya gelince; Berlin Kongresi‘ne baĢkanlık eden Alman Ġmparatroluğu 

ġansölyesi Prens Bismarc‘ın, Ayastefanos AntlaĢması‘na nazaran iyi neticeler 

alınmasında büyük payı olmuĢtur. Bunun için Abdülhamid, Bismarc‘tan ―sitayiĢle‖ 

bahsetmiĢ ve onu övmüĢtür 430 . Ayrıca Avrupa‘daki değiĢen güç dengesi Osmanlı 

Devleti‘ni Almanya‘ya yaklaĢtırmıĢtır 431 . Almanya, özellikle 1890‘dan sonra Ġmparator 

II. Wilhelm, ―weltpolitik‖ (dünya politikası) ile yayılmacı bir siyaset güderek 

komuyounu ve basını da arkasına alıp bir dünya devleti oluĢturma yolunda 432 Osmanlı 

Devleti ile dostluk kurmaya ve Ġngiltere‘nin yerini almaya baĢlamıĢtır. 

Berlin AntlaĢması sonucu, bağımsızlık verilen devletlerin Müslümanları 

topraklarından etmesi, orada yaĢayan Müslümanların, kendilerinin dıĢlandıkları hissine 

kapılmalarına neden olmuĢtur. Varlıklarını koruma refleksiyle var olma mücadelesine 

giriĢen Müslümanlar aslında yeni bir ideolojinin de doğmasına neden olmuĢlarıdır. O da 

II. Abdülhamid‘in sıkça kullanacağı panislamizm‘dir 433 . 

Sonuç olarak Berlin AntlaĢması, yeni devletler ve yeni oluĢumlara kapı 

aralamıĢtır. Avrupada taĢlar yerinden oynarken Balkanlarda artık göz önünde 

bulundurulması gereken yeni unsurlar ortaya çıkmıĢtır. Karadağ bu yeni unsurlardan bir 

tanesidir. 



431 Ġlber Ortaylı, Osmanlı Ġmparatorluğunda Alman Nüfuzu, Alkım yay, Ġstanbul 2005, s. 44 

432 H. Bayram Soy, ―II. Wilhelm, Weltpolitik ve II. Abdülhamid‖ Türkler C. 13, YTY, Ankara 2002, s. 

25-27 

433 Kemal H. Karpat, Osmanlıda DeğiĢim, ModernleĢme ve UluslaĢma, Çev. Dilek Özdemir, Ġmge yay., 

Ankara 2006, s. 331 

88

III. BERLĠN ANTLAġMASI MADDELERĠNĠN UYGULANMASI 

Berlin AntlaĢması‘na göre toprakları bir misli artan Karadağ, Ayastefanos 

AntlaĢması‘yla kazandığı toprakların bir kısmını Berlin AntlaĢması‘yla geri vermek 

zorunda kalmıĢtır. Karadağ‘ın Osmanlı Devleti‘ne geri verdiği topraklar arasında 

Adriyatik Denizi kenarında bir kıyı kenti olan Ülgün de vardır. Buna rağmen Piva, 

NikĢik, KolaĢin, Podgoriça, Jabliak, ĠĢbuz (Spuz), Gusinye, Plava ve Bar Limanı‘nı 

kapsayan geniĢ bir alan Karadağ sınırları dâhilinde kalmıĢtır 434 . Ragnov, Peklin, Gaçka 

da Karadağ'a bırakılan yerlerdendir. 

Karadağ‘a yüzölçümü itibariyle bırakılan toprak parçası konusunda farklı 

rakamlar zikredilmektedir. YaklaĢık olarak ifade gerekirse 4000 km² toprak parçası 

Karadağ‘a verilmiĢ ve 9200 km² yükselmiĢtir 435 . Ayastefanos‘la kıyaslandığında 

Karadağ Prensliği, nüfus itibariyle bir misli büyümüĢtür. Daha da önemlisi, nüfusu 200 

binin üzerine çıkmıĢtır. 12.500 Katolik Arnavut‘un olduğu göz önünde bulundurulursa, 

bölgede eskiden var olan Müslüman nüfusun göç etmek zorunda bırakıldığı ortaya 

çıkmaktadır. Fakat, buna rağmen Karadağ‘a bırakılan topraklarda yaĢayan nüfusun 

15.000‘inin Müslüman ve 10 bine yakınının Arnavut olduğu ve bu Arnavutların da 

büyük bir kısmının Katolik olduğu düĢünüldüğünde, Karadağ‘ın artık sadece 

Ortodoksların yaĢadığı bir yer olmaktan çıktığı anlaĢılmaktadır 436 . 

Hersek‘ten 2591 km 2 toprak ve 48000 nüfus 

Yenipazar‘dan 432 km 2 toprak ve 6000 nüfus 

Podgoriça ve ĠĢpoz‘dan 379 km 2 toprak ve 22000 nüfus 

434 BOA, A MKT.MHM, 483/1. Bkz. EKLER, Harita-2 

435 Bu konuda çok farklı rakamlar zikredilmektedir. Süleyman Külçe, 3776 km² bir artıĢın olduğu 

söylemektedir. Süleyman Külçe, age, s. 245. Yılmaz Öztuna‘ya göre, 5061 km² artarak 4366 km² 

toprakları 9.427 km² ulaĢmıĢtır. Yılmaz Öztuna, age, s. 63-68. Besim Darkot‘un verdiği bilgiye göre 

Karadağ‘ın Berlin AntlaĢması‘ ile yüzölçümü 9080 km²‘ye ulaĢmıĢtır. Darkot, agm, s. 227. Alexander 

Jacob Schem‘in verdiği rakamlara göre Osmanlı Devleti‘nden Karadağ‘a bırakılan arazi 1,450 square 

miles(3755 km²) dir. A. J. Schem, age, s.435. Osman Nuri ise Berlin AntlaĢması‘ndan sonra, Bosna ve 

Arnavutluk‘tan Karadağ‘a verilen arazinin 4700 km² olduğunu söylemektedir. Osman Nuri, age, s. 377 

436 A. J. Schem, age, S.435 

89

Kranya, Bar ve Ülgün‘den 376 km 2 toprak ve 16000 nüfus Osmanlı Devleti‘nden 

Karadağ‘a bırakılmıĢtır 437 . Buna göre toplamda 92 bin kiĢilik bir nüfusun Karadağ‘a 

geçtiği belirtilmektedir. Osman Nuri‘nin verdiği rakamlara göre ise bu sayı 50bin‘dir 438 . 

A. KARADAĞ‟IN TANINMA AġAMASI ve SEFĠR ATANMASI 

Berlin AntlaĢması‘yla birlikte hem Avrupa Devletleri hem de Osmanlı Devleti 

Karadağ'ın bağımsızlığını tanımıĢtır. Berlin AntlaĢması, Osmanlı-Karadağ iliĢkileri 

açısından 30 yıllık bir barıĢ sürecinin de baĢlangıcı olmuĢtur 439 . 

Uluslararası iliĢkilerde tanınma, beraberinde diplomatik iliĢkiyi getirmektedir. Ġki 

devletin birbirini tanıması demek, diplomatik düzeyde kendi temsilcilerinin karĢılıklı o 

ülkelerde bulunması manasına gelmektedir. Bu Ģekliyle diplomasi, iki ülke arasında 

ilişkileri yürütme sanatıdır 440 . Diplomatik iliĢkilerde ise elçilik kurumu çok büyük bir 

önem ifa etmektedir. Almanca Botschafter, Fransızca Ambassadeur, Ġngizcede ise 

Ambassador anlamına gelen elçinin görevi daimi ya da geçici olarak gönderildiği ülkede 

devletini, temsil etmektir 441 . 

Osmanlı Devleti 1792 yılına kadar baĢka ülkerelere daimî elçi göndermemiĢdir. 

Bunun nedeni ise ―hiçbir devleti kendisine eşit görmemesinden‖ ileri gelmekteydi. Eğer 

daimi elçi gönderirse, kendi seviyesinde görmediği ve muhatap almadığı bir devleti 

tanımıĢ olması anlamına gelirdi ki bunu kesinlikle istemezlerdi. Fakat Osmanlı 

Devleti‘nin gücü azalmaya baĢlayınca, etkisi de azalmıĢ ve böylece yenilgiler ardı ardına 

gelmiĢtir. Osmanlı diplomasisinde reforma gidilmek zorunda kalınmıĢtır. Böylece daimi 

elçi atanmaya baĢlanmasıyla Avrupa devletleri ―muhatap‖ olarak kabul edilmiĢtir 442 . 

Daha sonra diplomatik temsilciliklerle ilgili Viyana Kongresi‘nde 1815 yılında 

doğabilecek tartıĢmaların önüne geçmek için düzenlemeler yapılmıĢtır. Ardından 1818 

Aux-la-Chapelle protokolüyle temsilciklere yeni bir Ģekil verilmiĢtir. Osmanlı 

Devleti‘nin de onayladığı kararlara göre diplomasi memurları üçe ayrılmıĢtır. Bunlar 

437 Abidin Temizer, age, s. 40 


439 William M. Sloane, age, s. 95 

440 Ali Ġbrahim SavaĢ, Osmanlı Diplomasisi, 3F Yayınevi, Ġstanbul 2007, s. 9 

441 Longman Dictionary of American English, ―Ambassador‖, Longman, NY, 1983, s. 21, 

442 Ali Ġbrahim SavaĢ, age, s. 40 

90

üyükelçi, ortaelçi (murahhas) ve maslahatgüzar(iĢgüderler)dır. Ayrıca yine 1818de 

ortaelçilik ile maslahatgüzarlık arasında mukîm (yerleĢmiĢ) elçilik statüsü 

konulmuĢtur 443 . Fakat daha sonra kaldırılmıĢtır. Büyükelçiler bulundukları devlet 

baĢkanının yanında, kendi devlet baĢkanlarını temsil etmeleri açısından diğerlerinden 

üstündür. Ortaelçiler ise; devlet baĢkanlarının Ģahsını temsil etmiyorlardı. Onlar 

yaptıkları iĢlerinde ülkelerini temsil etmektedirler. Dolayısıyla doğrudan devlet 

baĢkanıyla diyaloğa geçemezler dıĢiĢleri bakanı aracılığıyla devletlerinin mesajlarını 

iletirlerdi. Maslahatgüzarlar dıĢiĢleri bakanları seviyesinde itimatnamelerini verirlerken 

büyükelçi ve elçiler itimatnamelerini devlet baĢkanlarına verirlerdi 444 . 

Ġki devlet arasında tanıma ve elçilik atamalarına dönecek olursak; Osmanlı 

Devleti, Berlin AntlaĢması‘ndan sonra Karadağ‘ı resmen ve ilk olarak tanıyan devlet 

olma özelliliğini taĢımaktadır. Karadağ, Ġstanbul‘a ve Osmanlı Devleti‘nin uygun 

gördüğü yerlere atayacağı Karadağlı memurların seçimine Bâb-ı Âli ile Karadağ 

arasında doğrudan doğruya yapılacak müzâkereler sonucunda karar verecektir 445 . Bu da 

zaten diplomatik iliĢkinin bir gereğidir. 

Osmanlı Devleti ülkede elçi atamanın yanında bir de sefarethane açmıĢtır. 

BaĢkent Çetine'de açılan sefârethâne Abdülhamid dönemi Karadağ-Osmanlı iliĢkilerinde 

büyük rol oynayacaktır. 1879-1912 yılları arasında 12 Osmanlı diplomatı Karadağ‘da 

akredite olmuĢtur 446 . Evliya Çelebi‘nin Seyahatnâmesi‘nde 1651-1653 ―Küçük Çetine 

Kasabası Osmanlı toprağıdır.‖ diye bahsettiği Çetine, bir dağın doruğunda kurulmuĢ bir 

Ģehirdir 447 . Büyük Devletler Osmanlı topraklarında ticaret yaptıkları ve imtiyazlı 

oldukları Ģehirlere konsolosluklar açmıĢlardır. Fakat Çetine‘de 19.yy sonuna kadar tek 

bir konsolosluk dahi yoktur. Bunun nedeni ise oraya nadiren gidip yerleĢen ya da ticaret 

yapan yabancıların iĢlerini ĠĢkodra‘daki konsolosları kanalıyla halletme yoluna 

443 Hüseyin Âgâh, Diplomasi Usûl-i Kitâbeti, Matba‗A-Ġ Ebû‘z-Ziyâ, Konstantiniyye 1308 , s. 6. Ali 

Ġbrahim SavaĢ, age, s. 40 

444 Mehmet ĠpĢirli, ―Elçi‖, DĠA, C. 11, TDVY, Ġstanbul 1995, s. 14 

445 Ali Fuad Türkgeldi, age, s. 77 

446 Zivko M. AndrijaĢeviç, kitabında 9 elçiden bahsetse de bu bilgi eksiktir. Zivko M. AndrijaĢeviç, 

―Montenegro from Ancient Times to the Balkan Wars‖ The History of Montenegro, CICG, Podgorica 

2006, s. 126 

447 Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, C. 12, Ötüken Yayınları, Ġstanbul 1983, s. 346 

91

gitmeleridir 448 . Berlin AntlaĢması‘ndan sonra 19. yy sonunda Çetine‘ye Ġtalya, Rusya, 

Fransa, Avusturya-Macaristan, Ġngiltere, Almanya, Bulgaristan, Belçika, Yunanistan, 

Sırbistan, ABD de elçi göndermiĢtir. 

Osmanlı Devleti, Karadağ‘da mukim elçilik düzeyinde temsil edilmiĢtir. Fakat 

daha sonraları mukim elçilik kaldırılınca ―maslahatgüzarlık‖ ve ardından ortaelçilik 

düzeyinde temsilci bulundurmaya baĢlamıĢtır. 

B. BOYANA NEHRĠ‟NDE SEYRÜSEFER SERBERSTĠYETĠ 

Karadağ dilinde Bojana, Arnavutçada ise Buna olan Boyana Nehri, 41 km 

uzunluğunda olup Arnavutluk ve Karadağ‘dan geçerek Adriyatik'e dökülen bir nehirdir. 

ĠĢkodra Nehri‘ni Adriyatik‘e bağlamaktadır. Boyana Nehri‘nin Karadağ-Arnavutluk 

sınırını oluĢturan kesimi 24 km‘dir. Boyana Nehri, botların boyutlarına göre taĢımacılık 

yapılabilen bir nehir özelliği taĢımaktadır. Burada iki hususa değineceğiz. Bunlardan 

birincisi Berlin AntlaĢması‘nda Boyana Nehri‘nin konumu ikincisi ise Boyana Nehrinde 

temizlik meselesi olacaktır. 

Birincisi, Berlin AntlaĢması‘nın 29. maddesine göre Karadağ Devleti Boyana 

Nehri üzerinde seyrüsefer serbestiyeti kazanmıĢtır 449 . Böylece Karadağlılar, Boyana 

Nehri üzerinde serbestçe dolaĢabileceklerdir 450 . Kısacası Boyana Nehri üzerinde 

gemicilik tamamen serbest olacaktır. Fakat kayıklarla silah ve cephane yüklemesi 

yapılırsa Osmanlı kıyısına çıkarılmaması, çıkarıldığı takdirde de müdahalenin söz 

konusu olabileceği belirtilmiĢtir 451 . Hububat gibi gıda ya da ticari malzemelerin 

taĢınmasına izin verilmiĢtir 452 . Zaman zaman Osmanlı idaresindeki ĠĢkodra‘da vergi 

(rüsumat)t memurları Karadağ gemilerinin nehirden geçmesine engel olmuĢ, bir kısım 

zorluklar çıkarmıĢlardır. Berlin AntlaĢması‘na aykırı bu durum, Osmanlı Devleti‘ni de 

448 Mehdî FraĢerli, Ġmtiyâzât-ı Ecnebiyyenin Tatbikât-ı Hâzırası, Yayına Haz: Prof. Dr. Fahrettin 

Tızlak, Fakülte Kitabevi, Isp.2008, s. 300 


450 Ali Fuat Türkgeldi, age, s. 76 

451 BOA, A.MKT.MHM, 493/43 

452 Nitekim 1902 yılında Ülgün‘den yollanan hububatın transit bir Ģekilde Boyana Nehri‘nden geçiĢine 

izin verilmiĢtir. BOA, Ġ.HUS, 99/1320CA-26 

92

zor durumda bırakmıĢtır 453 . Bu nedenle vergi memurlarına ―daha dikkatli‖ olmaları 

yönünde Dersaadet‘ten uyarılar gelmiĢtir 454 . 

İkinci husus ise Boyana nehrinin temizliği meselesidir. Ġki ülke insanı için de 

büyük bir role sahip olan Boyana Nehri‘nde alüvyonlar nedeniyle ulaĢım 

sağlanamamaktadır. Bu konu ilk olarak Temmuz 1884‘te gündeme gelmiĢtir 455 . Daha 

sonra nehrin temizlenmesinin sağlayacağı faydalar iki ülke sefâretleri kanalıyla 

belirtilmiĢ, görüĢmeler yapılmıĢtır 456 . Çetine Sefiri Cevat PaĢa, yazdığı lâyihasında, 

Boyana Nehri‘nin temizlenmesinin ―askerî ve ticari bazı imkânlar‖ sağlayabileceğini, 

iki ülke arasında nakliyeyi kolaylaĢtıracağını savunmuĢtur. Bu nedenle Boyana 

Nehri‘nin Karadağlılara ait kısmın ortak, Osmanlı'ya âit kısmın münferit olarak 

temizlenmesinin çok yararlı olacağını belirtmiĢtir 457 . Bu sayede Boyana Nehri‘nin gemi 

iĢletilecek hâle getirilmesi planlanmıĢtır 458 . Nehrin debisinin düĢük olmasından 

kaynaklanan ĠĢkodra Gölü‘ndeki su yükselmesi, Karadağ arazilerinin su altında 

kalmasına neden olmaktadır. Bunu Prens Nikola, Ahmet Cevat PaĢa ile yaptığı Bar 

seyahatinde kendisine söyleyerek Ģöyle demiĢtir: 

―…Boyana Nehri ta‘mik olunsa buraları kâmilen kuruyacak ve ziraata kabil cesîm tarlalar hâsıl 

olacaktır. ġevketlü kudretlu ġehriyârü‘l Osman Hazretleri Boyana‘nın ta‘mîkına müsaade 

buyurdukları gün Karadağ için bir yevmi bahriyâri ve bu da semere-i lutf ve müsâade-i Ģehriyâri 

olur… 459 .‖ 

Demek ki Boyana nehri temizlense su rahatlıkla akacak ve ĠĢkodra gölünde sular 

azalacak ve bataklıklar kuruyacak böylece küçük de olsa tarım için arazi oluĢmuĢ 

olacaktır. Aslında Prens Nikola‘nın çok yerinde bir tesbit yapmıĢ olduğu görülmektedir. 

Zira tarım arazileri yok denecek kadar az olan Karadağ‘da tarımla uğraĢmak bir hayli 

zordur. Bu giriĢimle tarımın geliĢtirilmesi ve ekonomik anlamda bir canlanma 

sağlanması planlanmıĢtır. 

453 BOA,Y.PRK.EġA, 40 /7 

454 BOA, Ġ.HUS, 96/1320M-001 

455 BOA, Y.E.E, 46/115 

456 BOA, MV, 4/76 

457 BOA, MV, 6/88 

458 BOA, Ġ.DH., 971/76717 

459 Mehmet Mercan, ―Sadrıazam Ahmet Cevat PaĢa‘nın Seyahatnamesi‖ Türk Dünyası AraĢtırmaları, 

Haziran S. 102, s. 146 

93

Boyana Nehri, ĠĢkodra Gölü‘nü Adriyatik Denizi‘ne bağlayan bir nehirdir. 

Karadağlıların ve Arnavutların hayatında çok önemli bir yeri olan Boyana, 1890 

yılında taĢmıĢ ve bu taĢma sonucu tam Adriyatik‘e döküldüğü yerde bir adacık 

oluĢmuĢtur. Bu adacığın kime ait olduğu konusunda ihtilaf yaĢanmıĢ ve karma komisyon 

tarafından hazırlanan haritalarda konu tartıĢılmıĢtır 460 . Çözüm için Boyana Nehri‘nde iki 

―talvek hattı‖ çizilmiĢ ve adacık iki devlet arasında kalmıĢtır 461 . Bu nedenle iki 

haritaya göre adacığın taksim edilmesiyle ihtilaf da sona ermiĢtir. 

Netice itibariyle Karadağ Prensi, Çetine Sefiri Ahmet Cevat PaĢa kanalıyla 

temizlik konusunda PadiĢaha istekte ve ricada bulunmuĢtur 462 . Karadağ Prensi, 1890‘da 

Hâriciye Nâzırı‘nı Derin ve Boyana nehirlerinin temizlenmesi meselesini görüĢmek için 

Dersaadet‘e göndermiĢ ve II. Abdülhamid'ten Hâriciye Nâzırını huzuruna kabul etmesini 

istemiĢtir 463 . Fakat bu konu üzerine gidilmemiĢ ve kesin bir sonuç alınamamıĢtır. 

C. BAR LĠMANI VE KARADAĞ SULARI 

Adriyatik Denizi kıyısında bulunan Bar Limanı‘nı ele geçiren Karadağ, çok 

önemli bir avantaj elde etmiĢtir. Berlin AntlaĢması‘nın 29. maddesine göre Bar ile 

sahilleri Karadağ‘a birkısım Ģartlarla teslim edilmiĢtir. Bu Ģartlardan birisi Karadağ‘ın 

savaĢ gemisi ve savaĢ bayrağına sahip olmamaması Ģartıdır. Sadece Bar limanı değil 

bütün Karadağ suları her milletin savaĢ gemilerine kapalı olacaktı. Karadağ toprağı 

üzerinde göl ile deniz sahili arasında bulunan istihkâmlar yıkılacak ve bu mıntıka 

dâhilinde yeni istihkâmlar yapılmayacaktı. Güvenliği ise gerek Bar‘da ve gerek Karadağ 

sahilideki limanlarda Avusturya‘nın ufak gemileri sağlayacaktı 464 . Karantina zabıtalığını 

da Avusturya Devleti tarafından sahilleri korumaya mahsus ufak gemilerle yerine 

getirilecektir 465 . Bilindiği gibi Karadağ‘a ait Kotor Limanı, Viyana AntlaĢması‘yla 

Avusturya-Macaristan‘a verildiği 466 için Karadağ‘ın Adriyatik ile bağı kopmuĢtu. Bar 

460 BOA, DH.MKT, 1698/67 

Boğazlarda ortadan geçtiği varsayılan hat 

461 BOA, DH.MKT, 1730/113 

462 BOA, Y.E.E., 46 /131 

463 BOA, Y.PRK.EġA, 10/95 

464 Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye, s. 76 

465 Muâhedat Mecmuâsı, C. V, s. 128-129, Thomas Erskine Holland (ed), age, s. 295-296 

466 Thomas Fleming, age, s. 88 

94

Limanı ve Ülgün‘le Karadağ, Adriyatik Denizi‘ne çıkabilme imkanına eriĢmiĢtir. 

Böylece Karadağ bir kara ülkesi olmaktan çıkmıĢ aynı zamanda denize kıyısı olan 

ülkeler konumuna eriĢmiĢtir. 

Diğer taraftan, Berlin AntlaĢması‘na göre Karadağ Dalmaçya‘da yürürlükte 

bulunan deniz kanunlarını kabul ederken, Avusturya ise Karadağ‘ın ticaret gemilerini 

konsolosları kanalıyla himaye edeceğini bildirmiĢtir 467 . Bu da Karadağ ticaretinin 

Avusturya etkisi altına kalmasına neden olmuĢtur. 

II.MeĢrutiyet‘in ilan edilmesinden sonra Osmanlı dıĢ politikasında II. 

Abdülhamid‘in etkisi azalınca Balkanlarda dengeler değiĢmeye baĢlamıĢtır. Avusturya- 

Macaristan Bosna-Hersek‘i iĢgal ederken, Prens Nikola, Avusturya ile yaĢadığı bu 

gerginliği fırsat bilerek Bar Limanı‘nın egemenliğini tamamen eline geçirmiĢtir. 1908 

yılında Avusturya, Bosna Hersek‘i iĢgal edince zaten doğal olarak Berlin AntlaĢması 

ihlal edilmiĢtir. Ġhlal edilen Berlin AntlaĢması‘nın 29. maddesine de uymanın bir anlamı 

kalmadığı için Bar‘ın hâkimiyeti tamamen Karadağ‘ın eline geçmiĢtir. Karadağ, bu 

konuda Ġtalya, Fransa, Rusya ve Ġngiltere‘nin desteğini yanına almıĢtır 468 . 

Netice itibariyle Avusturya‘nın Karadağ sahillerinde etkisinin ne derece büyük 

olduğu görülmektedir. 1908 yılına kadar Karadağ, sahibi olmasına rağmen Bar limanını 

özgürce kullanamamıĢtır. Limanların ülke güvenliği ticareti ve geliĢmesi için pozitif bir 

unsur olduğu gözözünde bulundurulduğunda Karadağ‘ın ne büyük bir avantajdan 

mahrum edildiği anlaĢılmaktadır. Fakat görüldüğü gibi Karadağ bu avantajdan 1908 

yılına kadar yararlanamamıĢtır. 

467 Muâhedat Mecmuâsı, C. V, s. 128-129, Thomas Erskine Holland (ed), age, s. 295-296 

468 1910 yılında ise Fransa donanması Bar Limanı‘na demir atınca Karadağ‘ın buradaki egemenliği resmen 

tanınmıĢtır. Aram Andonyan, age, s. 62 

95

ĠKĠNCĠ BÖLÜM 

SULTAN ABDÜLHAMĠD ĠLE PRENS NĠKOLA‟NIN DOSTLUK 


I.OSMANLI-KARADAĞ DĠPLOMATĠK ĠLĠġKĠLERĠNĠN BAġLAMASI 

Karadağ, 1878 Berlin AntlaĢması göre bağımsızlığını kazanınca, Osmanlı 

Devleti, artık bağımsız bir devlet olarak kabul edilen Karadağ ile diplomatik iliĢkileri 

baĢlatmıĢtır. KarĢılıklı açılan elçilikler iki ülke arasındaki sorunların halledilmesi 

noktasında önemli bir adım olmuĢtur. ġimdi Osmanlı Devleti‘nin Karadağ‘ın baĢkenti 

Çetine‘ye atadığı elçilere ve ardından Karadağ‘ın Ġstanbul‘a gönderdiği elçilere göz atıp 

kısaca tanıtmakta yarar vardır. 

A. OSMANLI DEVLETĠ‟NĠN KARADAĞ‟DAKĠ SEFĠRLERĠ ve 

KONSOLOSLARI 

Halil Halid Bey (1879–1881): Halid Bey, Osmanlı-Karadağ iliĢkilerinde köĢe 

taĢlarından birini teĢkil etmektedir. Çünkü Karadağ‘ın bağımsız bir devlet olarak 

tanınmasının ardından Osmanlı Devleti‘nin Karadağ‘daki ilk elçisi olma özelliğine 

sahiptir. Mukîm elçi olarak Mart 1879‘da Çetine‘ye tayin olan Halid Bey (Bkz. Resim- 

27), yayınlanan nâme-i hümâyunla Temmuz 1879‘da Çetine‘ye gitmiĢtir 469 . Böylece 

Karadağ-Osmanlı arasındaki diplomatik iliĢkilerde tarihî bir adım atılmıĢtır. 

469 BOA, Ġ.HR, 278/17091, Salnâme-i Nezâret-i Hâriciyye, C. I. Matbaa-Ġ Ebuzziya, Kostantiniyye 

1302, Yeni Harflerle Basımı ĠĢaret Yay. Ġstanbul 2003, Yay.Haz. Ahmet Nezih Galitekin, s. 175, Mukim 

elçilik yukarıdada ifade ettiğimiz gibi orta elçilik ile maslahatgüzarlık‘ın arasına sonradan ilave edilmiĢtir. 

Görülüyor ki mukim elçilik ile Orta elçilik zaman zaman aynı anlamda kullanılmıĢtır. Çünkü bazı 

belgelerde Halid Bey‘den ―Mukim elçi‖ diye söz edilirken bazılarında ise ―orta elçi‖ diye söz edilmiĢtir. 

96

Süleymaniye Ģehrinde 1840 yılında doğan Halid Bey, Çetine‘ye atanmadan önce 

komiser olarak Manastır‘da görev yapmıĢtır 470 . Halid Bey elçi olarak Karadağ‘a 

atandığında Karadağ Prensi Nikola bir tören düzenlemiĢtir. O günkü Karadağ‘ın, resmî 

ve en saygın gazetelerinden 27 Ekim 1879 tarihli ―Glas Crnogorca‖ gazetesi olayı haber 

yapmıĢ ve Halil Halid Bey‘in Karadağ‘a elçi olarak teĢrifiyle ilgili olarak Prens 

Nikola‘nın Ģu değerlendirmeyi yaptığını yazmıĢtır: ―Beni fevkalâde mutlu eden şey 

Karadağ ve Osmanlı İmparatorluğu arasındaki ilişkilerin iyi olmasıdır 471 .” Nikola 

törene müteakip Halid Bey‘in onuruna özel bir akĢam yemeği vermiĢtir 472 . Karadağ 

Prensi Nikola, Osmanlı Devleti ile iyi iliĢkilerin geliĢtirilmesi için bu fırsatı iyi 

değerlendirmiĢ ve Halil Halid Bey‘in Osmanlı Karadağ iliĢkilerine olumlu katkılarından 

dolayı tebrik etmiĢtir. 

Hâriciye Sâlnamesine göre 21 Ağustos 1880‘de Belgrat elçiliğine atanan Halil 

Halid Bey‘in Çetine‘deki görevi böylece son bulmuĢtur 473 . Halil Halid Bey‘in Prens 

Nikola‘nın memnuniyetine rağmen tayin edilmesinin nedeni onun bedensel zayıflıktan 

kaynaklanan hastalığı olabilir. Zira Ġstanbul‘a yazdığı bir mektupta bu nedenle Atina‘ya 

tayinini istemiĢtir 474 . Ama görülüyor ki daha sonra Belgrad sefaretine gönderilmiĢtir. 

Sermet Efendi (1880): 1834 yılında Ġstanbul‘da doğan Sermet Efendi, Niğdeli 

Timurtac Beyzâde ailesinden gelmektedir. Çetine Sefaretine 23 Temmuz 1880‘de 

Ortaelçi olarak atanan Sermet Bey, daha önce sefir olarak görev yaptığı Belgrat'tan 

Dersaadet‘e gelememiĢ ve bu nedenle de Çetine'deki sefirlik vazifesine baĢlayamamıĢtır. 

YaklaĢık 7 aylık bir boĢluğun ardından, Çetine‘ye hiç gitmeden Ağustos 1881‘de 

Madrid elçiliğine tayin olunmuĢtur 475 . Bu süre zarfında anlaĢılan o ki Karadağ‘da 

herhangi bir Osmanlı sefiri bulunmamıĢtır. 

Örneğin bu belgede Halid Bey‘in ―orta elçi‖ sıfatıyla tayin edildiği yazmaktadır. BOA, Ġ.HR, 280/17232, 

04/ġ /1296 (Hicrî) 

470 Salnâme-i Nezâret-i Hâriciyye, C. I, s. 268 

471 Ajdin Rakiç, ―Osmanlı&Karadağ Diplomatik ĠliĢkiler‖ Sancak Bölgesi,

Mehmet Rıza Bey (1881–1884): Çerkez AbdipaĢazâde Rauf Efendi‘nin oğlu 

olan Mehmet Rıza Bey, 1851‘de Manastır‘da doğmuĢtur. Çetine sefaretinden önce 

BükreĢ sefâreti baĢkitabetinde, ardından Belgrat sefareti baĢkitabetinde çalıĢmıĢ 

olmasına rağmen istifa etmiĢtir 476 . Sermet Efendi‘nin Çetine‘ye gidememesinden 

kaynaklanan 7 aylık boĢluğun ardından Rıza Bey, ġubat 1881‘de sefârete ortaelçi olarak 

atanmıĢtır 477 . Rıza Bey‘in atanmasını, PadiĢahın dostane niyetlerinin bir göstergesi 

olarak gören Prens Nikola, atamadan duyduğu memnuniyeti dile getirerek bir teĢekkür 

mektubu göndermiĢtir 478 . Prensin 1883‘te yaptığı Ġstanbul ziyaretine de eĢlik eden Rıza 

PaĢa, Prens Nikola‘dan birinci rütbeden ‗Danilo NiĢanı‘ almıĢtır Aynı sene görevinden 

ayrılan Rıza PaĢa sekiz aylık bir boĢluktan sonra ġurâyı Devlet Âzâlığına seçilmiĢtir 479 . 

Diğer taraftan Rıza Bey‘in Çetine elçiliği döneminde sefârette baĢkitabet 

görevini Gabriyel Efendi ve onun ardından ġedit Efendi yürütmüĢtür 480 . 

ġunu ifade edebiliriz ki Rıza PaĢa‘nın, Prensin Ġstnanbul seyahatine eĢlik etmesi 

ve tarihi bir sürece tanıklık etmesi hasebiyle Osmanlı- Karadağ iliĢkilerinde mühim bir 

yeri vardır. 

İsmail Paşa (1883-1884): Karadağ Hudud Komisyonu‘nda memur olan Ferik 

Ġsmail PaĢa, Çetine Sefâretine atanan dördüncü Osmanlı elçisidir. 5 Kasım 1883‘te 

Çetine Sefâretine ortaelçi olarak atanan Ġsmail PaĢa kısa sürede Karadağlıların sevgisini 

kazanmıĢ ve Karadağ hükûmeti bu atama dolayısıyla memnuniyetini bildirmiĢtir 481 . 

Prens Nikola‘nın, PadiĢaha olan saygılarını ve samimi hislerini belirtmesi üzerine, buna 

karĢılık, atamayla ilgili PadiĢahın fermânına uygun ifadeler konulmuĢ ve çok özenli bir 

dil kullanılmıĢtır 482 . 

Ahmet Cevat Paşa (1884–1889): Afyon‘da doğan ve Kabaağaçlıoğlu Mustafa 

Asım Bey‘in oğlu olan Ahmet Cevat PaĢa, Çetine Elçiliğine atanmadan önce Berlin 

476 D.A.O.H.N.C.S., C.II., s. 552-554. 

477 Salnâmeyi Nezâret-i Hariciyye, C. I, s. 195, BOA, Ġ.HR, 283/17572, 13/R /1298 (Hicrî). 

478 BOA, Y.PRKMK, 1/42. 

479 D.A.O.H. N.C.S, C. II, s. 552 

480 BOA, Ġ.HR, 289/18111, BOA, Ġ.HR, 283/17577 

481 BOA, Y.A.HUS, 175/64, BOA, Ġ.HR, 337/21726 

482 BOA, Ġ.HR, 337/21729 

98

AntlaĢması‘nın hükümlerini uygulamak için görev yapmıĢtır 483 . Cevat ġakir PaĢa olarak 

da bilinen Ahmet Cevat PaĢa, Ġsmail PaĢa‘nın tam iki buçuk ay süren memuriyetinin 

ardından 20 Ocak 1884‘te Miralay Ahmet Cevat PaĢa Çetine Sefâretine atanmıĢtır. Bu 

atamayla ile ilgili Karadağ Prensine bir nâme-i hümâyun yazılarak sefir ataması 

hakkında bilgi verilmiĢ ve Prense iltifatta bulunulmuĢtur 484 . Prens Nikola, PadiĢahın 

teveccühüne teĢekkür etmiĢ ve Ahmet Cevat PaĢa‘nın sefir atanmasını memnuniyetle 

karĢıladığını ifade etmiĢtir 485 . II. Abdülhamid, Ahmet Cevat PaĢa‘yı 10 bin kuruĢ maaĢ 

ve ihtiyaçları için de ilk etapta 100 kuruĢ, sonra ilaveten 100 kuruĢ daha tahsis ederek 

Çetine‘ye yollamıĢtır. Mehmet Mercan, Ahmet Cevat PaĢa‘yı anlattığı biyografik 

çalıĢmasında, II. Abüdlhamid‘in Cevat PaĢa‘yı Çit KöĢkü‘nde huzura kabul ederek ona 

Ģunları söylediğini aktarmaktadır 486 : 

“Sizi mühim bir memuriyete tayin ediyorum. Karadağ Prensi İstanbul’a geldi, sadâkatini arz 

etti. Onun Devlet-i Âliye’ye sâdık kalmasını arzu ediyorum. Prensin Rusya ve Avusturya’nın 

menfaatlerine âlet olmayıp Devlet-i Âliye’ye sâdık kalması için mesai sarf ediniz. Bâb-ı Âli’ce bir 

zorlukla karşılaşırsanız, tesviyesini vaad ederim. Karadağlılar ile Gusinyeliler arasında çıkmış 

olan kavganın tekrarlanmamasına dikkat ediniz. Boş yere askerin idare ve işgâline meydan 

vermeyiniz 487 .” 

Görüldüğü gibi II. Abdülhamid, Ahmet Cevat PaĢa‘dan, sınır kavgalarının 

tekrarlanmaması için gayret göstermesini istemiĢtir. Ayrıca Abdülhamid, ona Ġkinci 

rütbeden ‗NiĢan-ı Osmani‘ vermiĢ ve rütbesini de Mirlivalığa yükselterek geniĢ 

yetkilerle donatılmıĢ bir Ģekilde Çetine‘ye göndermiĢtir 488 . (Bkz. Resim-29) 

483 Türk Ansiklopedisi, ―Cevat PaĢa, Ahmet‖ C. 10, MEB, Ankara 1960, s. 264. Ġbnülemin Mahmut 

Kemal Ġnal, Son Sadrazamlar, C. IV, Dergâh yay, Ġstanbul 1982, s. 1476. Osmanlı-Rus SavaĢı‘nda Tuna 

Cephesi‘nde bulunan Cevat PaĢa, Çetine sefaretine atandıktan sonra 1884‘te mirlivalığa yükselmiĢtir. 

Daha sonraları Girit‘te vali vekilliği yapmıĢtır. Girit‘te gösterdiği baĢarılar nedeniyle Abdülhamid 

tarafından 1891 yılında müĢir olmuĢ ardından da sadramazlığa getirilmiĢtir. 1895‘te sadramazlık görevi 

son verilmiĢ ve ev hapsiyle cezalandırılmıĢtır. Ahmet Cevat PaĢa, Sadrazamlık ev hapsinden bir müddet 

sonra Girit‘te çıkan olayları bastırmak üzere bölgeye gönderilmiĢtir. Alman Ġmparatoru Kayzer II. 

Wilhelm'in nun Suriye ve Filistin seyahatinde, onun mihmandarı olarak görev yapan Cevat PaĢa, bunun 

ardından ġam‘daki 5. Ordu Kumandanlığına tayin edilmiĢtir. 1900 yılında vefat etmiĢtir. Abdülkadir 

Özcan, ―Cevad PaĢa‖, DĠA, C. 7, TDVY, Ġstanbul 1993, s. 430. 

484 BOA, Ġ.HR, 292/18403 

485 BOA, Y.A.HUS, 176/109 

486 Mehmet Mercan, Sadrazam Ahmed Cevad PaĢa, Marmara Üniversitesi Sos.Bil.Ens. Türkiyat 

AraĢtırmaları Ens. YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul 1998, s. 15-16 

487 Mehmet Hocaoğlu, Abdülhamid Han ve Muhtıraları, Türkiye Matbaacılık, Ġstanbul 1989, s. 67 

488 Mehmet Mercan, age, s. 15-16 

99

Ahmet Cevat PaĢa‘nın elçiliği döneminde sefâret baĢkitâbetinde sırasıyla ġedit 

Efendi, 489 Ali Ġhsan Efendi, 490 Emin Bey 491 görev yapmıĢlardır. AtaĢemiliterlik 

vazifesini ve Türkî kâtipliğini ise Ahmet Cevat Bey‘in öz kardeĢi ġâkir Bey yapmıĢtır 492 . 

Ahmet Cevat PaĢa‘nın elçilik yaptığı dönemde Osmanlı-Karadağ diplomatik iliĢkileri 

tam anlamıyla rayına girmiĢtir. Çetine‘de bir elçilik binası yapılmıĢ, ayrıca, yine bu 

dönemde halkla daha iyi iletiĢim kurabilmek ve onları daha iyi anlamak adına yerel dile 

vâkıf mütercim alınması gündeme gelmiĢtir. 493 Karadağ Prensi ile çok iyi diyalog kuran 

Ahmet Cevat PaĢa, prens tarafından ―Altın ġecaat Madalyası‖ ile taltif edilmiĢtir 494 . 

Cevat PaĢa, daha sonra sadrazamlık da yapacaktır. Tahsin PaĢa, Yıldız 

Hatıraları‘nda Cevat PaĢa‘nın, Abdülhamid‘in sadrazamları arasında “mânen ve 

maddeten en çok ina’m ve ihsânına mazhar olanlardan birisi” olduğunu söylemektedir. 

Cevat PaĢa, PadiĢahın meslek ve mizâcına çok uygun hareket etmesi bakımından da 

dikkat çekmiĢtir 495 . 

Hüseyin Hüsnî (1888–1889 ): Ahmet Cevat PaĢa‘nın görevinin sona ermesiyle, 

Gadban Efendi‘nin ismi Çetine elçiliği için gündeme gelmiĢtir. Fakat Gadban Efendi 

Rus taraftarı olarak görülmektedir. Karadağ Prensi‘nin de Rusya‘ya sempati beslemesi 

nedeniyle, Latin Arnavut malisörlerini yine Latin, fakat Rusya yanlısı Gadban 

Efendi‘yle yanına çekme ihtimalini göz önünde tutan Osmanlı Devleti, Onu Çetine 

elçiliğine atamaktan vazgeçmiĢtir 496 . Görüldüğü gibi Osmanlı Devleti Karadağ‘a 

gönderdiği elçiler konusunda birliğe ve bütünlüğe zarar verebilecek yaklaĢımlar 

sergileyenlerle ilgili titiz bir tavır takınmıĢtır. Bu da Osmanlı Devleti‘nin Karadağ‘a 

verdiği önemi göstermektedir. 

Bunun üzerine Erkân-ı Harbiye Mirlivası Hüseyin Hüsnü PaĢa Çetine Elçiliği 

için gündeme gelmiĢtir. 1840‘da dünyaya gelen Hüseyin Hüsnü PaĢa, 

Çetine 

489 BOA, Ġ.HR, 293/18467 

490 Karadağ Prensi tarafından Çetine Sefareti BaĢkatibi Ali Ġhsan Efendi ile ataĢemiliteri BinbaĢı ġakir 

Bey'e altın tütün kutuları hediye edilmiĢtir. BOA, Ġ.HR 303 /19253 

491 Tahran Sefareti BaĢkatibi olan Emin Bey, Çetine Sefareti BaĢkatibi Ġhsan Efendi ile becayiĢ yaparak 

Çetine sefaretine gelmiĢtir. BOA, Ġ.HR, 306/19449 

492 Salnâme-i Nezâret-i Hâriciyye, C. I, s. 220-221 

493 BOA, Ġ.HR, 298/18861 

494 Ġbnülemin Mahmut Kemal Ġnal, age, s. 1476 

495 Tahsin PaĢa, age, s. 44 

496 BOA,Y.A.HUS, 213/55 

100

sefirliğinden önce Kolordu-yu Hümayun‘da müfettiĢlik yapmıĢ, ardından Sanayi 

Mektebi‘nin ıslahıyla görevlendirilmiĢtir 497 . 31 Temmuz 1888‘de Çetine Sefâretine 

atanmıĢ ve 21 Ağustos‘ta vazifeye baĢlamıĢtır 498 . Hüseyin Hüsnü PaĢa yaklaĢık bir yıl 

görev yaptığı Çetine‘nin ardından Petersburg sefâretine atanmıĢtır. 

Hüseyin Hüsnü PaĢa iyi bir coğrafyacıydı. Eğitimini Pariste görmüĢ, Paris‘te 

maslahatgüzarlık ve ateĢemiliterlik görevlerinde bulunmuĢtur. Fransızcayı okulda ders 

verecek kadar iyi bilmektedir. Rusçası da babasının Petersburg‘daki vazifesi nedeniyle 

çok iyidir. Hüseyin Hüsnü PaĢa tüm bunların yanında Osmanlı- Sırp Karadağ SavaĢında 

bulunduğu için bölgeyi çok iyi bilmektedir 499 . Kısacası çok donanımlı bir kiĢilik ve 

olmasının yanında sahip olduğu Coğrafya bilgisi Çetine elçiliğine atanmasında etkili 

olmuĢ olabilir. 

Son olarak BaĢkitâbet görevini ise sırasıyla Ahmet Cevat PaĢa döneminde 

baĢkitâbetlik görevini yürüten ġedit CeyĢ Bey ve ardından Lütfi Bey yürütmüĢtür 500 . 

Seyfullah Paşa ((1889): Mirliva Hüseyin Hüsnü PaĢa Petersburg sefâretine 

atanınca, Atina Sefâreti AteĢemiliteri olarak görev yapan Kaymakam Seyfullah PaĢa 

Çetine Sefâretine getirilmiĢtir 501 . 12 Ağustos 1889‘da Prens Nikola‘dan muvâfakatnâme 

almıĢ ve görevine baĢlamıĢtır 502 . Fakat elçilik vazifesine resmî olarak baĢladıktan dört 

gün sonra 16 Ağustos‘ta, yerine Ahmet Tevfik PaĢa‘nın atanması ve Nikola‘nın 22 

Ağustos‘ta onaylamasıyla 503 Seyfullah PaĢa‘nın görevi ilginç bir Ģekilde son bulmuĢtur. 

Seyfullah PaĢa, resmî olarak sadece yedi gün görev yapabilmiĢtir. 

ġunu da ifade etmek gerekir ki Çetine, elçilerin severek gittikleri bir yer değildir 

ve mahrûmiyet bölgesi gibi algılanmaktadır. 

Ahmet Tevfik Bey (1889-1891): 16 Ağustos1889‘da Kaymakam Ahmet Tevfik 

Bey, aynı rütbeyle Çetine Sefâretine tayin edilmiĢtir 504 . Prensin muvâfakatiyle görevine 

baĢlayan Ahmet Tevfik Bey, Karadağ Prensi Nikola‘ya itimatnâme ve hediyeler takdim 

497 D.A.O.H.N.C.S, C. II. s. 556 

498 BOA, Ġ.HR, 311/19865, BOA, Ġ.HR, 311/19823 

499 D.A.O.H.N.C.S, C. II. s. 556 

500 D.A.O.H.N.C.S, C. II. s. 606, BOA, Ġ.HR, 311/19878 

501 BOA,Y.A.HUS, 228/71 

502 BOA,Y.A.HUS, 228/80 

503 BOA, HR.TO, 48/17 

504 BOA, Ġ.DH., 1147/89469 

101

etmiĢtir 505 . (Bkz. Resim-28) Ġki yıl görevde kalan Ahmet Tevfik Bey, Temmuz 1891‘de 

görevi Ahmet Fevzi PaĢa‘ya devretmiĢtir. 

Ahmet Fevzi Paşa (1891-1908): 1891 yılında Çetine sefirliği için daha önce 

1889 yılında Çetine Sefareti için adı geçen Gadban Efendi’nin ismi tekrar gündeme 

getirilmiĢtir 506 . Fakat onun uygun olmayacağı yönünde rapor gelince 507 yerine 

Petersburg Sefâreti AteĢemiliteri olan Kaymakam Mirliva Ahmet Fevzi Bey uygun 

görülerek Çetine‘ye sefir olarak atanmıĢtır 508 . Karadağ Prensi tarafından niĢan verilen 

Ahmet Fevzi PaĢa 509 II. MeĢrutiyet‘in ilanı dönemini müteakip iki ay daha sefirlik 

vazifesini yürütmüĢtür. (Bkz. Resim-30) 

Ayrıca Prens Nikola yaptığı tarihi ikinci Ġstanbul ziyaretinde yanında 

bulunanlardan birisi de Ahmet Fevzi PaĢa‘dır. Osmanlı Karadağ iliĢkilerinin geliĢmesine 

büyük katkı sağlayan diplomat, Çetine Sefareti‘nde en uzun süreli kalan kiĢi olmuĢtur. 

Diğer taraftan Ahmet Fevzi PaĢa‘nın görev yaptığı dönemde baâĢkitabette 

sırasıyla Ġskender Efendi, Mehmet Bey, Mustafa Nazım Bey, Kadon Bey, Fatih Bey, 

Hüseyin Cevat Bey ve Süleyman Faik Bey görev yapmıĢlardır 510 . 

Son olarak Abdulbaki Bey‘in (Baki Bey) 9 Eylül 1908‘de Çetine Sefâretine 

atanmasıyla görevi son bulan Ahmet Fevzi PaĢa, yaklaĢık 17 yıldır sürdürdüğü Çetine 

sefirliği görevini noktalamıĢtır 511 . 

Abdulbaki Bey (1908-1910): Hâriciye Nezâretinde görev yapan Abülbaki Bey, 

1908 yılında Çetine Sefâretine atanmıĢtır. 9 Eylül 1908‘de II. MeĢrutiyet döneminin 

Karadağ‘da görev yapan 2. sefiri olan Abdulbaki Bey, yazıĢmalarda ―Baki Bey‖ diye 

505 BOA, HR.TO, 48 /17; BOA, Y.MTV, 40/21. 

506 BOA, Y.A.HUS, 213/55. 

507 BOA, Y.PRK.BġK, 20/81. 

508 BOA, Ġ.HR, 322/20781; BOA, Ġ.HR, 322/20791. Ayrıca bkz. Salnâme-i Nezâret-i Umûr-u Hâriciyye, 

Dersaâdet Alem Matbaası Ahmet Ġhsan ve ġürekâsı, 1320, s. 234 

509 BOA, Ġ.TAL, 18 /1310/N-177; BOA, Ġ.TAL, 115/1315/S-074 

510 BOA, Y.A.RES, 53/4; BOA, Ġ.HR, 324/20934; BOA, Ġ.DH., 1256/98630; Kadon Bey Karadağ Prensi 

tarafından üçüncü rütbeden Danilo NiĢanı‘na layık görülmüĢ ve niĢan kabul edilmiĢtir. BOA, Ġ.TAL, 74 

/1312/N-051. Fatih Bey bu görevden önce Ġbrail ġehbenderi olarak görev yapmaktaydı. BOA, 

Y.PRK.BġK, 44/88. Hüseyin Cevat Bey‘in bundan önceki görev yeri Atina sefareti ikinci katipliğiydi. 

BOA, Ġ.HR, 395/1323/M-09. Cevat Bey‘in göreve baĢlamasından 2 yıl sonra Petersburg Sefareti BaĢkatibi 

Süleyman Faik Bey ile becayiĢ yapılarak Süleyman Faik Bey Çetine Sefaretine getirilmiĢtir. BOA, Ġ.HR 

406 /1325/R-35 

511 BOA, Ġ.HR 415 /1326/ġ -09 

102

anılmıĢtır 512 . Karadağ hükûmeti tarafından Danilo NiĢanı verilen 513 Baki Bey‘in 

baĢkitâbet vazifesini ise Talat Bey vekâleten yürütmüĢtür 514 . 

Sefirliği döneminde Osmanlı Devleti‘nde köklü değiĢiklikler olmuĢ, Ġttihat ve 

Terakki yönetimi gücü eline alarak Sultan II. Abdülhamid‘i tahttan indirmiĢtir. Baki 

Bey, bu yönüyle gerçekten zor bir dönemde zor bir görev ifa etmiĢtir. 

II Abdülhamid‘in tahttan indirilmesinin ardından Balkan SavaĢları‘na kadar 

sırasıyla Mehmet Sadreddin Bey (1910–1911), Alfred Rüstem (1911-1912) ve Halil Bey 

(1912) Çetine elçisi olarak görev yapacaklardır 515 . 

Osmanlı Devleti‘nin Çetine Sefârethanesi‘ne gelince; Osmanlı Devleti, 

Karadağ‘daki sefâret hizmetini ilk etapta Karadağ Devleti‘nin tahsis ettiği bir binada 

sürdürmüĢtür. Kançılarya ve elçilik binası Ahmet Cevat PaĢa‘nın sefirliğine değin 

kiralıktır. Bir hâne ve sefâret memurları için iki oda yaklaĢık 1700 florin kira bedeli 

ödenerek kiralanmıĢtır. Fakat oturulmayacak bir halde bulunan odalar yerine Sefâret 

görevlileri, ikâmet için aylık 135 florine bir otele nakledilmiĢlerdir. Kançılarya için de 

aylık 30 florine baĢka bir bina kiralanmıĢtır. Ahmet Cevat PaĢa yüksek kira bedelleriyle 

uğraĢılması yerine Hâriciye Nezâreti‘ne müracaat ederek 1600 Osmanlı lirasına bir hâne 

512 BOA, Ġ.HR, 415/1326/ġ-06. 

513 BOA, Ġ.TAL, 462/1327/ġ-16. 

514 Karadağ Prensi tarafından Üçüncü Derece Danilo NiĢanı takdim edilmiĢtir. BOA, Ġ.TAL, 458/1326/Za- 

042. 

515 Sadreddin Bey aslında Çetine sefaretini Ahmet Fevzi PaĢa‘nın yerine 8 Aralık 1908 de istiyordu. Hatta 

o zamanlar Tahran Sefaretinde maslahatgüzar olan Mehmet Sadreddin, Sadrazam Kamil PaĢa‘ya bu 

isteğini bildirmiĢtir. BOA, Y.E.E.KP, 33/3274. Fakat isteği yerine getirilmemiĢ ve Hâriciye Evrâkı 

Umûmiye Müdürlüğü vazifesine getirilmiĢti. BOA, Ġ.HR, 422/1328/Ca-12. Mehmet Sadreddin bey ancak 

iki yıl sonra 16 Mayıs 1910 tarihinde isteğine ulaĢabilmiĢti. Baki Bey‘in görevine son verildikten sonra 

Çetine Sefirliğine getirilerek atama Karadağ Prensi‘ne bir Name-i Hümâyun ile bildirilmiĢtir. BOA, Ġ.HR, 

422/1328/Ca-01. Bir buçuk yıl sefirlik vazifesini ifa eden Mehmet Sadreddin Bey Aralık 1911 de görevini 

Alfred Rüstem‘e bırakacaktır. Nikola‘nın 1910 yılında kendisini kral ilan etmesinden sonra Çetine 

sefaretine atanan Alfred Rüstem ―prenslikle‖ değil ―krallıkla‖ diyaloga geçen bir sefir konumunda 

olmuĢtur. Karadağ prenslikten krallığa geçiĢinin ardından yazıĢmalarda ona göre ĢekillenmiĢtir. 13 Aralık 

1911‟de Alfred Rüstem Çetine Sefaretine atanmıĢ ve ilgili yazı krallara uygun bir prosedürle yazılmıĢtır. 

BOA, Ġ.HR, 427/1329/Z-06. Birinci Dünya SavaĢı patlak vermeden hemen önce Washington 

Büyükelçiliği‘ne atanacaktır. BOA, Ġ.HR, 434/1332/C-18. Halil Bey, Karadağ‘da görev yapan elçiler 

arasında belki de en zor dönemde tayin olunanlardan birisidir. Onun elçiliği döneminde, sınır çatıĢmaları 

artmıĢ ve en nihayetinde Balkan SavaĢı baĢlamıĢtır. Balkan SavaĢı baĢlayınca Halil Bey, 8 Ekim 1912 

Osmanlı Hükûmeti tarafından geri çağrılmıĢtır. BOA, Ġ.M.M.S, 154/1330/L-06. Zivko M. AndrijaĢeviç, 

age, s. 126. Ayrıca bkz. BOA, Ġ.M.M.S, 154/1330/L-06. 

Türk Dil Kurumu‘nun web adresinde, kançılarya, ―Elçilik ve konsolosluklarda yönetimle ilgili 

görevlilerin bütünü‖ diye tarif edilmiĢtir. Bkz. www.tdk.gov.tr, e.t. 07.12.2008 

103

inĢa edilmesini teklif etmiĢtir. 516 Tam bu sırada Karadağ Umur-u Dâhiliye eski Müdürü 

(Bakanı) Mösyö Virbıça‘nın oğlu Çetine‘de bir bina inĢa ettirmektedir. Ahmet Cevat 

PaĢa, satılık olduğunu öğrendiği inĢaat hâlindeki bu binayı almıĢtır. 13 bin Ġtalyan florini 

ödenen konak inĢaatı tamamlanarak 517 

elçiliğin yeni adresi olmuĢ, eĢyası da 

yenilenmiĢtir 518 . Elçiliğin duvarına asılmak üzere II. Abdülhamid tarafından tuğra 

gönderilmiĢ ve bina, Prens Nikola ve damadı Prens Karageorgevic, kayınpederi 

Voyvoda Petroviç, Karadağ vükelası ile birlikte Ġngiltere ve Avusturya-Macaristan 

sefirlerinin katılımıyla 5 Mart 1886‘da törenle açılmıĢtır 519 .(Bkz. Resim-35-36—36/1) 

Ahmet Cevat PaĢa, açılıĢta yaptığı teĢekkür konuĢmasında “…Bu tuğra bu elçilik 

binasını süsledikçe, Hükûmet-i Seniyye ile Karadağ arasındaki zaten var olan iyi 

ilişkilerin bir kat daha iyileşeceği ümidindeyim.” demiĢtir. Prens Nikola ise elçilik 

bahçesine dikilmek üzere kendi sarayından 100 ağaç göndermeyi ve bir kuyu açtırmayı 

vaat etmiĢtir 520 . Böylelikle, Osmanlı Devleti kira sorunundan kurtulurken, diğer taraftan 

yeni bir hizmet binasına kavuĢmuĢtur. Ayrıca, kuyu açtırma ve 100 ağaç gönderme 

jestleri 521 

olmuĢtur. 

ise Osmanlı Devleti-Karadağ siyasi iliĢkilerinin geliĢmesine yardımcı 

Osmanlı Devleti‘nin Karadağ‘daki temsilciliklerinden bir diğeri ise 

Ģehbenderliklerdir. ġehbender Farsça bir kelime olup Konsolos anlamına gelmektedir. 

Devletin dıĢ ülkelerde bulunan kendi vatandaĢlarının haklarını korumakla görevlidir. 

Bunun yanında bağlı bulunduğu hükümete siyasi ve ticari bilgiler aktarmak, vazifeleri 

arasındadır. Konsoloslar ya da eski adıyla Ģehbenderler diplomat sayılmıyorlardı 522 . 

Osmanlı Devleti Bar, Ülgün ve Podgorica'da Ģehbender bulunduruyordu. 

Podgorica Ģehbenderliğini Kostaki Petropulo Efendi(1908), Bar ve Ülgün 

516 Mehmet Mercan, age, s. 18 

517 BOA, ĠġD, 74/4372 Ayrıca bkz. BOA, Ġ.HR, 298/18859 

518 BOA, Ġ.HR, 298/18886 

519 BOA, Y.A.HUS, 189 /12 

520 BOA, Y.A.HUS, 189 /12 Karadağ susuzluk çeken bir ülke olduğu için içme suları elde etmek gayesiyle 

kuyular açılmaktadır. Susuzluk göz önüne alındığında bu hediyenin anlamının çok büyük olduğu 

kavranabilir. Ayrıca Çetine‘de 20 ye yakın kuyu olduğunu ve bu kuyuların ekseriyetinin Fazıl Mustafa 

PaĢa‘nın Karadağ seferi sırasında açtırılan kuyular olduğunu Ahmet Tevfik‘in Karadağ Coğrafyası isimli 

eserinden öğrenmekteyiz. Ahmet Tevfik, Karadağ Coğrafyası, Muhmud Bey Matbaası, Dersaadet 1329, 

Sırpçadan Osmanlıcaya Ter: Mirliva Ahmed Tevfik, s. 7 


522 Hüseyin Âgâh, age, s. 8. 

104

Ģehbenderliğini ise Balyan Serkiz Efendi(1908) yapmıĢtır 523 . (Bkz. Resim-26) Dikkat 

edilirse ġehbenderlerin isimlerinden Ermeni oldukları anlaĢılmaktadır. O yıllarda 

yabancı dil bilen memurlar genelde Ermeni oldukları için ġehbenderlik vazifelerinin 

onlara verilmesi tercih edilmiĢtir. 

B. KARADAĞ‟IN OSMANLI DEVLETĠ‟NDEKĠ SEFĠRLERĠ ve 

KONSOLOSLARI 

Karadağ, Ağustos 1879‘da Osmanlı Devleti baĢkenti Ġstanbul‘a, ilk akredite 

elçisini göndermiĢtir. Karadağ‘ın yabancı bir devlete gönderdiği ilk akredite elçi olması 

hasebiyle çok büyük bir önem taĢımaktadır. Ġstanbul‘da Karadağ‘ın elçi 

bulundurmasının temel nedenlerinden biri, sınır tahdidi sırasında Prens Nikola adına 

temaslarda bulunmaktır 524 . Karadağ , Ġstanbul‘da ortaelçi ve maslahatgüzarlık 

statüsünde temsil edilmiĢtir. 

Stanko Radonjiç (1879): Karadağ‘ın Osmanlı Devleti‘ne gönderdiği ilk elçi 

Stanko Radonjic‘tir. 1841 yılında Nijegusi‘de doğan Voyvoda Radonjiç, aynı zamanda 

dıĢiĢleri bakanlığı yapmaktaydı. Radonjiç, III. Napoleon‘un bursuyla Fransa‘da eğitim 

almıĢ ve batıyı bilen tecrübeli bir isimdir. Berlin Kongresi‘nde Karadağ delegesi olarak 

görev yürütmüĢ ve 1879‘da DıĢiĢleri bakanlığına getirilmiĢtir 525 . 22 Haziran 1879‘da 

―Fevkalâde murahhas Karadağ ortaelçisi‖ olarak Nikola‘yı temsilen Ġstanbul‘a 

gönderilmiĢtir 526 . Lakin görevi uzun sürmemiĢ ve Ağustos 1879‘da sona ermiĢtir 527 . 

Dibude Radviniç (1879-1883): Karadağ Prensi Nikola‘nın Ġstanbul‘a gönderdiği 

ikinci elçi, Dibude Radviniç‘tir. 21 Temmuz 1879‘da ortaelçi olarak tayin edilen 

523 Podgoriça ġehbenderi 1910 yılında Nafilyan Efendi (1326 /1910) Bar ve Ülgün ġehbenderi ise 

Abdülhamid döneminden sonra Hüseyin Sabri Bey (1910) olmuĢtur. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i 

Osmaniyye, 1324, s. 380, 503, 523. 

524 Zivko M. AndrijaĢeviç, age, s. 126 

525 Stanko Radonjic, 1879‘dan 1889 yılına kadar Karadağ DıĢiĢleri bakanlığı yapmıĢ ve 1889‘da ölmüĢtür. 

Serb Land of Montenegro- History of Montenegro Online, ―Ministers for Foreign Affairs from the 

Establishment of the Ministry of Foreign Affairs - Princedom of Montenegro and Kingdom of 

Montenegro in Fatherland and Exile‖,http://www.njegos.org/past/ministers.htm#radonjic e.t.25. 01. 

2009 

526 BOA, Y.PRK.NMH, 1/65. 

527 Stanko Radonjiç Karadağ DıĢiĢleri Bakanlığı (Hariciye Müdürü) da yapacaktır. Salnâme-i Nezâret-i 

Hariciyye(1302), Matba‘a-i Ebuzziya, Kostantiniyye 1302, s. 424, Yeni Harflerle Yay.Haz: Ahmet Nezih 

Galitekin, ĠĢaret Yayınları, Mayıs 2003, s.332. 

105

Radviniç 528 22 gün sonra 13 Ağustos‘ta Sultan II. Abdülhamid‘in huzuruna kabul 


Gavro Vukoviç (1883-1884): 1852‘de doğan Vukoviç, Vasojeviç klanına 

mensuptur ve Karadağlıların meĢhur ismi Miljan Vukov‘un oğludur 530 . Karadağ 

hükûmeti tarafından Saltanat-ı seniyye nezdine maslahatgüzar olarak tayin edilen 

Gavro Vukoviç (Voucovitch) 12 Aralık‘ta Ġstanbul‘a hareket etmiĢtir 531 . Prens Nikola 

Sultan II. Abdülhamid‘e gönderdiği mektupta Ġstanbul‘da Maslahatgüzarlık tesisi için 

Gavro Vukoviç‘i tayin ettiğini belirtmiĢtir. Bilindiği gibi 1883 Ağostos‘unda Karadağ 

Prensi Ġstanbul‘a bir seyahat düzenlemiĢ ve çok olumlu intibalarla ayrılmıĢtır. ĠĢte bu iyi 

iliĢkilerin bir sonucu olarak Gavro Vukoviç Ġstanbul‘a gönderilmiĢ 532 ve PadiĢah, Mart 

1884‘te Karadağ Maslahatgüzarı Vukoviç‘i huzura kabul etmiĢtir 533 . Aralık 1884‘te de 

Vukoviç, yokluğunda görevini vekâleten Mitar Bakiç‘e devretmiĢtir 534 . Gavro 

Vukoviç‘in, gerek maslahatgüzar olarak gerekse de dıĢ iĢleri bakanı olarak Osmanlı- 

Karadağ iliĢkilerine büyük katkı sağladığı bilinmektedir. (Bkz. Resim-24) 

Mitar Bakiç (1884-1887): Hiç Ģüphesiz ki Osmanlı-Karadağ iliĢkilerinde 

Ġstanbul‘da uzun yıllar görev yapacak olan Mitar Bakiç‘in yeri tartıĢılmazdır. Buna 

Tahsin PaĢa da Yıldız Hatıraları‘nda değinmeden geçememiĢtir. Mösyö Bakiç‘in Prens 

Nikola ile Sultan Abdülhamid arasındaki iliĢkileri güçlendirmek için büyük gayret sarf 

ettiğini ve bu dostlukta onun payının büyük olduğunu söylemiĢtir. 535 Karadağ Dersaadet 

Maslahatgüzarlığına tayin edilen ve mukîm elçi sıfatıyla görev yapacak olan Bakiç'in 

gelirken Ģehzadelerle bazı memurlara verilmek üzere yanında niĢanlar getirmiĢtir 536 

528 BOA, Ġ.HR, 280/17241. 

529 BOA, Ġ.HR, 280 /17238. 

530 Gavro Vukoviç, 1889 – 1905 yılları arası Karadağ DıĢiĢleri Bakanı olarak görev yapacaktır. Republika 

Crna Gora Ministarstvo Inostranih Poslova, (Karadağ DıĢiĢleri Bakanlığı‟nın Resmi Ġnternet Sitesi) 

―Gavro Vukovic‖, http://www.vlada.cg.yu/mininos/vijesti.php?akcija=vijesti&id=1673 e.t. 25.01.2009 

531 BOA, Y.A.HUS, 175/76 

532 BOA, Y.E.E., 63/11 

533 BOA, Y.E.E., 46/44 

534 BOA, HR.TO, 282/42. Gavro Vukoviç, 1889 – 1905 yılları arasında Karadağ DıĢiĢleri bakanı olarak 

görev yapacaktır. 

535 Tahsin PaĢa, Sultan Abdülhamid , Tahsin PaĢa‟nın Yıldız Hatıraları, Boğaziçi Yayınları, Ġstanbul 

1990, s. 87 

536 BOA, Y.A.HUS, 180 /74 

106

Mösyö Bakiç‘in Dersaadet Sefirliği üç döneme ayrılmaktadır. Birinci dönemi 

1884-1887, ikinci dönemi 1890-1895, üçüncü dönemi ise 1896-1902 yılları arasıdır. 

Ocak 1885‘te Bakiç‘in vekâletine Mösyö Döfviç tayin edilmiĢtir 537 . Bakiç, Kasım 

1887‘de izinli olarak memleketine giderken, yerini Mösyö Plamanac‘a bırakmıĢtır. 

Mösyö Plamanac (1887- 1889): 29 Kasım 1887‘de Dersaadet Karadağ 

Maslahatgüzarlığına, maslahatgüzar statüsünde atanan 538 

Hâriciye Nezâret-i Kâtibi 

Mösyö Plamanac, 25 Aralık 1887‘de görevine baĢlamıĢtır 539 . Üçüncü 

dereceden 

‗Mecidi NiĢanına‘ sahip Mösyö Plamanac, 540 Mitar Bakiç‘in izinli olarak memleketine 

gitmesi nedeniyle tayin edilmiĢtir 541 . Ġstanbul‘da ancak 2 yıl çalıĢan Plamanac, Aralık 

1889‘da Ġstanbul‘da görevliyken hayatını kaybetmiĢtir 542 . NaaĢı, Karadağ DıĢiĢleri 

Bakanı Gavro Voukoviç‘in ricası üzerine bir süre bekletilmiĢ ve ardından cenaze 

alayıyla birlikte Karadağ‘a gönderilmiĢtir. Nakil esnasında da herhangi bir sıkıntı 

yaĢanmaması için kolaylık gösterilmiĢtir 543 . 

Karadağ, yaĢadığı sosyal ve ekonomik sıkıntılar nedeniyle zaman zaman elçi 

görevlendirmekte zorluk yaĢamıĢtır. Gerek elçilerin maaĢları ve gerekse de Ġstanbul‘daki 

masraflar Kardağ için büyük bir yük oluĢturmaktadır. Elçi görevlendirilememesinin bir 

diğer nedeni de eleman sıkıntısıdır 544 . Plamanac‘ın ölümünden sonra bir müddet elçi 

tayin edilememiĢ ve yaklaĢık 6 aylık bir süre Ġstanbul‘da elçi bulunduramamıĢtır. 

Mitar Bakiç (1890-1895): Mösyö Plamanac‘ın ölümü üzerine Karadağ Prensi, 

Mösyö Bakiç'i tekrar Dersaadet Karadağ Maslahatgüzarlığına tayin etmiĢtir 545 . 13 

Haziran‘da atanan Bakiç, ay sonuna doğru Ġstanbul‘a gelmiĢtir 546 . 

Mösyö Dimitrof (1895-1896): 

1895‘ten 22 Aralık 1896‘ya kadar 1 yıl 

Ġstanbul‘da maslahatgüzarlık görevini Dimitrof‘un yürüttüğü anlaĢılmaktadır 547 . Mayıs 

1896‘da Dimitrof‘un görevi sona ermiĢtir. 

537 BOA, Ġ.HR, 296/18700 

538 BOA, HR.TO, 282/48 

539 BOA, Y.A.HUS, 209/28 

540 D.A.O. H. N.C.S., C. II, s.445 

541 BOA,Y.A.HUS, 209/28 

542 BOA, HRTO, 48/41 

543 BOA, Y.A.HUS, 232/3 

544 Osman Karatay, ―Karadağın Bağımsızlık Mücadelesi‖ age, s. 467 

545 BOA, HR.TO, 282/56. 

546 BOA, HR.TO, 48/85. 

107

Mitar Bakiç (1896-1902): Üçüncü kez Ġstanbul‘da elçilik vazifesiyle 

görevlendirilen Mitar Bakiç‘e ‗Mecidi NiĢanı‘ verilmiĢ, 548 ―mukim elçi‖ statüsünden 

―ortaelçi‖ statüsüne çıkarılmıĢtır 549 . Birkaç ay sonra da Karadağ Prensi bir mektup 

yazarak Mösyö Bakiç‘in unvanının fevkalâde ve murahhas ortaelçiliğe terfi ettirildiğini 

Dersaadet‘e bildirmiĢtir 550 . Prensin mektubuna karĢılık PadiĢah II. Abdülhamid de bir 

cevabnâme-i hümâyun yayınlayarak Mitar Bakiç‘in ortaelçiliğe terfiini 

değerlendirmiĢtir 551 . Birinci dereceden ‗Osmani‘ ve ‗Mecidi‘ niĢanlarına sahip Bakiç‘in, 

ayrıca, altın ve gümüĢ imtiyaz madalyası da vardır 552 . Bakiç‘in yanında ataĢe olarak 

Mösyö Curo Boğdanoviç bulunmuĢtur 553 . 

Normalde Osmanlı Devleti‘nde elçilerin kendi adına tasarruf ve istimlâk hakkı 

yoktu. Fakat Karadağ Sefiri Bakiç tarafından arz edilmesi üzerine konu Meclis-i 

Vükelâ‘da görüĢülmüĢ 554 emlak istimlâk etmesine izin verilmiĢtir 555 . Görevi sona 

erdiğinde bile Prensle PadiĢah arasında dostluk köprüsü olan Bakiç‘in oğluna da maaĢ 

tahsis edilmiĢtir 556 bir müddet sonra bu maaĢ Bakiç‘in eĢine verilmeye baĢlanmıĢtır 557 . 

Karadağ elçisine sağlanan kolaylıklar ve aile fertlerine gösterilen yakın ilgi, hiç 

Ģüphe yok ki Mitar Bakiç‘e verilen değerin yanında Karadağ‘ın içinde bulunduğu zor 

durumdan kaynaklanan yetiĢmiĢ eleman yokluğu nedeniyle (kaht-ı rical), 558 gelen 

elçileri el üstünde tutma ve maddi anlamda Ġstanbul‘daki görevlerini câzip hâle getirme 

gayretidir. 

547 Dimitrof‘un görevinin baĢlangıç tarihiyle ilgili bir belgeye rastlayamadık lakin Karadağ Prensi‘nin 

validesinin vefatı nedeniyle padiĢahın taziyesini Karadağ Maslahatgüzarı Dimitrof'a bildirilmesinden, 

1895 yılında Dimitrof‘un görev yaptığı anlaĢılmaktadır. Bkz. BOA, Y.PRK.SRN, 4/100 

548 BOA, Ġ.TAL, 96/1313/Za-082 

549 BOA, Y.E.E., 59/41 

550 BOA, Ġ.HR, 354/1314/N-08 

551 BOA, Ġ.HUS, 52/1314/L-34 

552 BOA, Ġ.TAL, 184/1317/R-074. BOA, Ġ.TAL, 96/1313/Za-082 

553 D.A.O.H.N.C.S, C. II., s.287. 

554 BOA, Ġ.HUS, 84 /1318/C-61. 

555 BOA, Ġ.HR, 370/1318L-13. 

556 BOA, Ġ.ML, 56/1321//B-06 

557 BOA, Ġ.HUS, 119/1322/Ca046 

558 BOA, Y.A.HUS, 456 /58 

108

Karadağ Elçiliğine Rusya Konsolosunun Vekâleten Bakması 1902-1903: Mitar 

Bakiç 1902 yılında Ġstanbul‘dan geçici olarak ayrılınca bir boĢluk oluĢmuĢtur. Bu 

dönemde Rusya Kançılaryası Karadağ Sefirinin yerine iĢleri yürütmüĢtür 559 . 

Karadağ elçiliğine Rusya Konsolosunun vekalet etmesi Rusya‘nın Karadağ‘ı 

koruması ve gözetmesi açısından önemli bulunurken diğer taraftan Karadağ‘ın yetiĢmiĢ 

diplomat sıkıntısı yaĢadığının bir göstergesi olarak manidardır. Hem ekonomik sıkıntı 

yaĢayan hem de kadro darlığı çeken Karadağ‘da belki de en çok ihtiyaç duyulan Ģey 

yetiĢmiĢ kadrolardır. 

Mösyö Matanoviç (1903-1907): YaklaĢık bir yıl Rusya Kansolatosuna emanet 

edilen iĢler en nihayetinde Mösyö Matanoviç‘in Ġstanbul‘a atanmasıyla son bulmuĢtur. 

Çetine‘den Karadağ Hâriciye Nazırıyla birlikte gelen Matanoviç‘in tayini hakkındaki 

mektup 560 Karadağ Hâriciye Nâzırı tarafından Sultan Abdülhamid‘e iletilmiĢtir 561 . 

―maslahatgüzar‖ statüsündeki Matanoviç‘e niĢan takdim edilmiĢtir 562 . (Bkz. Resim-25) 

Mösyö Curo Boğdanoviç ise tercüman olarak bulunmuĢtur 563 . Tercüman 

Boğdanaviç‘in ardından DuĢan Drezon aynı görevi ifa etmiĢtir 564 . Drezon bir müddet 

sonra kâtip ve baĢtercüman sıfatını alacaktır 565 . 

Duşan Gregoviç (1907-1909): Petrovac‘da 1875 yılında doğan DuĢan Gregovic, 

(ö.1923) Ġlk öğrenimini Çetine‘de tamamlamıĢ ve Lise öğrenimi için Ġstanbul‘a Mektebi 

Sultanî‘ye (Galatasaray Lisesi) kayıt yaptırmıĢtır. Bitirdikten sonra Karadağ DıĢiĢleri 

bakanlığında görev almaya baĢlamıĢtır. 566 1905-1907 yıllar arasında Karadağ‘ın ĠĢkodra 

Konsolosu olan DuĢan Gregoviç, 567 1907‘de Karadağ Maslahatgüzarı olarak Ġstanbul‘a 

atanmıĢtır. Mösyö Gregoviç‘in Ġstanbul‘da ilk zamanları gerçekten çok çalkantılı bir 

döneme denk gelmiĢtir. Ġstanbul‘da Bebek‘te Osmanlı memurları ile bir tartıĢma yaĢamıĢ 

ve zaptiye memurları tarafından rencide edilmesi üzerine sorumlular hakkında gereken 

559 BOA, DH.MKT, 2573/28 

560 BOA, Y.A.HUS, 456/74 

561 BOA, Ġ.HUS, 110/1321B-004 

562 BOA, Ġ.TAL, 356/1322/Za-103 

563 Salnâme-i Devleti Aliyye-i Osmaniyye, 1321, s.943 

564 Salnâme-i Devleti Aliyye-i Osmaniyye, 1323, s.943 

565 Salnâme-I Devleti Aliyye-i Osmaniyye, 1323, Yeni Harflarle Basımı s. 436 

566 Serb Land of Montenegro- History of Montenegro Online, agweb, e.t. 25.01.2009 

567 BOA, Ġ.HUS, 154/1325R-043 

109

tahkikat ve soruĢturma baĢlatılmıĢtır 568 . Mösyö Gregoviç‘e ikinci rütbeden ‗NiĢan-ı 

Osmani‘ verilirken eĢine de ikinci rütbeden ġefkat NiĢanı verilmiĢtir 569 . 

Gregoviç, yıllar önce bir öğrenci olarak geldiği Ġstanbul‘da ülkesini temsil 

edebilme fırsatına eriĢmiĢtir. Uzun yıllar Ġstanbul‘da okuduğu için hem dil hakimiyeti 

hemde yabancılık çekmeme noktasında faydali bir dönem geçirmiĢtir. Gregoviç‘in bir 

diğer özelliği ise Abdülhamid döneminin son Karadağ elçisi olmasıdır. 

1909 Aralık ayında yeni PadiĢah Sultan ReĢat tarafından Halefi Mösyö Popoviç'le 

huzura kabul edilen Gregoviç'in görevi bu ziyaretle sona ermiĢ ve yerini Popoviç‘e 

bırakmıĢtır 570 . Elçilik vazifesi esnasında baĢkitâbet ve baĢtercümanlık görevinde Mösyö 

DuĢandre Zon bulunmuĢtur. 571 Mösyö Gregoviç II. MeĢrutiyet‘in ilanı döneminin belki 

de en çalkantılı günlerinde Ġstanbul‘da bulunmuĢ ve zor bir görev ifâ etmiĢtir. 

1910 Rusya Konsolatosu Popoviç‘in yerine diplomasiyi sürdürken 572 Mösyö 

Popoviç, 1911‘de elçilik görevini sürdürmüĢ; 573 ancak 1912 yılında da Karadağ 

Sefâretinin Rusya Konsolatosu tarafından yürütüldüğü bir yıl geçmiĢtir 574 . Mart 1912‘de 

Mösyö Petar Plamanac elçiliğe atanırken Karadağ‘ın Osmanlı Devleti‘ndeki son elçisi 

olma özelliğini de taĢımıĢ ve Ekim 1912‘de Balkan SavaĢı‘nın patlak vermesiyle 

Ġstanbul‘u resmen terk etmiĢtir 575 . 

568 BOA, Ġ.HUS, 153/1325RA-46 

569 BOA, Ġ.TAL, 429 /1325/B-047 

570 BOA, Ġ.HUS, 181/1327z-31 

571 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye, 1326, Yeni Harflerle Basımı s. 482 

572 Bu dönemde Karadağ yetiĢmiĢ diplomat yokluğundan zor durumda kalmıĢ ve Ġstanbul‘a maslahatgüzar 

atayamamıĢtır. Bu zor dönemde Karadağ elçiliğini vekâleten Rusya yürütmüĢtür. BaĢ kitabet ve tercüman 

olarak bırakılan Mösyö Terçetiç elçilikte kalan tek Karadağlı olmuĢtur. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i 

Osmâniyye, 1326(1910), s. 512 

573 ―Maslahatgüzar‖ statüsünde çalıĢan Mösyö Popoviç baĢkitabet ve baĢ tercümanlıkta ise yine Mösyö 

Terçetiç bulunmuĢtur. BOA, Ġ.HUS, 181/1327z-31 

574 Mösyö Popoviç'in ardından Karadağ Dersaadet‘e elçi bulunduramamıĢ ve Rusya vekâleten görevi 

yerine getirmiĢtir. Mösyö Terçetiç eskiden olduğu gibi yine baĢ kitabet ve baĢ tercümanlık görevinin 

baĢında bulunmuĢtur Salnâme-i Devlet-i Aliyye-Ġ Osmâniyye, 1328, Yeni Harflerle Basımı s. 552 

575 Mösyö Plamanac‘ın elçiliği döneminde, Osmanlı Devleti ile Karadağ Balkan SavaĢı‘nda karĢı karĢıya 

gelecektir. II. Abdülhamid döneminin sona ermesinin ardından bozulan iliĢkilerin bir neticesi olarak çıkan 

savaĢ sonrası, Kral Nikola tarafından Plamanac, Karadağ‘a geri çağrılacaktır. Osmanlı Devleti‘de 

Çetine‘deki temsilcisini derhal geri çağırarak diplomatik iliĢkilere son nokta konacaktır. BOA, MV, 

227/239. Plamanac 1913-1915 arası Karadağ DıĢiĢleri bakanlığı da yapacaktır. Bkz. Serb Land of 

Montenegro- History of Montenegro Online, agweb, e.t. 25.01.2009 

110

Karadağ‘ın Ġstanbul‘daki elçilerinin kullandıkları bina, II. Abdülhamid‘in Prens 

Nikola‘ya hediye ettiği Emirgan‘daki yalıdır. Bugün Sabancı Müzesi olarak 

kullanılmaktadır. Bu binayı ―Verilen Hediyeler‖ baĢlığı altında inceleyeceğiz. 

Karadağ‘ın Osmanlı topraklarındaki diğer temsilcilikleri konsolosluklardır. Bu 

konsolosluklar iki yerde, ĠĢkodra ve Üsküp‘te açılmıĢtır. 

İşkodra Konsolosluğu: 1893 yılında açılan Karadağ ĠĢkodra Konsolosluğu, 

Karadağ‘ın Osmanlı Devleti topraklarında bulundurduğu ilk konsolosluktur. 576 ĠĢkodra, 

Osmanlı-Karadağ sınırında bulunduğu için sınır sorunları ve yerel çatıĢmalar eksik 

olmuyordu. Bu nedenle gerek bürokrasiyi hızlandırmak gerekse de olaylara daha çabuk 

müdahale imkânı oluĢturmak için ĠĢkodra‘da bir konsolosluk açılmasının gerekli olduğu 

ortaya çıkmıĢtır. ĠĢkodra'da görev yapan Karadağ konsolosları Ģunlardır: Lazar 

Mijuskoviç (1893–1902), Slavo Ramadanoviç(1902–1906), DuĢan Gregoviç (1906– 

1907), 577 Petar Plamenac (1907–1910), DuĢan Gregoviç (1910–1912), Ivo Joviçevic 

(1912) 578 . Ayrıca, 1894 (1312) ĠĢkodra Salnâmesi‘nde Karadağ‘ın ĠĢkodra Konsolosu 

olarak Dino Armiyev‘in de ismi geçmektedir 579 . 

Üsküp Konsolosluğu: Karadağ Hükûmeti 1899 yılında Üsküp‘te bir konsolos 

bulundurmaya baĢlamıĢtır 580 . Bununla ilgili teklifi Karadağ Prensi Ġstanbul‘a geldiğinde 

Sadrazam nezdinde yaptığı ziyaretinde de dile getirmiĢtir. Sadrazam Halil Rifat PaĢa‘yı 

ziyaret eden Karadağ Prensi, Kosova‘da uygun bir yerde konsolosluk açılmasının 

gerekliliğini anlatmıĢ ve ―…Eğer konsolosluk açılırsa irtibatımız daha güçlü ve hızlı 

olur, böylece, sınırda meydana gelebilecek herhangi bir kışkırtma ya da sınır ihlalleri 

gibi durumları daha seri bir şekilde önlememiz mümkün olur…‖ demiĢtir. Sadrazam 

Halil Rifat PaĢa da Karadağ konsolosluğunun açılması için hiçbir engelin olmadığını ve 

Üsküp‘te diğer ülkelerin konsolosluğu olduğu gibi Karadağ‘ın konsosluk açmasının da 

olumlu karĢılanabileceğini dile getirmiĢtir 581 . Prens Nikola, konsolosun herhangi bir 

576 BOA, Ġ.HR, 342/1311/Ra-07 

577 BOA, Ġ.HUS, 154/1325/R-043 

578 Zivko M. AndrijaĢeviç, age, s. 126 

579 ĠĢkodra Vilâyeti Salnâmesi, Üçüncü Defa Olarak Vilayet Matbaasında Tab OlunmuĢdur. ĠĢkodra 

1312, s. 71-72 

580 BOA, Ġ.HUS, 77/1317/Ca-01 

581 BOA, Y.A.HUS, 399/68. 

111

uygunsuz harekette bulunması durumunda görevine Kosova Valiliğince son 

verilebileceğini temin ederek azl edebileceğini söylemiĢ ve Osmanlı Devleti‘ne güvence 


Üsküp‘te Avusturya ve Sırbistan‘ın ve diğer devletlerden bazılarının 

konsolosları, ayrıca, Bulgaristan‘ın tüccar vekili bulunmaktadır. Sırbistan‘ın, Kosova 

vilâyetine bağlı PriĢtine Sancağı‘nda dahi bir konsolosluğu vardır. Bu nedenle Karadağ 

hükûmeti tarafından Üsküp‘te bir konsolosluk açmasında sakınca görülmemiĢtir 583 . 

Karadağ, bağımsızlığını kazandıktan sonra Osmanlı Devleti‘nin yanında diğer 

Avrupa devletleriyle de diplomatik iliĢkilere baĢlamıĢ o ülkelerin baĢkentlerine de 

diplomatik temsilciler göndermiĢtir. Rusya, Fransa, Ġngiltere, Avusturya-Macaristan ve 

Ġtalya‘da temsilcilikler açmıĢtır. 1881 yılında Yunanistan‘da elçilik açmıĢtır. 1897‘de 

Sırbistan ve Bulgaristan ile, 1905 yılında ABD ile, 1906 yılında ise Almanya ile 

diplomatik temasa geçerek temsilciler göndermiĢtir. Aynı zamanda tüm bu ülkelerin 

Çetine‘de elçilik açtıklarını da unutmamak gerekir 584 . (Bkz. Resim-33-34) 

Avrupalı devletler 1878 öncesinde Karadağ bağımsız değilken orada bir 

temsilcilik ve konsolosluk açmamıĢ ya da bir konsolos göndermemiĢlerdir. Bunun 

nedenlerinden biri, bölgenin arazi yapısının çok bozuk olmasıdır. Ayrıca, bölge tam 

manasıyla Osmanlı Devleti hâkimiyetinde olmadığı için Osmanlı Devleti‘nin Avrupalı 

devletlere uyguladığı kapitülasyonlar, yani ―imtiyazat-ı ecnebiyye‖ bu topraklarda hiçbir 

zaman yürürlüğe girmemiĢtir. Avrupalı tüccarlar nâdiren Karadağ‘a gidip ikâmet 

ettikleri için Avrupalı devletler, tebaalarının menfaatlerini gözetmek ve onlara yardımcı 

olmak için genelde ĠĢkodra konsoloslarına iĢlerini havale etmiĢlerdir. Berlin 

Muahedenâmesi‘nin ardından Rusya‘nın da teĢvikiyle Karadağ‘a elçiler gönderilmiĢ ve 

Çetine‘de temsilcilikler açılmıĢtır 585 . 

582 BOA, Ġ.HUS, 77/1317/Ca-01. 

583 BOA, Ġ.HUS, 77/1317/Ca-01. 

584 ġerbo Rastoder, ― A Short Review Of The History Of Montenegro‖ Montenegro In Transition, Ed. 

Florian Bieber, Nomos, Baden-Baden 2003, s. 125. 

585 Mehdi FraĢerli, age, s. 300-301. 

112

II. II. ABDÜLHAMĠD‟ĠN BALKAN POLĠTĠKASINDA KARADAĞ‟IN YERĠ 

Osmanlı Devleti‘nin Balkan politikası II. MeĢrutiyet‘in ilanına kadar II. 

Abdülhamid‘in kontrolünde iyi bir seyir izlemiĢtir. II. Abdülhamid‘in Balkan 

politikasını bu bağlamda iki kısımda incelemek mümkündür. Birincisi II. MeĢrutiyet‘in 

ilanına kadar olan dönem, ikinci kısım ise II. MeĢrutiyet‘in ilanından Abdülhamid‘in 

halline kadar olan dönemdir. 

A. ABDÜLHAMĠD‟ĠN II. MEġRUTĠYET‟ĠN ĠLANINA KADAR 

BALKANLAR ve KARADAĞ POLĠTĠKASI 

Balkanlar‘da denge politikası güderek Bulgarlar, Sırplar Yunanlılar ve 

Karadağlıların ittifak yapmalarını engellemek, ―rekabet, zıddiyet ve münafeseti 

(çekememezlik, gizli düĢmanlık)‖ sürekli canlı tutmak, Abdülhamid‘in Balkan 

politikasının özünü oluĢtur 586 . Joan Haslip, Abdülhamid‘in Balkan politikasını “hâkim 

olmak için dağıt” olarak açıklamaktadır 587 . Bulgaristan Prensi Ferdinand‘ı husûsi yâveri 

yaparak Balkanlar‘da kendisi aleyhinde oluĢabilecek Balkan Birliği‘ni engellemeye 

çalıĢmıĢ, aralarındaki anlaĢmazlıkları iyi değerlendirip onları canlı tutarak kendine karĢı 

ittifak kurulmasını engellemeye çalıĢmıĢtır 588 . Osmanlı Ġmparatorluğu gibi büyük bir 

devleti, yıkım etkisi yapacak sarsıntılardan korumak için dıĢ siyasette tâvizin zorunlu 

olduğunu söyleyen Abdülhamid, bunun, küçük tâvizlerle ancak baĢarılabildiğini 

söylemiĢtir 589 . 

Balkan devletlerinin sınırları Berlin AntlaĢması‘ndan sonra belirlense de bu, 

daha sonra çıkabilecek muhtemel çatıĢmaların ve sorunların önüne geçememiĢtir. 

Abdülhamid döneminde Balkanlar‘da durum, genelde Makedonya‘yı ele geçirmek için 

586 Tahsin PaĢa, age, s 85. Enver Ziya Karal, age, (Birinci MeĢrutiyet ve Ġstibdat Devirleri), C. VIII, s. 189 

587 Joan Haslip, age, s. 224 

588 Vahdettin Engin, age, s. 27 

589 

Abdülhamid ―Doğu ve Batı’nın Osmanlı Devleti aleyhine yürüdüğü bir zamanda meydan 

okuyamazdım. Eğer Bulgarların Filibe’ye girmeleri üzerine hesapsız kitapsız meydana atılsaydım 

Bulgarlarla Sırplar birleşir, Makedonya’yı da alırlardı. Yunanlılar da bunu bahane edip adalar 

üzerindeki isteklerini kabul ettirmeye çalışacaklardı. İşkodra’ya inmeyi amaç edinen Karadağ’a da bir 

fırsat doğmuş olacaktı. Buna kimse karşı koyamazdı” ifadelerini kullanmıĢtır. Sultan II. Abdülhamid, 

Sultan Abdülhamid‟in Hatıra Defteri, Pınar Yay, Haz: Ġsmet Bozdağ, s. 33 

113

yapılan çete faaliyetleri ve mücadelelerle geçmiĢtir 590 . Bilindiği gibi Makedonya bölgesi 

Vilayet-i Selâse (Üç Vilâyet) olarak adlandırılırmıĢtır. Karadağ‘a komĢu olan Kosova, 

bu üç vilayetten birisini oluĢturmaktadır. Dolayısıyla Karadağ‘ın, Büyük Devletlerin 

adeta manevra sahası haline gelen Kosova‘ya komĢu olması itibariyle, Abdülhamid‘in 

Balkan politikasında büyük bir yeri olduğu muhakkaktır. 

Abdülhamid‘in Balkanlarda tehlike hiyerarĢisinde birinci sırada, Ġstanbul‘a 

yakınlığı nedeniyle Bulgaristan olmuĢtur. Yunanistan, Sırbistan ve Karadağ tehlike 

potansiyeli açısından ikinci sıradaydılar ve Bulgaristan‘a karĢı müttefik olarak 

görülmüĢlerdir 591 . Bu bağlamda değerlendirildiğinde Abdülhamid‘in Karadağ politikası 

dostluğa dayanmaktadır. Zaten Abdülhamid‘in sorunları ve anlaĢmazlıkları çözme Ģekli 

savaĢla değil diplomasi ve barıĢ temelinde olmuĢtur. Bu noktada, kaybına kesin gözüyle 

bakılan yerleri tâviz olarak vermekte bir sakınca görmemektedir. Karadağ‘a taviz olarak 

verilen topraklar her ne kadar Osmanlı toprağı gibi gözükse de buralardaki hâkimiyet 

―sözde‖ dir. Bu nedenle, toprak tâvizleri verilmesinde sakınca görülmemiĢtir. Osmanlı- 

Rus SavaĢı‘nın çıkmaması için Karadağ‘ın istediği, çoğunluğunu Hristiyanların 

oluĢturduğu nahiye gözden çıkarılmıĢtır. Fakat onun gayretleri ve savaĢın çıkmaması 

için gösterdiği çabalar sonuç vermemiĢ ve Osmanlı Devleti için zor bir süreç baĢlamıĢtır. 

Karadağ bağımsız olduktan sonra, çoğu zaman sorunlar ―dostluk hisleri‖ 

gereğince diplomasi ve barıĢ yoluyla çözülmeye çalıĢılmıĢtır 592 . Sınır kentlerinde 

yönetim tarzı benimsenmeyen ya da uygunsuz tavırları görülen idarecilerin 

değiĢtirilmesi için ricada bulunulması, sorunun siyasi yollarla çözmüne güzel bir örnek 

590 Çete faaliyetlerinin ayyuka çıktığı Makedonya‘da büyük devletlerin müdahalesine uygun bir ortam 

oluĢmuĢtur. 1903 yılında hazırlanan Mürzsteg Reform Planı da sonuç vermemiĢ Makedonya Sorunu 

Balkanlarda büyük bir yara haline gelmiĢtir. GnĢ bilgi için bkz. Uğur Özcan, BaĢlangıçtan 1903‟e Balkan 

Sorunu ve Mürzsteg Planı, Osmangazi Üniverstiesi Sos. Bil. Ens. YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, 

DanıĢman: Yard. Doç. Dr. Zafer Koylu, EskiĢehir 2003. II. Abdülhamid, Balkan devletlerinin Makedonya 

üzerindeki emellerinin farkındadır. Sırbistan‘ın Bulgaristan‘ın Romanya‘nın Yunanistan‘ın Sırplarla 

Bulgarlar arasındaki anlaĢmazlığını bilmektedir. Bulgarlarla Romanyalıların birbirlerinden nefret ettiğinin 

farkındadır. Yunanlıların ise Bulgarlardan hiç hazzetmediğini çok iyi bilmektedir. Bu noktada 

Abdülhamid ayrılıkları kullanarak Balkan devletlerinin kendisine karĢı birleĢmesini engellemiĢtir. 

Vahdettin Engin, age, s. 31-32 

591 F. A. K. Yasamee, ―Ottoman Diplomacy in the Era of Abdulhamid II (1878-1908)‖ ÇağdaĢ Türk 

Dipomasisi: Sempozyuma Sunulan Tebliğler, 15-17 Ekim 1997, Ankara 1999, s. 229 

592 Örneğin Plaveliler tarafından Yezero Tepesi‘nde inĢa edilen kale nedeniyle çıkan sorun, Karadağ 

Prensi‘nin bilinen ―dostluk hisleri‖ gereğince zor kullamaktansa iki taraf arasında diyalogla çözülme 

yoluna gidilmesinin daha uygun olacağına karar verilmiĢtir. BOA, Ġ.HUS, 159/1325/N-26. 

114

teĢkil etmektedir. Yine Karadağ Prensi‘nin, kapanmıĢ olayları yeniden gündeme getiren 

yeni Berane Kaymakamının değiĢtirilmesi ya da ikaz edilmesi için Abdülhamid‘den 

istekte bulunması 593 

bu siyasetin bir ürünüdür. AnlaĢılacağı üzere, birbirlerini ezeli 

düĢman olarak gören Osmanlı Devleti ve Karadağ, Abdülhamid ve Nikola‘nın iyi 

iliĢkilerinin bir sonucu olarak, sorunları diyologla çözme yolunu benimsemiĢlerdir. 

Abdülhamid; imparator, kral, devlet baĢkanları, sefirler ve gazeteciler ile yakın 

dostluklar kurmuĢ, niĢanlar ve çeĢitli hediyeler vererek onların dostluklarını kazanmıĢtır. 

Söz konusu bu dostane iliĢkileri de Abdülhamid, dıĢ politikada kullanmayı bilmiĢtir. 

Buna istimâlet politikası 594 yani gönül alma politikası da denmektedir 595 . Balkanlar‘da 

dengeyi sağlama adına en çok I. Nikola ile dostluğunun etkili olduğu görülmektedir. Bu 

dostluğun zaman zaman Nikola‘nın ―Abdülhamid‘in adamı ve casusu‖ olarak 

nitelendirilmesine neden olduğunu hatırlatmakta yarar vardır 596 . Abdülhamid, 

muhatabının dostluğunu kazanmak için, bir diplomat titizliğiyle çeĢitli jestler 

düĢünmüĢtür. Tahsin PaĢa‘nın ifadesiyle, Sultan Abdülhamid, Balkan politikasında en 

çok Karadağ Prensi Nikola‘dan ―istifade‖ etmiĢtir. Uygulanan siyasetle Sırbistan‘la 

Karadağ arasındaki rekabetin arttığı görülmektedir 597 . 

II. Abdülhamid‘in amacının, Karadağ‘ı Rusya ve Avusturya-Macaristan 

devletlerinin etkisinden çıkararak kendisine karĢı olumsuz bir tavır sergilemesini 

engellemek olduğu iddia edilmektedir. Bunun için çeĢitli vesileleri ve fırsatları 

değerlendiren ve gerektiğinde o fırsatları oluĢturan II. Abdülhamid, ayrıca, Prens 

Nikola‘nın veliahdı Danilo‘ya da her ay belli bir miktar para yardımı yapmıĢtır 598 . 

Buna ilaveten, Tahsin PaĢa, Yıldız hatıralarında Abdülhamid ile ilgili olarak 

Ģunları söylemektedir: “Balkan politikasında en çok Karadağ Prensi Nikola’yı 

kollamıştır.” Balkan devletleri arasında rekabet, zıddıyet ve anlaĢmazlıktan istifade etme 

593 BOA,Y.PRK.BġK. /11154. 

594 

Bazı kaynaklarda istimâlet kelimesinin istimâlât (kullanma) kelimesiyle karıĢtırıldığı 

gözlenlenmektedir. Ġstimâlet‘in kelime anlamı gönül çekme teselli etmedir. Istimâlât ise kullanmalar 

kullanılışlar anlamına gelir. Bkz. Ferit Devellioğlu, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın 

Kitabevi Yayınları, Ankara 1993, s. 460 

595 Mücteba Ġlgürel, ‗Ġstimâlet‘, C. 23, TDVY, Ġstanbul 2001, s. 362-363. 

596 Yeni Türk Ansiklopedisi, Cilt. 5, Ötüken yay, Ġstanbul 1985, s. 1687-1688 

597 Tahsin PaĢa, age, s 87. 

598 Çetine Elçisine Prens Nikola ile kumar oynatıp bilerek para kaybettirdiği iddiaları ortaya atılmıĢtır. 

Süleyman Kani Ġrtem, age, s. 127. 

115

Ģeklinde tezahür eden bu politikada Abdülhamid‘in Prens Nikola ile dostluğu çok önemli 

bir aĢama olmuĢtur. Abdülhamid, Nikola‘yla dostluğuna zarar vermemek için Nikola‘nın 

Sırbistan ve Karadağ‘ı birleĢtirerek kendisini Sırbistan Kralı ilan etme düĢüncesine, 

kesinlikle karĢı olduğu halde ses çıkartmamıĢ ve Prens Nikola‘ya çeĢitli hediyeler 

vermiĢtir. Bunlar arasında Ġstanbul Boğazı‘nda güzel bir yalı da vardır. Abdlhamid‘in 

ayrıca, Ġki defa olmak üzere Prens‘e 20 bin altın hediye ettiği söylenmektedir 599 . Hatta 

Nikola, günlüklerinde, PasiĢah‘ın kendisine ―Siz, benim ve imapratorluğum üzerindeki 

politikası gerçek, saygın, içten ve samimi olan tek kişisiniz 600 ‖ dediğini aktarmaktadır. 

ġunu ifade etmek gerekir ki Abdülhamid‘in Karadağ‘ı kullandığı yönündeki 

tespitler her ne kadar yanlıĢ olmasa da, ―kullanmak‖ ya da ―kullanılmak‖ tarafların 

algısına göre değiĢiklik arz etmektedir. Abdülhamid karĢıtı bir yazar olan Süleyman 

Külçe‘ye göre Karadağ Prensi Nikola Abdülhamid‘i ―kullanmıĢtır.‖ 601 Tahsin PaĢa‘ya 

göre ise Abdülhamid Nikola‘yı ―kullanmıĢtır‖. Kanaatimizce Nikola‘nın, Abdülhamid‘in 

siyasetinde bir ―aktör‖ olduğu iddia edilse de Karadağ Prensi Nikola açısından da 

Abdülhamid‘in bir aktör olduğunu düĢünülmesini engelleyecek bir durum söz konusu 

değildir. Kullanılma durumundan olumsuz etkilenen bir taraf varsa o zaman ezilen bir 

ülkeden bahsedilebilir. Fakat duruma bakıldığında, Osmanlı Devleti‘nin uyguladığı 

politikadan Karadağ‘ın avantajlı çıktığı görülmektedir. Böylece Karadağ kalkınma fırsatı 

bulmuĢ ve 25 yıla yakın bir barıĢ dönemi geçirmiĢtir. Abdülhamid‘in Balkan 

devletlerinin birleĢmesini engelleyen politikasının, Karadağ‘ın iĢine gelmeyeceği, II. 

Abdülhamid‘in 1909‘da tahttan indirilmesiyle çok açık bir Ģekilde ortaya çıkmıĢtır. 

Nitekim, Ġtthat ve Terakki yönetimiyle, Balkan milletlerinin ittifak yaptıklarını ve bunun 

sonucunda Balkan SavaĢları ve Balkan SavaĢları‘nı takiben Dünya SavaĢları‘nın çıktığı 

müĢahede edilmektedir. Kullanmaktan ya da kullanılmaktan olumsuz etkilenen bir taraf 

olmadığına göre, buna ―iĢbirliği‖ demekten baĢka çare kalmamaktadır. 

Abdülhamid, Karadağ Prensi‘nin ĠĢkodra ile ilgili politikasına dair ĠĢkodra 

vilâyetinden gelen telgrafa cevaben; 

599 Tahsin PaĢa, age, s. 87 

600 Marco Houston, age, s. 174. 

601 Süleyman Külçe, age, s. 311. 

116

―Her ülkenin birtakım emellerinin olması tâbi olup yapılacak Ģey hükûmet görevlilerinin 

görevlerini en iyi Ģekilde yerine getirmeleri ve ahâlinin hükûmetin adaletinden tamamıyla 

faydalanmasını, rahat ve huzur içinde birbirleriyle iyi geçinmelerini sağlamaktır 602 .” demiĢtir. 

Böylelikle Abdülhamid, Karadağ Prensi‘nin Balkanlar ya da Arnavutluk 

üzerindeki emelleri ne olursa olsun, önemli olanın, valilerin, kaymakamların, 

mutasarrıfların, âmirlerin ve memurların âdilâne bir yönetim izlemeleri olduğunu ve 

görevlerini tam olarak yaparlarsa düĢmanın bu emellerinde baĢarılı olamayacaklarını 

ifade ettiği anlaĢılmaktadır. 

Osmanlı Devleti Balkanlar‘da toprağı olan bir devlet olarak Balkan devletleriyle 

savunma antlaĢmaları da yapmıĢtır. Nitekim, 1889‘da Osmanlı-Karadağ, Sırbistan 

arasında Ortak Savunma AntlaĢması imzalanmıĢtır 603 . Bir sonraki sene de Osmanlı 

idaresinde 1890‘da ―Balkan Heyet-i Müttefikası‖ kurulmuĢtur. Bu organizasyonda, baĢta 

Osmanlı Devleti olmak üzere Karadağ, Sırbistan, Yunanistan ve Romanya yer 

almıĢtır 604 . Balkan Ligi giriĢimlerinin sonuncusu da 1906-1908 yılları arasında olmuĢtur. 

Bu Balkan Ligi giriĢmlerinin Osmanlı Devleti Ģemsiyesi altında ve Osmanlı liderliğinde 

yapıldığı görülmektedir 605 . 

Fakat zaman zaman Balkan devletlerinin, kendi aralarında gizli antlaĢmalar 

yaptıkları anlaĢılmaktadır. 1897‘de mevcut hududun korunması yönünde Karadağ‘ın 

Bulgaristan ve Sırbistan‘la gizli bir ittifak antlaĢması yaptığı duyulmuĢtur 606 . Progras 

gazetesinde, ardından Gaulois gazetesinde bu doğrultuda haberler yayımlanmıĢtır 607 . 

New York Times gazetesi de 20 Nisan 1897 tarihli nüshasında Karadağ‘ın Sırbistan ve 

Bulgaristan ile ittifak anlaĢması yaptığını yazmıĢtır 608 . 

Ġngiltere‘de Morning Post gazetesinde çıkan bir habere göre de Karadağ 

Prensi‘nin, yönetimi altında Osmanlı aleyhinde olarak Balkan hükûmetlerinden oluĢan 

bir ittifak heyeti meydana getirme planları telaffuz edilmiĢtir 609 . Nikola‘nın, Sırbistan ve 

602 BOA, Ġ.HUS, 24/8ġ1323 

603 BOA, Y.PRK. TKM, 16/33 

604 BOA, Y.PRK EġA, 12/53 

605 F. A. K. Yasamee, age, s. 230 

606 BOA Y.PRK.BġK. 51 /43 

607 BOA Y.PRK.EġA. 26/82, BOA, Y.A.HUS, 371/52 

608 New York Times, ―Neutral Alliance Formed‖ 20 April 1897 

609 BOA Y.A.HUS, 412/67 

117

Bulgaristan‘ın dahil olduğu bir Slav birliğinin baĢına geçmeyi planladığını Abdülhamid 

de bilmektedir. Zira Nikola Ġstanbul‘a geldiğinde bunu bizzat kendisi söylemiĢ, Sırbistan 

Kralı olmayı hedeflediğini belirtmiĢtir. Abdülhamid Nikola‘yla dostluğuna zarar 

vermemek için karĢı olduğu bu düĢünceye ses çıkartmamıĢtır 610 . 

Abdülhamid, Balkanlar‘daki böyle bir ittifak ya da birlikteliğin kendisine zarar 

vereceğinin farkındadır. Hatta Karadağ Prensi‘nin oğlu Mirko‘nun memuriyeten 

bulunduğu Sırbistan‘daki Obronoviç Hanedanından 50 lira maaĢ alacağı ve Rusya‘nın 

da böyle bir teklifte bulunduğunu öğrenince Prens Mirko‘ya 60 lira maaĢ bağlanması 

doğrultusunda bir karar aldırmıĢtır 611 . Abdülhamid, Karadağ, Sırbistan ve Bulgaristan 

arasındaki her birliktelikten haberdar olmak istemiĢ ve bu konuyla ilgili alınan her 

bilginin kendisine iletilmesini istemiĢtir 612 . Alınan haberlere göre ise Sırbistan, Karadağ 

ve Bulgaristan'ın ittifakı pek mümkün değildir 613 . Gazetelerde çıkan böyle haberlerin 

Avusturya‘nın ―entrikası‖ olduğu iddia edilmiĢtir 614 . 

Haziran 1904‘te Karadağ, Bulgaristan ve Sırbistan arasında bir ittifak antlaĢması 

yapılmıĢtır 615 . Yapılan bu ittifak antlaĢmasına göre; devletlerden biri savaĢa girerse ya 

da saldırıya uğrarsa diğer ikisi müttefik olarak savaĢa girecekdir. Yalnız, bu ittifakın 

sadece Rusya ve Avusturya devletlerine karĢı bir ittfak olduğu özellikle belirtilmiĢtir. 

Diğer taraftan Osmanlı Devleti, Karadağ, Bulgaristan, Sırbistan'dan meydana gelen 

―Balkan Birliği‖ üzerinde Avusturya nüfuzu olduğunu bilmektedir. Bu devletleri 

Avusturya‘nın etkisinden kurtarmak için Osmanlı Devleti, Ġtalya‘dan ve diğer Avrupa 

devletlerinden yardım istemiĢtir 616 . Her Ģeye rağmen, Abdülhamid tahttan ininceye 

kadar 617 tam bir ittifak sağlayamamıĢlar ve ittifak kuramamıĢlardır. 

610 Tahsin PaĢa, Sultan Abdülhamid, Tahsin PaĢa‟nın Yıldız Hatıraları, Boğaziçi Yay, Ġstanbul 1990, 

s. 87 

611 BOA, Y.A.HUS, 426/124 

612 BOA, Y.PRK.BġK, 70/50 

613 BOA, Y.PRK.EġA, 43/49 

614 BOA, Y.PRK.EġA, 44/9 

615 BOA, Y.PRK.MK, 19/36 

616 BOA, Y.PRK.EġA, 47/52 

617 Abdülhamid‘in 1909 da tahttan indirilmesiyle birlikte kral sıfatıyla Nikola, Bulgaristan, Sırbistan ve 

Hırvatistan‘ı da ―Balkan Ligi‖ne çağırmıĢtır. Ġttifakın ardından Balkan SavaĢları ve buna müteakiben ı. 

Dünya SavaĢı patlak verecektir. John Mc Donald, age, s. 86 

118

Abdülhamid, Osmanlı Hükümeti önderliğinde Balkan devletlerini; Karadağ, 

Bulgaristan, Sırbistan ve Yunanistan hükûmetlerini toplayarak bir ―konfederasyon‖ 

oluĢturmak istemiĢtir 618 . Böylelikle, Osmanlı Devleti, hem Balkan devletlerini kontrol 

altında tutabilecek hem de kendisinden habersiz oluĢumlara meydan vermemiĢ olacaktır. 

Sonuç olarak Osmanlı Devleti‘nin, Balkanlar‘da, kendi aleyhinde oluĢabilecek 

ittfaka karĢı bir politika izlediği görülmektedir. Eğer böyle bir ittfak ya da birleĢme söz 

konusuysa, Osmanlı Devleti, bu ittifakın bizzat içinde yer alacak ve kontrol altında 

tutacaktır. Gerek Balkan Heyet-i Müttefikası‘nda gerekse de 1904 yılında konfederasyon 

giriĢiminde Osmanlı Devleti‘nin kontrolü elden bırakmayarak aktif bir rol oynamaya 

özen gösterdiği anlaĢılmaktadır. 

B. ĠKĠNCĠ MEġRUTĠYET‟ĠN ĠLANINDAN ABDÜLHAMĠD‟ĠN 

HAL‟LĠNE KADAR OSMANLI DEVLETĠ‟NĠN KARADAĞ 

POLĠTĠKASI 

Sultan Abdülhamid‘in dıĢ politikada etkisinin azaldığı ve kontrolün kendi 

elinden çıktığı ikinci dönemde ise Osmanlı Devleti‘nin Balkan politikası farklı bir seyir 

izlemiĢ ve dengeler bozulmuĢtur. Abdülhamid‘in tek elden yönetimini benimsemeyen 

büyük bir Jöntürk muhalefeti oluĢmaya baĢlamıĢtır. Jöntürkler, II. Abdülhamid‘i, 

Osmanlı Devleti‘ne büyük güçleri bela etmekle, içte ise millet çatıĢması meydana 

getirmekle suçlamıĢlardır. Abdülhamid‘in bir ulusu diğerine karĢı kullanma politikasını 

eleĢtiren Jön Türkler, onun ―yapay çatıĢmalar‖ çıkarttığını savunmuĢlardır. Zaten 1907 

yılında Paris‘te toplanan 2. Jön Türk Kongresi‘nde, yabancı güçleri ülkeye müdahaleye 

davet ettiği ve Osmanlı topraklarını küçülttüğü için Abdülhamid‘in bu politikası 

jöntürkler tarafından sert bir Ģekilde eleĢtirilmiĢtir. Jöntürkler, böyle giderse diğer 

milletler de bağımsızlıklarını ilân eder ve ülke bölünür endiĢesini taĢımıĢlardır. Onlara 

göre, MeĢrutiyet ilân edilirse din, dil, ırk ve millet farkı gözetilmeyecek ve temsil hakkı 

618 BOA, Y.PRK.HR, 34/36 

119

olacaktır. Bu da Avrupalı devletlerin Osmanlı tebaası olan milletleri suistimal etmesini 

engelleyebilecek, reform bahaneleriyle devletin iĢine karıĢamayacaklardır 619 . 

1908 yılına gelindiğinde Osmanlı Devleti‘nin Karadağ ve Balkan politikasında 

değiĢmeler meydana gelmiĢtir. Abdülhamid‘in yönetiminden memnun olmayan Jön 

Türk‘ler Arnavutlar‘ın da desteğini alarak II. MeĢrutiyet‘in ilanını istemiĢlerdir. 

Firzovik‘te sayıları 20.000‘i bulan silahlı Arnavutların Osmanlı Terakki ve Ġttihad 

Cemiyeti‘ne destek verdiği bilinmektedir 620 . Arnavutların Firzovik kasabasında yapılan 

gösterileri âdeta Yıldız‘da ―psikolojik yılgınlık‖ oluĢturmuĢtur 621 . 22 Temmuz‘da 

Resneli Niyazi Bey ve Eyüp Sabri Bey cemiyetten aldıkları emir doğrultusunda Manastır 

Ordu Kumandanı Tatar Osman PaĢa‘yı dağa kaldırmıĢlardır 622 . 23 Temmuz‘da 

Makedonya‘daki cemiyetin askerî ve sivil erkânı, hürriyeti ilân etmiĢlerdir. Yine aynı 

gün Kanun-i Esasi‘nin yürürlüğe girmesi, PadiĢahın yayınladığı bir iradeyle 

gerçekleĢmiĢtir 623 . ĠĢ baĢında bulunan hükûmetin zayıflığı, Balkanlar‘daki kaynaĢmalar 

ve Rumeli‘de karargâhlarını oluĢturmuĢ olan II. ve III. Kolordu subaylarının 

Selanik‘teki baĢkaldırıya verdiği destek nedeniyle Abdülhamid zor durumda kalmıĢ ve 

Jön Türklerin dediğini yapmak zorunda kalmıĢtır 624 . Böylece 1878‘de Meclis-i 

Mebusan‘ın tatil edilmesiyle askıya alınan Kanun-i Esasi, II. MeĢrutiyet‘le birlikte tekrar 

yürürlüğe girmiĢtir 625 . 

619 Mim. Kemal Öke, ― ġark Meselesi ve II. Abdülhamid‘in Garp Politikaları (1876-1909)‖ The Journal 

of Ottoman Studies, III, Ġstanbul 1982, s. 274-275. 

620 ġükrü Hanioğlu, agm, s. 481 

621 Ahmet Turan Alkan, Ġkinci MeĢrutiyet Devrinde Ordu Ve Siyaset, Ufuk Kitapları, Ġstanbul 2001, s. 

57-58 

622 Ahmet Niyazi, age, s. 223 

623 Abdurrahman ġeref Efendi, Son Vakanüvis Abdurrahman ġeref Efendi Tarihi, TTK, Ankara 1996, 

Haz: Prof. Dr. Bayram Kodaman & Prf. Dr. Mehmet Ali Ünal, s. 11. ġükrü Hanioğlu, agm, s. 481 

624 Angelo Iacovella, age, s. 36. Meydana geliĢ itibariyle halk ihtilali olmayıp askerî bir ihtilal özelliği 

taĢıyan bu harekete, bütün ordu destek vermese de en kritik hudutları bekleyen ııı. Orduda orta ve daha alt 

dereceden subayların söz konusu bu harekete verdiği destek, bizi bu hareketin bir ―askerî‖ özelliği olduğu 

noktasında ikna etmektedir. Ahmet Turan Alkan, age, s. 91. Çetelere karĢı verdikleri mücadelelerde ele 

geçirdikleri asilerin ya padiĢah affıyla ya da genel afla birlikte salıverilmesi, genç subayları çileden 

çıkartıyordu. Fikret Adanır, age, s. 250-260 

625 Kanuni Esâsi Osmanlı Devleti‘nin 1876 yılında kabul edilen ilk anayasasıdır. Kanun-i Esâsi Meclisi 

Mebusan‘ın kapalı olduğu yıllarda da Osmanlı salnâmelerinde baĢ tarafta tam metin olarak yayınlanmıĢtır. 

GnĢ bilgi için bkz. M. Akif Aydın, ―Kanuni Esasi‖ DĠA, C. 24, TDVY, Ġstanbul 2001, s. 330. Suna Kili, 

Türk Anayasaları, Tekin Yayınevi, Ġstanbul 1982, s. 1-34 

120

Ġlk haftalar müslim ve gayrimüslim bütün unsurların MeĢrutiyet‘i kutlayan 

abartılı ve samimi olmayan gösterisiyle geçmiĢtir 626 . Karadağ‘dan gençler ĠĢkodra‘ya 

gelerek MeĢrutiyet için sevgi gösterisinde bulunmuĢlardı. Karadağlı gençlere özel ilgi 

gösterilmiĢ, masrafalrı ise mal sandığından karĢılanmıĢtır 627 . 

Dikkat edilirse Ġtihat Terakki‘nin dıĢ politika açılımı görülmemektedir. Tek 

amaç, II. MeĢrutiyet‘i ilan ederek devleti parçalanmaktan kurtarmaktır 628 . Dolayısyla içe 

dönük politikalar ve hedefler taĢımaktadır. DıĢ politikayı yönlendiren Kâmil PaĢa 5 

Ağustos 1908‘de Ġttihad ve Terakki‘nin isteği ile sadrazam olmuĢ 629 ve onun tarafından 

kurulan ilk hükûmet, 13 Ocak 1909‘da görevine baĢlamıĢtır 630 . II. MeĢrutiyet‘in ilânının 

dıĢ siyasetteki iliĢkilerdeki yansımaları çok ağır olmuĢtur. DıĢ iliĢkiler tamamen 

―felâket‖ olarak nitelendirilmiĢtir. 1908 devrimi, devletlerin istekleri konusunda baskı 

yapma fırsatını doğurmuĢ ve Balkan SavaĢı‘na zemin hazırlayan geliĢmeler ortaya 

çıkmıĢtır 631 . ġark Meselesi‘nin çözümü için bir âcil çıkıĢ kapısı olarak görülen 

MeĢrutiyet üzerinde 

fazlaca iyimser bir yaklaĢım sergileyen Jön Türkler, dünya 

konjonktüründeki geliĢmelerden ve dengelerden habersizce ve acemice çıkıĢlar 

yapmıĢlardır. Tek istedikleri Ģey bağımsızlık olan Osmanlı Devleti‘ndeki ulusları ne 

MeĢrutiyet‘in ilânı ne de ıslahatların tatmin edemeyeceği gerçeği görülememiĢtir 632 . 

II. MeĢrutiyet ilan edilmesinden hemen sonra Bulgaristan çok geçmeden 1 Ekim 

1908‘de bağımsızlığını ilân etmiĢtir. Avusturya-Macaristan ise Bosna Hersek‘i kendisine 

kattığını söylemiĢtir. Bunun üzerine, Osmanlı Devleti; Rusya, Ġngiltere ve Sırbistan‘ın 

yanında Karadağ‘ın da Avusturya-Macaristan‘ın bu iĢgaline karĢı duracağı düĢüncesiyle 

Avusturya-Macaristan‘a bir protesto mektubu göndermiĢtir 633 . Kâmil PaĢa, büyük 

devletleri bu hadiseye müdahaleye çağırmıĢtır. Zira bu apaçık bir Ģekilde Berlin 

626 Sokaklarda hocalarla Ermeni Rum Bulgar papazlar birbirlerine sarılıyorlardı. Sansür kalktığı için 

geleceğe ―güvenle bakan‖ ve buna inanan herkesin ―yüreği sevinçle doluyordu‖ Yusuf Hikmet Bayur, 

age, C. I, Kısım II, s. 67-68 

627 BOA, DH.MKT, 2637/90 

628 Orhan Koloğlu, ―Ġttihat ve Terakki Partisi‘nin DıĢ Politikası‖ ÇağdaĢ Türk Diplomasisi: 200 Yıllık 

Süreç, 15-17 Ekim 1997 Sempozyuma Sunulan Tebliğler, TTK, Ankara1999 s. 232. 

629 Ayfer Özçelik, Sahibini Arayan MeĢrutiyet, Tez Yayınları, Ġstanbul 2001, s. 11 

630 Kemal Beydilli, agm, s. 119. 

631 Malcolm Edward Yapp "Ottoman Empire" Encyclopædia Britannica Online, e.t. 26 Sep. 2008 

632 Mim. Kemal Öke, agm, s. 275. 

633 William Miller, The Story of the Nations …s. 467 

121

AntlaĢması‘nın bitiĢinin göstergesidir. Ardından Girit Adası‘nın Yunanistan‘a 

bağlandığının bildirilmesi ise Osmanlı Devleti‘ne üçüncü bir darbe niteliğindedir 634 . 

Kâmil PaĢa‘nın redif askerini silah altına alması, Bulgaristan‘la bir savaĢın sinyalleridir. 

SavaĢın eski rejimin tekrar kurulmasına meydan vermesinden çekinen Ġttihat ve Terakki 

hükûmeti, Bulgaristan ile ikili görüĢmeler yaparak sorunu barıĢçıl yollarla çözmeye 

çalıĢmıĢtır. Ġngiltere ise konunun Berlin AntlaĢması‘na imza atan devletleri 

ilgilendirdiğini söyleyerek uluslararası bir konferansın toplanmasından yana tavır 

koymuĢtur. Rusya da Avusturya-Macaristan karĢısında Karadağ ve Sırbistan‘dan yana 

tavır sergilemiĢtir. Bulgaristan ile görüĢmeler, tepkiler üzerine, durdurulmuĢtur. Fakat Ģu 

da bir gerçektir ki, konferans yoluyla sorun halledilirse Karadağ ve Sırbistan‘a da bir 

―sus payı‖ verilir ve bundan da Osmanlı Devleti zararlı çıkardı. Osmanlı Devleti 

konferans teklifinden de geri durarak Bulgaristan‘la görüĢmeler yolunda devletleri ikna 

etmiĢtir. Bu arada Kâmil PaĢa hükûmeti Ġttihatçıların sık sık müdahaleleriyle 

karĢılaĢmıĢ ve baskılar neticesi kısa bir süre sonra yerini 14 ġubat 1909‘da Hüseyin 

Hilmi PaĢa‘ya bırakmıĢtır 635 . 

Hüseyin Hilmi PaĢa döneminde ise Avusturya-Macaristan ile bir protokol 

imzalanarak 26 ġubat 1909‘da Yenipazar Osmanlı Devleti‘ne geri verilirken, bunun 

karĢılığında Bosna-Hersek Avustura-Macaristan topraklarına katılılmıĢtır. Âdeta bir 

―oldu bitti‖yle Bosna Hersek Avusturya Devleti‘ne katılmıĢtır. Buna karĢılık Avusturya, 

2.5 milyon altın lira alan Osmanlı hükûmetine, 30 yıldır bir kısmını iĢgal ettiği 

Yenipazar Sancağı‘nı geri vermiĢtir. SavaĢ atmosferi oluĢunca Rusya ve Sırbistan bu 

kararı kabul etmek zorunda kalmıĢtır 636 . 

Balkanlar‘da dengeler de değiĢmeye baĢlaması Arnavutluk‘taki milliyetçi 

cereyanları tetiklemiĢtir. Bu durumda Karadağ Devleti de alarm hâlindedir. 

Podgoriça‘daki Müslümanlara silah dağıtan Karadağ hükûmeti, bu silahlanmanın 

634 Meclis‘in açılıĢından 13 gün sonra Ġstanbul Mebusu Hüseyin Cahit Bey tarafından verilen bir gen soru 

önerisiyle ardarda gelen bu geliĢmeler Kamil PaĢa‘ya sorulmuĢ ve konu Mecliste tartıĢılmıĢtır. Ayfer 

Özçelik; age, s. 20 

635 Kemal Beydilli, agm, s. 119 

636 Murat Yılmaz, Sancak: Drina‟nın Öbür Yakası Kimlik OluĢumu ve Otonomi, ĠHH Yayınları, 

Ġstanbul, 2004, s. 140. 

122

Avusturya‘ya karĢı olduğunu söylemiĢtir 637 . ĠĢkodra tarafında Liyes Dağı'na büyük 

toplar yerleĢtirilip asker sevkıyâtı yapılmıĢtır. Muhtemel bir Avusturya saldırısının 

buradaki açıktan geleceğini düĢünen Prens Nikola, ĠĢkodra Gölü‘yle deniz arasındaki 

sınırda gerekli önlemleri almıĢtır 638 . Amerika‘daki Karadağ diasporası, Çetine‘yi telgraf 

yağmuruna tutmuĢ ve ―Gelelim biz savaşa hazırız.‖ mesajı vermiĢtir 639 . Nikola bu 

hazırlıkları yaparken diğer taraftan da yanlıĢ anlaĢılmaları engellemek için PadiĢaha iyi 

niyetle bağlı olduğunu beyân etmiĢtir 640 . 

Görüldüğü gibi MeĢrutiyet‘in ilanı Balkanlarda bir domino taĢı etkisi yapmıĢ ve 

Avusturya Macaristan Bosna‘yı iĢgal ederken paniğe kapılan Karadağ Bar limanında 

kontrolü eline almıĢtır. 

MeĢrutiyet ilan edildikten sonra, Osmanlı Karadağ iliĢkilerinde çok önemli bir 

unsur olan Anavutlar arasında kaynaĢmalar baĢlamıĢtır. Umumi af ilan edilmiĢ ve isyan 

ederek Karadağ‘a kaçan Arnavutlar af nedeniyle geri dönmüĢlerdir. Affedilenlerin 

geride bıraktıkları arazi, arazi hâsılatları ve emlak mazbataları da geri verilmiĢtir 641 . 

Fakat bu olumlu hava fazla uzun sürmemiĢtir. 1908 Jön Türk devrimine verdikleri 

destek ve verilen sözler nedeniyle 642 Arnavutluk‘ta yeniden açılan Arnavut okulları ve 

Bahskim Kulüpleri‘nin yanında Arnavutça yayınlar, Ġttihat ve Terakki‘nin yönetimi 

tamamen eline almasıyla birlikte son bulmuĢtur. Okullar kapatılmıĢ ve Arnavutça 

yayınlara yasak getirilmiĢtir 643 . MeĢrutiyet‘in ilânında oynadıkları büyük role rağmen, 

arka plana itilmiĢliğin verdiği bir eziklikle 644 Arnavutlar, otonomi isteklerine hız 

vermiĢler ve Ġttihat Terakki‘ye değil; Anayasaya, Arnavutluk‘a ve Arnavutçaya bağlılık 

yemini etmeye baĢlanmıĢlardır. ĠĢkodra‘da anayasal düzenin Ģerefine düzenlenen bir 

kutlama toplantısında, konuĢmalarda her ne kadar Osmanlılık vurgusu yapılsa da artık 

her Ģey değiĢmeye baĢlamıĢtır. Jön Türk subaylarından birisi olan Kâzım Bey, ―Şu 

637 BOA, DH.MKT, 2662/97. 

638 BOA, DH.MKT, 2736/59. 

639 Aram Andonyan, age, s. 59. 

640 BOA, Y.PRK.NMH, 10/87. 

641 BOA, DH.MKT, 2635/71 

642 Gazmend Shpuza, ―Arnavutluk ve Jöntürk Devrimi‖ Osmanlı-Siyasi, C. 2, YTY, Ankara 1999, s. 472 

643 ―Arnavutluk‖ Ġnönü Ansiklopedisi, MEB, C. III, Ankara 1949, s. 374-375. 

644 Bayram Kodaman, ―Osmanlı Siyasi Tarihi 1876-1920‖ D.G. B.Ġ.T., C.12, s. 130. Ahmet Turan Alkan, 

age, s. 58. 

123

andan itibaren hiçbir Müslüman, Hıristiyan ve diğer milletler mevzu-u bahis değildir, 

sadece Oslanlı milleti vardır.” dese de onun sözünü kesen bir Arnavut, “Arnavutlar 

sadece Arnavuttur ve onlar, Sultanın hâkimiyeti altında bağımsız Balkan Devletleri 

Konfederasyonu içindeki ve hür Arnavutluk’taki yerlerini aldıkları zaman ancak hür 

olacaklardır” demesi, 645 Arnavutluk‘taki bu ayrıĢmanın bir delili niteliğindedir. 

II. MeĢrutiyet‘in ilânıyla birlikte Osmanlı BarıĢını (Pax Ottomano) hedef alan 

millet sistemi ―çürümüĢ‖tür. YanlıĢ teĢhis ve yanlıĢ politikalarla Ġmparatorluk, zor 

durumdan kurtarılmaya çalıĢılmıĢtır 646 . Karadağ‘ın, Osmanlı komĢusu Arnavutluk‘ta 

meĢrutiyet algısı çok farklıdır. Ġttihat ve Terakkicilerin yansıttığı MeĢrutiyet‘le Arnavut 

halkının hayal ettiği MeĢrutiyet çok farklı yerlerdedir. Halk âdeta ―Ġlahi bir devrin‖ 

baĢladığına inanmıĢtır. Onlar için MeĢrutiyet demek sınırdaki sorunların dolayısıyla 

Karadağ sorununun halledilmesi demektir. Tüm bunların aksine bölgede ―Ġttihatçı‖larla 

sıradan halka adâletin farklı Ģekilde iĢletilmesi, Arnavutları küstürmüĢtür 647 . 

Ġttihatçıların, Abdülhamid‘in neviĢahsına münhasır politikasıyla kendine bağladığı, övgü 

ve iltifatlar sunduğu Arnavut liderlerinin nüfuzunu kırmaya çalıĢmaları, Arnavutluk 

çapında pek hoĢ karĢılanmamıĢtır. Karadağ, Avuturya, Ġtalya, Yunanistan gibi ülkelerin 

kendi topraklarına göz diktiği Arnavutlar, isyana âdeta teĢvik edilmiĢtir. Ġttihatçıların 

yanlıĢ politikası nedeniyle Katolik Malisörler, Karadağ ile anlaĢmıĢ ve bu anlaĢma 

Nikola‘nın bir baĢarısı olarak görülmüĢtür 648 . 

Ġttihatçıların en çok eleĢtirdikleri ve muzdarip oldukları husus, Abdülhamid‘in 

hâfiye teĢkilatıdır. MeĢrutiyet‘in ilân edilmesiyle birlikte bunun sona ermesi için 

giriĢimler baĢlatılmıĢtır. Lâkin, Karadağ sınırında geliĢen bazı hadiseler, Karadağlıların 

645 Peter Bartl, age, s. 274. 

646 Ġlber Ortaylı, Osmanlı BarıĢı, Ufuk Kitap, Ġstanbul 2003, s. 12. Ayrıca bkz. Ġlber Ortaylı, ―Osmanlı 

BarıĢı‖ Türkiye Günlüğü, Ġstanbul 1999, S. 58, s. 12-17. 

647 MeĢrutiyet‘in ilan edildiği gün yaĢanılan sevinç gösterileri biraz abartırlmıĢ Mitroviça‘da devlet 

yetkilileri bile halkla birlikte havaya ateĢ açarak kutlamıĢlardı. Birkaç gün süren bu kutlamalarda, 18 

yaĢında Müslüman bir Arnavut genci eline silah alarak kutlamaya katılmıĢ, lakin yanlıĢlıkla birini 

vurmuĢtur. Vurduğu kiĢi ise Hristiyandır. Bir infaal uyandırabilecek bu korkunç hadise nedeniyle kurallar 

ve kanunlar gereği genç, idam edilmiĢtir. Fakat dört gün sonra yine Mitroviça‘da Süleyman Külçe‘nin 

Ģahit olduğu bir hadise vardır. Buna göre askeri hastanede Ġttihat ve Terakki üyesi bir hademe, Mülazim 

Zihni‘yi öldürmüĢtür. Süleyman Külçe‘nin gözleri önünde meydana gelen hadisenin ardından katil, sırf 

Ġttihat ve Terakki üyesi olduğu için bir müddet hapis yattıktan sonra serbest bırakılmıĢtır. Bununla 

kalmamıĢ birikmiĢ maaĢları da toplu halde verilmiĢtir. Süleyman Külçe, age, s. 355. 

648 Aram Andonyan, age, s. 65. 

124

vermiĢ olduğu rahatsızlık ve dağlı Arnavutlar‘ın olumsuz çalıĢmalarını önlemek ve 

engellemek için bir istisna yapılarak, ĠĢkodra Vilâyetine hafiyelik için bütçe ayrılmasına 

karar verilmiĢtir 649 . 

Anayasa‘nın ilânından sonra kurulmaya baĢlanan 21 tane ―Bashkimi‖ denilen 

Arnavut Birlik Cemiyeti, Abdulhamid‘in tahttan indirilmesine kadar olan süreçte birçok 

Ģehirde faaliyete geçmiĢtir. 650 . 1908 yılında Bashkimi Cemiyetleri bir beyanname 

yayınlayarak ―muhtariyet‖ isteklerini yinelemiĢlerdi. Osmanlı Hükümeti bunun üzerine 

Arnavutların ellerindeki silahları toplama kararı almıĢtır. Karara Ģiddetle karĢı çıkan 

silahlı Arnavutlar, Karadağ‘a kaçmıĢlar ve iltica etmiĢlerdir 651 . 

Politik ve siyasi istikrarsızlık içte bir kısım çalkalanmaların meydana gelmesine 

sebep olmuĢtur. Böylece yönetime karĢı giriĢilen bir ayaklanma niteliği taĢıyan 31 Mart 

Vakası meydana gelmiĢtir. 13 Nisan 1909 da gerçekleĢen 31 Mart (Rumi) Vakası 

Ġstanbul‘da ―irtica‖ hareketi olarak algılanmıĢ, MeĢrutiyet‘i kuran aydın kesimi 

endiĢelendirmiĢ ve Ġstanbul‘daki ayaklanmaları bastırmak amacıyla içlerinde Arnavut 

redif taburları ve Bulgar komitacılarında bulunduğu ―Hareket Ordusu‖ ismi verilen özel 

bir kuvvet hazırlanmıĢtır. Ġstanbul‘a gelen Hareket Ordusu, Mahmud ġevket PaĢa‘nın 

kumandasına girmiĢ ve ayaklanma bastırılmıĢtır. Son derece üzücü hadiselere ―seyirci‖ 

kalmakla suçlanan Abdülhamid, Said PaĢa‘nın baĢkanlığında 26 Nisan 1909‘da 

oluĢturulan Meclis-i Umumi Millî kararıyla 652 27 Nisan 1909‘da hâl fetvası 

yayınlanarak tahttan indirilmiĢtir 653 . 

649 BOA, DH.MKT, 2628 /26. 

650 Peter Bartl, age, s. 276 

651 Abdülhamid devrinde vergi indirimlerinden ve muafiyetlerinden yararlanan Arnavutlar, Ġttihat ve 

Terakki iktidarında her türlü vergiyi vermek zorunda kalmıĢlardır. K. Süssheim, ―Arnavutluk‖, ĠA, C. 1, 

MEB, Ġstanbul 1975, s. 590-591 

652 Kemal Beydilli, agm, s. 120. Sina AkĢin, ġeriatçı Bir Ayaklanma: 31 Mart Olayı, Ġmge Kitabevi 

Yayınları, Ankara 1994, s. 75 

653 Iı. MeĢrutiyet‘in ilanının ardından toplanan meclis, Adülhamid‘in halline karar vermiĢtir. Abdülhamid 

hallinden sonra Çırağan Sarayı‘nda kalmak istemiĢ, lakin kabul edilmeyerek Selanik‘e götürülmüĢtür. 

Beraberindeki 38 kiĢiyle Selanik‘te kalan Abdülhamid, eĢyasını dahi alamadan birkaç valizle trenle 

Selanik‘e götürülmüĢtür. Selanik‘te Alatini KöĢkü‘nde kalan Abdülhamid marangozculuk ve demircilikle 

uğraĢarak vaktini geçirmiĢtir. Ġttihat ve Terakki Hükûmetiyle birlikte iliĢkiler de bozulma noktasına 

gitmiĢ ve Balkan SavaĢı patlak vermiĢtir. I. Dünya SavaĢı‘nın yaĢandığı yıllarda Enver ve Talat PaĢalar 

onun tecrübelerinden istifade etmek için düĢüncelerine baĢvurmuĢlardır. Abdülhamid, 10 ġubat 1918 de 

vefat etmiĢtir. Cevdet Küçük, ―Abdülhamid ıı‖, DĠA, C. 1, TDVY, Ġstanbul 1988, s. 223. Ayrıca bkz. 

Francis McCullagh, The Fall Of Abd-Ul-Hamid , Methuen & Co. Ltd. London 1910, s. 267-273 

125

Böylece 33 yıllık II. Abdülhamid yönetimi sona ermiĢtir. II. MeĢrutiyet‘in 

ilanından sonra Abdülhamid‘in yetkileri azaltılırken dıĢ politikada yönlendirme ve 

insiyatif de Hükümete geçmiĢtir. Ġktidarı önce dolaylı daha sonra da tam olarak ele 

geçiren Ġttihat Terakki hak ve özgürlük vaadeden bir parti olarak ortaya çıkmıĢ olmasına 

rağmen, zamanla ―otokrat‖ bir hal almıĢtır. Muhaliflerini sindirmede kıyasıya 

eleĢtirdikleri Abdülhamid‘ten daha da ileri giderek, tartıĢılacak kararlara imza 

atmıĢlardır 654 . Ġttihat Terakki‘nin hakim olduğu Mebusan Meclisi‘nde alınan kararlarla 

Abdülhamid‘in Balkanlarda kurduğu denge bozulmuĢtur. Abdülhamid ve Nikola hatırına 

ayakta duran Osmanlı Karadağ ĠliĢkileri Abdülhamid‘in tahttan indirilmesiyle bozulma 

sürecine girmiĢtir. 

Abdülhamid‘in ardından tahta çıkan V. Mehmed ReĢad, 27 Nisan 1909-3 

Temmuz 1918) Ġttihat ve Terakki‘nin giderek artan baskıcı ve diktatoryal yönetimiyle 

muhaliflerini ezen bir yönetim anlayıĢıyla çok yıpranmıĢtır 655 . 3 Temmuz 1910‘da Ġttihat 

ve Terakki Partisi mensupları bir kanun çıkartarak kilise ve mekteplerin milletlerin nüfus 

oranlarına göre tayin edilmesi kararı almıĢtır. ĠĢte bu madde Balkanlar‘daki Ġttifakın 

654 Ayfer Özçelik, Kimliğini Arayan MeĢrutiyet, Ġlgi Kültür Sanat, Ġstanbul 2006, s. 13 

655 Ġttihat ve Terakki yönetiminde parti çekiĢmeleri muhalefet iktidar kavgalarıyla geçmiĢtir. Ayrıca değiĢk 

din ve ırktan olan insanları ―Türklük‖ etrafında birleĢtirme gayrerletini mecliste ve mahalli yönetimerde 

uygulamaya çalıĢması mevcut olan memnuniyetsizliği daha da artırmıĢ ve milliyetçi cereyanların artarak 

devam etmesine neden olmuĢtur. Nitekim 1910 yılında uygulamalardan duyguğu memnuniyetsizlik ve 

verilen sözlerin yerine getirilmemesi nedeniyle Arnavutlar isyan bayrağını kaldırmıĢlardı. Kemal Beydilli, 

agm, s. 121 

126

önündeki engelin kaldırılması anlamına gelmektedir 656 . Bundan sonra da Balkan ülkeleri 

ittifak yoluna gitmiĢlerdir 657 . 

III. PRENS NĠKOLA‟NIN OSMANLI VE BALKAN POLĠTĠKASI 

Karadağ, fakirlik ve son derece küçük yüzölçümüne rağmen, ĢaĢırtıcı bir biçimde 

uluslararası platformda çok önemli bir yer edinmiĢti. Çetine‘de 13 yabancı konsolosluk 

ve ironik bir biçimde sadece bir otel bulunması, Karadağ‘ın uluslararası dıĢ politikadaki 

yerinin en açık delilidr 658 . Tabii, bunda Prens Nikola‘nın teĢkilatçı yapısının yanında 

diplomatlıkta gösterdiği maharetin de büyük payı vardır. Berlin AntlaĢması‘ndan sonra 

denize kıyısı olmuĢ, yeni topraklar elde etmiĢti ve artık sadece Rusya‘ya bağımlı kalma 

zamanı geride kalmıĢtır. Dolayısıyla, devletlerarası iliĢkileri geliĢtirmek ve yeni hedefler 

için destek aramaktadır. Bunun için, Nikola, bütün komĢularıyla iyi iliĢkiler kurmaya 

çalıĢmıĢ ve bu doğrultuda ―asırlık düĢmanı‖ Osmanlı Devleti‘yle de iyi iliĢkiler kurmaya 

baĢlamıĢtır. Gerilla sistemiyle, bir kısım eĢkiyalık hareketleriyle bu iĢin yürümeyeceğini 

656 Fatih Sultan Mehmet Ġstanbul‘u fethettiğinde Fener Rum Patrikhanesi‘ni Avrupa Türkiyesindeki bütün 

Hristiyan reayanın hem ruhani ve hem de cismani lideri olarak atamıĢtı. Rum kiliseleri elde ettikleri bu 

üstünlüğü diğerleri üzerinde bir baskı unsuru olarak kullanıyordu. Böylece Kilisler arasında ve bunlara 

bağlı bulunan cemaatler arasında hep bir sürtüĢme ve anlaĢmazlık süregelmiĢtir. Böylece birbirlerini 

düĢman olarak görmüĢlerdir. Kiliseler kanunun değiĢtirilmesiyle birlikte, hangi unsurun nüfusu ihtilaflı 

olan kilise, mektep ve mukaddes yerlerde fazlaysa orası ona ait olacaktır. Balkan devletlerinin ―ekmeğine 

yağ süren‖ bu kararla birlikte Kiliseler kanununun değiĢtirilmesinden kısa bir süre sonra Bulgar - Sırp 

AntlaĢmasını 29 Mayıs 1912'de Bulgar -Yunan AntlaĢması takip etmiĢtir. Ağustos 1912'de Karadağ 

Bulgarlar ile sözlü bir anlaĢma yapmıĢ ve böylece Balkan Ġttifakı tamamlanmıĢtır. Ġsmet Görgülü, On 

Yıllık Harbin Kadrosu 1912 - 1922, TTK, Ankara 1993, s. 9-44. Bulgar ve Yunan Kilisleri Ortadoks 

olmalarına rağmen ayrıydılar. Bulgar kilisesine ekserhhane, Rum Kilisesi‘ne patrikhane denilmektedir. 

Bulgar kilisesinin olmadığı yerlerde Bulgarlar Rum Kiliselerine gidiyordu. Bu da cemaatler arasında 

dinsel çatıĢmalara sebeb oluyor ve siyasi bir yöne doğru kayıyordu. Enver Ziya Karal, age. C. IX, s. 132. 

Kiliseler meselesinin halledilmesi ile ilgili geniĢ bilgi için bkz. Ayfer Özçelik, age, s. 19-79 

657 Abdülhamid, ―İttihatçıların sergiledikleri “aşırı milliyetçi” tavır ve “lüzumsuz gururları” olmasaydı 

bu üç devlet ve Karadağ Kralı asla birleşemezlerdi” demiĢtir. Joan Haslip, age, s. 331 Balkan 

milletlerinin Osmanlı Devleti aleyhinde birleĢebilmelerinin nedenlerinden birisi olan ―Kilise Kanunu”nun 

çıkarılmasıyla oluĢan bu durum, yani Balkan devletlerinin (Karadağ, Bulgaristan, Yunanistan, Sırbistan) 

ittifak haberini kendisini Ġstanbul‘a götürmeye gelen heyetten almıĢtır. Gazeteleri takip etmesine müsaade 

edilmediği için gündemdeki geliĢmeleri bilmeyen Abdülhamid‘in, bu birleĢmeden haberi yoktu. Bu 

duruma çok üzülen Abdülhamid, Balkan Ġttifakı‘nı hayretle karĢılamıĢtır. Kendisini almaya gelen heyete 

―Kilise Meselesi‖nin halledilip halledilmediğini sormuĢ ve halledildiğini öğrenince söz konusu bu ittifakın 

gerçekleĢme sebebini anlamıĢtır. Cevdet Küçük, ―Abdülhamid II‖, DĠA, C. 1, TDVY, Ġstanbul 1988, s. 

223 

658 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi, C.2, s. 279 

127

anlamıĢtır 659 . Nikola, eğitimini Venedik‘te ve Fransa‘da aldığı için Avrupa âdetlerine ve 

görgüsüne olduğu kadar siyasetine de âĢinadır 660 . Dolayısıyla Nikola‘nın dıĢ politikada 

Avrupâi yaklaĢımlar sergilemesinde, sahip olduğu bu altyapının büyük etkisi vardır. 

A. KARADAĞ‟IN ANTĠK SIRP ĠMPARATROLUĞU‟NU YENĠDEN 

KURMA EMELĠ 

Karadağ‘ın hedeflerinden biri, hiç Ģüphesiz ki ĠĢkodra‘ydı. Bu Ģehri ele geçirmek 

ve orayı hâkimiyeti altına almak tarih hedeflerinden biriydi. Bu hedefe ulaĢmak için 

zaman zaman akrabalık iliĢkilerini kullararak Ġtalya ve Avusturya‘yla iĢbirliği 

yapacaktır. Özellikle Rusya ile bu noktada iĢbirliği yaptığı bilinmektedir. 661 Mebusan 

Meclisi‘nde ĠĢkodra mebusu Podgoriçeli Yusuf Efendi bir konuĢma yaparak 

Karadağlılarla bu Ģartlarda bir sulhun iyi olmayacağını söylemiĢ ve kaybedilecek 

yerlerin önemli yerler olduğu, Karadağlıların amaçlarının yoksulluktan kurtulmak değil 

ĠĢkodra‘yı zaptetmek ve sınırlarını Bulgaristan ve Sırbistan‘la birleĢtirmek olduğunu 

ifade etmiĢtir. Ġstenen yerlere harita üzerinde dikkatlice bakılırsa Rumeli‘nin kilidi 

konumunda yerler olduğunu söylemiĢtir 662 . 

Prens Nikola‘nın bir diğer amacı ise akraba devlet olarak gördüğü Sırbistan‘la 

birleĢerek Sırbistan Krallığı‘nın baĢına geçmek ve Antik Sırp Ġmparatorluğu‘nu yeniden 

canlandırarak Ġmparatorluğun ―Çar‖ı ya da ―Prizren‖i olmak istiyordu. Nikola 

kendisinden önceki vladikaların aksine, ―vatanseverlik‖ üzerinde durmuĢ, Ģiirler, Ģarkılar 

yazmıĢtır. Bir Ģarkısında ―Let me see Prizren- For it is mine. I shall come to my home!‖ 

(Benim olan Prizren‘i görmeme izin verin, Evime geleceğim!)diyerek, Prizren 

üzerindeki emellerini de söylemiĢtir 663 . 


660 Mehmed Suphi, Karadağ ve Ordusu Karadağ‟ın Ahvâl-i Tarihiye ve Coğrafyasıyla Kuvve-i 

Askeriyesinden Bahistir, Kütüphane-i Ġslam ve Askeri Tüccarzâde Ġbrahim Hilmi, Kostantiniyye 1317, s. 

15 

661 Bilgin Çelik, age, s. 48 

662 Podgoriçeli Yusuf Efendi‘nin konuĢmasının metninin tamamı için bkz Ahmet Mithat Efendi, age, s. 

225-227 

663 M. Edith Durham, ―King Nikola of Montenegro‖ Contemporary Review, Volume. 119, (1921, Jan- 

June), s. 473 

128

Diğer bir husus ise Karadağ Prensi‘nin Bulgaristan prensi olmak istemesidir 664 . 

Ġleride Bosna kralı olacağı ve Rusya‘nın Karadağ prensi idaresinde bir Sırbistan istediği 

bilinmektedir 665 . Aynı sene Karadağ Prensi‘nin kızının evlilik merasimi için 

Petersburg‘a gitmesi, bu idiaları güçlendirmiĢtir 666 . 

Ayrıca, Prens Nikola, kızlarını Avrupalı prenslerle evlendirerek kendine 

müttefikler sağlama yoluna gitmiĢtir. Örneğin; Ġtalya‘nın gelecekteki kralı olan Emanuel 

ve Sırbistan Kralı Peter Karacorceviç ile kızlarını evlendirerek onların ―kayınbabası‖ 

olmuĢtur. 667 M. Edith Durham, bu durumu, Nikola‘nın Avrupa‘yı ―barıĢçıl bir sızmayla‖ 

fethetmesi olarak açıklamıĢtır. Kalan iki kızı Xenia ve Vera‘yı Bulgaristan ve 

Yunanistan prensleriyle evlendirmeyi düĢündüğünü belirtmiĢtir 668 . Kurduğu akrabalıklar 

ve iyi iliĢkiler nedeniyle, bu gidiĢle Karadağ‘ın Balkan sorununda çok önemli bir 

―element‖ haline gelebileceği gazetelerde dile getirilmiĢtir 669 . 

BaĢka bir açıdan bakıldığında Rusya ile Avusturya arasında denge siyaseti güden 

Karadağ, Rusya‘dan para yardımı almayı baĢarmıĢtır 670 . Avusturya, Karadağ‘ı 

endiĢelendiren bir devlet konumundadır. Berlin AntlaĢması‘ndan bu yana denizden ve 

karadan Bosna Hersek üzerinden ve Novipazar üzerindeki emellerinde bariz bir Ģekilde 

Karadağ‘a karĢı olumsuz fikirler beslediği sezilmektedir. Nikola için, bu noktada hem 

Viyana‘yla hem de Petersburg‘la iyi iliĢkiler kurma zorunluluğu vardır. Lâkin Rusya ile 

Avusturya‘nın arasının iyi olmadığı göz önünde bulundurulursa, bu iĢin hiç de kolay 

olmayacağı âĢikârdır. Çok ―esnek‖ bir siyaset güderek iki tarafın arasında kalmamaya 

özen göstermiĢtir. Avusturya‘nın Selanik yoluyla Akdeniz‘e çıkma hedefi ancak 

Novipazar yolundan gerçekleĢebilirdi. Sırbistan‘la birlikte hareket ederek Novipazar 

yolunu her an kapatmaları ihtimali karĢısında Avusutrya, Karadağ‘a karĢı hep hazır 

beklemiĢtir 671 . 

664 BOA, Y.E.E., 46/122 

665 BOA, Y.PRK. TKM, 15/20 

666 BOA, Y.PRK. UM, 15/25 

667 Meydan Larousse, C. 9, s.354 

668 M. Edith Durham, Twenyt Years Of Balkan Tangle, George Allen& Unwin Ltd, London 1920, s. 34- 

35 

669 New York Times, ―The Revival of Montenegro‖ 29 September 1896 

670 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi, C.2, s. 35 


129

Karadağ Prensi bununla da kalmamıĢ Ġtalya Kralı Vittor Emanuelle ile kızını 

evlendirerek onların hem maddi hem de manevi desteğini almıĢtır. Böylece, 

Balkanlar‘da Avusturya‘nın etkinliğine karĢı olan Ġtalya‘nın Karadağ‘a maddi yardım ve 

yatırım da yapmasını sağlamıĢtır 672 . 

Sırbistan‘la iliĢkilerinde ise bir taraftan dostluğu benimserken diğer taraftan da 

rekabeti göz ardı etmemiĢtir. Nikola, vârisi olmayan Sırbistan Prensi Mihailo ile 

anlaĢma yaparak ileride birleĢme kararı almıĢlardır 673 . 1866 yılında Avrupa‘da 

baĢgösteren krizden istifade ederek Sırbistan‘la anlaĢan Karadağ, Mihailo‘nun 

önderliğinde ―Balkan Ġttifakı‖nı oluĢturmaya çalıĢmıĢtır. Bunun için de ortamın 

hazırlanması gerekmiĢtir. Karadağ, komĢu köylerdeki Hıristiyan ve Müslüman halkın 

Osmanlı‘ya karĢı olan memnuniyetsizliklerini destekleyerek bir isyan çıkarmak ve bu 

isyanı destekleyerek birleĢme arzusundadır. 1868 yılında Sırbistan Prensi Mihailo bir 

suikasta kurban gidince bütün planlar suya düĢmüĢtür. 674 Nikola, bunun üzerine tahta 

oturma ihtimali olan iki Sırp hanedanıyla akrabalık tesis etmiĢtir. Henüz tahttan uzak 

olan Petar Karageorgevich ile kızını evlendiriken, diğer taraftan, tahtta olan Kral 

Aleksandır Obrenoviç‘in ailesinden bir kızı, oğlu Mirko ile evlendirerek her iki ihtimali 

de değerlendirmiĢtir 675 . Karadağ Prensi Ġstanbul ziyaretlerinden birinde Abdülhamid‘e 

hayallerinden birinin Karadağ ile Sırbistan‘ı birleĢtirmek ve Sırbistan kralı olmak 

olduğunu söylemiĢtir 676 . Oğlu Mirko‘yu da Sırbistan Kralı Aleksandır Kostantinoviç‘in 

kuzeni Natalie Kostantinoviç ile evlendirince, oğluna Sırbistan kralı olma yolu 

açılmıĢtır. 1903 yılında Kral Aleksandır suikaste kurban gidince herkes Mirko‘nun artık 

Sırbistan kralı olacağını düĢünmeye baĢlamıĢtır. Bu da Nikola‘nın hedeflerine çok 

yaklaĢtığı bir zamandır. Lâkin, Rusya için artık Nikola ―tek dost‖ değildir. Rus dıĢ 

politikası değiĢmiĢ ve Karadağ‘a bu konuda destek verilmemiĢtir 677 . Hatırlanacağı üzere 

1895 yılında Rusya, Balkanları ―ikinci öncelik‖ haline gitirerek yönünü uzak doğuya 


673 Jelavich, age, C.2, s. 35 

674 Jelavich, age, C. 2, s. 364-365 

675 Marco Houston, age, s.180-183, BOA, Y.A.HUS. 429/51, Aram Andonyan, age, s. 61 

676 Tahsin PaĢa, age, s 87 

677 M. Edith Durham, ―King Nikola of Montenegro‖ age, s. 474-475 

130

çevirmiĢtir 678 . Bu da baĢta Karadağ olmak üzere Balkan devletleri üzerindeki Rus 

baskısının azalmasına, Osmanlı Devleti ile iliĢkilerin yumuĢamasına yol açmıĢtır. Zaten 

1912 yılına kadar bir daha da Balkanlar‘da bir Slav birleĢmesi söz konusu olmayacaktır. 

Nikola‘nın buradaki amacı, geçici olarak tahttan ferâgat etse de, Mihailo‘nun ölümünün 

ardından Büyük Sırbistan‘ın baĢına geçme hayalidir 679 . 

Son olarak kimi yazarlara göre Nikola, Abdülhamid‘in ―vesvese ve 

idaresizliğini‖ çok güzel kullanmıĢtır. Böylece Nikola, büyük hadiseler çıkartıp büyük 

devletlerin tepkisini çekmek yerine sınırda küçük hadiseler ve sınır çatıĢmaları 

çıkartarak manipülasyonla olayları büyütmek ve bu Ģekilde büyük devletlerin dikkatini 

çekmek planını uygulamıĢtır 680 . AnlaĢılıyor ki küçük sınır çekiĢmelerini Nikola, ülke 

menfaatine daha uygun görmektedir. 

B. PRENS NĠKOLA‟NIN ERMENĠ MESELESĠ ve OSMANLI-YUNAN 

SAVAġINDAKĠ TAVRI 

Osmanlı Devleti, 19. yy sonlarında özellikle 1895 yılı itibarıyla Ġstanbul ve 

Balkanlar‘da meydana gelen Ermeni olaylarıyla çalkalanıyordu. 1895‘te Ermeni Hınçak 

Komitesi Ġstanbul‘daki sefâretlere Fransızca yazılmıĢ bir bildiri gönderererek, yasak 

olmasına rağmen Ġstanubul‘da gösteri yapacaklarını ilan etmiĢtir. Ġzinsiz gösteri yapan 

2000‘e yakın Ermeni, güvenlik güçlerinin müdahalesiyle karĢılaĢmıĢ ve yaklaĢık 172 

kiĢi bu olaylarda can vermiĢtir. Ağustos 1896‘da Osmanlı Bankası‘na baskın düzenleyen 

Ermenilerle güvenlik güçleri arasında silahlı çatıĢmalar meydana gelmiĢ ve birçok insan 

ölmüĢtür 681 . 

Tam bu sırada Prens Nikola, Ġstanbul‘daki maslahtgüzârlığa bir emir göndererek 

Ermeni olaylarıyla çalkalanan Ġstanbul‘da yaĢayan Karadağlıların, Ermeni göstericilere 

kesinlikle destek vermemeleri ve iĢtirak etmemelerini istemiĢtir 682 . Bunun anlamı, 

678 Yuluğ Tekin Kurat, ―1878-1919 Arasında Türk-Rus ĠliĢkileri‖ Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C.16 S. 

27, AÜDTCF Tarih Bölümü, Ankara 1992, s. 133-143 

679 Elisabeth Roberts, age, s. 234 

680 Süleyman Külçe, age, s. 311 

681 Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1983, s. 149,165 

682 BOA, Y.PRK.BġK, 46/40 

131

Ermeni meselesinde Prens Nikola‘nın, tavrını net olarak Osmanlı Devleti‘nden yana 

koymasıdır. 

Son olarak Ģunu da ilave etmeliyiz ki, Karadağ Hâriciye Nâzırının, Prensi 

temsilen geldiği Ġstanbul‘da, Ermenilerden ele geçirilen ve Tophane-i Âmire'de 

sergilenen humbaraları ziyaret etmesi 683 de Ermeni sorununda Osmanlı Devleti‘ne 

verdikleri desteği sembolize etmesi açısından çok önemli anlamlar içermektedir. 

Unutulmamalıdır ki diplomaside sembolik ziyaretlerin taĢıdığı büyük mesajlar vardır. 

Karadağ‘ın Osmanlı-Yunan SavaĢındaki tavrı ise yine Osmanlı Devleti‘nden 

yanadır. Bilindiği gibi Yunan meselesi, 19. yy sonlarında Osmanlı Devleti‘ni meĢgul 

eden bir diğer meseledir. Bağımsızlığının ardından toprak talepleriyle gündeme gelen 

Yunanistan, Osmanlı Devleti‘yle savaĢa giriĢmiĢ ve yenilmiĢtir. 

Daha savaĢ devam ederken, New York Times gazetesi 20 Nisan 1897 tarihli 

nüshasında Karadağ‘ın Sırbistan ve Bulgaristan ile ittifak anlaĢması yaptığını yazmıĢtır. 

Söz konusu bu birlğin Avusturya ve Osmanlı Devleti‘ne karĢı yapılan bir anlaĢma 

özelliği taĢımasının yanında ―panhelenik‖ yayılmacı giriĢimlere karĢı da bir birlik 

olduğu vurgusu yapılmıĢtır. Karadağ, direkt olarak Osmanlı Devleti‘nin tepkisini üzerine 

çekmemek için tarafsızlık konusundaki kesin tavrını koruyacağını ve Osmanlı Yunan 

çekiĢmesinde Yunanistan‘ı desteklemiyeceğini belirtmiĢtir 684 . Zaten o yıllarda 

gündemde olan Osmanlı Yunan savaĢı göz önüne alındığında böyle bir ittifak 

anlaĢmasının doğal bir refleks olduğu anlaĢılmaktadır. Harbin sonunda II. Abdülhamid‘e 

bir tebrik mesajı göndererek savaĢtan galip ayrılmasını kutlamıĢtır. Osmanlı Devleti‘nin 

Osmanlı-Yunan SavaĢı‘nda Dömeke‘deki baĢarısının ardından galibiyet haberi 27 

Mayıs 1897‘de Prens Nikola‘nın beĢinci kızı Prenses Anna (1874–1971)‘nın Battenberg 

Prensi Franz Joseph (1861 –1924) ile evlenme merasimi münasebetiyle tertip edilen özel 

gösteri için sarayda bulunduğu sırada kendisine iletilmiĢtir. Osmanlı ordusunu ve Sultan 

Abdülhamid‘i tebrik ederek Osmanlı ordusuna övgüler yağdırmıĢtır. Osmanlı 

kumandanları hakkındaki hoĢnutluğu göstermek için vesile arayan Prens Nikola, Çetine 

Sefiri Ahmet Fevzi PaĢa‘ya, taĢıdığı askerî rütbeden dolayı hem Sultan Abdülhamid‘in 

683 BOA, Y.PRK.ASK, 115/34 

684 New York Times, ―Neutral Alliance Formed‖ 20 April 1897 

132

hem de Osmanlı askerlerinin bir vekili sayarak kendisine birinci dereceden ‗Danilo‘ 

niĢanını küçük tâcıyla beraber ―askerî liyâkat altın madalyası‖ takdim etmiĢtir 685 . Yine 

bu vesileyle Prens Nikola, Sefâret-i Seniyye Ġkinci Kâtibi Nâzım ve Kâtib Hakkı Nef‘î 

Beylerle Ülgün ġehbenderi Serkiz Efendi‘ye de gümüĢ madalya takdim etmiĢtir 686 . 

Osmanlı Devleti‘nin Osmanlı- Yunan SavaĢı‘nda gösterdiği baĢarı büyük yankı 

uyandırmıĢtır. Öyleki, Prens Nikola, Osmanlı Devleti‘yle taarruz ve savunma ittifakı 

kurmak istediğini dile getirmiĢti 687 . Karadağ‘ın PadiĢaha ve Osmanlı Devleti‘ne karĢı 

―samimi‖ bir siyaset uyguladığı görülmektedir. Bu samimi siyasetin devamı için Bâb-ı 

Âli‘den hassasiyet isteniyordu 688 . William Le Quex, 1907 yılında Yakındoğu‘ya yaptığı 

gezide, yanına uğradığı Prens Nikola‘ya Osmanlı Devleti‘yle iliĢkisini sorduğunda 

―…Şu anda barış içindeyiz. Şunu memmuniyetle ifade edebilirim ki, Türkiye ile çok iyi 

ilişkiler içindeyiz.” demiĢtir 689 . 

1896 yılı, Karadağ‘ın silah ve mühimmat sevkiyatı yaptığı ve savaĢ hazırlığı 

içinde olduğu söylentilerinin sıkça duyulduğu bir yıldır. Ayrıca, Karadağ, bu yıllarda 

çok büyük mali kriz içerisindedir. Ekonomisi, dıĢ güçlerden para yardımı ve borç alacak 

derecede bozulmuĢtur 690 . Bu durumda Rusya‘nın Karadağ‘a yardım olarak verilen otuz 

bin tüfeğin, cephanesiyle birlikte Karadağ askerine dağıtıldığı, yaklaĢık 4000 askerin 

silah altına alındığı rivayetleri 691 , akıllara ―Acaba Karadağ savaĢa mı hazırlanıyor?‖ 

sorusunu getirmiĢtir. Karadağ‘dan yapılan açıklamada ise askerleri ve halkı ―yoklama‖ 

ettiklerini ve savaĢa hazır olmaları tavsiyesinde bulundukları ifade edilmiĢtir 692 . Kosova 

Fırkası Kumandanlığının verdiği istihbari bilgiye göre de bir savaĢ hazırlığı söz 

685 BOA, Y.A.HUS, 374/3 

686 Metin Hülagu, Osmanlı Yunan SavaĢı Abdülhamid‟in Zaferi, Yitik Hazine Yayınları, Ġzmir 2008, s. 

249-250 

687 BOA,Y.PRK.EġA, 27/87 

688 BOA, Ġ.HUS, 148/1324/L-049 

689 William Le Queux, An observer in the Near East, Doubleday, Page & Company, New York 1907, s. 

32 

690 BOA, Y.PRK EġA, 15/25 

691 BOA, Y.PRK.EġA, 21/21. BOA, Y.A.HUS, 343/37. Otuz bin tüfeğin bir kısmı çifte atıĢlı modern 

silahlardır. BOA, Y.A.HUS, 383/114, 24/Za/1315 (Hicrî) YaklaĢık bir ay sonra gelen bir telgraftada 50 

bin Nikolas tüfeği verildiği yazmaktadır. BOA, Y.MTV, 177/215, BOA, Y.A.HUS, 320 /137 

692 BOA, Y.MTV, 132 /135 

133

konusudur 693 . Silahlanma ve savaĢ ihtimali arttıkça, endiĢeler de artmıĢtır. Özellikle 

KolaĢin tarafında otuz kırk araba cephane ve asker sevkiyatı dikkat çekmiĢtir 694 . 

Prens Nikola, endiĢeleri biraz olsun dindirmek ve Osmanlı Devleti‘nin yanında 

olduğunu göstermek için ĠĢkodra Valisi ile görüĢme talebinde bulunmuĢtur 695 . 

Podgoriçe'de bulunduğu sırada Karadağlı yetkililere, karıĢıklığa mahal vermemeleri ve 

Osmanlı vatandaĢları ile ilgili iĢlerin bir an evvel yerine getirilmesi emrini vermesi 696 

tansiyonu düĢürmeye yönelik adımlar olmuĢtur. Ayrıca, Nikola, Rusya'dan Karadağ'a 

silah ve mühimmat geliĢinin iki ülke arasındaki ―münasebet-i haseneyi‖ bozmayacağı 

konusunda teminat vermiĢ ve Podgoriçe'ye gelerek PadiĢah hakkında iltifat dolu sözler 

söylemiĢtir 697 . Çetine Sefâretine gönderilen bir yazıda geliĢmeler sorulmuĢ ve ―Prensin, 

PadiĢaha sadık olduğu‖ cevabı alınmıĢtır 698 . 

Dikat edilirse, Karadağ‘daki silahlanma giriĢiminin olduğu yılların, Osmanlı- 

Yunan SavaĢı‘nın arefesine denk geldiği görülecektir. 1897‘de meydana gelecek olan 

Osmanlı-Yunan SavaĢı‘nın öncül sarsıntıları belirince, Balkanlar‘da da doğal olarak bir 

endiĢe meydana getirmiĢtir. Karadağ‘daki silahlanmayı Balkanlar‘daki siyasi 

geliĢmelere bağlamak mümkündür. 

Karadağ‘ın 1905 ve 1910 yılları arasında da aralıklarla silahlanma faaliyeti 

içerisinde olduğu bilinmektedir. Maddi sıkıntılara rağmen Karadağ; Rusya, Avuturya, 

Ġtalya ve Almanya‘dan gelen silah ve cephanelerle askerî teĢkilatını donatmıĢtır 699 . Edith 

Durham, 1905 yılında NikĢik‘te Rusya‘dan gelen askerî vagonlarda silahlardan 

bahsederek Rusya‘nın askerî mühimmatını yenileme kararı aldığı zaman, genelde eski 

silahları ve mühimmatı Karadağ‘a gönderdiğini söylemektedir 700 . Rusya 1905‘te silah 

693 BOA, Y.MTV, 132 /235 

694 BOA, Y.A.HUS, 345 /39. BOA, Y.PRK.A, 10 /81 

695 BOA, Y.A.HUS, 341/132 

696 BOA, Y.A.HUS, 343 /67 

697 BOA, Y.A.HUS, 337 /44. BOA, Y.MTV, 138 /16 

698 BOA, Y.A.HUS, 349 /34 

699 Karadağda mali sıkıntılar nedeniyle daimî tabur sıcaklar bahane edilerek terhis edilmiĢtir. BOA, 

Y.PRK.EġA, 36/4 

700 M. Edith Durham, age, s. 116-118 

134

yardımı yapmıĢ, Ġtalya‘dan toplar getirilmiĢ, Almanya‘dan cephane ve top satın 

alınmıĢtır 701 . 

Karadağ‘ın silahlanması, Balkan SavaĢı‘na kadar devam etmiĢtir. 1905-1910 

arası silahlama nedenini siyasi konjonktür ve dıĢ politikadaki geliĢmelere karĢı alınan 

önlemler olarak nitelendirmek doğru olabilir. Ayrıca, Arnavutluk-Karadağ sınırında 

yaĢayan malisörlerin bu süreçte miliyetçilik cereyanının etkisiyle ayaklanma 

teĢebbüsleri, çok sık karĢılaĢılan bir durum hâline gelmiĢtir. Dolasıyıyla, Osmanlı 

Devleti istemese de sınırda baĢına buyruk hareket eden malisörlerin çıkardığı 

karıĢıklıklar ve gruplar hâlinde yaptıkları baskınlar 702 (üç bin kiĢiye varan gruplarla), 

Karadağ‘ı böyle bir silahlanma içine itmiĢtir. 

Osmanlı Devleti‘nde II. MeĢrutiyet‘in ilanına mütaakip Balkanlarda domino taĢı 

etkisi yapan geliĢmelerden Karadağ da etkilenmiĢtir. Bu geliĢmelerden birisi de 

Avusturya-Macaristan‘ın Bosna-Hersek‘i iĢgal etmesidir. Karadağ, en çok Avusturya- 

Macaristan‘ın Bosna Hersek‘i sınırlarına dâhil etmesine tepki göstermiĢtir. Nikola, 

tehlikenin Ġstanbul değil Viyana olduğunu anlamıĢtır 703 . Bosna-Hersek‘in 

Avusturyalıların eline geçmesi, Karadağ ve Sırbistan‘ı endiĢendiriyordu. Bu, 

Karadağlılar ve Sırplar için millî hedeflerinden taviz vermek anlamına gelmektedir. 

Prens Nikola, Avusturya‘nın Bosna Hersek‘i almasını engelemek için gerekirse 

―kanların feda edilmesi‖ çağrısında bulunmuĢtur. Karadağ ve Sırbistan Yenipazar 

konusunda 22 Ekim 1908‘de ittifak antlaĢması yapmıĢlardır. Bunun anlamı, 

Yenipazar‘da ortak bir sınır oluĢturmaktır 704 . 

Görüldüğü gibi II. Abdülhamid‘in, yönetime hakim olduğu birinci dönemde 

Osmanlı-Karadağ iliĢkileri iyi bir seyir izlerken, etkisinin azaldığı ikinci dönemde ise iki 

ülke iliĢkilerinin durağanlaĢtığı ve hatta hayal kırıklığına uğratılan Arnavutlar‘ın sınırda 

meydana getirdiği rahatsızlıklar nedeniyle iliĢkilerin bozulmaya baĢladığı müĢahade 

edilmektedir. Karadağ Prensi‘nin genel itibariyle Osmanlı politikasının da olumlu 

701 BOA, Y.PRK.ASK, 240/67. BOA, Y.MTV, 267/67. BOA, Y.MTV, 279/82 

Arnavutluk‘un kuzeyinde özellikle Karadağ sınırında yaĢayan katolik Arnavutlar 

702 BOA, Y.E.E., 46/93 

703 William Miller, The Story of the Nations …s. 467 

704 Murat Yılmaz, age, s. 140. 

135

olduğu göz önünde bulundurulduğunda, iki devlet iliĢkilerinde Abdülhamid ve Nikola 

faktörünün bariz bir Ģekilde ön plana çıktığı anlaĢılmaktadır. 

IV. ĠKĠ HÜKÜMDAR ARASINDA DOSTLUK ĠLĠġKĠLERĠ 

Abdülhamid ile Nikola‘nın Ģahsi dostluğu, Osmanlı-Karadağ iliĢkilerine çok 

olumlu etki yapmıĢtır. Bu dostluğun Ģifrelerini çözmek ve köklerine bakmak için 

öncelikle Abdülhamid ve Nikola‘nın kiĢisel özelliklerine ve etrafındakiler üzerinde 

bıraktıkları etkiyi incelemekte yarar mülahaza ediyoruz. 

A. AVRUPA ve BALKANLAR‟DA TÜRK ĠMAJI ve ABDÜLHAMĠD‟ĠN 

GAYRETLERĠ 

Abdülhamid‘in gerek yabancı devlet sefirlerine gerekse resmî ziyarette bulunan 

hükümdarlara gösterdiği misafirperverlik, yabancı basın mensuplarına verdiği niĢanlar 

ve hediyler bir ―imaj politikası‖ olarak da değerlendirilebilir. ġehzadelik yıllarından 

itibaren Batının nezdindeki Osmanlı imajı ve dolayısyla Türk imajının çok kötü olduğu 

görülmektedir. Abdülhamid, Avrupalıların, bu yanlı yayınlar sayesinde Osmanlı 

toplumu hakkında yanlıĢ bilgiler edindikleri ve bunların düzeltilmesi gerektiğine 

inanmaktadır. Tahta çıktığında da hem tahta çıkıĢ Ģekli nedeniyle hem de Meclis-i 

Mebusan‘ı dağıtılması nedeniyle imajı bozuktur ve ―acımasız bir müstebid‖ olarak 

görülmektedir 705 . Batı basınında gazete ve dergilerde çıkan yazılar ve karikatürlerde 

Osmanlı Devleti ve II. Abdülhamid, genel anlamda olumsuz olarak lanse edilmiĢtir. 

―Hasta adam‖ olarak karikatürize edilmiĢ Osmanlı Devleti ve Abdülhamid‘in ―Der 

Floh‖, ―Kikerike‖, Ulk‖ gibi dergilerde yer alan karikatürlerinde yansıtılan Osmanlı 

imajı, 706 Abdülhamid‘in çizmek istediğinin tam tersi bir noktadadır. 

705 Özellikle Ġngiltere‘de libarellerin baĢındaki isim Gladstone‘un yazdığı ―Bulgarian Horrors‖ isimli 

kitapçık binlerce basılmıĢ ve tüm avrupaya dağıtılmıĢtı. Bu olumsuz kampanya 1878 de Ġngiltere 

hükûmetini Osmanlı Devleti‘ni desteklemesini engellemiĢti. François Georgeon, age, s. 317-318 

706 Necmettin Alkan, Avrupa Karikatürlerinde II. Abdülhamid Ve Osmanlı Ġmajı, Selis Yayınları, 

Ġstanbul 2006, s.110 Abdülhamid Ermeni ve jöntürk kampanyalarının etkisiyle Avrupa‘da olumsuz Türk 

imajının bir yansıması oarlak ―kan kızılı sultan‖ ―büyük kan akıtıcı sultan‖ olarak karikatürüze edilmiĢtir. 

136

Tam bu noktada Abdülhamid, bir ―imaj politikası‖ ya da ―halkla iliĢkiler 

politikası‖ izleyerek Batıdaki bozuk Osmanlı imajını düzeltmeye çalıĢmıĢtır. Bir taraftan 

Avrupada oluĢturulan olumsuz havayı temizlerken diğer taraftan yeni ve pozitif bir 

Osmanlı görüntüsü oluĢturmak için çeĢitli yollar kullanmıĢtır 707 . Öncelikle konuklarını 

ağırlamakle iĢe baĢlamıĢtır. Ġstanbul‘a Yıldız Sarayı‘na gelen konukları nâzik, görgülü, 

hassas ve ince bir kiĢilikle karĢılaĢmıĢlardır. Yabancı konukların âdeta gönlünü fetheden 

Abdülhamid, 708 ―her türlü önyargıdan uzak‖ bir anlayıĢla ―olumlu‖ tasvir edilmiĢtir 709 . 

Kendi hakkındaki bu olumsuz ―kampanyayı‖ Avrupalı basın mensuplarına para 

dağıtarak, övgü dolu sözler içeren yazılar yazdırarak gizlemeye çalıĢtığını da iddia eden 

yazarlar vardır 710 . 

Ünlü Amerikalı iletiĢimci Antony Robbins, ―İletişim güçtür, etkili 

kullanabilenler kendilerini, dünya deneyimlerini ve dünyanın onlar üzerindeki 

deneyimlerini geğiştirebilirler.” demektedir 711 . Gerçekten de Abdülhamid, iletiĢim 

vasıtalarını etkili kullanabilen bir kiĢiliğe sahiptir. Huzuruna kabul ettiği ziyaretçiler, 

onun hakkında hep iyi Ģeyler söylemiĢlerdir. En çok vurgu yaptıkları husus ise nezâketi, 

etkileyiciliği, iltifatlarıdır. Vambery, onun iltifat etme sanatında usta olduğunu ifade 

etmekte ve kibar olduğunu söylemektedir 712 . Birtakım jestler yaparak karĢısındakini 

etkilediğini belirten Vambery, buna örnek olarak, misafirinin sigarasını kendi elleriyle 

yakmasını ve onu kapıya kadar uğurlamasını göstermiĢtir. DıĢarıdaki yanlıĢ imajıyla 

Francois Georgeon, ―II. Abdülhamid‖ Osmanlı- Siyaset C. 2. YTY, Ankara 1999, s. 272. Ayrıca 19. yy 

avrupasında Abdülhamid ―kan dökücü gerici bir tiran‖ olarak tanımlanmaktaydı. Eric Jan Zürcher, 

ModernleĢen Türkiye Tarihi, ĠletiĢim Yay, Çev: Yasemin Saner Gönen, Ġstanbul 1999 

707 Selim Deringil, Ġktidarın Sembolleri ve Ġdeoloji, II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), Çev: Gül 

Çağalı Güven, YKY, Ġstanbul 2002, s. 142 

708 François Georgeon, age, s. 317-318 

709 Alman kayzeri ıı. Wilhelm 1898‘de yaptığı doğu gezisinde, ziyaret ettiği Ġstanbul‘da Abdülhamid 

tarafından karĢılanıĢı ve iyi iliĢkiler karikatürlere de yansımıĢ ve Abdülhamid Viyana‘da Der Floh da 

1898de yayınlanan karikatürde iki hükümdarın ayakta durduğu yer iç dizaynıyla Avrupa sarayını 

aratmayacak ölçüde güzel bir salondur. II. Wilhelm ve diğer karikatürlerin aksine çok Ģık duran 

kıyafetlerle resmedilen II. Abdülhamid Avrupa halkını ĢaĢırtmıĢtır. Necmettin Alkan, age, s. 152 

710 Nikolae Jorga, Osmanlı Ġmparatorluğu Tarihi, C. 5, Çev: Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yay., Ġstanbul 

2005, s. 514 

711 Antony Robins, Sınırsız Güç, Ġnklap Kitabevi, Çev: Dr. Mehmet Değirmenci, Ġstanbul 1993, s. 8 

712 

GnĢ bilgi için bkz. Mim Kemal Öke, Ġngiliz Casusu Prof. Armnius Vambery‟nin 

Gizli 

Raporlarında II. Abdülhamid ve Dönemi, Üç Dal NeĢriyat, Ġstanbul 1983. Cont Chedomille 

Mijatovich, The Memoirs Of A Balkan Diplomatist, Cassell And Company Ltd. London, Newyork, 

Toronto, Melbourn, 1917, s. 83 

137

konukları üzerinde bıraktığı imajı arasındaki farktan çok iyi yararlandığı ifade 

edilmektedir. Öyleki, ―Kanlı bıçaklı düşmanları dahi bu çekiciliğe kapılırlar.‖ Ģeklinde 

ifadeler kullandığı belirtilmektedir. Konuklarının dikkatini çeken bir diğer özelliği ise 

sadeliğidir. GösteriĢten uzak olması, konuklarını etkilemiĢtir. Gerektiğinde ise 

konuklarına Osmanlı Devleti‘nin azametini sergilemek için onları ―debdebeyle‖ 

karĢılarmıĢ ve misafirperverliğini göstermiĢtir 713 . Abdülhamid, büyükelçilere ve 

ortaelçilere bile zaman zaman hediyeler vermiĢ ve onlarla iliĢkileri iyi tutmuĢtur 714 . 

Abdülhamid, bozulan Osmanlı imajını değiĢtirmek için uluslararası sergileri ve 

fuarları da çok iyi değerlendirmiĢtir. Devletin ―folklorik, etnoğrafik, egzotik‖ yüzünden 

ziyade modern yüzünü göstermeye çalıĢmıĢtır. Hazırlattığı fotoğraf albümleriyle, 

Osmanlı Devleti‘nin geliĢen yüzünü tanıtmaya çalıĢmıĢtır 715 . 

Netice itibariyle Abdülhamid hem Avrupa‘da hem de Balkanlarda halkla iliĢkiler 

operasyonu diyebileceğimiz bir Ģekilde Ġstanbul‘a gelen resmi ziyaretçilere gösterdiği 

yakın ilgi ve alakayla, daha öncesinde yanlıĢ aksettirilmiĢ olan Osmanlı Ġmajı düzeltme 

yolunda önemli adımlar atmıĢtır. 

B. KARADAĞ‟IN BATIDAKĠ ĠMAJI ve NĠKOLA‟IN GAYRETLERĠ 

Nikola‘nın Abdülhamid‘le olan benzerliğinden birisi de ülkesinin ve milletinin 

imajını düzeltme çaba ve gayretidir. Nikola, gerek Grahova SavaĢı sırasında Temmuz 

1853‘te yapılan KolaĢin baskınında, gerekse uzlaĢmaz bir tutum içinde olan Danilo 

döneminde bozulan Karadağ imajını düzeltmeye çalıĢmıĢtır. Ülkesine ziyaretçi sayısını 

artırmanın yollarını aramıĢtır 716 . Danilo döneminde 1858‘de 300 kiĢilik baĢıbozuk 

713 François Georgeon, age, s. 160 

714 Süleyman Kani Ġrtem, Bilinmeyen Abdülhamid Hususi ve Siyasi Hayatı 1, Haz: Osman Selim 

Kocahanoğlu, Temel Yayınları, Ġstanbul 2003, s. 141 

715 1893 ABD‘deki Chigago Sergisi bunlara bir örnektir. Bu sergi için 7500 liralık bir bütçe ayarlanmıĢ ve 

Chigago‘ya Osmanlı sanayi ve sanat ürünlerinin sergilendiği Sultanahmet çeĢmesisin birebir kopyası, 

çarĢısı ve camisiyla adeta bir Osmanlı Köyü kurulmuĢtur. Fotoğrafı da imaj için kullanan Abdülhamid 

kendi zamanında yapılmıĢ ülkenin dört bir tarafındaki eserleri fotoğraflattırmıĢ ve albüm haline 

getirmiĢtir. 1893 yılında bin dokuzyüz civarında fotoğrafı içeren 51 albümü kongre kütüphanesine 

göndermiĢtir. Söz konusu bu albümlerde okullar, sanayi kuruluĢları, köprüler, saraylar, labaratuar 

görüntüleri vb. bir sürü fotoğraf vardır. François Georgeon, age, s. 320-321 


138

grubuna, 717 uyguladığı ―Ģok taktiği‖ 718 ve ―onur‖ olarak gördükleri bir kısım 

davranıĢlar, 719 Karadağ‘a gelen maceraperest gezginlerin, diplomatların, ziyaretçilerin 

kalemine yansımıĢtır 720 . Modern dünyadan çok farklı bir savaĢ anlayıĢlarını anlatan 

kitaplar, Amerika‘da, 721 Ġngiltere‘de hatta Avustralya ve Kanada‘da yayımlanmıĢtır 722 . 

Batının Balkanlar‘ı algılayıĢ Ģeklinin Osmanlı‘yı algılayıĢ Ģeklinden pek farklı 

olduğu söylenemez. Bir Alman yazarın ifadesiyle, Balkanlar, ―Asil Batı Avrupa 

villasının yanında, birbirleriyle anlaşamayan ve sürekli kavga eden birçok halkı 

barındıran bir barakaydı.‖ Ayrıca, ―VahĢi Avrupa‖ olarak nitelendirilmektedir 723 . 

Ġngiltere BaĢbakanı Disraeli‘nin 1876‘da Berlin Meorandumu‘nun kendisine 

danıĢılmadan hazırlandığını söyleyerek Rus Elçisine ―Ġngiltere‘yi Karadağ ve Bosna 

yerine koydunuz 724 ‖ demesi, aslında o dönem Batılı devletlerin Karadağ‘ı algılayıĢ 

Ģeklini çok açık ve net bir Ģekilde ifade etmektedir. 18 ve 19. yy‘da baĢta Avusturya 

Devleti olmak üzere Karadağ‘a gelen Avrupalı seyyahlar, turistler ve politikacıların, 

Karadağ‘ın bu olumsuz imajına etkileri çok büyük olmuĢtur. Bunlara göre, Karadağlılar 

―soylu vahĢi‖ olarak tanımlanırken, Natasha Margulis‘in aktarımıyla Lary Wolf‘un 

kitabında ―medeniyetle barbarlık arasında‖ bir yer gibi ifadeler kullanılmıĢtır 725 . Zaman 

zaman Viyana kaynaklı Nikola aleyhinde yazılar batı basınında yer almaktadır. Aynen 

717 Karadağ‘lı savaĢ geleneği olduğu söylenen bir eylem gerçekleĢtirerek kimi askerlerin dudaklarını 

kimilerinin de burunlarını keserek Hüseyin PaĢa‘ya korku saldıkları ifade edilmektedir. Bu Ģekilde 

Osmanlı askerine korku salmak niyetindeydiler. Elizabeth Roberts, Realm Of The Black Mountain, 

Cornell University Pres, NY 2007, s. 226 

718 Hersek Novi‘de Napolyon‘un askerlerini, düĢmanlarının kesilen kafalarını kaleye asarak ―Ģok taktiği‖ 

uygulamıĢlar ve Fransız askerleri demoralize olmuĢlardı. Cristopher Boehm, Blood Revenge, The 

Anthropology Of Feuding In Montenegro And Other Tribal Societies, University Press Of Kansas, 

USA 1984, s. 34 

719 Karadağlı savaĢçı bir çarpıĢmada çok kötü bir Ģekilde yaralanırsa, onun kanından olan birisi, düĢmanın 

eline geçmemesi için kafasını keserdi. Bu bir Karadağlı için onur sayılıyordu. Cristopher Boehm, age s. 

34. 

720 Barbara Jelavich, age, C.1, s. 169. 

721 George M. Towle, A Brief History of Montenegro, James R. Osgoob and Compony , Boston, 1877, s. 

47-54. 

722 Roy Trevor, Montenegro A Land Of Warriors, Adam&Charles Black, London 1913, s. 44. 

723 Bozidar Jezernik, VahĢi Avrupa Batıda Balkan Ġmajı, Çev: HaĢim Koç, Küre Yay. Ġstanbul 2006, s. 

2. 

724 Kemal Baltalı, ―1875 Hersek Ayaklanmasının Uluslar Arası Bir Nitelik Kazanması‖, Belleten, C. LI, 

S.199, TTK, Ankara 1987, s. 219. 

725 Natasha Margulis, age, s. 5. 

139

Abdülhamid‘in ―ruh sağlığı‖ ile ilgili yapılan haberler gibi Nikola‘nın ―akıl sağlığı‖ ile 

ilgili haberler çıkmıĢtır. Chronicles‘in Viyana muhabiri Karadağ Prensi‘nin ―akli 

melekelerinde bir sorun yaĢadığı ―Ģiddetli sinirsel iritasyon‖ yaĢadığı belirtilmiĢtir. 

―Prens Akıl hastası oluyor‖ baĢlığıyla verilen haberde Prensin ―despotik‖ tavırlar 

sergilediği ve iki rahibin yardım dilemek için Petersburg‘a gittiği yazmıĢtır 726 . 

Bu arada Nikola‘nın, Osmanlı ve Avrupa kamuyoundaki Karadağ ve Karadağlı 

imajını ve anlayıĢını değiĢtirme yolundaki çabalarına da değinmeden geçemeyeceğiz. 

Prens Nikola, Ġtalya ve Fransa‘nın en saygın okulunda eğitim görmüĢ, modernizmi 

benimseyen, çağdaĢ, dolayısıyla Karadağ sınırlarını aĢarak Avrupa‘yı ve Rusya‘yı 

görmüĢ, seleflerine nazaran açıkgörüĢlü bir yapıya sahipti. Bu, onun siyaset anlayıĢına 

da yansımıĢtı. Karadağ‘ı kabile anlayıĢından çıkararak modern bir devlet haline getirme 

gayreti içine girmiĢti. Toplumsal bir dönüĢüm yaĢayan Karadağ toplumunda, Nikola, 

1862 yılında ―kafa kesme âdetine‖ son vermiĢtir. Bu gibi âdetleri yasaklayarak birtakım 

tedbirler almıĢtır 727 . 

George M. Towle, Nikola‘yı ―en ilgniç kiĢiliklerden birisi‖ olarak tanımlamıĢtır. 

Gelen her turist ve seyyah üzerinde olumlu bir etki bırakmaya çalıĢan Nikola, bir turistin 

ifadesiyle, ―dürüst, centilmen ve nâzik birisi‖ idi 728 . Bu sözler, ziyaretçiler üzerinde 

bıraktığı intibalardan biridir. 1907‘de kendisiyle baĢ baĢa görüĢme fırsatı bulan Ġngiliz 

araĢtırmacı William Le Queux ise Nikola‘nın yakın ilgisiyle karĢılaĢmıĢtı. Kendisine 

timsah derisi sigaralığından sigara ikram ediĢi ve sigarasını kendi elleriyle yakması, 

güzel bir etki bırakmıĢtır 729 . 1908 yılında otomobille Çetine‘ye giden Hutchinson, 

Prens‘in sadeliğine ve halka olan sevgisine değinerek “Prens olmasına kaşrın, kepi, 

uyruklarının giydiğiyle aynıydı. Halkını sevecen bir gülümseyişle selamladı ve sigarasını 

tüttürerek geçti.” demiĢtir. Ayrıca, onun Dalmaçya‘dan Karadağ‘a gelen yeni yol 

726 New York Times, ―A Prince Becoming Insane‖ 20 October 1892. 

727 Safet Bancoviç, ―Müslümanların Karadağ‘dan 19. Yüzyıldaki Göçü‖, Muhacirlerin Ġzinde, Derleyen, 

Hayri KolaĢinli -Editör, Mirze Mehmet Zorbay, Lotus yayınları, 2004, s. 16 

728 George M. Towle, age, s. 25 William Denton, 1877 yılında yazdığı eserinde Prens Nikola ile ilgili 

olarak centilmen cesur ve kahraman birisi olarak bahsetmektedir. Denton ayrıca yazdığı kitabı ona ithaf 

etmiĢtir. William Denton, Montenegro: Its People and Their History, Daldy Isbister&Co. 1877, s. 1 

729 William Le Queux, An Observer in the Near East, Doubleday, Page & Company,New York 1907, 

s.32 

140

güzargâhını onaylayarak yabancıların Karadağ‘ı ziyaretini kolaylaĢtırdığını ifade 

etmiĢtir 730 . 

Prens Nikola, bağımsızlık sürecinde Panslavist siyasetten etkilenmiĢ ve bağımsız 

bir Karadağ Devleti kurmak için büyük çaba sarf etmiĢtir. Türklere karĢı duyduğu 

düĢmanlık siyaseti ebedi değildir. Zira II. Abdülhamid‘le uzun süren dostlukları olduğu 

çeĢitli kaynaklardan, Osmanlı belgelerinden net bir Ģekilde anlaĢılmaktadır. Prens 

Nikola, yazdığı bir ―Türk‘e‖ isimli beyitte 

Sen benim eski düĢmanım isen de , 

Senin kıymetini düĢürmek isteyenlere kızarım! 

Cenkte sana kim denk olabilir sorarım! 

Biz müstesna! Biz bir avuç fıkara 

ġimdi ki artık birbirimizi tanıyoruz 

ġeci kalplere lâyık olan karĢılıklı hürmet ve takdiri birbirimize gösterelim‖ 731 . 

Görüldüğü gibi, beyitte, dostluğa davet vardır. DüĢmanlığın sonsuza kadar 

olmadığı vurgusu yapılmaktadır. 

C. ABDÜLHAMĠD ve NĠKOLA‟NIN DOSTLUK ĠLĠġKĠLERĠNĠ 

ETKĠLEYEN TEMEL FAKTÖRLER 

Abdülhamid ve Nikola‘nın dostluklarının temelinde bazı ortak paydalar yattığı 

da müĢahede edilmiĢtir. ġöyle ki; Fransızca bilmeleri, yaĢıt olmaları, ikisinin de 9 kız 

çocuğu sahibi olması, tiyatro sevmeleri, Ģâirlik yönleri, sigara tutkuları, dinî kimlikleri, 

misafirperverlikleri sayabileceğimiz ortak yönlerdendir. Ġkisi de Batıya dönük; ama 

geleneklerine bağlı idi. Kısacası, bir araya geldiklerinde konuĢacak, tartıĢacak çok 

mevzuları vardı ve kuĢak çatıĢması yaĢamaları en büyük ortak paydalardan biridir. 

Abdülhamid ve Prens Nikola‘nın bu denli iyi diyalog kurmalarında birtakım 

ortak noktaların ve benzerliklerin de etkili olduğu söylenmektedir. ĠletiĢim, dostlukta 

anlaĢma ve diyalog da çok önemli bir etkendir. Dil, bu noktada vazgeçilmez bir iletiĢim 

730 Frances Kinsley Hutchinson, Motoring in The Balkans, Along The Highways Of Dalmatia, 

Montenegro, the Herzegovina and Bosnia (1909) A.C.McClurg, Chicago 1909. Eserin türkçesi için de 

bkz. Frances Kinsley Hutchinson, Otomobille Ġlk Gezi Balkanlar 1908, Dalmaçya, Karadağ, Bosna- 

Hersek Yollarında, Show Kitap, Çev: Gül Çağalı Güven, Ġstanbul 1999, s. 174 

731 Süleyman Kani Ġrtem, Osmanlı Devletinin Makedonya Meselesi Balkanların Kördüğümü, Temel 

Yayınları, Haz: Osman Selim Kocahanoğlu, Ġstanbul 1999, s. 126. 

141

aracıdır. Abdülhamid ve Nikola‘nın diyaloglarında tercüman bulundurmamaları ve 

Fransızca ortak paydasıyla hareket ederek birbirileriyle rahatlıkla anlaĢabilmeleri, iyi 

iletiĢim kurmalarında bir aĢamasıdır. Nikola, yurt dıĢı eğitimi almıĢ, Fransa‘da egitim 

görmüĢtür ve çok iyi Fransızca bimektedir. 1852‘de Triyeste‘de, daha sonra 1856‘da 

Paris‘te bulunmuĢ, Fransa‘nın en meĢhur liselerinden biri olarak kabul edilen Louis le 

Grand‘da okumuĢtur 732 . Nikola, ayrıca, yazıĢmaları da Fransızca yapmaktadır. 

Abdülhamid‘e gönderdiği mektuplar ve yazıĢmalar Fransızcadır. 19. yy Avrupa‘sında 

Fransızcanın diplomasi dili olduğu hatırlanırsa ve Avrupa‘ya gönderilen aydınların 

Fransızca konuĢma modasını yaygınlaĢtırdıkları göz önünde bulundurulursa, 

Abdülhamid‘in de Fransızcayı öğrenmiĢ olmasında bir tezatlık söz konusu 

olmamaktadır. Abdülhamid‘in özellikle Fransız Gardet‘ten aldığı dersler 733 , Fransızcaya 

hâkim olmasına katkıda bulunmuĢtur. Ayrıca, Macar seyyah Vambrey, Asya seyahatine 

çıktığında Ġstanbul‘da bir müddet PadiĢah kızlarına Fransızca dersler vermek için Sultan 

Abdülmecid‘in kızı Prenses Fatma‘nın konağına gelmiĢ ve henüz 13 yaĢında olan 

Abdülhamid de bu Fransızca derslerinden istifade etmiĢtir. Prenses Fatma “Siyah 

gözlerini hocasının üzerine dikerek onun ağzından çıkacak her Fransızca kelimeyi 

koparır gibi çekip almak isterdi” diyerek Abdülhamid‘in Fransızca konusundaki 

merakını açıklamıĢtır 734 . 

Abdülhamid‘in kapalı bir toplum olan Karadağ‘ı ve Karadağlıları anlama gayreti, 

Çetine Sefâretine yerli halkın dilini bilen ve anlayan, lisana vâkıf mütercim alınmasında 

da çok açık bir Ģekilde görülmektedir 735 . Ahmet Cevat PaĢa‘nın Çetine‘ye elçi olarak 

atanmasında onun yabancı dil bilmesinin, özellikle Fransızcaya hâkim olmasının etkisi 

vardır 736 . Dolayısıyla, iki devlet adamının da birbirlerini hem devlet adamı olarak hem 

de kiĢilik olarak tanıma ve anlama gayreti içerisinde oldukları fark edilmektedir. 


733 Cevdet Küçük, ―Abdülhamid II.‖ DĠA, C. 1, TDVY, Ġstanbul 1988, s. 217 

734 Abdülhamid Yıllar sonra sarayı tekrar ziyaret eden Vambrey‘le, tercümansız konuĢuyordu. Joan 

Haslip, Bilinmeyen Sultan II. Abdülhamid, IQ Türk Sanat Yayıncılık, Ġstanbul 2001, Çev: Nejlet 

Öztürk, s. 54-55 

735 BOA, Ġ.HR, 298/18861 

736 Mehmet Hocaoğlu, age, s. 66 

142

a. Sanatçı Kimlikleri 

Abdülhamid‘in ve Nikola‘nın ortak yönlerinden biri de tiyotraya olan 

tutkularıdır. Hatta en son görüĢmelerinde tiyatrodan da bahsetmiĢlerdir. Bunun yanında 

Nikola‘nın bizzat kendisinin yazdığı piyesi vardır 737 . Fransa‘ya gittiğinde tiyatro ve 

opera gibi etkinliklere katılması, tiyatro merakı olan Nikola için bir keyiftir. 1884 

Mart‘ında Prens tarafından Çetine'de inĢa ettirilen tiyatronun açılıĢında bizzat Prensin 

yazdığı bir oyun gösterime sunulmuĢtur 738 . Bu oyun, aynı zamanda, Avrupa‘da birçok 

Ģehirde oynanmıĢtır 739 . 

Abdülhamid de operayı ve tiyatroyu seven birisidir. Bu tiyatroları elçilerle 

birlikte izleyeceği zaman onları akĢamdan yemeğe davet etmiĢtir. Daha sonra tiyatro 

çıkıĢında da elçilerin hünkâr yâverleri ve hünkâr çavuĢları eskortluğunda sefâretlerine 

kadar götürülmesini söylemiĢtir 740 . Osmanlı saraylarında, Tanzimat‘tan sonra gelen 

misafirleri opera dinletmek üzere tiyotroya götürmek gelenek hâline gelmiĢtir. 

Abdülhamid, misafirleri için Yıldız‘da bir tiyatro salonu inĢa ettirmiĢtir. Osmanlı 

sarayında Avrupa saraylarında olduğu gibi bir tiyatronun olması ve II. Abdülhamid‘in 

bunu gelen yabancı konuklara göstermesi, yabancı gözünde Osmanlı imajını değiĢtirme 

çalıĢmalarından biri olarak görülebilir 741 . Abdülhamid‘in operetler ve komedi dâhil 

çeĢitli türde Fransızca tiyatrolar yazdığı, ―hedef aldığı seyirciler üzerinde‖ çok büyük bir 

etki bıraktığı söylenmektedir 742 . 

Ġlginç benzerliklerden biri de, her ikisinin de Ģâirlik yönüydü. Nikola‘nın, 

Ģiirlerinin yer aldığı bir kitabı vardır. ġiirlerinde Slavların Türklere karĢı kahramanlık 

temaları iĢlenmiĢtir. 

737 Nicolas I. Petrovich Niegosh, The Empress Of The Balkans The Drama In Three Acts, Adapted 

Servian Ortiginal By W. M. Petrovich And D. J. Volnay, Eveleigh Nash, London 1913. 

738 BOA, Y.A.HUS, 177/20. 

739 Bunlar arasında Novi Sad, Belgrat, Berlin, Petersburg, Londra vardır. National Museum Of 

Montenegro, King Nikola`s Museum Court Library (Fourth Room) , e.t. 13/09/2008. 

740 Ali Said, age, s. 40. 

741 Abdülhamid bu tiyatro salonunu Alman Ġmparator ıı. Wilhelm‘in geleceği yıl 1889da yaptırmıĢtır. 

Fatmagül Demirel, Dolmabahçe ve Yıldız Saraylarında Son Ziyaretler Son Ziyafetler, Doğan Kitap, 

Ġstanbul 2007, s. 41. 

742 Orhan Koloğlu, Abdülhamid Gerçeği, Pozitif Yayınları, Ġstanbul 2007, s. 317. 

143

. Halka Yakınlıkları , Vatanperverlikleri ve Dînî Kimlikleri 

Abdülhamid‘le Nikola arasında, halkla iç içe olmaları yönünden de bir benzerlik 

olduğu söylenebilir. II. Abdülhamid‘in baĢa geçtiğinde II. Mahmud döneminden beri 

yapılmayan bir Ģeyi yapması, seraskerlik kapısında subaylarla yemek yemesi, tersaneye 

giderek bahriyelilerle birlikte olması, onlarla oturup asker yemeği yemesi, 

Abdülhamid‘in halk nezdinde iyi bir yer edinmesini sağlamıĢtı. O yıllarda HaydarpaĢa 

Hastanesi‘ne Rusya SavaĢı nedeniyle Balkan Cephesi‘nden gelen yaralı Osmanlı 

askerlerini ziyaret etmesi, 743 camilere giderek halkla beraber saf tutması 744 ile Nikola‘nın 

kendi yaralı askerlerini ziyaret etmesi, hatta yaralı bir Karadağ askerini alnından öpmesi 

(Avrupa basınında kapak olmuĢtur), aslında halkıyla bütünleĢme adına yaptıkları 

gösteriler olarak nitelendirilebilse de kendi halklarına olan yaklaĢımları ve insani 

özellikleri bakımından farklılık arz etmediği ortadadır. 

Ġki hükümdarın ortak özellikleri arasında sahip oldukları dini kimlikleri 

gösterilebilir. Dinî kimlik, hem Abdülhamid hem de Nikola‘da etkin bir yere sahiptir. 

Abdülhamid ―halife‖ sıfatını taĢımaktadır. Ġslamda siyâsî ve hukukî yönetim makamına 

ve yönetime verilen bir isim olan Halife ve Halifelik makamı Ġslam dünyasında Hz. 

Muhammed‘in vefatının ardından islam toplumlarının liderliğini yapma vazifesi olarak 

ortaya çıkmıĢtır. Hilafet makamı 16.yyda Osmanlı Devleti‘ne geçmiĢ ve Yavuz Sultan 

Selim ve ondan sonra gelen padiĢahlar II. Abdülhamid de dahil olmak üzere Ġslam‘ın 

halifesi olarak kabul edilmiĢlerdir. 

Diğer taraftan Nikola ―bishop‖ geleneğinden gelmektedir, dinine bağlı 

Ortodoks bir Hıristiyandır. Temel inanıĢlar noktasında Abdülhamid ile aynı 

düĢünmekteydiler. Bu ortak inanıĢlardan birisi de ―kader‖dir. Yeniyıl münasebetiyle 

Turhan PaĢa‘ya yazdığı cevâbi mektupta Nikola; 

743 Cevdet Küçük, ―Abdülhamid II.‖, DĠA, C. 1, TDVY, Ġstanbul 1988, s. 217. A. H. Ongunsu, 

―Abdülhamid II.‖, ĠA, C.1. MEB, Ġstanbul 1978, s. 76-80 

744 Niyazi Berkes, age, s. 345 

Bishop hristiyan piskoposluğunun ruhani güce ve yönetsel otoriteye sahip en büyük üyesi, hrisitiyan 

kiliselerinde rahip ve baĢrahipleri denetlemek için görevlendirilen kiĢi olarak tarif edilmektedir. WordNet 

A Lexical Database For The English Language, Princeton University 2006, , e.t. 13.12.2008 

144

―Salicedid! (yeniyıl) Acaba tali‘ (kader) bu sene zarfında bizim içün neler 

beslemekdedir ve acaba bunu bilmeyi mercuhdur.? Siz Ģarklıların kafası gibi ben de kader 

mu'tekid (inanmıĢ, dindar) olduğundan –elimde olsa bile- esrarı istikbâli keĢfe çalıĢmak 

istemem. Olacak olsun taraf-ı semâdan her ne gelir ise hayr üzredir. Bir insan ki ânen fânen 

ölmeye hazır ve âmâde degildir, ne iyi bir hristiyan ne iyi bir müslümandır 745 .‖ 

Görüldüğü gibi dinleri farklı olsada sahip oldukları dini kimlikleri onların 

savaĢda ordularına enerji kaynağı olmalarını sağlarken öte taraftan barıĢta ve diplomatik 

iliĢkilerde daha mutedil daha barıĢçıl bir siyaset gütmelerinde etkili olmuĢtur. 

c. KuĢak ÇatıĢmasının Olmaması 

Abdülhamid ve Nikola arasında yaĢ farkı yoktu. Nikola, Abdülhamid‘ten sadece 

10 ay büyüktür. Abdülhamid 21 Eylül 1842‘de doğarken, Nikola, 7 Ekim 1841‘de 

doğmuĢtur. YaĢ meselesi küçümsenmeyecek bir durumdur. Zira birbirleri arasında bir 

kuĢak çatıĢması ve karmaĢası yaĢanmaması, birbirlerini anlayabilmeleri açısından 

önemli bir konudur. Aynı kuĢağın liderleri olmaları, dünya konjönktüründeki 

geliĢmelere hakimiyet ve tanıklık noktasından hareketle bir eĢitlik sağladığı 

muhakkaktır. 

Ayrıca, Abdülhamid‘in 17 çocuğundan 9‘u kızdır. Nikola‘nın ise 12 çocuğu 

vardı, bunların 9‘u kızdır. Nikola, kızlarından dördünü St. Petersburg‘a eğitime 

göndermiĢti. Bunlardan birisi de Helena‘ydı. Müziğe karĢı son derece kabiliyetli 

birisiydi 746 . Abdülhamid‘in kızı AyĢe Sultan da müzikte baĢarılı birisidir ve sık sık 

babasına konser vermiĢtir 747 . Abdülhamid‘in oğlu Burhaneddin‘in de bestekâr özelliği 

vardır ve Karadağ Prensi, Ġstanbul‘a geldiğinde baĢ baĢa görüĢme sırasında 

Burhaneddin‘i dinlemiĢ ve çok memnun kalmıĢtır 748 . Aynı görüĢme sırasında 

Burhaneddin‘in ardından Prens Nikola‘nın oğlu Prens Mirko Karadağ Milli MarĢını 

745 BOA, Y.PRKEġA, 39/41 

746 Catherine Radziwill Princess, The Royal Mariage Market Of Europe, Funk And Wagnalls 

Company, Ny 1915, s. 108-113 

747 Abdülhamid‘in kızı ġadiye Osmanoğlu, babası II.Abdülhamid‘in çalıĢma saatleri bittiğinde kendisi 

tarafından hazırlanan müzik dinletilerini ve tiyatro gösterilerini ilgiyle takip ettiğini belirtmektedir. ġadiye 

Osmanoğlu, Babam Abdülhamid Saray ve Sürgün Yılları, L&M Yayınları, Ġstanul 2007, s. 32. 

748 Sultan Abdülhamid, Siyasi Hatıratım, Dergah Yayınları, Ġstanbul 1999, s. 157. 

145

canlı performasla söylemiĢtir. Her ikisine de iltifatlar edilmiĢ, niĢanlar verilmiĢtir 749 . 

Dikkat edilirse ailelerine gösterdikleri ilgi ve ailelerine bağlılıkları belirgin Ģekilde 

hissedilmektedir. 

Abdülhamid ve Nikola sigara tiryakisiydi. Sigaralarını yakmadan evvel 

konuklarına ikram ederler, daha sonra konuklarının sigaralarını kendi elleriyle 

yakarlardı. Bu, basit bir iĢlem gibi gözükse de çok ince bir nezâket kuralıydı. Kahve 

konusunda da aynı tavrı sergiliyorlardı. Zaten o devirde kahve kültürü Doğuya has bir 

kültürdü. Sultan Abdülhamid‘e, TütüncübaĢı Ali Efendi‘nin hazırladığı harmanlı 

sigaralar kutu içinde Abdülhamid‘e takdim edilirdi. En kaliteli tütünlerden oluĢturulan 

sigaralar, gelen önemli misafirlere ikram ederdi 750 . Nikola‘nın da timsah derisinden bir 

sigaralığı vardır. Konuklarına o kutudan sigara ikram etmiĢ ve sigaralarını kendi 

elleriyle yakmıĢtır 751 . 

Netice itibarıyla, insan olarak iki liderin az da olsa ortak paydaları vardır. Bu 

ortak paydalarını olumlu yönde kullanarak iki ülke iliĢkilerini geliĢtirmeye çalıĢan 

Abdülhamid ve Nikola, hükûmetlerin çözemediği sorunlarda da paratoner vazifesi 

görerek karĢılıklı anlayıĢla çözüme ulaĢmayı bilmiĢlerdir. 

D. RESMÎ ZĠYARETLER 

Karadağ Prensi Nikola, Avrupa‘nın çeĢitli kentlerine geziler düzenlemiĢti. 

Bunlar arasında Avusturya, Ġngiltere, Rusya, Fransa gibi ülkeler vardı. Bunlar arasında, 

Osmanlı Devleti‘ne Ġstanbul‘a yaptığı gezilerin müstesna bir yeri vardır. Osmanlı 

topraklarına yaptığı ziyaretler bununla sınırlı değildir. ÇeĢitli zamanlarda ĠĢkodra‘ya 

ziyaretleri vâkîdir. ġimdi, sırasıyla, Osmanlı topraklarına yaptığı gezilere değinerek 

sonuçlarını irdeleyelim. 


750 Tahsin PaĢa, age, s. 213. 

751 William Le Queux, An observer in the Near East, Doubleday, Page & Company,New York 1907, s. 

32. 

146

a. Nikola‟nın Birinci Ġstanbul Ziyareti ve Yansımaları 

Prens Nikola‘nın Dersaadet‘e ilk ziyareti, sınırların tespiti görüĢmelerinin devam 

ettiği sıralarda, Ağustos 1883‘te gerçekleĢmiĢtir. Kotor Limanı‘ndan Ġstanbul‘a hareket 

eden Prens, kendisine eĢlik etmek üzere yanına Osmanlı Devleti‘nin Çetine Sefiri Rıza 

Bey‘i de almıĢtır 752 . 

Günler öncesinden baĢlayan hazırlıklar göz doldurmuĢtur. Karadağ Prensi‘nin 

Dersaadet‘e gelmesi için Ġzzettin Vapur-u Hümâyunu hazır hâle getirilmiĢ 753 karĢılama 

görevi verilen memur ve hademeye de dört yüz elli beĢ lira verilmiĢtir 754 . 20 Ağustos‘ta 

üst düzeyde bir diplomatik törenle karĢılanan Nikola, 755 Ġstanbul'a Ġzzettin Vapuru‘yla 

teĢrif ettiğinde 756 yirmi bir pâre top atıĢıyla selamlanmıĢ ve MüĢir Gazi Osman PaĢa ve 

Hâriciye Nâzırı Arif PaĢa tarafından karĢılanarak Dolmabahçe Sarayı'na 

götürülmüĢtür 757 . Nikola ve beraberindekiler, gezi boyunca Ġstanbul‘un rağbet gören çok 

nezih mekânlarından biri olan Göksu Kasrı‘nda 758 (Bkz. Resim-10) misafir edilmiĢtir 759 . 

Karadağ Prensi‘nin birinci Ġstanbul ziyaretine Prenses Milena eĢlik etmemiĢtir. 

Karadağ Prensi‘nin dosyasında iki konu vardır. Birincisi sınır tahdidi ile ilgili 

pürüzlerin halledilmesi 760 , ikincisi ise Avusturya‘nın Makedonya‘ya taarruz hâlinde 

752 BOA,Y.A.HUS, 174/44. BOA, Ġ.HR, 291/18260. 

753 BOA, Ġ.HR, 290/18239, Ġzzettin Vapur-u Hümayunu bilindiği gibi misafir devlet adamlarının 

karĢılandığı bir vapurdur. Resim için bkz. EKLER, Resim-7 

754 BOA, Ġ.DH., 890/70850. 

755 Zivko M. AndrijaĢeviç, age, s. 126. 

756 BOA, Ġ.HR, 291/18272. 

757 BOA,Y.E.E., 42/40. 

758 PadiĢahlar saltanat kayıklarına binerek oraya gittikleri bilinmektedir. ġehzadeler, sultanlar, devlet 

ricali, hrisitiyan tebaanın ―kalbürüstü‖ kesimi oraya akın etmiĢtir adeta. Mısırı patlıcanı, panayırı çok 

meĢhurdur. Ayrıca tiyatrosu da mevcuttur.Davul zurna, ip canbazları, kahve bu mekanda sunulan 

güzelliklerden bir kısmıdır. Sermet Muhtar, ―Göksu ve Alemleri‖ Resimli Tarih Mecmuası, S.22, Ekim 

1951, s. 1032 Küçüksu Kasrı diğer ismiyle Göksu Kasrı, Ġstanbul'un Küçüksu semtinde bulunmaktadır. 

Bu kasır, Göksu Deresi ile Küçüksu Deresi arasında, sahilyolu üzerindedir. Sultan Abdülmecit tarafından 

mimar Nigoğos Balyan'a yaptırılmıĢ, 1856 yılında tamamlanmıĢtır. Bilidiği gibi Kasırlar PadiĢahların 

mülküdür ve saraydan küçük köĢkten büyük binalar olarak tarif edilmektedir. PadiĢahlar kasırları 

dinlenme ve vakit geçirme mekanları olarak kullanmıĢlardır. Bunun yanında av amaçlı olarak kullanılan 

bir ―biniĢ kasrı‖ özelliğini de taĢımaktadır. Milli Saraylar, ―Küçüksu Kasrı‖ T.C. Kültür ve Turizm 

Bakanlığı, < http://www.kultur.gov.tr/> e.t. 25.12.2008. 

759 BOA, Y.A.HUS, 174/56. 

760 BOA, Y.PRK.A, 3/67. 

147

gerekli olacak askerî tedbirlere birlikte karar vermek, bir nevi Avusturya‘ya karĢı ittifak 

yapmaktır 761 . 

Karadağ Prensi Nikola‘nın Dersaadet‘i ziyaretinden çok memnun olan Sultan 

Abdülhamid, Prens Ġstanbul‘da kaldığı müddetçe masrafları için 10.000 altın vermiĢ ve 

bütün masraflar 762 

hazine-i hassa tarafından karĢılanmıĢtır 763 . GörüĢmeleri sırasında 

aralarında geçen diyaloglar ve kullanılan samimi ifadeler, iki ülke iliĢkilerinde bir 

dönüm noktasıdır 764 . Bunun yanında karĢılıklı iyi niyet gösterisi olarak niĢanlar takdim 

edilmiĢti 765 . Karadağ Prensi Nikola ile beraberinde gelen yetkililere çeĢitli derecelerde 

Mecidi NiĢanları verilirken, Prens Nikola ise Osmanlı Devleti yetkililerine muhtelif 

derecelerde Danilo niĢanı vermiĢti 766 . 

Nikola günlüklerinde Abdülhamid ile ilgili izlenimlerini aktararak pozitif 

değerlendirmelerde bulunmuĢtur. Abdülhamid‘in çok kabiliyetli ve iyi bilgilendirilmiĢ 

birisi olduğunu ve Osmanlı Devleti‘nin politik sorunlarını ne kadar karıĢık olursa olsun 

çözebilecek kapasite ve yeteneğe sahip olduğundan hiç Ģüphesi olmadığını 

belirtmiĢtir 767 . Ziyaretin sona ermesinin ardından Nikola, 

Ġstanbul‘da gördüğü 

misafirperverlik karĢısında bir teĢekkür telgrafı göndererek, ziyaretten fevkalade olumlu 

intibalarla ayrıldığını söylemiĢtir 768 . Sultan Abdülhamid de 

teĢekkürüne cevaben bir mektup göndermiĢ, 


Karadağ Prensi‘nin 

bu dostuluğun devamını temenni 

Karadağ Prensi‘nin Ġstanbul‘da PadiĢah tarafından kabul edilmesi ve ağırlanması, 

Karadağlıların olduğu kadar, siyaset dünyasının da ilgilisini çekmiĢtir 770 . Bu ziyaretin 

ardından, Karadağ Prensi, Osmanlı Devleti‘nin desteğini eksik etmemek için, 

düzenlediği çok özel davetlere Osmanlı Sefirini de çağırmayı ihmal etmemiĢtir.. OluĢan 

761 BOA, Y.E.E., 42/46. 

762 BOA, Ġ.DH., 901/71649 Karadağ ve Bulgaristan prensleri için yapılan masraf Haleb‘te açık artrımayla 

satılan mülklerden gelen miktara karĢılık tutulmuĢtur. BOA, DH.MKT, 1700 /132. 

763 BOA, DH.MKT, 1672 /82. 

764 Süleyman Kani Ġrtem, Bilinmeyen Abdülhamid, s. 302-303. 

765 BOA, Ġ.HR, 291/18297. 

766 BOA, Ġ.HR, 291/18301, Karadağ Prensi‘nin, niĢan verdiği kiĢiler arasında, kendisini Ġstanbul‘da 

Ġzzeddin Vapur-u Hümâyunu ile taĢıyan Osmanlı memurlrı da vardır. BOA, Ġ.DH., 896 /71306. 

767 Marco Houston, age, s. 172-173. 

768 BOA, Y.PRK.NMH, 2 /53. 

769 BOA, Y.PRK. NMH, 2 /51. 

770 BOA, Y.A.HUS, 174 /94. 

148

olumlu havanın bir yansıması olarak, Osmanlı Devleti Çetine Sefiri Ġsmail Bey‘i, kendi 

damadının kardeĢi olan Prens Karagorgeviç ile birlikte yemeğe davet etmiĢtir 771 . 

Abdülhamid ile Nikola arasındaki nâzik üslup, yazıĢmalara da yansımıĢtır. PadiĢaha olan 

―saygısını ve samimi hislerini‖ bildiren Prense karĢı uygun ifadeler, fermânlarda da 

görülmektedir 772 . Ġstanbul‘da maslahatgüzârlığının açıldığını ve Gavro Vukoviç‘in tayin 

edildiğini bildiren bir mektup yazan Nikola, Ġstanbul‘daki kabulde gösterilen teveccüh 

için bir kez daha teĢekkür etmiĢtir 773 . Buradan da anlaĢılacağı üzere gezinin oluĢturduğu 

olumlu etki ertesi yıl da devam etmiĢtir. 

II. Abdülhamid, Prens Nikola‘nın bizzat görüĢtüğü ikinci Osmanlı PadiĢahıdır. 

Abdülaziz‘in Avrupa seyahatinda Fransa‘yı ziyaret ettiği sırada Paris‘te bulunan Nikola 

PadiĢah tarafından huzura kabul edilmiĢti 774 . O zaman bağımsız bir devletin lideri 

olmayan Nikola, Ģimdi bağımsız bir devlet lideri olarak II. Abdülhamid tarafından 

ağırlanmıĢtır. 

Netice itibariyle Ģunu söyleyebiliriz ki Prens Nikola‘nın Ġstanbul‘a yaptığı bu ilk 

ziyaret Osmanlı Karadağ iliĢkilerinde önemli bir dönüm noktasıdır. Adeta tabular 

yıkılmıĢtır. Yüzyıllarca düĢman olarak bildikleri ve gördükleri Osmanlı Devleti‘ne 

yapılan bu ziyaret sonucunda dosluk iliĢkilerine yönelik daha güçlü adımlar atılmıĢtır. 

b. Nikola‟nın Ġstanbul‟u Ġkinci Ziyaret TeĢebbüsü ve Ziyaretin 

Ertelenmesi 

Nikola, 1883 yılındaki ilk ziyaretinden 13 yıl sonra yeni bir ziyaret 

gerçekleĢtirme düĢüncesindedir. 30 Mayıs 1896‘da her Ģey planlanmıĢ, hangi güzergâhı 

kullanacağı bile tespit edilmiĢtir. 775 Osmanlı Çetine Sefiri de Prens Nikola ile birlikte 

Ġstanbul‘a gelme talebinde bulunmuĢtur 776 . Prens Nikola 1896 yılının aralık ayında 

Abdülhamid‘e yazdığı Fransızca mektupta “Size olan sonsuz dostluğum, saygım ve son 

771 BOA, Y.A.HUS, 174 /103. 

772 BOA, Ġ.HR, 337 /21729. 

773 BOA, Y.E.E., 63 /11. 

774 Ahmed Lûtfî Efendi, Vakânüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, C. XI, Haz. Prof. Dr. M.Münir Aktepe 

TTK, Ankara 1989, s. 110. 

775 BOA, Y.PRK.BġK, 46/25 

776 BOA, Y.A.HUS, 352/87 

149

derece bağlılığımı bildirir ve bu bağların daha sık olmasını temenni ederim” demiĢtir. 

Nikola mektubunu ―Sizin hizmetinizde olduğumu unutmamanızı dileyerek sonsuz 

saygılarımı iletirim 777 .‖ cümlesiyle noktalamıĢtır. 

Karadağ Prensi, Rusya seyahatinden döndükten sonra, Karadağ‘ın yüzüncü 

senesi kutlamaları merasimine katılacak ve ardından Ġstanbul‘a gidecekti 778 . Prens 

Nikola, o günlerde Petersburg‘daydı ve ayağındaki dayanılmaz ağrılar nüksetmiĢti. 

Sultan Abdülhamid, kendisine Petersburg Sefâret-i Seniyyesi kanalıyla geçmiĢ olsun 

dileklerini iletmiĢ, iltifatlarda bulunarak ―Dersaadet’in havasının Prens Hazretlerinin 

vücuduna daha elverişli olması” nedeniyle Ġstanbul‘a uğramasını arzu ettiğini 

iletmiĢtir 779 . PadiĢahın bu yakın ilgisinden çok memnun olan Nikola, cevabi yazısında, 

romatizma rahatsızlığından dolayı çok ağrılarının olduğunu söyleyerek, kendisini iyi 

hissettiği zaman onbeĢ günlük bir Avrupa seyahatine çıkacağını belirtmiĢtir. Ayrıca, 

PadiĢahın iltifatlarından ve sağlığıyla yakından ilgilinmesinden duyduğu memnuniyeti 

ise Ģu kelimelerle ifade etmiĢtir: 

―Bunca müessir iltifata ve teveccühe karĢı Zât-ı Hümâyun-u Mülükânelerine nasıl teĢekkür 

edeceğimi bilemiyorum. Beyan ve tebliğ için kelime bulamıyorum 780 .‖ 

Fakat beklenmeyen bir hadise, Karadağ Prensi‘nin Ġstanbul gezisini ertelemek 

zorunda kalmasına neden olmuĢtur. Prensin küçük oğlu Mirko, Ģiddetli bir hastalığa 

yakanmıĢtır 781 . Bunun üzerine, hemen Prens Nikola‘ya gidilerek, PadiĢah‘ın üzüntüleri 

dile getirilmiĢtir. Her ne kadar Ġstanbul‘a gitmek için Rusya Bahriye Nezâreti‘nden bir 

vapur tahsis edilmiĢ olsa da, Nikola, oğlunun iyileĢmesinden sonra, Viyana‘da onunla 

birleĢerek, ya da Çetine‘ye vararak oradan Klik Limanı‘ndan deniz yoluyla Ġstanbul‘a 

gitmeyi planlamıĢtır. Ve bunun için, PadiĢahtan, vapur-u hümâyun tahsis edilmesini 

istirham etmiĢtir 782 . Prens Nikola, ailesiyle birlikte çıkarak Belgrat‘a uğrayıp, Sırbistan 

777 BOA, Y.E.E., 59/41 

778 BOA, Y.A.HUS, 352/105 

779 BOA, Y.PRK.EġA, 24/56 

780 BOA, Y.PRK.NMH, 7/14 

781 BOA, Y.A.HUS, 352/124 

782 BOA, Y.PRK.EġA, 24/56. 

150

Kralı‘nın onbeĢ gün kadar misafiri olarak Belgrad‘da kalacak, oradan da Çetine‘ye 

gidip iki gün dinlenecek ve doğrudan Ġstanbul‘a gelecektir 783 . 

Bu arada Prens Nikola‘ya tahsis edilecek olan Emirgân'daki yalının eksikleri 

tamamlanmıĢ, tamiratı yapılmıĢtı 784 . Yalıya ayrıca iki tatlı su isale hattı döĢenmiĢti 785 . 

Karadağ Prensi tüm hazırlıklara ve yapılan planlamalara rağmen, ailevi nedenlerden 

dolayı Ġstanbul gezisini ertelediğini belirterek özürlerini iletmiĢtir 786 . Ziyaretini erteleme 

sebeblerini anlatmak, teĢekkür ve tazimlerini Ģifâhen bildirmek için kendisini temsilen, 

Karadağ Hâriciye Nâzırı Gavro Vukoviç‘i, Ġstanbul‘a temaslarda bulunmak üzere 

göndermiĢtir 787 . Mösyö Vukoviç, PadiĢahın huzuruna çıkmıĢ ve Prensin yazmıĢ olduğu 

nâmeyi ona teslim etmiĢtir 788 . Karadağ Prensi, mektubunda, ―kederine iĢtirakinden‖ 

dolayı PadiĢaha teĢĢükürlerini bildirmiĢtir 789 . 

c. Nikola‟nın Ġkinci Ġstanbul Ziyareti‟nin GerçekleĢmesi ve Sonuçları 

Prens Nikola, 1896 yılında ertelediği ikinci Ġstanbul seyahatini gerçekleĢtirmek 

için uygun bir zaman kollamıĢtır. Bu fırsatı 1899 yılında yakalayan Nikola, 

Abdülhamid'in kendisine hediye etmek istediği Boğaziçi'ndeki yalı vesilesiyle Ġstanbul'a 

gelmek için harekete geçmiĢtir 790 . 24 Ağustos 1899‘da PadiĢah‘ın cülûs günü kutlama 

merasimlerine katılmak, Osmanlı Bankası kanalıyla yapılan para yardımına mukabil 

teĢekkürde bulunmak 791 , Kosova‘da konsolosluk açılması için temaslarda bulunmak 792 

ve PadiĢaha olan hürmetlerini sunmak üzere Ġstanbul‘a gelmeye karar vermiĢtir 793 . 

783 BOA, Y.A.HUS, 353/50. 

784 BOA, Y.MTV, 143/5. 

785 BOA, Y.PRK.ġH, 7/61. 

786 BOA, Y.PRK.NMH, 7/25. 

787 BOA, Y.E.E., 63/36. 

788 BOA, Ġ.HR, 352/1314R-04. 

789 BOA, Y.PRK.NMH, 7/24. 

790 BOA, Y.E.E, 46/124 Kataloglarda belge tarihi 1327 olarak geçse de bunun sehven 1317 yerine 1327 

Ģeklinde yazıldığı düĢünülmektedir. 

791 BOA, Y.PRK.ML, 19/7. 

792 BOA, Y.A.HUS, 399/68. 

793 BOA,Y.A.HUS, 399/30. 

151

Buarada Emirgan‘daki sahilhane, belediye tarafından tamir ettirilmiĢ masrafları 

da maliye tarafından ödenmiĢtir 794 . Belediye baĢkanı bizzat Mirgün‘e giderek sokakların 

güvenliği ve temizliği noktasında titiz davranılması talimatını vermiĢ ve hazırlıkları 

yerinde incelemiĢtir. Ayrıca PadiĢahın hizmetinde çalıĢan hademeler (Hademe-i hassa-i 

Ģahâne), Prens Hazretlerinin hizmetine verilmiĢtir 795 . 

Prens, Prenses ve oğulları Mirko (Grahovaç ve Zeta Voyvodası) bir hafta kadar 

kalmayı planladıkları ziyarette, beraberlerinde Hâriciye Nâzırı Mösyö Gavro Vukoviç 

ve eĢi, Prens Nikola‘nın yâveri Mösyö Martinoviç, Prenses Milena‘nın Dame 

d’honneuru(Nedime) Matmazel Nayikom, hususi kalemi Mösyö Charles Puigget ve 

Doktor Peraziç gelmiĢlerdir 796 . Nikola‘ya, Çetine Sefiri Ahmet Fevzi PaĢa da eĢlik 


Prens Nikola‘nın Ġstanbul‘a ikinci seyahati yine bir Ağustos günü 

gerçekleĢmiĢtir. Sultan Abdülhamid, bu nâzik ziyaretten çok memnun olacağını 

bildirerek onu ve ailesini getirmek üzere Ġzmir Krovazörü‘nü tahsis etmiĢtir 798 . Karadağ 

Prensi Nikola‘nın, eĢi Prenses Milena ve küçük oğlu Mirko ile yaptığı ziyaretle ilgili 

olarak, Sultan Abdülhamid‘in emri üzerine, ilgili gazetelerde ilanlar verilmiĢ, makaleler 

yazılmıĢtır 799 . Ġzmir Vapur-u Hümâyunu, Prensi karĢılamak için, TeĢrifat-ı Hâriciye 

Muavini Galib Bey ile Yaverlerden Mirliva Rıfat PaĢa ve Miralay Tevfik Bey de hazır 

bulunmuĢlardır 800 . Prens ve Prenses‘e resmî karĢılama yapmak için mülki ve askerî 

erkân, Ġzmir Vapuru‘na giderek karĢılama törenine katılmıĢlardır. Diğer taraftan ġûrâ-yı 

Devlet Mükiye azâlarından Turhan PaĢa, özel bir heyetle birlikte Nikola‘yı ve ailesini 

limanda karĢılamıĢtır 801 . 

794 BOA, Ġ.HUS, 155/1325Ca-21. 

795 Ġkdam 30 Ağustos 1899, s. 2. 

796 Ġkdam 30 Ağustos 1899, s. 2. Çetine‘den ayrılırken küçük oğulları Petar ağlamıĢ ve gelmek için 

diretmiĢti. Nikola bunun üzerine Prens Petar‘a “Eğer gelirsen, Sultan seni okullarından birine alır, 

bırakmaz seni‖ deyince gelmekten vazgeçmiĢtir. Nikola‘ya son bir kez sarılırken Petar ―gerçekten Sultan 

beni bırakmaz mı Baba?‖ diye çocuk masumiyetiyle sorusuna karĢın Nikola Ģu cevabu vermiĢtir. ―Tabii 

ki de bırakmaz oğlum! Ve bu bizim için çok büyük bir onur ve şeref olur ‖ demiĢtir. Marco Houston, age, 

s. 173. Bkz. EKLER, Resim-9-10-11. 

797 BOA, Y.PRK.BġK, 60/32. 

798 BOA, Ġ.HUS, 76/1317R-34. 

799 BOA, DH.MKT, 2242/92. 

800 BOA, Ġ.HUS, 76/1317/R-38. 

801 Ġkdam, 31 Ağustos 1899, s 2. 

152

Abdülhamid, konukları Karadağ Prensi Nikola, eĢi ve oğlu Prens Mirko Ģerefine 

bir ziyafet tertip ederek bu ziyafete Prens Nikola eĢi Prenses Milena oğlu Prens Mirko 

prensin mihmandarlığını yapan Turhan PaĢa, Karadağ Hariciye Nazırı Mösyö 

Vukouvich ve Karadağ sefiri Mösyö Bakiç, diğer zevatlar ve Mabeyni Hümayun 

memurları hazır bulunmuĢtur 802 . Ziyafet salonuna alınan misafirleri PadiĢah, nazik bir 

Ģekilde karĢılamıĢtır. Abdülhamid sol tarafında Prenses Milena‘ya, sağ tarafında ise 

Prens Nikola‘ya yer vermiĢtir. Prens ve prenses‘in tam karĢılarında Ģehzadeler 

oturmuĢtur. Onlardan birisi de Burhaneddin Efendi‘dir. Burhaneddin Efendi‘nin sağ 

tarafında Prens Mirko oturuken sol tarafında ise Karadağ Hariciye Nazırının eĢi Madam 

Vukoviç yer almıĢtır 803 . 

Yemeğin ardından Abdülhamid, Prens Mirko‘yu çağırarak müzik yeteneğini 

sergilemesini rica etmiĢtir. Mirko‘nun performansı göz doldurmuĢ ve ilgi odağı 

olmuĢtur. Mirko‘dan sonra sıra Abdülhamid‘in oğlu Burhaneddin‘e gelmiĢtir. 

Burhaneddin Efendi, bilindiği gibi müziğe son derece kabiliyetli birisiydi. Prens 

Mirko‘nun bu nazik jestine o da Karadağ Milli marĢını çalarak karĢılık vermiĢtir. Bu 

küçük gösterinin ardından her ikisine de ödüller verilmiĢtir 804 . Nikola‘nın günlüklerinde 

de bu konuyla ilgili detaylı bilgi bulabilmek mümkündür. Prens Nikola‘ya ―neler 

konuĢtunuz‖ sorusu yöneltilmiĢ ve bu soruya Nikola ―herşeyden konuştuk. Resim, müzik, 

sana,t vapur…‖ demiĢtir. Abdülhamid ise hatıratında Karadağ Prensi Nikola‘ya oğlu 

Burhaneddin‘in bestelediği parçaları bizzat Burhaddin Efendi‘nin kendisinden 

dinlettiğini söylemiĢ ve Nikola‘nın bunu çok beğendiğini ifade etmmiĢtir 805 . Görüldüğü 

gibi görüĢmeler resmi bir havadan ziyade daha samimi bir aile ortamında 

gerçekleĢmiĢtir. 

Abdülhamid‘in Prens onuruna verdiği yemeğin ardından, Prens Nikola, Emirgan 

yalısında bir takım gösterilere de Ģahit olmuĢtur. Bahriye Nezareti‘nden kendisi için özel 

802 BOA, DH.MKT, 2242/95. 

803 Ġkdam, 2Ekim 1899, s 2-3. 


805 Sultan Abdülhamid, Siyasi Hatıratım, Dergah Yayınları, Ġstanbul 1999, s. 157. 

153

olarak gönderilen duba üzerinde, ateĢ gösterisi ve havai fiĢenk gösterileri düzenlenmiĢ 

ve atılan fiĢenkler boğazda büyüleyici bir atmosfer oluĢturmuĢtur 806 . 

Karadağ Prensi‘nin Ġstanbul‘dan ayrılması nedeniyle Sadrazam ve Hariciye 

Nazırı PaĢa, Mabeyn-i Hümayun‘a gelmiĢtir 807 . Prens ve Prenses, PadiĢah 

Abdülhamid‘in kendilerine gösterdiği bu ilgi iltifat ve alakadan dolayı teĢekkürlerini 

iletmiĢlerdir 808 . Ertesi gün Karadağlı konuklar onuruna bir ziyafet daha verilmiĢ 

gazetelerde ilan edilmiĢtir 809 . 

KarĢılıklı verilen niĢan ve madalyaların ardından 810 Abdülhamid Karadağ Prens 

Prenses ile beraberindekilere, Hereke fabrikası ürünlerinden olan ve masrafları hassa 

hazinesi tarafından karĢılanan 811 kumaĢ, halı, seccade gibi çok değerli hediyeleri takdim 

etmiĢtir 812 . Prens Nikola, Abdülhamid‘e “Karanlık dağlarımıza döndüğümüzde bu 

hediyelerin hiçbir değeri kalmayacak Majesteleri” demiĢtir. Bunun üzerine Abdülhamid 

“Sizin o güzelim dağlarınız, Siz onların lideri oldukça daima aydınlık olacaktır” 

sözleriyle iltifatta bulunmuĢtur 813 . 

Prenses Milena ise Harem dairesinde ağırlanmıĢtır. Daha çok kırsal kültürüyle 

yoğrulmuĢ olan Prenses Milena‘nın çekingen tavrı ön yargılarla örülmüĢ düĢünceleri 

Harem dairesinde Valide sultan tarafından ağırlanması ve orada verilen ziyafetler ve 

iltifatlar sonucunda yerini rahatlığa bırakmıĢtır. Milena, Harem dairesinde bu 

ağırlamadan fevkalade memnun olmuĢtur. ġerefine çeĢit çeĢit meyveler tatlılar ikram 

edilmiĢ ve kahveler içilmiĢtir. Sazlar çalınmıĢ Ģarkılar söylenmiĢtir. Milena, harem 

dairesinde Abdülhamid‘in kızlarıyla ve eĢleriyle tanıĢmıĢtır 814 . Böylelikle Prenses 

Milena‘nın da kafasında ki endiĢeler ve önyargılar kırılmıĢtır. Anlatılanlardan ve 

duyduklarından farklı bir tabloyla karĢılaĢmıĢ ve bundan birhayli memnun olmuĢtur. 

806 Ġkdam, 2 Ekim 1899, s. 2. 

807 BOA, Ġ.HUS, 77/1317ca-03. 

808 BOA, Y.PRK.HR, 28 /1. 

809 BOA, DH.MKT, 2244/45. 

810 Bkz. Verilen NiĢan ve Madalyalar . 

811 BOA, Y.MTV, 194/116. 

812 BOA, Y.MTV, 194/19. 


814 Valide Sultan, Prenses Milena‘ya, yıllar önce ağırladıkları kızı Stana‘dan ve onun güzelliğinden 

bahsetmiĢtir. Marco Houston, age, s. 175. 

154

Gerçekten dolu dolu geçen onbir günlük seyahatte Prens Nikola dersaadet 

elçilerinin hepsine, Emirgan‘daki yalısında ziyafet vermiĢ padiĢaha ve bütün oradaki 

elçilerin hükümdarlarına sağlık ve sıhhat için kadeh kaldırmıĢtır. Karadağlılarla, ruhani 

liderlerle görüĢmüĢtür. Bunun yanında Beylerbeyi vapuruyla Sirkeci Ġskelesi‘ne gelerek 

oradan araba ile Topkapı Sarayı Hümâyuna gitmiĢtir. Saray-ı Hümayun‘u, Hazine-i 

Hümâyun‘u ve müze dairesini gezen Prens Nikola daha sonra Ayasofya Camii‘ni ziyaret 

etmiĢ ardından Sultan Mahmud Türbesi‘ne de uğramıĢtır. Prens‘in Emirgan Yalısı‘nda 

Osmanlı Devleti yetkililerine ve Ġstanbul‘daki bütün sefirlerin davetli olduğu ziyafette 

Tophane-i Âmire Mızıkası da eĢlik etmiĢtir 815 . Burdan da anlaĢılacağı üzere Nikola‘nın 

gezi için seçtiği mekanlar manidardır. Ayasofya Camii‘ni ziyaret etmesi II. Mahmud‘un 

türbesini ziyaret etmesi ve kutsal emanetlerin bulunduğu Topkapı Sarayı‘nı gezmesi çok 

anlamlıdır. 

Onbir gün süren süren ziyaretin ardından 10 Eylül‘de Ġstanbul‘dan Marmara 

Vapur-u Hümâyunu‘yla törenle 816 Atina‘ya uğurlanan Karadağ Prensi Nikola, Prenses 

Milena ile oğulları Mirko 817 memnun ayrılmıĢlardır. DıĢ basında ve Avrupa‘da büyük 

etki oluĢturan bu ziyaret, Avrupa basınında da yer bulmuĢtur. Ġkdam Gazetesi‘nde 

Prens‘in temasları gün be gün yayımlanmıĢtır 818 . Malumat Gazetesi ise giriĢ sayfasından 

birinci gün Nikola‘nın ve Prenses Milena‘nın fotoğraflarını yayımlamıĢtır 819 . Ġkinci gün 

ise Prens Danilo ve eĢinin fotoğrafını giriĢ sayfasından yayınlamıĢtır. Vatan, Sabah gibi 

Osmanlıca yayın yapan gazetelerin yanında Karadağ‘ın ulusal gazetesinde Abdülhamid‘i 

öven yazı neĢredilmiĢ 820 ve Neue Freie Press gazetesinde bu ziyaretle ilgili detaylar yer 

almıĢtır 821 . 

Ziyaretin üzerinden üç ay geçmesine rağmen Karadağ Prensi Ġstanbul'u 

ziyaretinde gördüğü misafirperverliği unutmamıĢ ve gösterilen samimi alakadan dolayı 

815 Ġkdam 5 Eylül 1899 s. 2 

816 BOA, DH.MKT, 2244 /121 

817 BOA, Y.PRK.ASK, 154 /83) 

818 Ġkdam, 24 Ağustos 10 Eylül 1899 

819 Malumat, 24 ağustos 10 Eylül 1899 

820 BOA,Y.A.HUS, 400 /51 

821 BOA, Y.A.HUS, 400 /110 

155

Abdülhamid‘e teĢekkür mektubu göndermiĢtir 822 . Artık Nikola‘nın gözünde Türk imajı 

değiĢmiĢtir. Ona göre Türkler, elit, cesur ve asil bir millettir. Bu millet artık 

Karadağlıların ezeli düĢmanı değildir. Öyleki 93 Harbi‘ni bile kendi içinde sorgulamıĢ 

savaĢın hiç yaĢanmamıĢ olmasını umut etmiĢtir 823 . 

Sonuç olarak, gerçekleĢen ikinci ziyaretle birlikte, iliĢkilerin daha iyi bir düzeye 

geldiği görülmektedir. Birinci ziyaretle kıyaslandığında daha ihtiĢamlı ve daha gösteriĢli 

bir karĢılama olduğu sezilmektedir. Birinci ziyarette yanında Prenses Milena‘yı 

getirmezken ikincisinde Prenses Milena‘yı beraberinde getirmiĢtir. Denebilir ki bu 

ziyaret birinci ziyaretin meyvesidir. Artık tesis edilen dostluk iliĢkilerinin sonuçlarının 

alınmaya baĢlandığı bir döneme girilmektedir. 

d. Nikola‟nın Osmanlı Elçiliklerini Ziyaret Etmesi 

Bir ülkenin elçiliği, bulunduğu ülkedeki temsilcisi konumundadır. Oraya yapılan 

bir ziyaret, o ülkeye verilen bir mesaj niteliğindedir. Prens Nikola'nın Osmanlı 

Devleti‘nin Çetine Sefaretine ziyarette bulunması 824 1881 yılı Eylül ayında sınır 

sorunlarının çözülmesine yönelik atılan adımlara desteğin bir göstergesidir. Beraneli 

Hıristiyanlar meselesinde olduğu gibi çözümü siyasi yollarla ve diyalogla arama 

çabasının bir sonucu olarak ―hüsn-i niyetini temin için‖ Osmanlı Sefaretini ziyaret 

etmiĢti 825 . Özellikle yurt dıĢı gezilerinde Osmanlı sefaretlerini unutmayan Nikola, 

Rusya‘ya gittiğinde de Petersburg Sefaretine gelerek ziyarette bulunmuĢtu 826 . 

1884‘te yaptığı Fransa seyahati dönüĢünde Paris‘ten ayrılan Prensi, Bar 

(Antivari) Ġskelesi‘nde karĢılamak üzere Çetine Sefiri Cevat PaĢa görevlendirilmiĢ, 

kendisine gerekli izinler, harcırah ve maiyyetinde bulunmak üzere bir vapur 

verilmiĢtir 827 . KarĢılama esnasında PadiĢahın selam ve iltifatları kendisine bildirilen 

822 BOA, Y.PRKAZJ, 39/108 

823 Marco Houston, age, s. 175 

824 BOA,Y.PRK.MYD, 2 /11 

825 BOA, Y.A.HUS, 386 /24 

826 BOA, Y.A.HUS, 171/98 

827 BOA, Ġ.HR, 337 /21752. Çetine Sefiri Ahmet Cevat PaĢa hakkında gnĢ bilgi için bkz. s. 98 

156

Nikola, 828 Abdülhamid‘in, karĢılama için tahsis ettiği vapura çok ĢaĢırmıĢ ve 

mumnuniyetini gizleyememiĢtir 829 . 

Cenova‘da kendisiyle yapılan bir mülakatta, geçtiği yerlerde Osmanlı 

Ģehbenderlerinin gösterdiği güzel muameleden müteĢekkir olduğunu söylemiĢtir 830 . 

1886‘da yine Fransa‘ya yaptığı Paris ziyaretinde Nikola'nın Fransa sınırında Sultan II. 

Abdülhamid adına karĢılanması 831 ve Karadağ Prensi‘nin Osmanlı Devleti‘nin Paris 

Sefiri Esad PaĢa ve onunla birlikte sefarette çalıĢan Osmanlı memurlarına niĢanlar 

takdim etmesi 832 , Abdülhamid-Nikola dostluğunun bir yansımasıdır. 

Prens, sadece yurt dıĢı gezilerine değil, yurt içi gezilerine de Osmanlı Sefirini 

çağırmıĢ ve bereberinde götürmüĢtür. Öreneğin; Bar seyahati 833 ve Karadağ‘ın diğer 

yerlerine yaptıkları seyahatlere 834 özellikle Çetine sefirinin de katılmasını istemiĢtir 835 . 

O yıllarda Osmanlı Devleti‘nin Çetine sefiri olan Ahmet Cevat PaĢa, bu gezinin 

ardından izlenimlerini bir lâyiha olarak PadiĢaha sunacaktır. Bu seyahat hem Karadağ 

toplumunun Osmanlı gözüyle tanınması hem de sorunların çözüm odaklı 

değerlendirilmesine yardımcı olmuĢtur. 

ÇeĢitli açılıĢlarda Prens, Osmanlı Devleti‘ni unutmamıĢtır. NikĢik'te küçük 

zabitan mektebinin açılıĢında Çetine Sefiri Cevat PaĢa‘nın hazır bulunduğu ve Osmanlı 

Sefirinin ona refâkat ettiği bilinmektedir 836 . Prens Nikola bazen de Osmanlı Elçisini 

ikâmetgâhına davet etmiĢtir. Çetine Osmanlı Sefirinin babası ve Sabri Bey‘i kıĢlık 

ikâmetgâhı olan Riyeka‘ya davet edip iltifatlarda bulunması 837 her ne kadar sıradan bir 

hadise gibi gözükse de sembolik anlamları olan ve iki ülke iliĢkilerini sağlamlaĢtıran, 

güven tazeleyen giriĢimlerdir. Elçinin, PadiĢahı temsil ettiğini göz önünde tutarsak, 

yapılan jestin sembolik anlamını da kavranabilir. Hatta zaman zaman yaptığı ―av 

828 BOA, Y.A.HUS, 177/83. 

829 BOA, Y.A.HUS, 177/98. 

830 BOA, Y.A.HUS, 187/61. 

831 BOA, Y.PRK.AZJ, 11/24. 

832 BOA, Ġ.HR, 301/19121. 

833 BOA, Y.PRK.HR, 7/56. 

834 BOA, Ġ.HR, 293/18488. 

835 BOA, Y.A.HUS, 178 /37. 

836 BOA, Ġ.HR, 301/19102. 

837 BOA, Y.A.HUS, 200/111. 

157

partilerinde‖ yabancı temsilcilerin yanında Osmanlı Sefirinin de olduğunu 

görülmektedir. (Bkz. Resim-14) 

Ayrıca Prens Nikola, Çetine‘de Osmanlı Elçiliğinin yeni binasının açılıĢında, 

elçilik bahçesine dikilmek üzere kendi sarayından 100 ağaç göndermiĢ ve bir kuyu 

açtırmayı vaad etmiĢtir 838 . Kuyu açtırma ve 100 ağaç gönderme jestlerinin Osmanlı 

Devleti- Karadağ siyasi iliĢikilerinin geliĢmesine yardımcı olduğunu 839 daha önce de 

belirtmiĢtik. Hatırlanmalıdır ki Karadağ, suyun bol bulunduğu bir yer değildir. Ve 

müthiĢ su sıkıntısı yaĢanmaktadır. Ġnsanlar sularını Ģehrin çeĢitli yerlerinde açılmıĢ 

yirmiye yakın kuyudan tedarik edilmektedir. Dolayısıyla su kuyusunun son derece 

önemli ve değerli bir jest ve hediye olarak kabul edildiği bilinmelidir. 

Osmanlı Devleti‘nin Çetine Sefaretine atanan Ahmet Tevfik PaĢa, itimatnâmesini 

Karadağ Prensi‘nin takdim ettiği merasimde, Prensin son derece nâzik bir Ģekilde Tevfik 

PaĢa‘yı kabul etmesi ve merasimin ardından da kendisine iltifat dolu cümlelerle hitap 

ederek yaklaĢımı, iki ülke iliĢkilerinin seyri açısından ümit verici bir görüntü 

çizmiĢtir 840 . Aynı gün, Karadağ Dersaadet Maslahatgüzarı Mösyö Plamanac, 

Abdülhamid tarafından Nikola‘ya verilen niĢandan dolayı Nikola‘nın memnuniniyet 

mesajını iletmiĢtir 841 . 

Ağustos 1899‘da Karadağ Prensi, oğlunun evlenme merasimine Abdülhamid 

tarafından özel temsilci olarak gönderilen Mehmet ġakir PaĢa‘ya, birinci rütbeden 

Danilo NiĢanı‘nın yanında bizzat kendi göğsündeki altın askerî madalyasını çıkartarak 

vermiĢtir. Nikola, bununla da kalmamıĢ ve ġakir PaĢa‘ya altından mamul bir sigaralık, 

bir de altın kibrit kutusu hediye etmiĢtir 842 . Bunlar sembolik, küçük ama taĢıdığı anlam 

açısından bakıldığında büyük önem taĢıyan hediyelerdir. 

838 BOA, Y.A.HUS, 189/12 


840 BOA, Y.A.HUS, 230/9 

841 BOA, Y.A.HUS, 230/13 

Mehmet ġakir PaĢa (1855-1919), Çetine elçiliği de yapan Ahmet Cevat PaĢa‘nın kardeĢidir. Ahmet 

Cevat PaĢa‘nın yanında ateĢe olarak görev yapmıĢ ve bölgeyi bilen birisidir. Halikarnas Balıkçısı olarak 

tanınan Cevat ġakir Kabaağaçlı‘nın babasıdır. 

842 BOA, Y.E.E, 13/15 

158

e. Karadağlı Bakanların, Nikola‟yı Temsilen Yaptıkları Ziyaretler 

Prens Nikola, PadiĢah nezdinde Ġstanbul‘a yaptığı ziyaretlerin yanında, bir çok 

kez kendi adına, bakanlarını Osmanlı topraklarına göndermiĢ ve iliĢkileri 

sağlamlaĢtırmaya özen göstermiĢtir. Ġstanbul‘a gelen Karadağlı bakanlardan ilki, 

ĠçiĢleriBakanı Bojo Petroviç‘tir. Ağustos 1884‘te Nikola adına Ġstanbul‘a gelen Petroviç, 

ziyaretinde II. Abdülhamid‘le görüĢme Ģansı bulmuĢ ve ona Nikola‘dan hediyeler 

getirmiĢtir 843 . 

1890 yılında Ġstanbul‘un Karadağ‘lı misafiri ise Karadağ Hariciye Müdürü 

Vekilidir. Boyana Nehri‘nin temizliği meselesini görüĢmek için gelen bakan vekili, 

Prensin ricası üzerine 844 Abdülhad‘in huzuruna kabul edilmiĢtir. Huzurda kendisine 

Mecidi NiĢanı‘nın takdim edildiği 845 bakan vekili, temaslarının ardından ülkeden 

ayrılmıĢtır. 

Prens Nikola adına 1892 yılında ĠĢkodra‘ya yapılan resmî ziyaret de, sorunların 

masada çözülmesinde bir insiyatif ortaya koyma açısından dikkat çekicidir. 1892 yılının 

Mayıs ayında iade-i ziyaret maksadıyla Karadağ ĠçiĢleri Bakanı Voyvoda Bojo Petroviç 

beraberindeki heyetle ĠĢkodra‘ya gitmiĢlerdir. Konuklara saygı ve hürmet gösterisi 

olarak ĠĢkodra Kalesi‘nden top atılmıĢtır 846 . Osmanlı Askeri‘nin gösterisi ve intizamlı 

duruĢu, kıyafetleri, konukların çok ilgisini çekmiĢ, hiçbir orduda görmedikleri nizam ve 

intizamı takdirle karĢılamıĢlardır. Verilen ziyafet ve ardıdan askerî hastanenin 

gezdirilmesi, heyeti bir hayli memnun etmiĢtir 847 . Resmî heyet, ĠĢkodra Valisi ve 

Kumandanı Ferik Abülkerim PaĢa ile görüĢmüĢler ve Karadağ Prensi tarafından 

gönderilen niĢanları takdim etmiĢlerdir 848 . 

Yine aynı yıl, yani 1892 yılında Prens‘in görevlendirmesi üzerine Karadağ 

Harbiye Nâzırı, Osmanlı topraklarına ziyarette bulunmuĢtur. KolaĢin tarafında 

Karadağlılarla Osmanlı vatandaĢları arasında meydana gelen mücadeleyi soruĢturmak ve 

843 BOA, Y.E.E., 46/126 

844 BOA, Y.PRK.EġA, 10/95. 

845 BOA, Y.PRK.TKM, 17/10. 

846 BOA, Ġ.DH, 1274/100158. 

847 BOA, Y.MTV, 62/44. 

848 BOA, Ġ.HR, 325/21049. 

159

sorunların halledilmesi için çözüm üretmek amacıyla KolaĢin‘e giden 849 Harbiye Nâzırı, 

Kosova kumandanı ile müzakerede bulunmuĢtur. Karadağlı bakan, KolaĢin‘de Edhem 

PaĢa ile buluĢmasında, Osmanlı Devleti tarafından kendisine verilen gümüĢ imtiyaz 

madalyasını kaybettiğini söylemiĢ ve yenisinin verilmesini arzu ettiğini bildirmiĢtir. 

Bunun üzerine Karadağ Harbiye Nâzırına yeni bir madalya takdim edilmiĢtir 850 . Bu da 

Osmanlı Devleti‘nin verdiği madalyaya çok büyük bir değer atfedildiğinin bir kanıtıdır. 

Karadağ Prensi, Ġstanbul ziyaretine baĢlamadan bir ay önce Kosova‘ya vali 

olarak atanan Hafız Mehmed PaĢa‘ya, kutlama ziyaretinde bulunmak için heyet 

göndermiĢ 851 ve Valiye niĢan vermiĢdir. 852 1895 yılının ġubat ayında bu kez ĠĢkodra 

Valisi Abdülkerim PaĢa Çetine‘ye giderek resmî ziyarette bulunmuĢ ve Karadağ 

Prensiyle görüĢmüĢtür 853 . 

1896‘da Ġstanbul gezisi son anda iptal edilen Prens Nikola, mazeretini iletmek ve 

Abdülhamid‘e tazimlerini Ģahsen bildirmek için Hariciye Nazrı Mösyö Vukoviç‘i 

Ġstanbul‘a göndermiĢtir 854 .1896‘da, daha önce de değindiğimiz gibi, Prensin Ġstanbul‘a 

ziyareti söz konusu olmuĢ ve bütün hazırlıklar yapılmasına rağmen Karadağ Prensi‘nin 

oğlunun âni rahatsızlığı nedeniyle gezi ertelenmiĢti 855 . ―Hamilen ve memuren‖ 

Ġstanbul‘a gönderilen Mösyö Vukoviç, II. Abdülhamid‘le görüĢme talebinde 

bulunmuĢ 856 ve kabül sırasında Karadağ Prensi‘nin, gezisini iptal etmesinden duyguğu 

mahçubiyeti iletmiĢtir. Ayrıca hastalanan oğlu için kederine ortak olan Abdülhamid‘e, 

teĢekkürlerini bildiren bir mektubu huzurda kendisine takdim etmiĢtir 857 . Mösyö 

Vukoviç, Ġstanbul‘da bulunduğu bir ay zarfında bugün Pera Müzesi olarak bilinen 

849 BOA, Y.A.HUS, 258/102. 

850 BOA, Y.A.HUS, 258 /7. 

851 BOA, Y.A.HUS, 397/144. 

852 BOA, Ġ.TAL, 181/1317/Ra-105. 

853 BOA, DH.MKT, 342/7. 

854 BOA, Y.E.E., 63 /36. 

855 BOA, Y.A.HUS, 352 /124. 

856 BOA, Ġ.HR, 352/1314R-04. 

857 BOA, Y.PRK.NMH, 7 /24. 

160

Bristol Oteli‘nde 858 ikâmet etmiĢ, kırk beĢ buçuk lira tutan masrafları ise Maliyece 

ödenmiĢtir 859 . 

Karadağ Hariciye Nazırı Gavro Vukoviç‘in bakan olarak Ġstanbul‘a bir diğer 

ziyareti, 1903 yılının Eylül ayında gerçekleĢmiĢtir. Hâriciye Nâzırı Gavro Vukoviç, 

Dersaadet‘e maslahatgüzar olarak tayin olunan kâtiple birlikte gelmiĢ, 860 kendisine 

birinci dereceden Mecidi NiĢanı takdim edilmiĢtir 861 . Gavro Vukoviç‘in Ġstanbul 

temaslarında temel mevzuu, sınır sorunları ve istikraz anlaĢmasıdır. 

Osmanlı Devlet‘i tarafından Karadağ‘a yapılan ziyaretler arasında ĠĢkodra 

Valisi‘nin Çetine'ye yaptığı ziyaret dikkat çekmektedir. 1904‘te gerçekleĢen bu ziyarette, 

resmî geçit düzenlenmiĢtir. Çetine Sefaretine yazılan bir yazıyla, bu geçit töreni için 

fazla masraf yapılmasına gerek olmadığı bildirilmiĢtir 862 . Sınır sorunları ile ilgili 

temaslarda bulunmak üzere Osmanlı Devleti tarafından gönderilen heyete gösterilen 

hüsn-i kabul, 863 iliĢkilerde savaĢın değil diyaloğun ön plana çıktığı bir anlayıĢın 

sonucudur. 

Sonuç olarak Ģunu söyleyebiliriz ki Karadağ Prensi, bakanlarını, iki devlet 

arasındaki birtakım sorunları halletmek ve iliĢkileri geliĢtirmek için Osmanlı Devleti‘ne 

göndermiĢtir. Bu giriĢimlerin de olumlu sonuçlar verdiği görülmüĢtür. 

E. KARġILIKLI VERĠLEN HEDĠYELER 

Hediye Arapça bir kelime olup Tükçe karĢılığı ―armağan‖dır. ―Ġnsanlar arasında 

dostluk ve sevgi niĢanesi olarak ya da muaĢeret kaidesi uyarınca karĢılıksız verilen 

nesne‖ olarak tanımlanmaktadır. Genelde bütün toplumlarda görülen hediyeleĢme 

âdetinin tarihi çok eskidir. Herhangi bir karĢılık beklemeksizin verilen hediyelerin 

yanında, karĢılıklı hediye verme ve bu vesile ile sosyal bir bağ kurma, sosyal bir itibar 

ve onur kazanma maksatlı hediyeleĢmelere, tarihî süreç içerisinde karĢılaĢıldığı 

858 1893‘te mimar Achille Manoussos‘un yaptığı, Bristol Oteli bugün Suna ve Ġnan Kıraç Vakfı tarafından 

Pera Müzesi olarak 2005‘te açımıĢtır. Bkz. Ġstanbul AraĢtırmaları Vakfı, ―Pera Müzesi‖, 

e.t. 02.12.2008 

859 BOA, Ġ.HUS, 49/1314R-63 

860 BOA,Y.A.HUS, 456/74 

861 BOA, Y.PRK.EġA, 43/65 

862 BOA, Y.A.HUS, 475/90. 

863 BOA, Y.PRK.NMH. 9/100. 

161

antropologların tespitlerindendir 864 . Nadir Özbek‘ten naklen Bronislaw Malinowski‘ye 

göre ise hediye, karĢılıksız değil; aslında karĢılıklıdır. Verilen hediye, mutlaka, herhangi 

bir Ģekilde geriye döner. PadiĢah hediyelerinde ise aynı zamanda ―siyasi mesaj‖ da söz 

konusudur 865 . 

II. Abdülhamid, hediye ya da niĢan verme iĢini ―büyük bir tatlılıkla‖ 

yapmaktadır. Öyleki, karĢısındaki kiĢide ―satın alınma‖ duygusunu uyandırmamıĢtır. 

Devletlerarası iliĢkilerde insanları etkileme sanatını büyük bir ustalıkla kullanmıĢtır 866 . 

Ali Said, hatıralarında, Abdülhamid‘in, ecnebilere verdiği kıymetli hediyeler ile kıtalar 

kurtardığını söylemektedir. Ayrıca, aleyhinde bulunan kiĢilere rütbe, niĢan ve para 

vererek, olası bir tehlikeyi bertaraf etmeyi bilmiĢtir 867 . 

BaĢka bir açıdan bakılacak olursa II. Abdülhamid islâm halifesidir. Bu noktada, 

hediye vermede Hz. Peygamber‘i örnek aldığı düĢünülebilir. Zira Hz. Peygamber, 

hediyeyi; sevgiyi pekiĢtirme, gönül kazanma, Ġslâm'a yönlendirme, dostlukları 

kuvvetlendirmenin yanında, muhtemel kötülükleri önleme için bir araç olarak 

kullanmıĢtır 868 . Karadağ Prensi‘ne verdiği hediyelerde de, muhtemel kötülükleri önleme 

açısından Hz. Peygamber‘i referans alması, onun bu hediyeleri vermesine bir meĢruiyet 

zemini oluĢturmaktadır. 

Karadağ Prensi de bu konuda cömerttir. Ahmet Cevat PaĢa‘nın Karadağ 

Seyahatnâmesi‘nde anlattığına göre, uzun bir yolculuğun ardından Ahmet Cevat 

PaĢa‘nın atının yorulduğunu görünce kendi atlarından birini Ahmet Cevat PaĢa‘ya 

864 Ali Bardakoğlu, ―Hediye‖ DĠA, C. 17, TDVY, Ġstanbul 1998, s. 151-155 Encyclopædia Britannica, 

"Gift Exchange". e.t. 02 Oct. 

2008. 

865 Nadir Özbek, Osmanlı Ġmparatorluğunda Sosyal Devlet, Siyaset, Ġktidar ve MeĢruiyet (1876- 

1914), ĠletiĢim yay, Ġstanbul 2004, s. 121. 

866 Ġngiliz Daily Telegraph Gazetesi muhabirinin oğlunun atları sevdiğini iĢitince ona küçük bir at hediye 

etmesi ayrıca elçi kızlarından birisinin köpek sevdiğini duyunca ona sürpriz olarak cins bir köpek hediye 

yollaması onun etkileme sanatını ne derece iyi kullandığını göstermektedir. Orhan Koloğlu, Abdülhamid 

Gerçeği, Pozitif Yayınları, 5.Baskı, Ġstanbul 2007, s. 313. 

867 Ali Said, Saray Hatıraları Sultan Abdülhamid‟in Hayatı, Nehir yay, Ġstanbul 1994, Haz. Ahmet 

Nezih Galitekin, s. 45 

868 

Yusuf Macit, ―Hz. Muhammed'in Bazı ĠletiĢim Ġlkeleri”, e.t. 10.11.2008 

162

hediye etmiĢtir 869 . O dönemde atın, özellikle Karadağ gibi, yolların bile olmadığı dağlık 

bir yerde ne kadar kıymetli bir ulaĢım aracı olduğunu hayal etmek zor değildir. 

a. Emirgan Yalısı 

Abdülhamid, evlenme merasimleri ve düğünlerin komĢuluk iliĢkilerinde ve 

dostlukta çok önemli bir yeri olduğunun farkındadır. Özellikle sultanların düğünlerinde 

cömert davranır, huzur ve mutluluk içinde yaĢamaları için onlara saray ve köĢkler tahsis 

etmiĢtir 870 . Abdülhamid‘in Karadağ Pensine hediye ettiği en dikkat çekici Ģey, 

Emirgan‘da bugün Sabancı Müzesi olarak kullanılan, eski adıyla Atlı KöĢk olarak 

bilinen Emirgan Yalısı‘dır 871 . Eylül 1884‘te o zaman Emirgan Mustafa PaĢa‘nın yalısı 

olarak bilinen mülk, bedeli Maliye hazinesinden karĢılanmak üzere satın alınarak 

Karadağ Prensi için hazırlanmıĢtır 872 . 

Mısır Kapıkethüdâlığına ait bu yalı, sahibinin ferâgat etmesi ve Mısır 

Hidivliği‘nin de olurunun alınmasıyla satın alınmıĢ, tapu senetleri Karadağ Prensi‘nin 

üzerine geçirilmiĢtir 873 . Ġçindeki eĢyaların satın alınması ve odaların donatılmasına kadar 

en ince ayrıntısına kadar takip eden Abdülhamid, birkaç odanın teĢrifâtıyla da kendisi 

ilgilenmiĢtir 874 . Sahilhanenin hemen arka tarafında bulunan ve Bolu Redif Kumandanı 

Mirliva Mehmed PaĢa‘nın sahibi olduğu arsa satın alınarak buraya ilave edilmiĢtir. 

Ayrıca Prens‘in atları için bir de ahır inĢa edilmiĢtir 875 . Karadağ Prensi‘nin yalısına dâhil 

869 Mehmet Mercan, agm,s. 

870 Süleyman Kani Ġrtem, Bilinmeyen Abdülhamid, s. 137-138 

871 Halen Sabancı Üniversitesi'ne bağlı Sakıp Sabancı Müzesi olarak hizmet vermektedir. KöĢkün 

bulunduğu arazi bir çok kez el değiĢtirmiĢtir. KöĢk 1925'te Hıdiv Ġsmail PaĢa'nın torunu Prens Mehmed 

Ali Hasan tarafından satın alınacaktır. Mimar Eduard de Nari‘nin yeniden dizayn edeceği KöĢk‘ü Hacı 

Ömer Sabancı 1951'de satın alarak ikametgah olarak kullanmıĢtır. "Atlı KöĢk" adı ise yine Hacı Ömer 

Sabancı‘nın Mahmud Muhtar PaĢa'nın Moda'daki konağında yapılan müzayededen satın aldığı bronz at 

heykelinin Sahilhanenin bahçesine yerleĢtirilmesinden kaynaklanmaktadır. Sabancı Üniversite‘sine 

devredilmesi ise 2002'de gerçekleĢecektir. Nihan Özyıldırım, ―Emirgân: ‗Emirgüne Bahçesi‘nden 

Bugüne‖ Ġstanbul Dergisi, Sayı 50 (Temmuz 2004), Tarih Vakfı Yayınları, Ġstanbul 2004. Bkz. EKLER, 

Resim-5. 

872 BOA, Y.A.HUS, 179/111. Bkz. EKLER, Resim-3-4-5-6. 

873 BOA, Ġ.HR, 337/21782. 

874 BOA, Y.PRK.BġK, 9/2, BOA, Ġ.DH., 933/73914. 

875 BOA, Ġ.DH., 931/73784. 

163

edilmiĢtir 876 . Zaman zaman tâdilat ve tamirat geçiren yalıya, 1886 yılında masraflar için 

iki yüz elli bin kuruĢ ayrılmıĢ, sonradan 500 lira daha ilave edilmiĢtir 877 . 

1896 yılı Ağustos ayında Karadağ Prensi‘nin Ġstanbul‘a gelme ihtimali belirince 

Emirgân‘daki (Mirgun) yalıya iki tatlı su isale hattı döĢenmiĢ, badanası yapılmıĢ, rıhtım 

üzerindeki kaldırımlar tamirden ve temizlikten geçirilmiĢtir. Bütün bu iĢlemlerin 

masrafları Abdülhamid tarafından karĢılanırken, sahilhanenin biriken vergileri de 

affedilmiĢtir 878 . AnlaĢılacağı üzere yalı, en ince ayrıntısına ve bütün detaylarına 

varıncaya kadar özenle hazırlanmıĢtır. 

Prens Nikola, 1899 yılında yaptığı Ġstanbul ziyaretinde burada ikâmet etmiĢtir. 

Yalının arka tarafında mükemmel bir bahçe yapılmıĢtır. Ġki merdivenle çıkılan zemin 

katta bir seyir salonu, bir yemek salonu ve çeĢitli odalar vardır. Boğaza nâzır bu yalıda 

yine Boğaza bakan tarafında ―yazımhane‖ vardır. Yatak odası son derece zarif 

döĢenmiĢ, sanatkârane döĢenen odanın duvarları da kırmızı çiçeklerle süslenmiĢtir. Aynı 

Ģekilde tavanı da süslenmiĢtir. Mavi ve kırmızı tonlar dikkat çekmektedir 879 . Bu renk 

uyumu özellikle seçilmiĢ gibidir. Zira Karadağ millî renkleri kırmızı, mavi ve beyazdır. 

b. Timsah Vapuru 

Karadağ Prensine Abdülhamid‘ten önce 1866‘da Sultan Abdülaziz bir jest 

yapmıĢ, Karadağ heyetini Ġstanbul'da ağırlayarak, Prens Nikola‘ya gönderilmek üzere 

buharlı bir gemi hazırlatmıĢtı 880 . Silistre isimli buharlı gemiyi 1867 yılbaĢında PadiĢah 

Abdülaziz, Karadağ Prensine hediye etmiĢtir 881 . Daha Abdülaziz döneminde temelleri 

atılan diyaloğun Abdülhamid ile birlikte geliĢerek devam ettiği görülmektedir. 

876 BOA, Ġ.HR, 301/19098. 

877 BOA, Ġ.DH., 974/76977. BOA, Ġ.DH., 978/77215. 

878 BOA, Y.PRK.ġH, 7/61. BOA, DH.MKT, 2422/103. BOA, Ġ.DH, 1378/1318B-27. BOA, YA.RES, 

28/9. 

879 Ġkdam, 31 Ağustos 1899, s 2 

880 BOA, HR.SYS, 209/46 Karadağ Prensi‘nin gönderdiği bir kaç kiĢilik heyet Tarabya‘da bir lokantada 

misafir edilmiĢti. Ahmed Lûtfî Efendi‘nin anlattıklarına göre, Karadağ‘da gezecek fazla bir yer olmadığı 

için misafirler büyük bir heyecanla bütün güzelliğiyle duran Ġstanbul‘u gezmek istemiĢler ve bu isteklerini 

bildirmiĢlerdi. Hemen Tersane-i Amire‘den bir vapur tahsis edilerek boğaz gezdirilmiĢtir. Daha sonra 

Misafirler, Sultan Abdülaziz‘in huzuruna çıkarak Prens Nikola‘nın isteklerini ve arzularını iletmiĢlerdir. 

Mecidiye niĢanı ila taltif edilen heyet aynı vapurla Karadağ‘a yolcu edilmiĢlerdir. Ahmed Lûtfî Efendi, 

age, Cilt.XI, Ankara 1989, s. 21 

881 BOA, Ġ.DH, 557/38813. 

164

1896 yılında Karadağ Prensi‘nin Ġstanbul'a gelebileceği ihtimali ortaya çıkınca 882 

Abdülhamid‘in emri üzerine Kardağ Prensi için Tersane-i Âmire‘de, ĠĢkodra Gölü ve 

Nehri‘nde dolaĢabilecek küçük bir vapur inĢa edilmeye baĢlanmıĢtır. Aslında Tersane-i 

Âmire‘de yapılmıĢ vapurlardan biri, kızakta, denize inmeyi beklemektedir. ĠĢkodra 

Gölü‘nün kıyılarının sığlığı nedeniyle, ―lâyıkıyla‖ gezemeyeceği düĢünüldüğü için 60 

kadem uzunluğundaki bu vapurdan, vazgeçilmiĢ, 45 kadem (17 metre) uzunluğunda 

yeni bir vapur inĢa edilmiĢtir. Her ne kadar diğer vapurdan ufak olsa da yeni ve zarif 

olduğu için göl ve nehrin her tarafına yanaĢabilmesi bakımından çok kullanıĢlı bir 

vapurdur. Ayrıca, baĢka bir deniz aracına konulup ĠĢkodra Gölü‘ne götürülebilecek 

kadar da ufaktır. Süsleme ve boyama iĢlemi yapıldıktan sonra Karadağ Prensine 

gönderilecektir 883 .(Bkz. Resim-8) 

Fakat aradan geçen sekiz aya rağmen, yapılması için söz verilen vapurun inĢası 

henüz tamamlanmamıĢtır. Bu nedenle vapurun inĢası tamamlanıncaya kadar kullanmak 

üzere baĢka bir vapurun, ―Adana Vapuru‖nun, iç süslemeleri yapılarak hazır edilmiĢ, 

Prens‘e gönderilmiĢtir 884 . 

Esas hediye edilmesi planlanan yatın yapımı, ancak Ocak 1899‘da 

tamamlanabilmiĢtir 885 . 9 bin liraya mal olan yat, Karadağ Prensi‘nin Osmanlı Devleti ile 

olan iyi iliĢkilerine binaen bir dostluk göstergesi olarak Karadağ‘a gönderilmiĢtir 886 . 

―Timsah ‖ adı verilen, Karadağca belge ve kitaplarda ―Zmaj‖ olarak geçen yat, Bar 

Limanı‘nda Karadağlı yetkililere teslim edilmiĢtir. Nikola, bu çok kıymetli hediye vapur 

için PadiĢah‘a teĢekkürlerini arz etmiĢtir. Ama Timsah Yatı‘nın, Bar Limanı‘nda 

barınması için gerekli olan Ģamandıraları o civarda bulmak zordur. Bunun için Nikola, 

Sultan II. Abdülhamid‘den Ģamandıra istemiĢ ve ayrıca, model vapurlar merakı olan 

882 BOA, Y.A.HUS, 353/50 

Bir kadem 22.7322 metre yaklaĢık 23 metre 

883 BOA, Y.PRK.ASK, 115/73. 

884 BOA, Y.MTV, 161/229. BOA, Y.MTV, 167/19. 

885 BOA, Y.MTV, 186/27. 

886 BOA, Y.MTV, 223/106. BOA, Ġ.BH, 3/1316/L-1. 

Zmaj Karadağ BoĢnak ve Sırp dilinde ―Dragon‖ yani ―Ejderha‖ anlamına gelmektedir. Aslında bu 

adlandırma ―Timsah‖ kelimesinin yanlıĢ çevirisinden kaynaklanmıĢtır. Branislav Grujiç & Ilijana Srdeviç, 

Novi Standardni Reçnik, Obod, Cetinje, s.755. 

165

küçük oğluna (Petar) da vapur modelleri ihsan buyurursa mutluluğunun kat kat 

artacağını söylemiĢtir 887 .(Bkz.Belge-4) 

Prens Nikola, daha sonra Timsah Vapuru‘nun zâbitlerine ve mürettebatına 

niĢanlar ve madalyalar vermiĢtir. 888 Ġki Bahriye zâbiti bir süreliğine, Karadağ 

makinistlerini eğitmek için Karadağ‘da kalmıĢtır. Bu süre içinde maaĢlarını zamlı alan 

zâbitlere, harcırahları da verilmiĢtir. 889 

1901 yılında Timsah Vapuru, Ġtalya‘da bozulmuĢtu. O sırada Karadağ Prensi‘nin 

kızı ve Ġtalya kraliçesi Elena hamileydi ve doğum için bir ay sonra Çetine‘den Roma‘ya 

gidecekti. Abdülhamid‘e durum iletilince gereği yapılmıĢ, Timsah Yatı Cenova‘da tamir 

edilerek Elana‘ya yetiĢtirilmiĢtir 890 . Görüldüğü gibi Abdülhamid, vapuru hediye etmekle 

kalmamıĢ vapurla ilgili karĢılaĢılan sorunlarla da ilgilenmiĢtir. 

Timsah Vapuru, denize elveriĢli olmasına rağmen büyük denizler için çok da 

elveriĢli değildir. Gerçi Ġstanbul‘dan Bar Limanı‘na götürülürken denenmiĢ ve tecrübe 

edilmiĢ, dayanıklı olduğuna kanaat getirilmiĢtir; ama, Prens Nikola, Timsah Yatı‘nın, 

fırtınalı hava Ģartları göz önüne alındığında büyük denizler için çok küçük olduğunu 

belirtmiĢ ve daha büyüğünün yapılıp yapılamıyacağını sormuĢtur. Bahriye Nâzırlığından 

yapılan açıklamada ise Timsah Yatı‘nın dayanıklılığı vurgulanarak muntazam ve 

mükemmel bir vapur olduğu ifade edilmiĢtir 891 . Fakat Ģunu hatırlamalıyız ki daha 1899 

Ağustos‘unda Ġstanbul‘a Abdülhamid‘in daveti üzerine gelen Nikola, hediye edilen 

Timsah Vapuru için teĢekkür etmiĢ ve Abdülhamid buna karĢılık ―Fakat çok küçük. 

Daha büyüğünü yaptırmak isterim. Böylece ailenizle daha rahat bir şekilde seyahet 

edebilirsiniz” diye mukabelede bulunmuĢtur 892 . Dolayısıyla Prens Nikola‘nın böyle bir 

talebi olmadan Abdülhamid daha büyük vapur teklifinde bulunmuĢtur. 

887 BOA, Y.PRK.ASK, 149/19. 

888 BOA, Ġ.TAL, 174 /1316/Z-218. 

889 BOA, ĠBH, 3/1317B-2. 

890 BOA, Y.PRK.ASK, 168/34 

891 BOA, Y.MTV, 223/106 


166

Sonunda 1902 yılında Timsah Vapuru, Samsun römorkorüyle Dersaadet'e 

getirilmiĢ 893 ve Karadağ Prensi için Timsah Vapurundan daha büyük ve büyük denizlere 

daha dayanıklı yeni bir yat hediye edilmesi için çalıĢmalara baĢlanmıĢtır 894 . 

c. Zaza Yatı 

Timsah Vapuru, küçük olması ve sık sık arızalanması nedeniyle bir römorkorle 

Ġstanbul‘a getirilmiĢti. Daha sonra araĢtırmalara baĢlanarak daha büyük bir yat için 

temaslara geçilmiĢtir. Ġlk etapta Ġngiltere‘de 10 yaĢında ―Frohat?‖ isimli bir yat 

beğenilmiĢtir. Fakat söz konusu yat, o günlerde Amerika‘da olduğu için, dönmesi uzun 

zaman alacaktır. Bu durumda, fiat teklifi de yapmak zordur. Çünkü uzun yoculuğun 

ardından vapurda mutlaka hasarlar oluĢacaktır. Bu nedenle, Osmanı Devleti Viyana 

Sefiri, Prens Nikola‘nın, eğer yenisi varsa mâkul bir fiyata yenisini almaktan yana 

olduğunu belirterek, 19500 Ġngiliz altınına Ģekil itibarıyla ―Frohat?‖la aynı; fakat 

makinesi daha mükemmel ve teknesi daha muntazam bir vapur yaptırılmasını önermiĢ, 

ve Ġngiltere‘deki satıcıdan yazılı teklif almıĢtır 895 . Bunun üzerine yapılan değerlendirme 

sonucu, yatın Karadağ Prensi‘ne, ilave masraflarla 20 bin liaraya mal olacağı 

belirtilmiĢtir 896 . 

Daha sonra yeni bir vapur inĢa ettirmekten vazgeçen Prens Nikola, 1904’te 

Londra‘da satılık bir yat tespit etmiĢ ve çok beğenmiĢtir. ―Zaza‖ isimli bu yat için Sultan 

Abdülhamid‘e haber göndererek kendisine hediye edilmesini rica etmitir. Londra Sefiri, 

Zaza Yatı‘nın sahibiyle irtibata geçerek, 13 bin 750 Ġngiliz lirası talep ettiğini 

öğrenmiĢtir. Pazarlık sonucu 13 bin 200 Ġngiliz lirasına razı olan Ġngiliz satıcı, kömür ve 

tayfa masrafları ödendiği takdirde yatı bir ay içinde Ġstanbul‘a gönderebileceğini 

belirtmiĢtir. Abdülhamid, Ģartları kabul ederek yatın satın alınmasına ve Karadağ 

Prensi‘ne hediye edilmesine yönelik bir irade yayınlamıĢtır 897 . Londra‘daki banka 

893 BOA, Y.PRK.ASK, 182/11 

894 BOA, Ġ.HUS, 114/1321Z-14 

895 BOA, Y.PRK.EġA, 41/37. 

896 BOA, Ġ.HUS, 103/1320z-069. 

897 BOA, Ġ.HUS, 121/1322B-112. 

167

Ģubesine derhal 12 bin 610 Ġngiltere altını tutarı olarak 13 bin 870 Osmanlı lirası 898 

yatırılarak satın alınan yat, 1904 yılı Kasım ayında, Bar Limanı‘nda Karadağlı yetkililere 

teslim edilmiĢtir 899 . Karadağ Prensi, PadiĢahın bu hediyesini çok beğenmiĢ, ve Karadağ 

belgelerinde ve kitaplarında ―Rumija‖ 900 olarak adlandırılan Zaza yatı için minnet ve 

Ģükran hislerini ifade etmiĢtir 901 . Abdülhamid böylelikle Nikola‘nın beğendiği bu yatı, 

kendisine hediye ederek dostlukların pekiĢmesi yolunda bir adım daha atmıĢtır. (Resim- 

8A) 

d. Atlar 

At, gerek Türk toplumunda gerekse Karadağ toplumunda çok önemli bir yere 

sahiptir. Öteden beri at, Türk toplumunda güzelliği, yakınlığı, gücü, sürati sabrı ve 

insancıl özellikleriyle edebiyatta kendine yer bulmuĢtur. Maddi ve askeri açıdan at, bir 

zenginlik anlamına gelmektedir 902 . Hem ulaĢım aracı hem de varlık ve statü simgesi 

olarak at, her ne kadar 20. yy itibarıyla önemini yitirmeye baĢlasa da, özellikle Karadağ 

gibi dağlık bir bölgede yolların dar ve engebeli olduğu mekânlarda çok büyük bir 

ehemmiyet arz etmeye devam etmiĢtir. 

II. Abdülhamid‘in Nikola‘ya gönderdiği hediyeler arasında atlar da vardır. 

Abdülhamid, Anadolu‘nun çeĢitli yerlerindeki at çiftliklerinde (çiflik-i hümayunlar) 

yetiĢtirilen bu safkan Arap atlarını, zaman zaman hediye olarak gönderirdi 903 . Karadağ 

898 BOA, Y.A.HUS, 481 /13. 

899 BOA, Ġ.HUS, 123/1322N-028. 

900 Bkz. DuĢanka Bojaniç, Turske Vojen Zastave u Cetinjskim Muzejima, Beograd-Cetinje 1981, s. 36. 

Rumi yatının sonu çok trajik olmuĢtur. Karadağ‘ın denizcilik tarihinde önemli bir yer tutan bu yat, Balkan 

savaĢlarında ve I. Dünya SavaĢı‘nda Adriyatikte‘ki tek silahsız deniz aracıydı. Avusturya-Macaristan‘a ait 

bir torpidonun çarpması sonucu Kotor limanında sulara gömülmüĢtür. 1967 yılında ve 1972 yılında bu 

batık ile ilgili çalıĢmalar ve giriĢmlerde bulunulmuĢsa da bir sonuç elde edilememiĢtir. Ţeljko Miloviç, 

―Rumija Kao Zgnječena Konzerva‖ Montenegrina- Digitalna Biblioteka Crnogorske Kulture-Istoria, 

e.t. 10.04.2009 

901 BOA, Y.PRK.NMH, 9 /58. 

902 Mehmed Emin Bars, ―Köroğlu Destanı‘nda At, Kadın, Silah‖ Turkish Studies, International 

Periodicals for the Language, Literature, and History of Turkish or Turkic, Volume:3/2 spring 2008, s. 

168 

903 Örneğin, 1879‘da Leopard, Lindentree diye adlandırılan safkan iki Arap atını Amerika BirleĢik 

Devletleri BaĢkanına hediye olarak göndermiĢtir.1893‘teki Chigago Fuarı‘na da 45 Arap atı 

göndermiĢtir.1893 daki Chigago uluslararası fuarın da sergilenmek üzre 45 safkan arapatı göndermiĢti. 

Bunlardan ikisini Amerikan BaĢkanı Thedore Roosvelt‘e hediye etmiĢti. Arabian Horse History & 

168

Prensi Nikola‘ya da belli aralıklarla atlar gönderdiği tesbit edilmiĢtir. Ġlki 1887 yılında 

olmak üzere, iki adet Arap atı, vergiden muaf Ģekilde Nikola‘ya gönderilmiĢtir 904 . Yine 

Abdülhamid‘in bir hediyesi olarak 

1891 yılında iki "re's-i rehvâr‖ vapurla Bar 

Limanı‘na gönderilmiĢ ve daha sonra Çetine‘ye ulaĢtırılmıĢtır 905 . 

Hediye atların üçüncüsü, 1894 yılında gönderilmiĢtir. Özel olarak iki at satın 

alınarak, Ġstanbul‘dan Çetine‘ye gönderilmiĢtir 906 . Bu da Sultan Abdülhamid ve Karadağ 

Prensi arasındaki dostluğa verilebilecek bir diğer örnektir. 

Diğer taraftan Karadağ Prensi‘nin de atlara verdiği önem bilinmektedir. O da 

hediye konusunda imkanları ölçüsünde özellikle Osmanlı Devleti yetkililerine cömert 

davranmıĢtır. Örneğin Çetine Sefiri Ahmet Cevat PaĢa‘yı da yanına alarak yaptığı yurt 

içi seyahatinin ardından, Ahmet Cevat PaĢa‘ya bir at hediye etmiĢtir. Ahmet Cevat 

PaĢa‘nın 18 Mayıs 1884‘te Prens Nikola‘nın daveti üzerine katıldığı ve 28 gün süren 

yurt içi seyahatindeki izlenimlerinden oluĢan seyahatnâmesinde Ģöyle denilmektedir: 

―11 saatlik yolu 7 saatte katederek NikĢik‘e varmıĢtım. Bir sıkı yağmura tutulup beĢ saat sonra 

yetiĢebilen Prens Hazretleri, kullarını görünce elini uzatıp ‗Bir kazak gibi, binici bir Karadağlı 

gibi meĢakkate mütehammil olduğunuza binaen hakikaten tebrik ederim. Ancak bîçâre 

hayvanınızda hâl kalmamıĢ ve ayakları tutulup berbad olduğunu iĢittim.‘ diyerek, ahırından 

getirmiĢ olduğu genç bir kısrağı göstererek ‗Bunu kabul etmenizi temenni ederim.‘ dedi.‖ 

Ahmet Cevat PaĢa, Sultan II. Abdülhamid‘ten baĢka hiç kimsenin minneti altına 

girmek istemediği için münasip bir dille bu nâzik teklifi reddetmiĢtir. Bunun üzerine 

Prens, “Adem-i kabulde ısrar ederseniz bir tüfenkle vuruveririm.” diyerek hediye 

konusunda ısrarını latifeyle sürdürmüĢtü. Bunun üzerine Cevat PaĢa, Karadağ Hâriciye 

Nâzırına, 

―Prens Hazretlerinin Ģu seyahatte hakkımda gösterdiği 

misafirpeverlik, bendenizi zaten 

minnettar eylemiĢtir. Bir de bu hediyeyi kabul edersem bütün bütün mahçup olurum.‖ 

diyerek, almıĢ kadar memnun olduğunu belirtmiĢ, teĢekkürlerini iletmiĢtir 907 . Buradan 

da anlaĢılacağı üzere Prens Nikola‘nın bu dostane tavrını sergilerken kullandığı argüman 

―at‖tır. Ayrıca atı kabul etmesi için yapılan latifeli bir ısrar da yakınlığı göstermektedir. 

Heritage ―Introduction of Arabian Horses to North America‖ http://www.arabianhorses.org/ 

education/education_history_north.asp e.t. 12.09.2008. 

904 BOA, Ġ.DH., 1046/82169. 

905 BOA, Y.E.E., 48/5. BOA, Y.PRK.UM, 22/17. 

906 BOA, Ġ.RSM, 3/1312S-2. 

169

e. Diğer Hediyeler 

Ġki liderin gönül almak ve dostluklarını hoĢ tutmak için birbirlerine verdikleri 

hediyeler dikkat çekicidir. PadiĢah tarafından Karadağ Prensine hediye edilen revolver 

ve kabza 908 bu hediyeler arasındadır. Ayrıca Karadağ Prensi‘nin 1884‘te Hâriciye 

Nâzırıyla PadiĢaha gönderdiği hediyelere mukabil, Abdülhamid‘in, Prens Nikola‘ya 

hediye ettiği saat de 909 buna örnek olarak gösterilebilir. Yine yaldızlı tabanca ve altın 

pala, av tüfeği gibi çok çeĢitli hediyeler 910 takdim edilmiĢ ve aradaki diyalog ve 

dostluğun canlı tutulmasına gayret gösterilmiĢtir. 

Abdülhamid‘in Prense gönderdiği hediyeler arasında çok değerli çiniler de 

vardır. Yıldız‘da kurulan Çini Fabrikası‘nda Avrupa ayarında çok kaliteli malzemeler 

üretilmektedir. Üretilen özel çinilerden, hükümdarlar ve mûteber kiĢiler için hazırlanan 

hediyeler, devletlerarası iliĢkilerde olumlu yankı bulmuĢtur 911 . Nitekim Abdülhamid, 

Prens Nikola için hazırlattığı çini vazonun üzerine Nikola‘nın resmini nakĢettirmiĢtir 912 . 

(Bkz. Resim-21) 

Ayrıca Nikola‘ya gönderilen hediyeler arasından, Hereke Fabrikası‘nın 

ürünlerinden olan kumaĢ, halı, seccade gibi eĢyalar özellikle Hereke halıları dikkat 

çekmektedir 913 . Halıların desenlerinin bizzat Abdülhamid tarafından seçilmesi ise hediye 

halılara çok daha büyük bir değer katmıĢtır 914 . 

Diğer taraftan Karadağ Prensi‘nin Çetine Sefâreti BaĢkâtibi Ali Ġhsan Efendi ve 

AteĢemiliteri BinbaĢi ġâkir Bey‘e verdiği altın tütün kutularının hediye olarak kabul 

edilmesi ayrı bir anlam ifade etmektedir 915 . 1886 yılında Abdülhamid‘in Ġmtiyaz 

NiĢanı‘nı takdim etmek üzere gittikleri Çetine'de Prens Nikola, niĢana mukabil çeĢitli 

907 Mehmet Mercan, agm,s. 154. 

908 BOA, Y.PRK.NMH, 2/73. 

909 BOA, Y.E.E., 46/126. 

910 BOA, Y.E.E., 46/125. BOA, Y.E.E., 46/17. BOA, Y.MTV, 40/21. 


912 

Bu vazonun resmi için bkz. Yıldız Albümü, 90525/26, Ġstanbul Üniversitesi, Nadir Eserler 

Kütüphanesi. 

913 BOA, Y.MTV, 194/19. 


915 BOA, Ġ.HR, 303/19253. 

170

hediyeler vermiĢtir 916 . Karadağ küçük ve fakir bir devlet olmasına rağmen PadiĢahın 

verdiği hediyelere mukabil hediye ile karĢılık vermesi bir iyi niyet göstergesidir. 

F. KARġILIKLI VERĠLEN NĠġANLAR ve MADALYALAR 

NiĢan; altın, gümüĢ ya da kıymetli madenlerden yapılan, boyuna ya da göğsün 

sol tarafında takılan madenî parçaya denir. Osmanlı Devleti‘nde her niĢanla birlikte 

berat da hazırlanmıĢtır. Özenle hazırlanan bu niĢanlar, çok özel kiĢilere belirli bir hizmet 

ya da baĢarı karĢılığında takdim edildiği gibi, kurumlara da verilebilirdi. NiĢanların 

masrafları hazineden karĢılandığı için çok büyük meblağlar tutardı 917 . Abdülhamid‘in 

verdiği niĢanları ‗Mecidi NiĢanı‘, ‗Osmânî NiĢanı‘, ‗ġefkat NiĢanı‘, ‗Sanayi NiĢanı‘, 

‗NiĢan-ı Âlî Ġmtiyaz‘, ‗Maarif NiĢanı‘, ‗Hanedân-ı Âlî Osmanî NiĢanı‘ olarak sıralamak 

mümkündür. II. Abdülhamid, Osmanlı padiĢahları arasında en çok niĢan veren padiĢah 

olarak tarihe geçmiĢtir. DıĢ siyasette ve iç siyasette uyguladığı ―niĢan verme siyaseti‖ 

sayesinde içeridekileri daha sâdık, dıĢarıdakileri ise daha az zararlı hale getirmeyi 

baĢarmıĢtır 918 . 

a. Abdülhamid‟in Nikola‟ya ve Yakınlarına Verdiği NiĢanlar 

Nişan-ı Âlî İmtiyaz: 1878‘de çıkarılan bu niĢan; ilmiye, mülkiye ve askerî 

sınıflarına mensup kiĢilere, ayrıca, olağanüstü hizmetleri görülen kiĢilere verilmekteydi. 

Altından olan bu niĢanlar için PadiĢah‘ın iradesi gerekiyordu. NiĢan üzerinde 

Abdülhamid‘in ―el-gazi‖ unvanı ve ―hâmiyet, gayret, Ģecaat, sadâkat‖ kelimeleri 

iĢlenmiĢtir. En itibarlı niĢanlardan biri olan ‗NiĢan-ı Âlî Ġmtiyaz‘; krallara, hükümdarlara 

bizzat PadiĢah tarafından takdim edilmiĢtir 919 . 

Daha önce Ġran ġahı için yaptırılan Ġmtiyaz NiĢanı‘nın bir eĢi, Karadağ Prensi 

için kuyumcu esnafından Artin Efendi‘ye 75 bin kuruĢa imal ettirilmiĢtir 920 . Hazırlanan 

916 BOA, Y.E.E., 7/23. 

917 .‖NiĢan‖, Meydan Larousse, C.9, Meydan Yayınları, Ġstanbul 1995, s. 3681850 yılında para darlığı 

nedeniyle daha önceden dağıtılan niĢanlar toplanarak eritilmiĢ ve tekrar kullanılmıĢtır Meydan Larousse, 

.‖NiĢan‖,C.9, Meydan Yayınları, Ġstanbul 1995, s. 368. 

918 Ġhsan Süreyya Sırma, Belgelerle II. Abdülhamid Dönemi, Beyan Yay, Ġstanbul 2000, s. 226. 

919 Ġbrahim Artuk, agm, s. 154-155. 

920 BOA, Ġ.DH., 982 /77540. BOA, Ġ.DH., 1003, /79232. 

171

u imtiyaz madalyası, 1886 yılında törenle verilmek üzere resmî heyetle Karadağ‘a 

gönderilmiĢtir 921 . NiĢanın takdim töreninde, masraflarını Osmanlı Devleti‘nin karĢıladığı 

büyük bir ziyafet verilmiĢ ve ‗Ġmtiyaz NiĢanı‘ törenle takdim edilmiĢtir 922 . Prens 

Nikola, duyduğu memnuniyeti ve teĢekkürlerini Fransızca olarak kendi el yazısıyla 

yazdığı mektubunda dile getirmiĢtir 923 . 

İftihar Nişanı: Abdülhamid‘in Nikola‘ya verdiği ikinci niĢan, ‗Ġftihar NiĢanı‘dır. 

II. Mahmud döneminde altın ve gümüĢten imal edilmiĢ olan bu madalyalar elmasla 

süslenmiĢtir 924 . 1899 yılında Prens Nikola‘nın Ġstanbul‘a ikinci ziyaretinde kendisine 

‗Murassa Ġftihar NiĢanı‘ takdim edilmiĢtir 925 . 

Şefkat Nişanları: Üç rütbeden ibaret olan ġefkat NiĢanı, II. Abdülhamid 

döneminde, kadınlara özel bir niĢanın gerekliliği üzerine 1878‘de yapılmıĢtır. Bu 

niĢanlar deprem, yangın, su baskını gibi durumlarda ya da savaĢ zamanlarında bedenen 

ya da madden yararlılık gösteren kadınlara verilmek için tasarlanmıĢtır. Üzerinde II. 

Abdülhamid‘in ―El-gâzi‖ unvanı ve ―insaniyet, muavenet, hamiyyet‖ kelimeleri yer 

almaktadır 926 . Altından imal edilmiĢ bu niĢan, beĢ köĢeli yıldız Ģeklindedir 927 . 

Son derece zarif ġefkat NiĢanı‘nın Karadağ Prensi‘nin eĢi Prenses Milena'ya 

birinci dereceden verilmiĢ olması, çok anlamlı bir giriĢimdir 928 . Prensin büyük oğlu 

Danilo‘nun eĢi Prenses Jutta dö Mecklenburg’e birinci rütbeden, kızı Prenses Kaseti‘ye 

ise ikinci rütbeden ġefkat NiĢanı verilmiĢtir 929 . 

. Mecidî Nişanı: Ġlk olarak 1852 yılında ihdas edilen Mecidi NiĢanı, Batı tarzında 

ilk niĢan olup 5 rütbeden oluĢmaktadır. Belli sayıda üretilmiĢtir. Lâkin, yabancılara 

verilen Mecidi NiĢanlarında herhangi bir sınırlandırma söz konusu değildir 930 . 

921 BOA, Ġ.DH., 991 /78243. 

922 BOA, Ġ.HR, 301 /19125. 

923 BOA, Y.E.E., 63/22. Abdülhamid, ayrıca, Karadağ Hâriciye Nâzırı Mösyö Gavro Vukoviç'e altın ve 

gümüĢ ‗Ġmtiyaz Madalyası‘ vermiĢtir. BOA, Ġ.TAL, 184/1317/R-070. 

924 Ġbrahim Artuk, agm, C.33, s. 154. 

925 BOA, Ġ.TAL, 184/1317/R-084. 

926 Ġbrahim Artuk, agm, C.33, s. 154. 

927 Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.III, MEB, Ġstanbul 2004, s. 

315. 

928 BOA, Ġ.TAL, 181/1317/Ra-012. 

929 BOA, Y.E.E., 13/15. BOA, Ġ.TAL, 181/1317/Ra-012. 


172

Abdülhamid , Karadağ Prensiyle birlikte Ġstanbul‘a gelen Prensin oğlu Mirko‘ya 

Murassa Mecidi NiĢanı vermiĢtir 931 . 

Nişân-ı Osmânî: 1861‘de çıkarılan Osmânî NiĢanı ilk baĢlarda üç rütbeden 

oluĢturulmuĢtur. Daha sonra dördüncü rütbe de çıkartılmıĢtır. Birinci rütbe Murassa 

Osmânî NiĢanı, toplamda 408 pırlanta içermektedir. 932 . ĠĢte böylesi bir niĢan birinci 

rütbeden Karadağ Prensi‘nin küçük oğlu Prens Mirko'ya verilerek taltif edilmiĢtir 933 . 

Mirko kadar Prens Nikola için de büyük anlamlar ifade eden bu madalyanın veriliĢi 

gazetelerde de ilan edilmiĢtir 934 . Karadağ Prensi‘nin amcasının oğlu olan Voyvoda Bojo 

Petroviç‘e Murassa NiĢân-ı Osmânî verilmiĢtir 935 . NiĢan-ı Osmânî takdim edilenlerden 

biri de Karadağ‘ın Dersaadet Sefiri Mösyö Mitar Bakiç‘tir. Mitar Bakiç‘e bu NiĢan 

birinci rütbeden verilmiĢtir 936 . 

Hanedan-ı Âli Osman Nişanı:1893 yılında II. Abdülhamid tarafından çıkarılan 

bu niĢanın imtiyazlı bir niteliği vardır. Devlete ―fiilen ve manen‖ yardımı dokunan 

yabancı devlet adamlarına, hükümdarlara, hanedan erkânına üstün hizmette bulunmuĢ 

kiĢilere verilmesi kararlaĢtırılmıĢtır 937 . 

Sanayi Madalyası: Çok önemli addedilen iĢlerin baĢarılmasının hatırası olarak 

altın, gümüĢ, bakır ve nikelden yapılan, bir defaya mahsus olarak verilen bir ―mükâfat 

ve Ģeref armağanı‖ olarak tarif edilen madalyalar arasında, 1892-93‘te basılan Ziraat ve 

Sınaat Madalyası da vardır. Bu madalyalar altın, gümüĢ ve bronz olarak ortaya 

çıkmıĢtır 938 . Ağustos 1899‘da Prens‘in Ġstanbul‘a yapacağı ziyaretten günler önce 

Karadağ Prensi‘nin oğlu Mirko'ya bir Sanayi Altın Madalyası verilmiĢ, beratı da 

hazırlanmıĢtır. Ġstanbul‘a geldiklerinde PadiĢah, özel ilgi gösterdiği Prens Mirko‘ya 

Sanayi Madalyası vermiĢtir 939 . (Bkz. Belge-1) 

931 BOA, Ġ.TAL, 184 /1317/R-084 . 


933 BOA, Ġ.TAL, 60 /1312/S-105. 

934 Bu gazetelerden birisi de Ġkdam Gazetesi‘ydi. Ġlanda ―Karadağ Prensi ikinci mahdumu Prens Mirko‘ya 

Birinci Rütbeden NiĢan-ı Âli Osman ihsan buyurulmuĢdur‖ Ġkdam, Ağustos 1899, s.2 

935 BOA, Ġ.TAL, 187/1317CA-013. 

936 BOA, Ġ.TAL, 184 /1317/R-074. 

937 Ġbrahim Artuk, agm, C.33, s. 154-155. 

938 Ġbrahim Artuk, ―Madalya‖ DĠA, C.27, TDVY, Ankara 2003, s. 301-302. 

939 BOA, Y.PRK.A, 12 /32.BOA, Ġ.TAL, 184 /1317/R-079. 

173

. Karadağ Prensi‟nin Abdülhamid‟e ve Yakınlarına Verdiği 

NiĢanlar 

Karadağ Devleti‘nde madalya ve niĢanlar Ģu Ģekildedir. Cesaret Madalyası, 

Obilic Madalyası, Danilo NiĢanı, Saint Petar NiĢanı, Gayret Madalyası 940 . 

Danilo Nişanı: Karadağ‘ın basılan ilk devlet niĢanıdır. 1853‘te Prens Danilo 

Petroviç NjegoĢ tararafından Karadağ‘ın bağımsızlığı için ortaya çıkarılmıĢtır. 1861‘de 3 

rütbe, 1873‘te bir rütbe daha eklenerek 4 rütbe olarak tasarlanmıĢtır 941 . (Bkz. Resim- 45) 

Bu niĢanlardan en önemlisi ve prestijlisi Danilo NiĢanı‘dır. Karadağ Prensi 

Nikola, 1884 yılında Abdülhamid‘e Birinci dereceden Danilo NiĢanı takdim etmiĢtir. 

(Bkz. Belge-6) Gelenekte Osmanlı padiĢahları yabancılara niĢan verebilmelerine 

rağmen yabancılardan gelen niĢanları kabul etmezlerdi. Fakat nadiren de olsa kabul 

ettikleri niĢanlar olmuĢtur. Bunun nedeni ise dostane iliĢkilerin devamını sağlamaktır 942 . 

Nitekim, 1884‘te Abdülhamid‘e Karadağ Prensi tarafından verilen niĢan ve düzenlenen 

berat, kabul edilmiĢtir 943 . Böylelikle tesis edilen dostane iliĢkilerin devamı sağlanmıĢtır. 

Abdülhamid, Prensin oğullarını ve kızlarını unutmazken, Karadağ Prensi de 

Abdülhamid‘in oğlu Mehmed Selim Efendi ve yeğenleri Mehmed ġevket ile Mehmed 

Tevfik Efendileri unutmamıĢ, onlara niĢanlar vermiĢtir. Abdülhamid ise 28 Aralık 

1884‘te yazdığı cevabi mektupta, bu son derece nâzik davranıĢ için, ayrıca oğlu ve 

yiğenlerine gönderdiği niĢanlar için teĢekkür etmiĢtir 944 . 

NiĢan ve madalyaların özellikle sınır sorunlarının halledilmesi yönünde olumlu 

geliĢmelerin olduğu dönemlerde verildiği, ayrıca, iliĢkileri iyi tutmak maksadıyla takdim 

edildiği bilinmektedir. Karadağ Prensi‘nin Osmanlı Devleti ile sınır olan vilayetlerdeki 

valilere ve kaza kaymakamlarına verdiği niĢanlar, sınır sorunlarının çözümü için bir iyi 

niyet göstergesidir. Vulçıtrın Kaymakamı ġerif Bey‘e, KolaĢin Kaymakamı Hafız Salih 

940 

Cultural Heritage of Montenegro, ―Montenegrin Decorations‖, e.t 13/09/2008 

941 Order of Prince Danilo I, ―Order of Prince Danilo I‖ e.t.13/09/2008 

942 Meydan Larousse, ―NiĢan‖, C.9, Meydan Yayınları, Ġstanbul 1995, s. 368 


944 BOA, Y.PRK.NMH, 3/5. 

174

Efendi‘ye, Berane Kaymakamı Mahmud Beye ve Miralay Hamdi Bey‘e, Akova 

Kaymakamı Murad Gani Bey‘e niĢan vermiĢtir. Hudut Komisyonu‘nda bulunan Tahir 

PaĢa'ya ve Bedri Bey'e, Seniçe Kumandanı Mirliva ġemsi PaĢa'ya, Tuzi Kaymakamı 

ġaban Bey'e, TaĢlıca Mutasarrıfına, ĠĢkodra Valisine, Poka Kazası Kaymakamı Mehmed 

Fethi Efendi'ye verilen çeĢitli derecelerde Danilo niĢanları 945 buna çok güzel bir örnek 

teĢkil etmektedir. 

Ġstanbul‘a tayin edilen elçiyle birlikte bir kısım hediyeler ve niĢanlar da 

gönderilmiĢtir. Ġstanbul Karadağ Maslahatgüzarlığına tayin edilen Mösyö Mitar Bakiç, 

beraberinde, Ģehzadelerle bazı memurlara verilmek üzere bir takım niĢanlar 

getirmiĢtir 946 . Karadağ Prensi‘nin Danilo NiĢanı verdiği kiĢiler arasında Osmanlı 

Devleti‘nin elçileri ve dıĢ temsilcileri de vardır. Petersburg Sefiri Hüsnü PaĢa, Napoli 

BaĢĢehbenderi Emin Bey, Çetine Sefiri Ahmet Cevat PaĢa, Bar ġehbenderi Nikola 

Zavoyari Efendi, Ülgün ġehbenderi Serkiz Efendi, Yodorgoviç ġehbenderi Erkân-ı 

Harbiye BinbaĢılarından Sabri Bey çeĢitli rütbelerden Danilo niĢanı verilen devlet 

adamlarından bazılarıdır 947 . 

Prensin niĢan takdim ettikleri kiĢiler arasında din adamları da vardır. Kudüs Rum 

Patriğine, Antakya Rum Patriği Ġspiradon Efendi‘ye, Yanya Metropolidi Grigoryus 

Efendi'ye, verilen niĢanlar Osmanlı Devleti tarafından kabul edilmiĢtir 948 . Hristiyan din 

adamlarına verilen bu niĢanlar da Prens‘in Hristiyan kimliği ve dindarlığından 

kaynaklandığı düĢünülmektedir. Bu Ģekilde kendi dinlerine yaptıkları hizmeti bir 

anlamda takdir ettiğini göstermiĢtir. 

Obiliç Madalyası: 1847 yılında II. Petar Petrović-Njegoš tarafından basılan bu 

madalya, sadece çok büyük cesaret ve kahramanlık sergileyen kiĢilere verilirdi. Karadağ 

945 BOA, Ġ.HR, 316/20316. BOA, Ġ.TAL, 271/1319/L-145. BOA, Ġ.HR, 318/20464. BOA, Ġ.HR, 294 

/18506. BOA, Ġ.TAL, 211/1318/M-109. BOA, Ġ.HR, 295/18643. BOA, Ġ.TAL, 262/1319/C-155. BOA, 

Ġ.TAL, 264 /1319/B-127. BOA, Ġ.TAL, 255 /1319/Ra-187 

946 BOA, Y.A.HUS, 180 /74 

947 BOA, Ġ.TAL, 72/1312/ġ-031. BOA, Ġ.HR, 311/19844. BOA, Ġ.HR, 302/19153. BOA, Ġ.TAL, 267 

/1319/ġ-190. BOA, Ġ.TAL, 74 /1312/N-051, 02/N /1312 (Hicrî) 

948 BOA, Ġ.DH., 991/78280. BOA, Ġ.TAL, 102/1314/RA-017. BOA, Ġ.TAL, 118 /1315/R-013 

175

Prensi, 1899 yılında gerçekleĢtirdiği ikinci Ġstanbul seyahateinde, bu altın Obiliç 

Madalyası‘nı Ferik Talat PaĢa'ya vermiĢtir 949 . 

Netice itibariyle, verilen niĢan ve madalyaların sadece bir kısmına burada yer 

verilebilmiĢtir. Çok çeĢitli kesimlerden ve rütbelerden, bahçıvandan çiçekçibaĢına, 

mimar ve muallimlere kadar birçok kiĢiye madalyalar ve niĢanların karĢılıklı olarak 

takdim edildiği belgelerden anlaĢılmaktadır. Bunları klasik resmî prosedür olarak 

görmek, yanlıĢtır. Verilen niĢan ve madalyaları, iki ülke arasında üst düzeyde iyi iliĢkiler 

olduğunun bir kanıtı olarak görmek gerekmektedir. Buna ek olarak Ģunu ifade edebiliriz 

ki niĢan ve madalyalar belirli bir kesime verilmemiĢ ve toplumun her kesiminden 

insanlara verilmiĢtir. Bu da iki devlet arasındaki iyi iliĢkileri tabana yaymak ve 

toplumsal anlamda kaynaĢmaya zemin oluĢturmak açısından fevkalade önemlidir. 

G. ĠKĠ LĠDERĠN BĠRBĠRLERĠNĠN AĠLELERĠNE GÖSTERDĠKLERĠ 

YAKIN ĠLGĠ 

Sultan II. Abdülhamid‘in Karadağ Prensi ile olan dostluğu, ailevi bazı faktörlerin 

de eklenmesiyle, önemli bir noktaya gelmiĢtir. Abdülhamid, Prens‘le ve onun aile 

efradıyla yakından ilgili olduğunu göstermek, onların hâl ve hatırlarını sormak, 

hediyeler göndermek, hastalıklarında desteklerini bildirip yurt içi ve yurt dıĢında 

yanlarında olduğunu hissettirmek suretiyle ―aile dostluğu‖ kurmuĢtur. Örneğin; 

Abdülhamid‘in, Ġtalya Kralı Vittor Emanuel‘e, kayınvalidesi için sıhhat temennisinde 

bulunarak geçmiĢ olsun dileklerini iletmesi, 950 

ĢaĢırtıcı bir durum değildir. Zira, daha 

önce de bahsedildiği gibi, Ġtalya Kralı‘nın Kayınvalidesi Karadağ Prensi‘nin eĢi Prenses 

Milena‘dan baĢkası değildir. 

Ayrıca aile fertlerini daha iyi tanımak için Abdülhamid ve Nikola birbirlerine 

fotoğraflar göndermiĢlerdir. Nikola, 1898‘de Çetine Sefiri Ahmet Fevzi PaĢa, Prensin 

aile fotoğraflarını Abdülhamid‘e vermiĢtir. Bu resimlerde, Nikola‘nın büyük oğlu Danilo 

ile eĢi Prenses Milena‘nın birer kıta büyük ve her ikisinin de birlikte çekildiği 

949 BOA, Ġ.TAL, 186/1317/R-188 Ġttihat Terakki‘nin kurulmasında etkin rol oynayan Talat PaĢa ile 

karıĢtırılmamalıdır. 


176

fotoğrafları vardır. Ayrıca, fotoğraflar arasına, küçük oğlu Mirko‘nun fotoğrafı da ilave 

edilmiĢtir 951 .(Bkz. Resim-13) Prens Nikola ise, ikinci Ġstanbul ziyareti sırasında 

Abdüldahmid‘den fotoğraflar istemiĢ, ve isteği yerine getirilmiĢtir 952 . 

PadiĢah‘ın Prenses Milena‘ya verdiği ġefkat NiĢanı‘ndan daha önce 

bahsedilmiĢti. Son derece zarif olan bu niĢandan önce, 1883‘teki Ġstanbul ziyaretinin 

hemen ardından II. Abdülhamid, Prenses Milena‘ya gümüĢten yapılmıĢ değerli bir 

Ġstanbul albümü göndermiĢtir 953 . Zira Prenses Milena, Ġstanbul‘a gelememiĢ ve 

Nikola‘ya eĢlik edememiĢtir. Nikola, görüĢmesi sırasında, Abdülhamid‘in jestleriyle 

karĢılaĢmıĢ ve ailesine gösterdiği ilgi onda, Petroviç ailesi hakkında çok iyi 

bilgilendirildiği imajını uyandırmıĢtır. Nikola günlüklerinde Abdülhamid‘in bu 

ilgisinden bahsederek Ģu ifadeleri kullandığını belirtmektedir. ―Onun yaptığı işleri 

ilgiyle takip ediyorum. Lütfen kendisine ona hayran olduğumu iletiniz” 954 

Bu sözler, gerçekten Karadağlı bir prensesin kalbini fethedecek sözlerdir. Zira 

yıllarca hep ikinci planda tutulan ve avrupalı gezginlerin gözüyle ―köle‖ muamelesi 

gören Karadağ kadınının Türkler hakkındaki ön yargılarını yıkabilecek fevkalade önemli 

ve etkili sözlerdir. 

Prensin oğularına gelince; Nikola‘nın büyük oğlu Danilo, aynı zamanda veliahttı. 

hanedanlık ailelerinde belli bir yaĢa gelindiğinde yapılan rüĢde erme törenlerinden biri 

de Danilo için yapılmıĢtır. Prens Nikola, rüĢte erme günü münasebetiyle düzenlenen 

Ģenlikler öncesinde Sultan II. Abdülhamid‘e bir mektup yazarak PadiĢahtan, oğlu 

Danilo‘ya bir kılıç hediye etmesini istirham etmiĢtir. Bunu yaparsa kendisini çok 

bahtiyar hissedeceğini de ilave etmiĢtir 955 . Sultan Abülhamid‘in Prens‘in bu ricasını 

kırmayarak içinde kılıç da bulunan çeĢitli hediyeler göndermesi, memnuniyet verici 

951 BOA,Y.PRK.EġA, 31/30. Abdülhamid bunları Yıldız Albümü‘nde saklamıĢtır Yıldız Albümü, 

91479/3, Albümler Kataloğu, Ġstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi 

952 BOA, Y.PRK.BġK, 60/26 

953 Bu albüm hâlen Karadağ Milli Müzesi‘nde, (National Museum Of Montenegro) Nichola‘s Museum‘da 

Birinci Odada (Court Library) sergilenmektedir. National Museum Of Montenegro, Court Library 

(First Room) Dispatched Letters, F. XXXI, Doc.No.189, Dated 24 September 1883 

e.t. 2.11.2008 


955 BOA, Y.PRK.EġA, 9/50 

177

olmuĢtur. Karadağ Prensi yazdığı bir mektupta Abdülhamid‘e teĢekkürlerini 

iletmiĢtir 956 . (Bkz. Belge-2) 

Hatırlanacağı üzre Nikola, model vapurlar merakı olan küçük oğlu Petar için 

Abdülhamid‘ten vapur modelleri istemiĢ ve ―ihsan buyurursa mutluluğunun kat kat 

artacağını‖ söylemiĢtir 957 . Vapur modellerinin gönderilip gönderilmediğini bilemiyoruz. 

Ama Petar‘ın gönlünü kazandığı bilinmektedir. 

Ayrıca Nikola‘nın 1899 Ġstanbul gezisinde baĢbaĢa görüĢmelerinde yanlarında 

bulunan Mirko‘ya, Sultan Abdülhamid, özel olarak hazırlanmıĢ sarma tütünlerden ikram 

etmiĢtir. Prens Mirko bu özel sarma sigaralardan bir tane alarak cebine koymuĢ ve 

―Ömür boyu saklayacağım‖ demiĢtir. Bu hadise Sultan Abdülhamid‘e duyulan saygının 

yansımasıdır. 

Diğer taraftan, Prensin ortanca oğlu Mirko‘ya Hükûmet-i Seniyye tarafından 60 

Napolyon maaĢ bağlanmıĢtır. Aslında bunun siyasi bir anlamı da vardır. Zira 

Sırbistan‘da memuren bulunduğu sırada Obronoviç Hanedanının da Prens 

Kostantinoviç‘in Mirko‘ya 50 Napolyon lirası maaĢ bağlaması ve Rusya‘nın da böyle bir 

teklifte bulunması, dıĢ siyasi geliĢmeler göz önüne alındığında, eskiden beri Sırbistan‘la 

birleĢmek isteyen Karadağ‘ın bu emelinin gerçekleĢmesi yolunda bir adım olduğu 

düĢüncesini ortaya çıkarmıĢtır. Osmanlı Devleti 60 lira maaĢ bağlayarak hem Mirko‘nun 

hem de Karadağ Prensi‘nin minnettarlığını kazanmıĢtır 958 . 

PadiĢah II. Abdülhamid, sadece Karadağ Prensine değil, onun aile efradına da 

yakın ilgi göstermiĢti. ġimdi Prensin yakınlarının Ġstanbul ziyaretlerine ve onlara karĢı 

uygulanan misafirperverliğe bakalım. 

Önce, 1890‘da, Karadağ Prensinin kızı Prenses Milica 959 ve Rusya Ġmparator 

hanedanından damadı Grand Duke Peter Nikolaevich PadiĢahın ―Ģerefine nail olmak‖ 

için Ġstanbul'a gelmiĢlerdir. Abdülhamid, bu ziyaretten büyük memnuniyet duymuĢ, 960 


957 BOA, Y.PRK.ASK, 149/19 

958 BOA, Ġ.HUS, 95/1319 Z-092. BOA, Y.A.HUS, 426/124 

959 26 Temmuz 1889 evlenen Prenses Milica, Karadağ Prensinin ikinci kızıdır. 

960 BOA, Y.A.HUS, 238/100 

178

Karadağ Prensi ise kendi evladına PadiĢah tarafından gösterilen bu ilgi nedeniyle 

müteĢekkir olmuĢtur 961 . 

Ġkincisi, Nikola‘nın, 1892 yılında, Danilo ve Prenses Milena‘yı kıĢı geçirmek 

üzere Ġstanbula göndermeyi planlamasıdır. ġubat 1892 , Prens Danilo ve annesi Prenses 

Milena‘nın, kıĢı geçirmek üzere Ġstanbul‘a gelecek olmaları büyük bir memnuniyetle 

karĢılanmıĢ 962 ve Karadağ Prensi‘ne daha önce hediye edilen Emirgan‘daki yalı Prensin 

yakınları için tamir edilmiĢ ve hazır hale getirilmiĢ 963 ama neyazık ki bu ziyaret 

gerçekleĢmemiĢtir. GerçekleĢmesi ihtimaline binaen yapılan hazırlıklar ve yazıĢmalar 

bile memnuniyet verici olmuĢtur. 

Nikola‘nın akarabalarının üçücü ziyaret giriĢimi ise 1900 yılında gerçekleĢmiĢtir. 

Temmuz ayında Ġstanbul‘a gelen, Karadağ Prensi‘nin bir diğer kızı ve damadının bu 

ziyaretinden büyük bir mutluluk duyan Sultan Abdülhamid, Nikola‘ya duyduğu 

memnuniyeti dile getirerek konuklarının âfiyette olduklarını ifade etmiĢtir 964 . Karadağ 

Prensi‘nin kızı Elena (Jelena) ve Ekim 1896‘da evlendiği eĢi Ġtalya Prensi Vittor 

Emmanuel Ġstanbul‘a geldiklerinde Sultan Abdülhamid; Prens ve Prenses‘e, Nikola‘nın 

kızı ve damadı olması hasebiyle de ayrı bir ilgi göstermiĢ, onlara iltifatta bulunmuĢtur 965 . 

Yıldız Sarayı‘nda Ģereflerine ziyafet verilmiĢ ve niĢanlar takılmıĢtır 966 . Ayrıca, Hereke 

Fabrikası‘nın ürünlerinden olan nâdide hediyeler takdim edilmiĢtir 967 . Ġtalya Kralı‘nın 29 

Temmuz 1900‘de suikasta kurban gittiğiyle ilgili haber 968 Abdülhamid‘e iletildiğinde, 

Abdülhamid, Veliahd Vittor Emmanuel ile birlikte tiyatro izlemekteydiler. Oyunun 

sonunda ise Abdülhamid, çıkarken, Veliahda, krallar için kulanılan ―majeste‖ diye hitap 

ederek, onu durumdan haberdar etmeye çalıĢmıĢtır. Veliahdın durumun farkına 

varamaması üzerine, Abdülhamid, 101 pâre top atıĢı yaptırarak Vittor Emanuel‘in 

krallığını kutlamıĢtır. Abdülhamid, bu konuyla ilgili olarak, ―Veliahd daha bizim suları 

terk etmeden kral oldu. Bu da ahbaplığımıza vesile teşkil etti.‖ diyerek Vittor Emanuel 


962 BOA, Y.PRK.BġK, 25/25 

963 BOA, Y.PRK.ASK, 79/60 

964 BOA, Y.PRK.BġK, 62/58 

965 BOA, DH.MKT, 2372/64 

966 BOA, DH.MKT, 2373 /75 

967 BOA, Y.MTV, 205/19 

968 BOA, Y.A.HUS, 409/22 

179

ile olan dostluğuna vurgu yapmıĢtır 969 . Karadağ Prensi‘nin damadı Victor Emmanuel, 

III, Ġtalya Kralı olduğu haberini Abdülhamid‘den alırken, onun eĢi ve aynı zamanda 

Karadağ Prensi‘nin kızı Elena ise Ġtalya Kraliçesi (Regina Elena d'Italia) ünvanını 

aldığında yine Abdühamid‘in misafiridir. 

Sonuçta, Nikola‘nın akrabaları Ġstanbul‘da ihtiĢamlı bir Ģekilde karĢılanmıĢ ve 

misafir edilmiĢtir. NiĢanlar takdim edilimiĢ, madalyalar verilmiĢtir. Prensin kayınpederi 

Prenses Milena‘nın babası Voyvoda Piyer Vogotiç'le, damadı Prens Karageorgeviç'e 970 

niĢanlar takdim edilirken Karadağ Prensi‘nin damadı Prens Karageorgeviç'in yeğeninin 

gezinti maksadıyla Ġstanbul'a gelmesi dahi geri plana atılmamıĢtır 971 . Görüldüğü gibi 

Prens Nikola, Dersaadet‘te kredibilitesi yüksek birisidir ve selamı geçmekte, onun 

uzaktan da olsa akrabası olmak yetmektedir. 

H. ÖZEL GÜN ve GECELERDE GÖNDERĠLEN MESAJLAR 

Abdülhamid ve Nikola‘nın dostluk iliĢkilerinde özel gün ve gecelerde yazılan 

mesajlar çok önemli bir yer tutmaktadır. Sıradan ve resmi bir çizginin ötesine geçilerek 

samimi ifadelerin kullanıldığı mektuplar, dikkat çekicidir. Taziye mesajları, kutlama ve 

tebrik mesajları bu dostluk iliĢkisinin kanıtları niteliğindedir. 

a. Taziye ve GeçmiĢ Olsun Mesajları 

Taziye Mesajları: Gerçek dostlar sadece iyi günlerde değil, kötü günlerde de 

yanında olandır. Ölüm, bu zor günlerden biridir. Ġnsan, hiç beklemediği bir zamanda 

ansızın gelen bu acıyı çekerken arkadaĢlarından, dostlarından tesseli bulur. Gerek Nikola 

gerekse Abdülhamid bu acıyı defalarca yaĢamıĢlardır. Tespit ettiğimiz kadarıyla, iki 

hükümdar böyle zor günlerde birbirlerinin yanında olduklarını göstermiĢlerdir. 

Abdülhamid, 1887‘de Prensin torununun (Prenses Zorka ve Sırbistan Prensi 

Petar Karadjordjeviç‘in çocuğu) bir yaĢındayken ölümü üzerine büyük üzüntü yaĢayan 

969 Sermet Muhtar Alus, ―Yıldız Sarayında Opera ve Operetçiler‖ Tarih Hazinesi, S. 15, Nisan 1952, s. 

785-787 

970 BOA, Ġ.HR, 337/21838. 

971 BOA, Y.A.HUS, 191/93. 

180

Nikola ve ailesine taziyelerini bildirmiĢtir 972 . Aradan 3 yıl geçmemiĢtir ki Prenses Zorka 

1890‘da yeni bir bebek dünyaya getirirken hayatını kaybetmiĢtir. Kendi adına taziye 

ziyaretinde bulunulması için Çetine Sefirine talimat verilirken, diğer taraftan da Sultan 

II. Abdülhamd de Karadağ Prensi‘ne bir nâme-i hümâyun yazarak üzüntülerini dile 

getirmiĢtir 973 . 

Yine 1889‘da Karadağ Presi‘nin damadının kardeĢinin vefat etmesi üzerine 

düzenlenen cenaze alayına Osmanlı Devleti‘ni temsilen Çetine Sefiri de iĢtirak 

etmiĢtir 974 . 1895‘te ise Prens Nikola‘nın annesi Stana Martinoviç‘in 1895‘te vefatı 

üzerine Abdülhamid, Karadağ Ġstanbul Maslahatgüzarı Dimitrof‘u çağırarak taziyelerini 

bildirmiĢtir. Prense çekilecek telgrafta da duyulan üzüntü aktarılmıĢ ve kederlerine ortak 

olunmuĢtur 975 . Buna karĢılık Nikola, bir teĢekkür telgrafı göndermeyi ihmal 

etmemiĢtir 976 . 

1897‘de yılında Karadağ Prensi‘nin yeni Nafia Müdürü Philip Petroviç vefat 

etmiĢ ve Çetine Sefâreti kanalıyla resmî taziye kendisine iletilmiĢtir 977 . Prensin, 

Petroviç hanedanından geldiğini hatırlayacak olursak Philip Petroviç‘in ölümünün 

ardından iletilen taziyenin ayrı bir anlamı olduğu görülmektedir. 

Bir diğer taziye mesajı ise Ġtalya Kralı‘nın, 29 Temmuz 1900‘de suikasta kurban 

gitmesi üzerine yayınlanmıĢtır. Ölüm haberinin ardından Sultan II. Abdülhamid, Prens 

Nikola‘ya, kızının kayınpederinin öldürülmesi nedeniyle taziye mesajı göndermiĢ buna 

mukabil Karadağ Prensi de teĢekkürlerini iletmiĢtir 978 . 

Diğer taraftan, Prensin kayınpederi, yani Prenses Milena‘nın babası Voyvoda 

Petar Vukotiç‘in vetafı nedeniyle taziye mektubu gönderen Abdülhamid, Prens 

Nikola‘nın muhabbetini kazanmıĢtır. Abdülhamid, daha Prens‘in kayınpederi ölmeden 

972 BOA, Y.PRK.EġA, 6 /30. 

973 BOA, Y.A.HUS, 234 /71. 

974 BOA, Ġ.DH., 1115 /87199. 

975 BOA, Y.PRK.SRN, 4 /100.BOA, Ġ.HUS, 34/1312ġ-044. 

976 BOA, Y.A.HUS, 320 /26. 

977 BOA, Y.A.HUS, 376 /130. 

978 BOA, Y.A.HUS, 409 /22.BOA, Y.PRK.NMH, 8/29. 

181

önce onun durumunu sormuĢ ve Ģifa dileklerini iletmiĢtir; ama Prens, kayınpederinin 

hâlinin ―ümitsiz‖ olduğunu belirmiĢtir 979 . Karadağ Prensi, PadiĢahın taziyesine: 

“Duçâr olduğum mâteme lütf-u iĢtirak buyurularak beyân buyurulan hissiyat-ı ta‘ziyetkârâneden 

dolayı teĢekkürât-ı samimenin kabulunü zât-ı hümâyun-u mülükânelerinden rica ederim.‖ 

Ģeklinde cevap vermiĢtir 980 . 

Geçmiş Olsun Mesajları: 21 Temmuz 1905‘te Sultan Abdülhamid, bir suikast 

giriĢiminden kıl payı kurtulmuĢtur. Ermeni sorununun gündemde olduğu bir dönemde 

Ermeni TaĢnak Cemiyeti‘nden olan bir suikastçi tarafından ve ―Türkiye Ermenileri 

hesabına yapılan ihtilâl denemelerinin son perdesi‖ olarak adlandırılan suikast 

giriĢiminde Abdülhamid, arabasına yerleĢtirilen bombalardan, cuma selamlığında 

ġeyhülüslâmla konuĢmasının uzaması sayesinde kurtulmuĢtur 981 . Bu önemli olayın 

ardından Karadağ Prensi PadiĢahın kurtulması nedeniyle bir tebrik mesajı göndermiĢtir. 

Cinayet teĢebbüsünün ardından Karadağ Prensi bizzat Osmanlı elçilik binasına gelerek 

bu teĢebbüsten duyduğu nefreti dile getirmiĢ, suikastten kurtulduğu için PadiĢaha 

tebriklerini iletmiĢtir. ―Cinayet-i mel‘ûne‖yi kınamak için bir saat sonra da Prensin 

büyük oğlu Danilo gelmiĢtir. Ardından bütün Karadağ Vükelâsı, sefirler, Prensin mülkî 

ve askerî erkânının yanında Çetine‘de ikamet eden Osmanlı vatandaĢları Elçiliğe 

gelerek söz konusu terör eylemini nefretle kınamıĢlardır 982 . 

Sultan II. Abdülhamid, hem Prens Nikola‘nın hem de ailesinin sağlığıyla 

yakından ilgilenmiĢ, herhangi bir hastalığa yakalanır ve yatağa düĢerlerse ya da kronik 

rahatsızlıklar nedeniyle tedavi yolları ararlarsa onlara yardımcı olmak için âdeta bütün 

imkânları seferber etmiĢtir. Hiçbir Ģey olmasa dahi hâl hatır sormuĢ ve muhatabını 

unutmadığını göstermiĢtir. Yine böyle bir zamanda Abdülhamid, Karadağ Prensi‘ne 

979 BOA, Y.A.HUS, 441 /13. BOA, Y.PRK.NMH, 9/41 Her nekadar belge tasniflerinde bu belgenin tarihi 

11 Za 1321 (29 Ocak 1904) yazsa da belge üzerindeki tarih 29 Kanun-i Sâni 1903 (29 Ocak 1903) 

yazmaktadır. Doğrusu da budur. 

980 BOA, Y.PRK.NMH. 10 /23. 

981 Abdülhamid suçluları affetmiĢtir. Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, TTK, Ankara 1983, s. 167 

982 BOA, Y.A.HUS, 490/45. Ġki yıl önce Karadağ Prensi Nikola kendisi ve ailesini bombalamaya 

hazırlanan suikastçılardan son anda kurtulmuĢtur. BOA,Y.PRK.HR, 33/15. 

182

selam gönderip sıhhatini ve âfiyetini sormuĢ Nikola ise teĢekkür mektubu 

göndermiĢtir 983 . 

Abdülhamid, Nikola‘nın eĢi Prenses Milena‘ya da hâl hatır sormayı ihmal 

etmemiĢ ve selam göndermiĢtir. Kendisine iletilen ―selam-ı Ģahâne‖ye kayıtsız kalmayan 

Prens Nikola, 984 ―her vesile ile dostlarını hatırlamasından‖ dolayı minnettar olduğunu 

bildirmiĢtir 985 . 

Karadağ Prensi, kendisi ve ailesi zaman zaman tesavi maksadıyla Paris‘e gider, 

orada tedavi olurdu. PadiĢahın, kendisinin, Prenses Milena‘nın ve çocuklarının 

sağlığıyla yakından ilgilenmesi, Karadağ Prensini ziyadesiyle mutlu etmiĢtir. Yine 

tedavi için Parise gittiği 1891 yılında Abdülhamid‘in yakın ilgisiyle karĢılaĢmıĢ ve 

Osmanlı Devleti‘ni övücü ve methedici ifadeler kullanmıĢtır 986 . PadiĢahın bir mektupla 

kederine ortak olduğu Karadağ Prensi, cevaben ―…Kederime iştirak buyurmuş 

olmalarından dolayı zât-ı hümâyun-u şahanelerine kalbim hissiyat-ı minnettâri ile 

meşhun olduğu halde…‖ diye hislerini belirterek teĢekkürlerini sunmuĢtur 987 . 

Abdülhamid‘in Nikola‘ya göndereceği mektup ya da mesajlar için özel bir neden 

olmasına gerek yoktur. Çünkü zaman zaman arayıp sorması Prens ve Prensesi çok mutlu 

etmektedir. Nitekim, hâl hatır sormanın mukabilinde Nikola, yazdığı mektupta ―Hakpâyı 

şahânelerine teveccühümle beraber teşekkürlerimi arz ederim.‖ diyerek memnuniyetini 

dile getirmiĢtir 988 . 

1886 yılında tedavi için gittiği Paris‘te Osmanlı Elçisi tarafından karĢılanmıĢ ve 

Osmanlı Devleti adına kendisine alâka gösterilmiĢ, uğradığı yerlerde çok güzel 

ağırlanmıĢtır 989 . 

1894 Temmuz‘unda sol ayağından rahatsızlanan Nikola, tedavi maksadıyla 1895 

Nisan ayında Triyeste yoluyla kaplıca için Karlsbad'a gitmiĢtir 990 . Karadağ Prensi‘nin 

sağlık durumunun ciddileĢmesi üzerine Çetine Osmanlı Sefiri Ahmet Fevzi PaĢa 

983 BOA,Y.PRK EġA, 6/7. 

984 BOA, Y.PRK EġA, 5/4. 

985 BOA, Y.PRK.NMH, 8/50. 

986 BOA, Y.PRK EġA, 14/5. 

987 BOA, Y.PRK.NMH, 7/24. 

988 BOA, Y.PRK.NMH, 8/50. 

989 BOA, Ġ.HR, 301/19099. BOA, Ġ.DH., 974/76925. 

990 BOA, Y.PRK.EġA, 21/48. 

183

ziyaretine giderek, Prens için Kotor‘dan bir doktor getirilmiĢtir. On günlük sıkı bir 

tedavi sürecine sokulan Prens Nikola‘nın sağlık durumuyla ilgili geliĢmeleri 

Abdülhamid, an be an takip etmiĢ ve ilgilenmiĢtir 991 . 

Prensin, ayağındaki rahatsızlıktan dolayı bu kez Ġsviçre‘deki kaplıcalara gitmesi 

gündeme gelmesi 992 üzerine Abdülhamid, Prens‘e bir doktor göndermeyi teklif etmiĢtir. 

Bu teklif kabul edilince, Abdülhamid, kendisine Askeri Tabip Mirliva Ahmet Fevzi 

PaĢa‘yı göndermiĢ ve tedavisine yardımcı olmuĢtur 993 . Abdülhamid‘in bu davranıĢı, 

sadece Karadağ Prensi‘nin değil, bütün Karadağ halkının memnuniyetini kazanmıĢ ve 

Karadağ‘da yayımlanan resmî gazetede Karadağ halkının minnettarlığına 

değinilmiĢtir 994 . 

1906 yılında yine aynı rahatsızlıktan dolayı yürümekte zorlanır olan Nikola, 

kendisine gösterdiği alâkadan dolayı yazdığı mektupta “Fevkalâde memnun ve 

minnetdar olduğum halde Hazret-i Şehriyârilerine kalben teşekkürler ederim.” diyerek 

hastalığının gidiĢatından ve son durumundan bahsetmiĢtir. Günden güne iyileĢtiğini 

söyleyen Nikola, altı haftadan beri yürüyemediğine değinerek “Dün ilk defa olarak 

kalkıp araba ile gezmeye çıkabiliyorum. Kaplıcalara gidebilmek içün kuvvet ve kudret 

almaya elimden geldiği kadar gayret idiyorum.‖ diyerek durumu hakkında bilgi 

vermiĢtir 995 . Diğer bir mektubunda da Karadağ Prensi, 

―Çetine‘ye bugün avdet etdim. Âfiyet ve sıhhatim hakkında lütfen ve tenezzülen ibraz ve beyân 

buyurulan merhamet dolu sözlerinizden dolayı Ģefkatli ĢehinĢâhilerine teĢekkürat-ı 

minnettarânemi arz ederim. Henüz temamiyle iyileĢemedim. Fakat Ģimdiye kadar gördüğüm 

tedaviye memleketimin havasıyla birlikte iade-i sıhhat edecegimi ümid etmekteyim.‖ demiĢtir. 

Abdülhamid ise yazdığı telgrafta Ģu ifadeleri kullanmıĢtır: 

―Çetine‘ye avdet buyurululduğuna dair telgrafname-i fehimânelerini kemâl-i memnuniyetle 

aldım. Bundan ve beyan olunan hissiyât-ı samîmiyeden dolayı teĢekkür ederim. Sıhhat ve âfiyet-i 

fehimânelerince tedavinin güzel havayla birlikte çok büyük faydası olacağına mutmainim. 996 .‖ 

991 BOA, Y.MTV, 135/84. BOA, Y.PRK.EġA, 23/83. BOA, Y.A.HUS, 344/109. BOA, Y.A.HUS, 

344/117. BOA, Y.MTV, 135 /141. 

992 BOA, Y.A.HUS, 348 /120. 

993 BOA, Y.MTV, 141/6. BOA, Ġ.HUS, 46/1313za-18. 

994 BOA, Y.A.HUS, 352/76. 

995 BOA, Y.PRK.NMH, 9 /85. 

996 BOA, Y.PRK.NMH, 9 /96. 

184

ġubat 1907‘de de Sultan II. Abdülhamid, Karadağ Prensi‘ne yazdığı telgrafla 

―iade-i afiyet‖ temennisinde bulunmuĢtur 997 . 

Abdülhamid‘in, Prens Nikola‘nın yanı sıra onun eĢi ve çocuklarının sıhhatiyle de 

yakından ilgilenmesi, Abdülhamid-Nikola dostluğunun geliĢmesine yardımcı olmuĢtur. 

Prenses Milena, 1886‘da Abdülhamid‘e gönderdiği mektupta sıhhatte ve afiyette 

olduklarını söyleyerek teĢekkürlerini iletmiĢtir. Mektubun altında ise Nikola‘nın imzası 

bulunmaktadır 998 . Ayrıca Nikola, yazdığı baĢka bir mektupta, Prensesin sıhhatiyle 

ilgilenen Abdülhamid‘e müteĢekkir olduğunu beyan etmiĢtir 999 . 

Abdülhamid, Ġtalya Kralı Vittora Emanuel‘e gönderdiği bir mektupta 

kayınvalidesi için sıhhat temennisinde bulunmuĢtur. Bilindiği gibi, Ġtalya Kralı Vittora 

Emanuel‘in kayınvalidesi, Prens Nikola‘nın eĢi Karadağ Prenses‘i Milena‘dır 1000 . 

1891‘de Prens‘in kızlarından birinin hastalığıyla ve yine Prensin büyük oğlu 

Danilo‘nun, Temmuz 1894‘te yakalandığı “su çiçeğî‖ hastalığıyla Abdülhamid, 

yakından ilgilenmiĢtir 1001 . 

Diğer taraftan, Prensin ikinci oğlu Mirko, Eylül 1897‘de bir trafik kazası 

geçirmiĢtir. Kazadan sağ kurtulan Mirko için, Çetine Osmanlı Sefiri kanalıyla bir mesaj 

göndererek, Mirko‘nun bu ölümcül kazadan sağ kurtulmasının verdiği sevinç 

paylaĢılmıĢtır 1002 . 

b. Kutlama Mesajları 

Yeniyıl kutlamaları: Abdülhamid‘in yeniyıl kutlamaları ise dostluğun 

geliĢtirilmesi adına bir baĢka vesiledir. Bu bağlamda, neredeyse her yıl kutlama mesajı 

gönderildiği anlaĢılmaktadır. Abdülhamid 1887 yılbaĢında gönderdiği ve Fransızca ―Son 

Altesse Le Prince du Montenegro‖ hitabı kullanılarak yazıdığı tebrik mesajında, 

997 BOA, Y.PRK.NMH, 10 /31. 

998 BOA, Y.E.E., 46 /123. 

999 BOA, Y.PRK.NMH, 10 /38 

1000 BOA, Y.PRK.NMH, 9 /84 

1001 BOA, Y.PRK.NMH, 4 /101. BOA, Y.PRK.NMH, 6 /47 

1002 BOA, Y.A.HUS, 376 /65 

185

Prensin, eĢi Prenses Milena‘nın, kızlarının ve oğullarının yeniyılını tebrik etmiĢtir. 

Abdülhamid yazdığı mektupta Ģöyle demiĢtir: 

―Sâl-i cedid münasebetiyle zât-ı fehimanelerini tebrik eder ve bu vesile-i hasne ile zât-ı 

efhamileriyle zevce-i muazzezeleri Prenses Hazretlerinin ve muhadim-i kerâmlerinin seadet 

…temenniyat-ı hâlisânesinin tecdidiyle kesb-i mahzûziyet eylerim.‖ 1003 

Karadağ Prensi, yılbaĢı münasebetiyle verdiği ziyafette, PadiĢahın kendisine 

gösterdiği iltifattan ne kadar memnun olduğunu anlatmadan geçememiĢtir 1004 . 1886 

yılbaĢında Prens Nikola‘nın düzenlediği yılbaĢı balosunda Sultan Abdülhamid hakkında 

övücü ifadeler kullanmıĢtır 1005 . Bir sonraki yıl 1887 yılbaĢında bukez Abdülhamid‘in 

Nikola‘ya yazdığı yılbaĢı tebriğine Ģahit olmaktayız. Abdülhamid Fransızca ve hemen 

altında Osmanlıca çevirisiyle yazdırdığı mektupta Ģunları söylemiĢtir; 

“Sal-i cedid münâsebeityle zâtı fehimânelerini tebrik eder ve bu vesile-i hasne ile zâtı 

fehimâneleri ile zevce-i muazzezeleri Prenses Hazretlerinin mahâdim kerâimlerinin saadet hâli 

temenniyat-ı halisânesinin tecdîdiyle kesb-i mahzûziyet eylerim‖. (Bkz.Belge-5) 

1901 yılbaĢında ise Prens, PadiĢahın yeniyıl kutlama mesejına yazdığı cevâbi 

mektupta Ģu ifadeleri kullanmıĢtır: 

―Sene-i cedîdenin hulûsu vesilesiyle hakkımızda ibraz buyurulan iltifat-ı letâfaat-ı hazret-i 

ĢehinĢahilerinden dolayı Prenses Milena ile beraber zât-ı hümâyun-u mülükânelerine teĢekkürat-ı 

faika-i hâlisanemizi arz eyler ve temenniyât ve hissiyât-ı müntedarânemizden kabulünü zât-ı 

Ģevketsemat hazreti tacdârilerinden rica ederim 1006 .‖ 

Prens‘in PadiĢah‘a duyduğu saygıyı ve muhabbeti en net açıklayan sözler ise 

ġûrayı Devlet Âzalarından Turhan PaĢa‘ya yazdığı mektuptaki satırlarda gizlidir. 

Karadağ Prensi Nikola'nın Turhan PaĢa'ya yeniyıl münasebetiyle yazdığı cevabî iyi dilek 

1003 BOA, Y.PRK.NMH, 3/70 

1004 BOA, Y.PRK EġA, 8/82 

1005 BOA, Y.MTV, 73/169 

1006 BOA, Y.PRK.NMH, 7/63 

186

mektubu ―hususi‖ olması hasebiyle de içinde zikredilen duyguların gerçekliği açısından 

önem arz etmektedir. Kendisi ve eĢi Prenses Milena adına yazdığı mektupta ―Bizi 

hatırlamakla gerçek bir vefâkârlık örneği gösterdiniz. Devletinizin temennileri bizim içi 

kıymetlidir.‖ diyerek Osmanlı yetkilileri tarafından kendisine gösterilen nezaketten ve 

teveccühten bahsederek, mektubunun sonunda, Sultan II. Abdülhamid ile bir saatlik 

konuĢma fırsatı bulma arzusunu da Ģu sözlerle dile getirmiĢtir: 

―Oh! Zât-ı âsifâneleriyle biraz, yalınız bir saatcik konuĢabilsek zât-ı Ģevketmeâb Hazret-i 

ġahriyâri, hakpây-ı hümâyunlarına ne sâdık bir dost olduğumu bir kere daha kesb-i teminât 

buyuracaklardır.‖ 1007 

Turhan PaĢa cevaben, Nikola‘nın bu arzusunu PadiĢaha ilettiğini ve Sultan 

Abdülhamid‘in, samimi iltifat dolu ifadelerden müteessir olduğunu yazarak görüĢme 

teklifinin yakında yerine getirileceğini söylediğini ifade ederek Ģunları söylemiĢtir: 

―Kalem-i fehimâneleri hissiyât-ı kalbiyeyi tasvirde o mertebe beliğ esbiyandır ki bir tasvirâtı en 

âli Ģiâr derecesinde kalbi meshur eylemektedir. Ganimet-i akdes ve i‘zam hakkında bu sûret-i 

beliğânede izhâr buyurulduğunuz muhabbet-i hâlisa-i resmiyyey-i âcizlerini zât-ı fehimânelerine 

o derece meclûb eylemiĢdir ki taraf-ı asilânelerinden gördüğü müessir iltifata kıymet tasvir 

edememekdeyim 1008 .‖ 

PadiĢah ve Nikola arasındaki yeniyıl kutlama yazıĢmalarıda dikkat çeken diğer 

bir husus, PadiĢah‘ın, mesajlarında sadece Nikola‘ya değil, eĢi zevce-i muazzezeleri diye 

bahsettiği Prenses Milena‘ya da yer vermesidir. Nikola ise cevabî mektuplarında hem 

kendi adına, hem de Prenses adına teĢekkürlerini sunmuĢ, pek ziyâde memnun olduğunu 


Netice itibariyle Yeniyıl kutlamalarının Abdülhamid‘in tarafından yapıldığı 

görülmektedir. Zira Osmanlı kültüründe hem yeni yıl kutlaması diye bir adet olmaması 

hemde Hicri takvime göre hareket edilmesi nedeniyle kutlama mesajları Nikola‘dan 

1007 BOA, Y.PRK.EġA, 39/41 

1008 BOA, Y.PRK.EġA, 39/41. 

1009 BOA, Y.PRK.NMH, 9/13. BOA, Y.PRK.NMH, 9/61. 

187

değil Abdülhamid‘ten gelmiĢtir. Farklı takvimler kullanmalarına rağmen gönderilen bu 

kutlama mesajları ilgi çekicidir. 

Doğum Yıldönümü Kutlamaları: Doğum kutlamaları ve doğum yıldönümleri iki 

hükümdar arasında bir diğer diyalog vesilesydi. 1879 yılında Karadağ Prensi Nikola‘nın 

ikinci oğlu Mirko dünyaya gelince Sultan Abdülhamid, Nikola‘nın bu sevincini 

paylaĢmak istemiĢ ve tebrik mesajı göndermiĢti. 

―Mumaileyhin tevellüdüyle husûlu tabii olan memnuniyetlerinden hasbel muhalesa hissadar 

olduğum gibi kemâl-i âfiyetiyle nâil ömr-ü tavil olmasını Cenâb-ı Hak‘dan temenni ederim.‖ 

diyerek dua etmiĢti. O günlerde yaĢanılan sınır ihtilaflarının da aĢılacağı ümidini 

taĢıdığını belirtmiĢtir 1010 . Görüldüğü gibi bu mesajlar aynı zamanda iki devlet arasındaki 

sorunların çözülmesi yönünde iyi dilek temennileri vazifesini de yürütmektedir. 

Karadağ Prensi, 1879 yılında ikinci oğlu Mirko doğduğunda, sevincini 

Abdülhamid ile paylaĢmıĢ ve ona bir oğlu olduğunu iletmiĢtir. Bunun üzerine Sultan 

Abdülhamid, yazdığı tebrik mesajında, Nikola‘yı kutlamıĢ ve Mirko için duada 

bulunmuĢtur 1011 . Karadağ Pensi‘nin, bilindiği gibi, üç oğlu vardır. Bunlardan birincisi, 

Prens Danilo‘dur ve 1871 yılında doğmuĢtur. Dolayısıyla Abdülhamid‘in hükümdarlığı 

dönemine denk gelmemektedir. Fakat 1879‘da doğan Mirko, ve 1889‘da dünyaya gelen 

Petar‘ın doğum haberleri, Karadağ Prensi için Abdülhamid‘le paylaĢılması gereken çok 

güzel haberlerdir. ġunu da unutmamak gerekir ki, pederĢâhi bir toplum özelliği taĢıyan 

Karadağ‘da erkek evlat, hanedanın devamiyeti anlamına geldiği için fevkalâde 

önemlidir. (Bkz. Resim-13) 

Doğum günü kutlamaları da iki hükümdar arasında yapılan yazıĢmalar 

arasındadır. Bilindiği gibi, Sultan Abdülhamid‘in doğum günü 21 Eylül 1842‘dir. Hicrî 

takvime göre ise 15 ġaban 1258‘dir. Hicrî takvime göre doğum günü kutlandığı için, 

Karadağ Prensi 15 ġaban 1301 (9 Haziran 1884)‘de Osmanlı Devleti‘nin Çetine Sefiri 

1010 BOA, Y.PRK.NMH, 1/55. 

1011 BOA, Y.PRK.NMH, 2/57. 

188

Ahmet Cevat PaĢa‘yı saraya davet etmiĢtir. PadiĢah onuruna verdiği ziyafette ―sıhhat-i 

humâyun Ģerefine‖ kadeh kaldırmıĢtır 1012 . 

Abdülhamid‘in 1890 yılındaki doğum günü münasebetiyle, Karadağ Prensi 

tarafından gönderilen bir diğer kutlama mesajında kullanılan ifadeler, dikkat çekicidir. 

Prens, mektubunda Ģunları söylemiĢtir: 

―Benim Ģevketlüm velâdet bâhir-i saâdet-i Ģehriyârilerinden dolayı Ģan ve Ģirket-i saadet ve ikbal 

hazret-i tacdâri içun ifa itmekde bulunduğum ed‘iyyei- hayyriyye ile tebrikat-ı halisânemin hüsnü 

kabûlünü niyaz ederim 1013 . 

Sultan Abdülhamid ise, Hicrî takvime göre, kendisinin 45. yaĢ gününü kutlayan 

Prens Nikola‘ya aynı nezaketle yazdığı teĢekkür mektubunda: 

―Velâdetimiz münasebetiyle ibraz-ı iĢar buyurulan hissiyât-ı âliye ve tebrikat muhalasat ayât-ı 

fehimânelerine cidden ve hakîkaten beyân-ı memnûniyet ile hakk-ı âli fehimânelerindeki murat-ı 

latifîdeme ve hakkı izhar buyrulan hissiyât-ı dostanelerine olan îtimad-ı kâmileme mazhar 

olmanızı ve bu vesileyle hakkımda ibraz muhabbet eyleyen ahâli-i Ģecianıza selâmımı tebliğ 

buyurmanızı zât-ı fehimânelerinden ricâ ederim. 1014 ‖(Bkz. Belge-3) 

Karadağ Prensi, Abdülhamid‘in doğum gününü kutlamak için Çetine Sefirini 

sarayına çağırdığı gibi, bazen de Çetine Sefâretine bir temsilci göndererek tebriklerini 

bildirmiĢtir 1015 . 

Bayram Tebrikleri: Bayram günlerinin, tüm Ġslâm âleminde olduğu gibi, Osmanlı 

Devleti‘nde de çok özel bir yeri vardır. Bu özel günlerde, Prens Nikola‘nın II. 

Abdülhamid‘e kutlama ve tebrik mesajları gönderdiği tespit edilmiĢtir. Nikola 6 Ağustos 

1883‘te dînî bayram vesilesiyle gönderdiği tebrikte Ģunları söylemiĢtir: 

―Zât-ı Ģevketmeâb hazreti padiĢahilerinin ı‘yd münâsebetiyle tebrikâtı İhtiramkârânemi zât-ı 

akdesi hümâyunlarının mesudet-i Ģahaneleriyle devleti zî kudretlerinin saadet hâli hakkındaki 

1012 BOA, Y.A.HUS, 178 /76. 

1013 BOA, Y.PRK.NMH. 4 /70. 

1014 BOA,Y.PRK.NMH. 3 /48 

1015 BOA, Y.A.HUS, 234 /144 

189

temmenniyât-ı hâlisânemi lütfen kabul buyurulmalarını rica ederim. ĠĢbu hissiyat-ı zât-ı 

Ģahânelerin Ģifâhen beyan edebilmek zamanının takrib etdiğini görmekle bahtiyar 

olmaktayım 1016 . ‖ 

Prens Nikola, bayram tebriklerini sarayından yaptığı gibi, bazen de bizzat 

elçiliğe giderek kutlamıĢtır. Onun, Ġslam âleminin ve PadiĢahın bayram gününü 

kutlamak için göstermiĢ olduğu içten tutuma bir örnek de, 1886 yılının Temmuz ayında 

yaĢanmıĢtır. Bütün müslümanların bayram günü kutladığı günlerde Prens Nikola, 

romatizma hastalığından muzdariptir ve bir müddettir dıĢarı çıkamamıĢ ve 

yüyüyememiĢtir. Kendisini biraz iyi hissedince, arabasıyla dolaĢmaya çıkmıĢ ve 

Osmanlı Çetine Sefarethanesi‘nin önünde arabasını durdurarak ziyarette bulunmuĢtur. 

Merdivenleri çıkamadığı için hemen orada, PadiĢah‘ın ve tüm Müslümanların bayramını 

tebrik etmiĢtir 1017 . 

Cülus kutlamaları: Cülus, kelime anlamıyla ―oturmak‖ anlamına gelmektedir ve 

Osmanlı Devleti‘nde Ģehzadelerin tahta çıkmalarına verilen addır. ġehzadeler tahta 

çıkınca cülus bahĢiĢi dağıtırlardı. Bu, baĢlangıçta padiĢahların bir ―ihsanı‖ Ģeklindeyken, 

daha sonraları zorla alınan bir ücret hâlini almıĢtır. Her ne kadar Yeniçeri Ocağı‘nın 

kaldırılmasıyla birlikte bu âdet tarihe karıĢsa da, PadiĢah II. Abdülhamid tahta 

çıktığında, 60.000 altın tutarında cülus bahĢiĢi dağıtmıĢtır. Aslında dinî hadiseler dıĢında 

bir yıldönümü kutlamasından söz edilememektedir. Fakat II. Abdülhamid, gerek cülus 

yıldönümlerine gerekse doğum yıldönümlerine ayrı bir önem vermiĢtir 1018 . Cülus 

yıldönümlerinde II. Abdülhamid, mâbeyne çıkarak vekillerin, vezirlerin, müĢirlerin ve 

yabancı sefirlerin tebriklerini kabul eder, akĢam da harem halkı ve aile fertleriyle 

tebrikleĢirdi. Cülus kutlamalarının belki de en dikkat çekicisi 25. yıl kutlamalarıdır. 

Sultan Abdülhamid, bu törende ġale KöĢkü‘nde kabul ettiği her elçinin ülkesinin millî 

marĢını çaldırarak ve o ülkenin niĢanını takarak kutlamaları ve hediyeleri kabul 


1016 BOA, Y.PRK.NMH, 2 /49. 

1017 BOA, Y.A.HUS, 349 /56. 

1018 Abdülkadir Özcan, ―Cülûs‖, DĠA, C.8, TDVY, Ġstanbul 1993, s. 113 

1019 AyĢe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid, Selis Kitapları, Ġstanbul 2008, s. 85 

190

Karadağ Prensi‘nin cülus yıldönümü kutlamalarının hiçbirini kaçırmamıĢtır. Bu 

kutlamaları, dostluğun geliĢmesi ve iki ülke iliĢkilerinde yaĢanılan sorunların aĢılması 

için bir vesile ve bir fırsat olarak görmüĢlerdir. Örneğin; 1885 yılı Ağustos ayında 

yapılan cülus yıldönümü kutlamalarında, Prens‘in gönderdiği tebrik mektubuna cavaben 

PadiĢah; ―Zât-ı asilâneleriyle handân-ı âlilerinin saadet hallerini temenni ederim‖ 

demiĢ ve teĢekkür etmiĢtir 1020 . Prens Nikola, bu nazik mektuba; ―Samimi sadakat 

hislerim bir kat daha arttı.” diye karĢılık vermiĢtir 1021 . 

1885 yılı cülus kutlamaları Ģenliklerle devam etmiĢtir. ġenliklerin bir diğer 

mekânı ise Emirgan‘da Karadağ Prensi‘ne ihsan buyrulan sahilhanedir. Diğer taraftan, 

Karadağ‘da da cülus Ģenlikleri ve kutlamalar yapılmıĢtır. Abdülhamid, 10 Eylül 1885‘te 

yazdığı telgrafnâmede, bu Ģenliklerin iki ülke arasındaki dostluğun ―mevcud olan 

revâbıta halise-i dostânenin bir delili‖ olduğunu söylemiĢtir 1022 . Gerçekten de gerek 

cülus kutlamalarında gerekse de padiĢahın doğum günü kutlamalarında sergilenen ortak 

Ģenlik tablosu dostluk iliĢkilerinin bir delilidir. 

1 Eylül 1890 tarihi, Hicrî takvime göre 16 Muharrem 1308, yani, Hicri yılbaĢı 

iken Rumî takvime göre 20 Ağustos 1306 olup PadiĢah‘ın cülus yıldönümüdür. 

Dolayısıyla hem yılbaĢı kutlamaları hem de cülus yıldönümü kutlamaları aynı zamana 

denkgelmiĢtir. Ġstanbul‘daki kutlamalar bir tarafa, ilginç olan, Podgoriça‘daki 

Karadağlılar tarafından yapılan kutlamalardır. PadiĢahın cülûsu nedeniyle Karadağlılar 

tarafından Podgoriçe‘de top atıĢı yapılmıĢ ve kandiller yakılmıĢtır 1023 . Karadağ Prensi, 

cülus günlerinde Ġstanbul‘da bulunan elçisini görevlendirerek gerekli muamelenin 

yapılmasını istemiĢtir 1024 . 

1901 yılındaki cülus kutlamalarında Karadağ Prensi, PadiĢaha övgüler 

yağdırarak cülusunu tebrik etmiĢ ve saltanatını medhetmiĢtir. PadiĢahın kendisini, 

―Güzel ve üstün nitelikleriyle meftûn ve hayran bıraktığını‖ söyleyerek mektubunu Ģu 

duayla tamamlamıĢtır: 

1020 BOA, Y.PRK NMH, 3/21 

1021 BOA, Y.PRK NMH, 3/21 

1022 Belgenin Osmanlıcası ve Fransızcası ayrı dosyalardadır. Osmanlıcası için bkz. BOA, Y.PRK NMH, 

3/21. Bu belgenin Fransızcası için bkz. BOA, Y.PRK.NMH, 3/22 

1023 BOA, Y.PRK UM, 18/38 

1024 BOA, Y.MTV, 206 /37 

191

―Gününü ihata iden iĢbu rûz-u mâsivada senakâr Ģükrügüzarleade Cenâb-ı Kadir-i Mütâllık‘ın 

zât-ı Ģahânelerine atvel-i ömür ile mâmur buyurması içun yargâh-ı kibriyaya ezel-i can-ı arz 

daavât idiyorum 1025 .‖ 

Sultan Abdülhamid‘in 1905 yılındaki cülus yıldönümü münasebetiyle, 

Karadağ‘ın NikĢik kentinde de kutlamalar yapılmıĢtır. Prens Nikola kendi ikâmetgâhının 

salonunda bir ziyafet vermiĢ ve PadiĢahın cülus yıldönümünü tebrik etmiĢtir 1026 . Bir 

sonraki yıl yani 1906‘da Prens Nikola, Abüdlhamid‘e yazdığı mektupta, Ġstanbul‘a iki 

defa geldiğini hatırlatarak, o iki ziyareti de yâd etmiĢtir. Abülhamid ise cevabî 

telgrafında ―Yaptığımız mülâkâtın hâtırasını yâd ile mahzuz bulunğumu beyân ederim.” 

demiĢtir 1027 . AnlaĢılacağı üzere cülus yıldönümlerinde gönderilen mesajlarda, 

diplomatik dilin yanında nazik ve samimi bir üslup da sezilmektedir. 

Kutlama mesajlarının gönderilme nedenini oluĢturan bir diğer husus ise isim 

günleridir. Karadağ‘da isim günü, özel günlerden birisi olarak görülmektedir. Bu günde 

Karadağ‘ın baĢkenti Çetine‘de Ģehrin en büyük kilisesinde dualar okunur, askerî ve 

mülki erkân resmî kıyafetleriyle hazır bulunurdu. Ardından sarayda kabule devam eden 

Karadağ Prensi, aralarında Osmanlı Devleti‘nin Çetine elçisininde bulunduğu elçilerle 

tek tek ilgilenirdi 1028 . 

Diğer taraftan Petroviç Hanedanı‘nın ikiyüzüncü yıldönümü olan 1896 

senesinde, Çetine‘de Ģenlikler planlanmıĢtır. Bu Ģenliklerde kulanılmak üzere Prens 

Nikola, çadırlar istemiĢ ve seraskerlik tarafından bu çadırlar hiç vakit kaybedilmeden 

gönderilmiĢtir 1029 . Osmanlı Sefiri de Hâriciye Nezâreti‘nin talimatıyla kutlamalara 

katılmıĢtır 1030 . 

Prens Nikola‘nın prenslikte 40. yılı kutlamaları da iki liderin mektuplaĢmalarına 

sahne olmuĢtur. Abdülhamid, Nikola‘ya tebrik mesajı gödererek bu özel gününde onu 

yalnız bırakmadığını göstermiĢtir. Nikola‘nın, 40. yıl dolayısıyla yazıĢmalarda artık 

altes royal ünvanının kullanılmasını ima etmesi üzerine Meclis-i Vükelâ‘da konu 

1025 BOA, Y.PRK.NMH, 8 /68 

1026 BOA, Ġ.HUS, 133 /1323/B-12 

1027 BOA, Y.PRK.NMH, 10 /1 

1028 BOA, Y.A.HUS, 343 /77 

1029 BOA, Y.PRK.BġK, 47/17 

1030 BOA, Y.MTV, 145/132 

192

tartıĢılmıĢ 1031 ve Abdülhamid‘in göndereceği telgrafta altes royal unvanının 

kullanılmasına karar verilmiĢtir 1032 . Altes Royal ünvanı, prens ve prensesler için 

kullanılmakta olan bir hitap Ģeklidir. ―His highness ya da her highness‖ diye baĢlayan 

bir telgrafnâme-i hümayun gönderilmesinin sembolik bir anlamı da söz konusudur. II. 

Abdülhamid, çektiği telgrafta hem altes royal ünvanını kullanmıĢ, hem de tebriklerini 

bildirmiĢtir. Karadağ Prensi ise bu son derece anlamlı telgraftan duyduğu memnuniyeti 

PadiĢaha iletmiĢtir 1033 . 

Evlilik Kutlamaları : Evlilik kutlamaları, iki lider arasında yapılan yazıĢmalarda önemli 

bir yer tutmaktadır. Karadağ Prensi I. Nikola, Prenses Milena‘yla 8 Kasım 1860‘ta 

küçük bir Ulah kilisesinde evlenmiĢlerdi. Evlendiği yıllarda henüz selefi Danilo‘nun 

öldürülmesinin yası tutuluyordu. Bu nedenle Ģenlikli bir düğün olmamıĢtı 1034 . Çetine 

Sefiri Cevat PaĢa, Kasım 1885‘te Prens‘in evlilik yıldönümünü haber verince 1035 Sultan 

Abdülhamid bir telgraf yollayarak evlilik yıldönümlerini kutlamıĢtır. Nikola ise Ailesi 

hakkında iyi niyeti ve iltifatları için teĢekür ederek Ġstanbul‘a seyahat etmek istediğini 

dile getirmiĢtir 1036 . 

Prenses Zorka ve Prens Petar Karadjordjeviç’in Düğünleri: Prenses Zorka, Prensin en 

büyük kızıdır. Petersburg‘da eğitim gördüğü sırada Karadağ‘a dönmeden evvel Sırbistan 

Prensi Petar Karadjordjeviç ile niĢanlanmıĢtır. Prens Nikola‘nın bu evlilikleri, 

diplomatik ve stratejik evlilik olarak değerlendirmedeki mahareti bilinen bir 

gerçektir 1037 . Abdülhamid, kızının evliliği için Petersburg‘a giden Karadağ Prensi‘ne 

teveccühte bulunmuĢ, Nikola ise bu teveccühün devamını dilemiĢtir 1038 . Ayrıca 11 

Ağustos 1883‘te Prens‘in birinci Ġstanbul ziyaretinin hemen öncesinde, Çetine‘de dünya 

1031 BOA, Ġ.HUS, 83/1318R-073 

1032 BOA, Ġ.HR, 368/1318R-18 

1033 BOA, Y.PRK.NMH, 8/54 

1034 Marco Houston, age, s.27 

1035 BOA, Y.E.E., 46/137 

1036 BOA, Y.PRK.NMH, 3/34 

1037 Marco Houston, age, s.180-183 

1038 BOA, Y.PRK EġA, 9/92 

193

evine giren çifte, Abdülhamid çok görkemli ve muhteĢem bir takı hediye etmiĢtir. Bu 

muhteĢem takı, düğünde kendisine verilen en görkemli hediyedir 1039 . 

Prenses Elena (Jelena) ve İtalya Prensi Vittorio Emmanuel: Jelena (Elena) ile Ġtalya 

Kralı‘nın oğlu Prens Vittorio Emmanuel‘in Çetine‘de niĢanlanması Ģerefine Ģenlikler 

düzenlenmiĢtir. 18 Ağustos 1896 ve 24 Aralık 1896‘da Roma‘da düzenlenen bir 

düğünle evlenmiĢlerdir 1040 . Prens Vittorio Emmanuel ile Karadağ Prensi‘nin kızı Prenses 

Elena‘nın Roma'da gerçekleĢtirilen düğün merasiminde, PadiĢahı temsilen Osmanlı 

Devleti‘nin Roma Sefiri görevlendirilmiĢ ve tebrikleri kendilerine iletmiĢtir 1041 . Ġtalya 

Prensi Victor Emmanuel, Prenses Elena ile birlikte, Ekim 1896‘da Ġstanbul‘a gelmiĢler, 

PadiĢahın özel ilgisiyle karĢılanmıĢlardır. Bu ilginin nedenlerinden biri, Nikola‘nın kızı 

ve damadı olmalarıdır 1042 . 1900 yılında Ġtalya Kralı Umberto‘nun suikasla 

öldürüldüğünde 1043 veliahtı Vittorio Emmanuel ve eĢi Prenses Elena 

Ġstanbul‘daydılar 1044 . Abdülhamid‘in özel misafirleri olarak bulundukları sırada, kral 

ilan edilen Vittorio ve İtalya Kraliçesi (Regina Elena) ünvanını alan Elena, tarihi bir gün 

yaĢamıĢlardır. 

Prenses Anna ve Prens Franz Joseph Battenberg : Karadağ Prensi‘nin yedinci çocuğu 

olan Anna , Battenberg Prensi Franz Joseph Battenberg ile 1897‘ de evlenmiĢtir. 

Çetine‘de düzenlenen merasimle dünya evine giren çiftin hiç çocukları olmamıĢ; ama 

mutlu bir evlilikleri olmuĢtur. II. Abdülhamid‘in de temsilci göndermek suretiyle 

katıldığı merasime 1045 iĢtirak eden ülkeler arasında Rusya, Avusturya, Macaristan, 

Sırbistan da vardır. 1883‘te Prenses Zorka‘nın düğününden bu yana Çetine‘de 

düzenlenen ilk düğün olma özelliğini taĢımaktadır. Mütevazi bir düğün olmuĢtu. 


1040 BOA, Y.MTV, 145 /63 

1041 BOA, Ġ.HUS, 50 /1314/Ca-23 

1042 BOA, DH.MKT, 2372 /64 

1043 BOA, Y.A.HUS, 409 /22 

1044 BOA, DH.MKT, 2372/64. Ġtalya Kralı Umberto‘nun ölüm haberi Abdülhamid‘e Vittoria Emanuelle 

ile birlikte tiyotra izlerken verilmiĢti. Abdülhamid tiyatro çıkıĢı kendisine Krallara hitaben kullanılan 

―Majeste‖ ifadesini kullananmıĢtı. Lakin ilk etapta bunu fark etmeyen Vittoria Emanuelle neden sonra 101 

pare top atıĢı yapılınca Krallığının kutlandığını anlamıĢtır. Sermet Muhtar Alus, ―Yıldız Sarayında Opera 

ve Operetçiler‖, Tarih Hazinesi, S. 15, Nisan 1952, s. 785-787 

1045 BOA, Y.A.HUS, 373/97. 

194

Bilindiği gibi, kraliyet ailelerinin evlilikleri aynı zamanda siyasi anlamlar da içeriyor ve 

evlilikler yoluyla ittifaklar söz konusu oluyordu 1046 . 

Prensin Büyük Oğlu Danilo’nun Evlenme Merasimi: 27 Temmuz 1899‘da Prens 

Nikola‘nın Ġstanbul gezisinden hemen önce Çetine‘de Prens Danilo‘nun evlenme 

merasimi vardır ve Mecklenburg-Strelitz Grand Dükü Adolf V. Friedrich‘in kızı DüĢes 

Jutta Mecklenburg ile dünya evine girmiĢtir. Törene büyük bir önem veren II. 

Abdülhamid, tören için Çetine‘ye bir ekip göndermiĢtir. Bu evliliği PadiĢah adına 

kutlamak ve hediyeler takdim etmekle görevlendirilen ekipte ġâkir PaĢa ve Tevfik Bey 

vardır 1047 . Törenle ilgili bir rapor hazırlayan Mehmet ġâkir PaĢa, bu raporu PadiĢaha 

sunmuĢtur 1048 . Ayrıca törende PadiĢah nâmına takdim edilen hediyeler, herkesi 

ĢaĢırtmıĢtır. Svenska Dagblad gazetesi, düğünde verilen hediyeler hakkında yayın 

yaparak Sultan II. Abdülhamid‘in, Prenses Jutta dö Mecklenburg‘e bir gerdanlık hediye 

ettiğini, birinci dereceden Şefkat Nişanı takdim ettiğini, Prens Danilo‘ya ise birinci 

rütbeden “Nişanı Âli Osman” verdiğini yazmıĢtır. Gazete ayrıca, Prens Nikola‘ya 

yüksek meblağda paranın ―ikraz‖ değil ―ihdâs‖ edilmesinin ĢaĢkınlıkla karĢılandığını 

belirterek, eski iki düĢmanın bu derece dostane bir tavır sergilemelerini ―gizli anlaĢma‖ 

sinyali olarak yorumlamıĢtır 1049 . 

Danilo‘nun evlilik merasimi Osmanlı basınında da yer bulmuĢ ve tören, 

detaylarıyla anlatılmıĢtır 1050 . 

Prensin Oğlu Mirko’nun Evlenme Merasimi: Prens Nikola‘nın küçük oğlu Prens Mirko 

ile Alexander Kostantinovich‘in kızı Natalija Kostantinovic, Çetine‘de 25 Haziran 

1046 Marco Houston, age, s. 225-227 

1047 BOA,Y.PRK.NMH, 8/3 

1048 BOA, Y.E.E., 13/15 

Ġsveç‘te yayınlanan günlük gazete 

1049 Bu gazetede yayınlanan söz konusu makale Osmanlıcaya çevrilerek Berlin Sefiri tarafından PadiĢaha 

iletilmiĢtir. BOA, Y.A.HUS, 399/37 

1050 Ayrıca bu evlilik haberi Malumat Gazetesi‘nin 2 Ağustos 1899 tarihli nüshasında birinci sayfadan 

Danilo ve Milena‘nın fotoğrafları basılarak haber yapılmıĢtır. Fotografın altında ―Karadağ Prensi’nin 

büyük mahdumu olub bukere resmi izdivacları icra edilen Prens Danilo hazretleriyle refika-i muhteremesi 

Milena Hazretleri‖ yazılmıĢtır. Malumat, 25 Ra 1317(Hicri), 2 Ağustos 1899 s. 1. Ġkdam Gazetesi de bu 

törene 3 Ağustos‘ta birinci sayfasından vermiĢ ve büyük bir sütün ayırmıĢtır. 30 Temmuz ve 1-3 Ağustos 

1899 tarihli nüshalarında söz konusu bu evlilikten bahsedilmiĢtir. Ġkdam, 30 Temmuz 1899, s. 2. 1 

Ağustos 1899 s. 2. 3 Ağustos 1899, s. 1. 

195

1902‘de evlenmiĢtir 1051 . Bilindiği gibi Mirko, ailenin ikinci erkek evladıdır. Danilo‘nun 

hiç çocuğu olmayınca, hanedanın devâmiyeti için Mirko‘yu el üstünde tutan Nikola, 

onun evliliğine de çok büyük bir önem vermiĢtir. Abdülhamid‘in Prens Mirko‘ya 

gösterdiği misafirperverlik, 1899 Ağustosu‘nda yaptıkları Ġstanbul ziyaretinde kendini 

göstermiĢtir. Mirko, annesi ve babasıyla geldiği o yıl, Abdülhamid tarafından 

onurlandırılmıĢ ve kendisine çeĢitli hediyeler ve Murassa Mecidi NiĢanı verilmiĢtir 1052 . 

Abdülhamid’in kızı Zekiye Sultan'ın Evliliği ve Nikola’nın Tebriği: Karadağ Prensi, 

Abdülhamid‘in, kendi çocukları için gösterdiği bu ilgiden memnundur. Prens Nikola, 

Sultan Abdülhamid‘den gördüğü nezakete, nezaketle mukabele etmiĢtir. O da 

Abdülhamid‘in kızı Zekiye Sultan‘ın, Plevne kahramanı Gazi Osman PaĢa‘nın oğlu 

Nureddin PaĢa ile evlenmesi 1053 münasebetiyle Karadağ Dersaadet Maslahatgüzarı 

Mösyö Plamenatz vasıtasıyla kutlama mesajı göndermiĢtir. Abülhamid ise, 

memnuniyetini bildiren bir cevap yazmıĢ 1054 ve böylece iki lider dostluklarını 

pekiĢtirmiĢlerdir. 

I. ĠYĠ ĠLĠġKĠLERĠN HALKA YANSIMASI 

Prensin Abdülhamid ile olan dostluğu, onun ve Karadağ halkının Osmanlı 

askerine bakıĢ açısını da değiĢtirmiĢtir. Ġstanbul ziyaretinden yaklaĢık bir yıl sonra, 

Kasım 1884‘te Berane‘den Tuzi‘ye giden Osmanlı askerine Karadağ Prensi, büyük bir 

ziyafet vermiĢtir. Bu ziyafet sırasında Karadağ halkının yaptığı hizmet ve Osmanlı 

askerine gösterilen hürmet 1055 nedeniyle Prensin harp yâveri Mösyö Livaç‘a Mecidi 

NiĢanı verilmiĢtir 1056 . ĠĢte bütün bunlar, Prensin Abdülhamid‘le olan dostluğunun tabana 

doğru bir yansıması olarak görülebilir. Mustafa Âsım PaĢa'ya ve Asâkir-i ġahâne‘ye 

1051 BOA, Y.A.HUS, 429 /51 

1052 BOA, Ġ.TAL, 184 /1317/R-084. 

1053 

BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi‘nde zikredilen belge hakında katalogda Aliye Sultan diye 

bahsedilmektedir. Fakat belgenin içeriğinde her hangi bir isim geçmemektedir. BOA, Ġ.DH., 1122/87682, 

12/C/1306 (Hicrî) Ayrıca o dönemde padiĢahın kızlarından evlenen bir isim vardır. O da Zekiye 

Sultan‘dır. AyĢe Osmannoğlu, Babam Sultan Abdülhamid, Selis Kitap, Ġstanbul 2008, s. 263, 

1054 BOA, Y.PRK.NMH, 4/32. 

1055 BOA, Y.PRK.TKM, 8/13 

1056 BOA, Ġ.HR, 295/18666 

196

karĢı gösterilen bu ―hürmetkâr‖ tutum, problemlerin çözümü adına atılmıĢ önemli bir 

adımdır 1057 . 

Üst düzey iliĢkilerdeki dostane tutumun tabana yayılmaına bir diğer örnek de 

Osmanlı- Karadağ sınırında yaĢanmıĢtır. Karadağ sınırında bulunan Osmanlı 

kulelerinde, Berane‘de meydana gelen hadiseler nedeniyle erzak sıkıntısı çekildiği 

sırada, sınırın diğer tarafındaki Karadağlılar Osmanlı askerlerine bir kuzu hediye 

etmiĢlerdir. BaĢka bir karakolda bulunan Osmanlı askerine de yine erzaksızlık nedeniyle 

Karadağ halkı tarafından bir çuval un hediye edilmiĢtir. Osmanlı askeri, her ne kadar bu 

hediyeleri kabul etmemekte dirense de Karadağlılar da vermekte ısrar etmiĢlerdir. 

Israrlar üzerine Yâverân-ı Hazreti ġehriyâriden Ferik Sa‘deddin PaĢa, hediyeleri 

nezâketen kabul etmiĢtir. Verilen bu yiyeceklere ve gösterilen hürmete karĢılık,Osmanlı 

Devleti, kendi askerleri için gönderdiği erzaktan, Karadağ halkına kuzu ve un 


Bu tarz bir yaklaĢım Podgoriça‘da da yaĢanmıĢtır. Mart 1892‘de Podgoriça‘ya 

gelen Prens, bölgedeki Osmanlı askerlerinden çadır talep etmiĢ ve talep yerine 

getirilmiĢtir 1059 . Yine Prens Nikola‘nın Osmanlı Çetine Sefiri Ahmet Cevat PaĢa‘yı da 

beraberine alarak yapacağı yurt içi gezisinde Podgoriça yakınlarında ihtiyaca binaen 

ĠĢkodra Valiliği‘nden istediği çadırlar Prense derhal tahsis edilmiĢtir 1060 . 

Osmanlı Askerlerinin Karadağlılar tarafından misafir edilmesine bir örnekte 

1894 yılında Vasojeviçi‘de yaĢanmıĢtır. Üç nehrin birleĢtiği ağaçlı tepelerin arasında 

bulunan Vasojeviçi, Karadağ sınırları dahilinde Andrijevica nahiyesine bağlı bir köydür. 

Osmanlı toprağı olan Berane ise Andrijevica‘nın sınır komĢusudur. W. H. Cozens- 

Hardy, 1894‘te geldiği bölgede Osmanlı Karadağ sınırında Osmanlı askerlerinin 

Karadağlı memurlar tarafından misafir edildiğini anlatmıĢtır. ―CümbüĢ içinde bir fırsat 

doğmuĢtu bize.‖ diyen W. H. Cozens-Hardy, Osmanlı askerlerinin misafir edilmek 

üzere ikiĢer ikiĢer barakalara dağıtıldığını anlatmıĢtır: “İşin rahat tarafı, Türklerin 

hiçbirisi tek kelime Karadağca bilmiyorlardı. Barışın gücü baskın gelmişti. Ekmek yüklü 

1057 BOA, Y.E.E., 46/110 

1058 BOA, Y.PRK.ASK, 140/8 

1059 BOA, Y.PRK.ASK, 80/74 

1060 BOA, Y.E.E., 86/74 

197

atın gecikmeli olarak gelişinden sonra, oradaki bütün insanlar, o geceyi bizim barakada 

toplanarak geçirdi.” Yakılan ateĢin etrafında Ģarkılar söylenmiĢ, kuzu çevirme yapılmıĢ 

ve elmalar yenmiĢtir. “Hiç kimsenin bizi rahatsız etmediği bir geceydi. Düşmanlıklar bir 

anda yok olmuştu.” diye tarif edilen bu hadisenin ertesi sabahı Karadağlılar, 

misafirlerine Türk sınırına kadar eskortluk yapmak istemiĢlerdir. Karadağlılar, bütün 

gece yapılan güzellikler için teklif edilen ücretleri kabul etmemiĢlerdir 1061 . 

Bu da gösteriyor ki, bir barıĢ ortamı ve diyalog ortamı olduğu takdirde iki kesim 

arasında bir sorun kalmayacak, karĢılıklı iyi niyetle sorunlar aĢılabilecektir. 

Abdülhamid ve Nikola arasındaki dostana iliĢkilerin halka olumlu yansımasına 

önemli bir örnek de Abdülhamid‘in doğum günü kutlamalarında yaĢananlardır. 

Abdülhamid‘in doğum günü kutlamalarına, Karadağ halkının da büyük bir iĢktiyakla 

katıldığı ve Ģenliklere iĢtirak ettiği görülmüĢtür. 1902 yılında Karadağ‘da seyahat için 

bulunan iki Ġngiliz seyyah da Abdülhamid‘in Karadağ‘daki doğum günü kutlamasına 

Ģahit olmuĢtur. Halkın duygularındaki karmaĢıklığı göz önünde bulundurarak Sultan için 

yapılan doğum günü merasimine ĢaĢıran gezginler, hayretlerini gizleyememiĢlerdir. O 

sabah kasabanın bütün devlet görevlilerinin Türk Konsolosluğu‘na uğradığını belirten 

Ġngiliz seyyahlar, bir alay tertip edilerek hep birlikte Karadağ sancağıyla baĢ camiye 

kadar büyük bir tören düzenlendiğini ifade etmiĢlerdir. DönüĢlerinde hanedan selamı 

kaleden ateĢlenmiĢ, akĢamleyin hava karardığında kasaba ıĢıklarla aydınlatılmıĢtır. ―Bu, 

hiç kimsenin unutamayacağı harikulâde bir manzaraydı.‖ diyen seyyahlar, her evin 

penceresinde, hem de Prens‘in emriyle kandiller yakıldığını ifade etmiĢlerdir. Pazar yeri 

ve SavaĢ Anıtı‘nın lambalarla çevrelendiğini anlatan seyyahlar, bunlar arasında belki de 

en etkileyici sahnenin, kasabanın hemen arkasında bulunan küçük tepedeki aydınlatma 

olduğunu söylemiĢler ve Ģöyle devam etmiĢlerdir: 

1061 W. H. Cozens-Hardy, ―Montenegro and Its Borderlands‖ The Geographical Journal, Vol.4, No:5, 

(Nov. 1894), s. 394-395 

198

―Bu tepe, kasabayı yukarıdan görüyordu. Sıra sıra fenerlerle boydan boya aydınlatılmıĢtı. 

Caddelerde Türkler, Arnavutlar ve Karadağlılar kalabalıkta birbirlerine karıĢıyorlardı. Her 

sınıftan insan sadece bir geceliğine de olsa barıĢ içinde eğleniyorlardı‖ 1062 . 

Ülgün‘de ise, Karadağ vapurlarının Müslüman kaptanları, herhangi bir zorlama 

olmaksızın, gemilerini bayraklarla donatmıĢlardır 1063 . 

AnlaĢılacağı üzere Karadağ‘da hem Arnavutlar, hem de Karadağlıların 

Abdülhamid‘in doğum gününü büyük bir coĢkuyla kutlamaları iki halk arasında 

kaynaĢma vesilesi olmuĢtur. Kutlamaların ortak yapılması ise iĢin ayrı bir boyutudur. 

J. OSMANLI DEVLETĠ ĠLE KARADAĞ ARASINDAKĠ YARDIM 

FAALĠYETLERĠ 

a. Karadağ‟a Osmanlı Mâli Yardımı 

Karadağ, bilindiği gibi, bulunduğu konum itibarıyla çok verimsiz topraklara 

sahiptir. Ayrıca ekonomik darboğazda olan Karadağ, kimi zaman açlık ve kıtlıkla 

boğuĢmaktadır. Böyle bir durumda Karadağ‘a iki sene vadeli hazine senetleri ile borç 

verilmiĢtir 1064 . Karadağ, 40 bin liralık ihtiyacı için Osmanlı Devleti Maliye Hazinesini 

kefil göstermiĢtir. Her ne kadar ―himmete muhtaç bir hâlde iken baĢkasına himmeti 

esirgemediği‖ için yoğun eleĢtirilere maruz kalsa da, Abdülhamid, tüm bunlara rağmen 

Karadağ‘la iliĢkilerini iyi tutmaya çalıĢmıĢtır 1065 . 

1892 yılında Karadağ, kurak geçen bir yılın ardından çok fakirleĢmiĢtir. Ġtalyan, 

Venedik ve ĠĢkodra tüccarlarına, Osmanlı Posta ve Telgraf Ġdaresine, Avusturya- 

Macaristan Posta ve Telgraf Ġdaresine ödenmek üzere toplam 108 bin florine, yani 10 

bin Osmanlı lirasına ihtiyacı vardır. Her sene Avusturya‘nın yol yapımı için verdiği 32 

bin florin (3800 Osmanlı lirası) kesilince, Karadağ Maliyesinin dengesi bozulmuĢtur. 

1062 Reginald Wyon, Gerald Prance, The Land Of The Black Mountain Adventures Of Two 

Englishmen in Montenegro, Methuen&Co, London 1905, s. 245-246. 

1063 BOA, Y.PRK.HR, 19 /3. 

1064 BOA, Y.PRK PT, 4/65. 

1065 Süleyman Kani Ġrtem, Bilinmeyen Abdülhamid Hususi ve Siyasi Hayatı 1, Haz: Osman Selim 

Kocahanoğlu, Temel Yayınları, Ġstanbul 2003, s. 141. 

199

Avrupa‘da mali kurumlar gezilmiĢ, Viyana, Paris ve Bürüksel bankalarından olumlu 

yanıt alınamamıĢtır. Borç için Venedik tüccar ve sarrafına da müracaat eden Karadağ 

Maliye Nâzırı olumlu bir yanıt alamamıĢ, bir türlü gerekli parayı bulamamıĢtır. Üstelik, 

Karadağ memurlarının maaĢları yedi aydır verilememektedir. Esnaf da bu durumdan çok 

rahatsızdır ve ―sızlanmağa‖ baĢlamıĢtır. Bunun üzerine Karadağ Prensi, Dersaadet 

Sefiri Mösyö Bakiç kanalıyla Sultan Abdülhamid‘e durumu iletince, Osmanlı 

Bankası‘ndan ihtiyaca karĢılık ‗10 bin Napolyon‘luk küçük bir istikraz akdi imzalanmıĢ 

ve böylece Karadağ Maliyesi, içinde bulunduğu buhrandan kurtarılmıĢtır. Mösyö 

Bakiç, NikĢik‘te bulunan Nikola‘ya durumu haber verince, Prens Nikola çok memnun 

olmuĢ ve teĢekkürlerini bildirmiĢtir 1066 . 

25 Ocak 1898‘de Osmanlı Devleti‘nin kefil olmasıyla 1067 Osmanlı Bankası‘ndan 

25 bin Fransız altını, yani 500 bin frank borç anlaĢması yapılarak söz konusu para 5 sene 

zarfında her sene 100 bin frank geri ödenmek koĢuluyla Karadağ‘a verilmiĢtir. 

Karadağ‘ı Dersaadet Sefiri Mitar Bakiç‘in, Osmanlı Devleti‘ni ise Maliye Nâzırı Tevfik 

PaĢa‘nın temsil ettiği bir anlaĢma, Osmanlı Bankası ile yapılmıĢtır 1068 . 1321‘de 

Karadağ‘a tekrar avans verilmiĢ 1069 ve bu avans Osmanlı hükûmetinin kefâlet ve 

teminatıyla verildiği için miktarı Hazinece kapatılmıĢtır 1070 . Mabeyn-i Hümâyun 

BaĢkitâbetinde çalıĢan Tahsin PaĢa, hatıratında, Abdülhamid‘in Prens Nikola‘ya iki 

defa 20 bin altın hediye ettiğini belirtmiĢ, 1071 ayrıca, her yıl 400 liralık senelik yardım 

yapmakta olduğunu söylemiĢtir. 1896 ve 1897 yıllarında söz konusu senelik yardımlar 

verilemeyince, Prens Nikola, Çetine Sefâreti kanalıyla durumu PadiĢaha duyurmuĢtur. 

Abdülhamid, 400 liralık miktarın hazineye tesiri olabileceğinin bilincinde olarak, 

Karadağlıların Osmanlı Devleti‘ne olan yakınlıklarının devamını sağlamanın ve 

minnettarlığını kazanmanın yanında, söz konusu bu miktarın bir hiç mesabesinde 

olduğunu belirtmiĢtir 1072 . 

1066 BOA, Y.PRK EġA, 16/29. 

1067 BOA, YARES, 91/4. 

1068 BOA, Ġ.HR, 357/1315N-14. 

1069 BOA, Y.PRK.BġK, 69/118. 

1070 BOA, YA.RES, 121/51. 


1072 BOA, Ġ.HUS, 26/10R1315. Ayrıca bkz. Vahdettin Engin, age, s. 116. 

200

. Ġnsani Yardımlar 

Osmanlı Devleti ve Karadağ aradasında yardımlaĢmalar da iki ülke iliĢkilerine 

olumlu katkı sağlamıĢtır. YardımlarlaĢmalar deprem, kıtlık gibi doğal afet sonucu 

oluĢan olumsuzluklara karĢı olduğu gibi, demiryolu seferberliği gibi insanlık ortak 

paydasına hizmet edecek projelere destek Ģeklindede kendisini göstermiĢtir. 

1900-1908 yılları arasında II. Abdülhamid tarafından ġam‘dan Medine‘ye kadar 

inĢa ettirilen ve aynı zamanda dönemin en önemli projelerinden birisi olarak 

nitelendirilen Hicaz Demiryolu Projesi, bu ortak paydalar arasındadır. Maliyeti tahminî 

olarak 4 milyon liradır. Lâkin bu, Osmanlı Maliyesi için az bir meblağ değildir. Gerek 

dıĢ borçlar gerekse artan memur maaĢları, projenin finansmanını zora sokmuĢtur. Bunun 

üzerine finansman meselesini Müslümanlardan toplanacak bağıĢlarla çözmeye karar 

veren Osmanlı Devleti, bunun için bir iane komisyonu oluĢturmuĢtur. BaĢta PadiĢah 

olmak üzere birçok devlet adamı bağıĢta bulunmuĢtur. Bütün dünya Müslümanlarının bu 

projeye yardımları yağmur gibi gelmiĢtir 1073 . ĠĢte bu kampanyaya destek olanlardan biri 

de Karadağ Prensi‘nin oğlu Prens Mirko‘dur. Mirko, bu kampanya için 500 frank 

bağıĢlamıĢtır. Podgoriça Müslümanlarının bağıĢlarıyla birlikte toplam 4650 frank Çetine 

Sefâretine teslim edilmiĢtir 1074 . 

Diğer taraftan, istasyon binalarının yapımı, köprü, tünel, kanal gibi inĢaatların 

yapımı, ayrıca, kayaların kırılarak ve kesilerek yollar açılması gibi gerçekten zor iĢlerin 

yapımında Osmanlı Devleti, yabancı iĢçilere baĢvurmuĢtur. Bunların baĢında Ġtalyanlar 

ve Karadağlılar da vardır. Ġtalyan ve Karadağlı toplam 450 iĢçinin Hicaz demiryolu 

yapımında çalıĢtıklarını hatırlatmakta yarar vardır 1075 . 

Kuraklık ve kıtlık bir diğer yardımlaĢma vesilesi olmuĢtur. 1894 yılında yaĢanan 

kuraklık, Karadağ‘ı derinden yaralamıĢtır. Ülkenin zaten az olan nüfusu Osmanlı Devleti 

topraklarına doğru göç vermeye baĢlamıĢtır 1076 . 

1073 Ufuk Gülsoy, Wiliam Ochsenwald, ―Hicaz Demiryolu‖ DĠA, C. 17, TDVY, Ġstanbul 1998, s. 441- 

445. 

1074 BOA, Y.A.HUS, 414/73. 

1075 Metin Hülagu, Bir Umudun ĠnĢası Hicaz Demiryolu, Yitik Hazine Yayınları, Ġzmir 2008, s. 96. 

1076 BOA, DH.MKT, 1703/2. 

201

1909 yılında da kıtlıkla karĢı karĢıya kalanKaradağ‘da, özellikle dağlık araziden 

dolayı hiçbir geliri olmayan ve kıtlıktan etkilenen dağ köylerine 1077 Osmanlı Devleti 

tarafından yardım edilmiĢtir 1078 . Bizzat 

Sultan Abdülhamid‘in talimatıyla Çetine 

Sefâretine bir telgraf gönderilerek kıtlık görülen dağlık nahiyelere zahire ve para yardımı 

yapılması istenmiĢtir 1079 . Fakat ĠĢkodra‘nın ve Karadağ‘ın kıtlık görülmeyen 

taraflarından buğday aktarıldığından para ve zahire yardımına gerek kalmamıĢtır 1080 . 

Ġki ülkeyi yakınlaĢtıran hadiselerden birisi de depremdir. Ġstanbul‘da 1894 

yılında yaĢanan büyük depremde Osmanlı Devleti‘nin yardımına koĢan ülkelerden biri 

de Karadağ‘dır. Bilindiği gibi, birinci derece deprem bölgesinde olan Ġstanbul‘da 10 

Temmuz 1894'te meydana gelen Ġstanbul depremi çok büyük can ve mal kaybına neden 

olmuĢ birçok cami yıkılırken, Marmara Denizi 200 metre geriye çekilmiĢ ve bir tsunami 

etkisi yapmıĢtır. KapalıçarĢı da depremden nasibini almıĢtır. Ġstanbul harabeye dönmüĢ, 

insanlar geceyi dıĢarıda geçirmiĢlerdir 1081 . Ağustos 1894‘te Ġstanbul depremzedeleri için 

bir iane komisyonu kurularak yardım toplanmıĢtır. Her gün gazete sayfalarında kimlerin 

yardım yaptığı sayfa sayfa verilmiĢtir. Yardım yapanlar arasında 100 lira bağıĢla 

Karadağ Prensi Nikola da vardır. Nikola‘nın bu yardımının ardından, Prens‘e, Çetine 

Sefâreti kanalıyla memnuniyet bildirilerek teĢekkür edilmiĢtir 1082 . Bu teĢekkür, 18 

Ağustos 1894 tarihli Ġkdam Gazetesi‘nde de ilan edilmiĢtir 1083 . 

1905 yılının Haziran ayında ĠĢkodra'da büyük bir deprem olmuĢ ve birçok ev 

yıkılırken can ve mal kaybı meydana gelmiĢtir. Karadağ Prensi, Osmanlı Devleti‘nin bu 

zor gününde ilgisini göstermiĢ ve her türlü yardımı yapmaya hazır olduğunu bildirmiĢtir. 

Deprem nedeniyle ―fevkalade müteessir‖ olduğunu belirten Nikola, ―hemcivar ve dost 

bir memleket‖ olarak nitelediği Osmanlı topraklarında depremden etkilenenlere 

1077 BOA, Y.E.E., 46/88. 

1078 BOA, Y.E.E., 46/105. 

1079 BOA, Y.E.E., 46/84. 

1080 BOA, Y.E.E., 46/85. 

1081 ―Tarihi Ġstanbul Depremleri‖ Sabah Gazetesi, 17 Ağustos 2007, Ayrıca adı geçen makale için bkz. 

e.t. 3.11.2008. 

1082 BOA, Ġ.HUS, 28/1312S-057. 

1083 Birinci sütunun ilk haberi olarak Ģunlar yazılmaktaydı. ―Dersaadet‘de hareket-i arzdan musâb olanlara 

yüz lira iane edecekleri Karadağ Prens Hazretleri tarafından Çetine Sefâret-i Seniyyesi vasıtasıyla arz 

ittiba atabe-i ulya kılınmıĢ ve prens müĢarünileyh tarafından ibraz olunan iĢbu insaniyet nezdi hümayun-u 

mülükanelerinde müstelzim muhzuziyet olduğunun sefarete bildirilmesi Ġkdam, 12.S .1312 (18 Ağustos 

1894), s.1. 

202

yardımda bulunacağını söylemiĢtir 1084 . Prens‘in gösterdiği yakınlığa ve insanlığa 

Osmanlı hükûmeti memnuniyetini bildirirken, 1085 iki ülke halkı arasında yakınlaĢma 

meydana getirmiĢtir. 

Görülüyor ki Ġnsani yardımlaĢmalar iki devlet arasında resmi iliĢkileri olduğu 

kadar iki halk arasındadaki iliĢkileri de olumlu anlamda etkilemiĢtir. 

c. Eğitim Alanında Karadağ‟a Verilen Destek 

Karadağ Prensi 1860‘ta baĢa geçtiğinde okullaĢma çok azdır. Öyle ki halk 

arasında ―okumak, papazların görevidir‖ anlayıĢı hakimdir. Bu nedenle halkın büyük bir 

çoğunluğu okuma yazama bilmiyordu. Ülkesinin geleceğini eğitimde gören Nikola, 

Çetine‘de 3 liseyi (Biri erkek lisesi, biri kız lisesi, diğeri de normal liseydi.) ülke çapına 

yaymak için giriĢimlerde bulunmuĢ, (Bkz. Resim-20) ayrıca, 80 civarında ilkokul 

yapıltırmıĢtır 1086 . Fakat bütün çabalara rağmen ülkedeki okulların yetersizliği ortadadır. 

Prens Nikola, baĢta Ġstanbul olmak üzere, yurt dıĢına öğrenci göndermeye karar 

vermiĢtir. II. Abdülhamid‘in eğitime verdiği önem zaten tartıĢılmazdır. Zira, 33 yıllık 

salatanatı süresince RüĢdiye Mekteplerinin sayısı 250‘den 600‘e; Ġdadi sayısı 5‘ten 

104‘e çıkmıĢtır. Öğretmen yetiĢtiren ‗Darülmuallimîn‘lerin sayısı 1876 öncesinde 4 iken 

Abdülhamid döneminde bu sayı 32‘ye çıkmıĢtır. Ġbtidâîler‘in sayısı ise 200‘den 4000- 

5000‘e kadar çıkmıĢtır. 10 bine yakın Sıbyan Okulu açılmıĢtır 1087 . Abdülhamid 

dönemini kıyasıya eleĢtiren ve onun ―jurnalcilik, sürgün ve rüĢvet yöntemleriyle‖ 

aydınları sindirdiğini savunanlar dahi, Abdülhamid‘in eğitim konusundaki yatırımlarını 

―düzeltiler‖ olarak ele alarak takdir etmiĢlerdir 1088 . 

Ġki ülke arasındaki eğitim konusundaki yardım faaliyetleri, iki Ģekilde karĢımıza 

çıkmaktadır. Birincisi Karadağlı öğrencileri Ġstanbul‘da burslu okutmak, ikincisi ise 

Karadağ‘a eğitimci ve eğitmen desteği sağlamaktır. 

1084 BOA, Y.A.HUS, 488/9. 

1085 BOA, Ġ.HUS, 130/1323/R-004. 

1086 William M. Sloane, age, s. 98. 

1087 Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999, s. 164. 

1088 Ahmet Mumcu,Tarih Açısından Türk Devriminin Temelleri ve GeliĢimi, Ġnkilap Yayınevi, 9. 

Baskı, Ġstanbul 1986 s. 16. 

203

Karadağlı öğrenciler Ġstanbul‘da farklı okullarda eğitimlerini sürdürmüĢlerdir. 

Karadağlı öğrencilerin en çok rağbet ettiği okul, Mekteb-i Sultâni‘ydi. Bugünkü adıyla 

Galatasaray Lisesi olan mektep, Fransızlar tarafından 1868‘de açılmıĢtır. Eğitim dili 

Fransızca olan, müdürü ve öğretim üyelerinin de Fransızlardan seçildiği, Müslüman, 

Rum, Ermeni, Yahudi öğrencileri Fransız dili ve kültürüyle yetiĢtirerek birbirlerine 

yakınlaĢtırmak, ―OsmanlılaĢtırmak‖ amacını taĢıyan bu okullar, ―ayrı dinlere mensup 

olan milletlerin arasında Fransa uydusu bir Osmanlılık birliğini besleme‖ açısından da 

büyük bir öneme sahiptir 1089 . Ġlk etapta Müslümanların bu okula ilgisiz kaldığı görülse 

de daha sonraları gerek basının desteği gerekse hükûmetin teĢvikiyle zenginlerin rağbet 

ettiği bir okul hâline gelmiĢtir. Bayram Kodaman‘ın “Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi‖ 

isimli eserinde Mekteb-i Sultani‘ye müdür olarak atanan Ali Suavi‘nin 24 Ağustos 1877 

tarihli raporuna yer verilerek Ģunlar nakledilmektedir: 

―Mekteb-i Sultani Nizamnamesi‘ne göre fakir ve iktidarı olmayanlara devletçe verilecek para 

yalnız ‗tebaa-i Osmaniyeye‘ mahsus iken, bu haktan 4 Moskof, 16 Fransız, 8 Ġtalyan, 2 Ġngiliz, 2 

Yunanlı olmak üzere toplamda 32 ecnebi dahi yararlanmaktadır‖ 1090 

Görüldüğü gibi, Nizamnameye göre Osmanlı Devleti‘nde burslu okumak için 

Osmanlı vatandaĢı olma Ģartı varken, 1877 yılı itibarıyla 32 yabancı öğrenci bu 

haklardan yararlanmıĢtır. 1890 yılından itibaren ise Karadağlı öğrencilere de kapı 

aralanmıĢtır. Karadağlı dört öğrencinin, ilk olarak 1890 yılında Türk diliyle Ġstanbul‘da 

eğitim görmelerine izin verilmiĢtir 1091 . Daha sonra bir öğrenci daha eklenerek beĢ 

Karadağlı öğrencinin Mekteb-i Sultani olarak anılan bugünkü Galatasaray Lisesi‘ne 

kaydı yapıltırılmıĢtır 1092 . Karadağ Prensi‘nin ricası, Karadağlı öğrencilerin kayıtlarında 

etkili olmuĢtur. Prensten ―iltimaslı‖ torpilli olan beĢ öğrenciye yüzer kuruĢ da maaĢ 

verilmiĢtir 1093 . 1894‘te de altı yedi talebe 1094 Ġstanbul‘a gönderilerek fakir dört çocuk 

DarüĢafaka‘ya, diğerleri de Sanayi Mektebi‘ne yerleĢtirilmiĢti. Harcırahları 1095 ve elbise 

1089 Niyazi Berkes, Türkiye‟de ÇağdaĢlaĢma, YKY, Yayına Hazırlayan: Ahmet KuyaĢ, Ġstanbul 2002, s. 

242. 

1090 Bayram Kodaman, age, s. 137. 

1091 BOA, Y.PRK.EġA, 11/67. 

1092 BOA, Y.PRK.EġA, 11/85. 

1093 BOA, ĠML, 2/1310R-36. 

1094 BOA, Ġ.HUS, 29/1312RA-027. 

1095 BOA, Ġ.HUS, 29/1312RA072. 

204

edelleri Osmanlı Bankası kanalıyla ödenmiĢtir 1096 . Bu talebeler arasında Karadağlı 

Müslüman çocukları olduğu gibi, Karadağlı Hristiyanlar da vardır 1097 . 1895‘te ise iki 

öğrenci, Prens‘in ricası üzerine Mekteb-i Sultani‘ye kaydettirilmiĢtir 1098 . 

1897‘de Mekteb-i Sultani‘de bulunan Karadağlı öğrenci sayısı 21‘dir. Ve bu 

talebelere ayrılan maaĢ, her birine eĢit Ģekilde dağıtılmıĢtır 1099 . 1905 yılında Karadağlı 5 

çocuk, Mekteb-i Sultani‘nin yatılı kısmına ücretsiz olarak kabul edilmitir 1100 . Mekteb-i 

Sultani‘de gayrimüslim öğrenci sayısı gitgide azalırken, Karadağlı öğrenci sayısında 

artıĢ görülmesi manidardır. II. Abdülhamid döneminde ―millî veya Osmanlı hüviyetine‖ 

kavuĢtuğu için, gayrimüslimler için çekiciliği azalan bir okul olmuĢtur. 1901 yılında 

ücretsiz yatılı gayrimüslim öğrenci sayısının 132 olduğunu söyleyen Bayram 

Kodaman‘ın bu tespitini 1101 göz önüne alırsak, bundan 5 sene önce 1897‘de Mekteb-i 

Sultani‘deki Karadağlı öğrenci sayısının 21 olması ve artarak devam etmesi 

düĢünüldüğünde de Osmanlı Devleti‘nin Karadağ‘a karĢı tutumunun farklılığı 

sezilmektedir. 

Karadağlıların Dersaadet‘e gönderdiği öğrenciler, sadece Mekteb-i Sultani‘yle 

sınırlı kalmamıĢtır. DarüĢĢafaka Sanayi Mektebi, Mekteb-i Tıbbiye, Mekebi Harbiye, 

Mekteb-i Hukuk-u ġahâne gibi okullarda Karadağlı öğrencilerin mevcudiyetini 

bilmekteyiz. Kleant Efendi, Prensin ricası üzerine Mekteb-i Tıbbiye‘ye kaydolunan 

öğrencilerden birisidir. Prens Nikola, kaydına vesile olduğu talebelerin durumlarını da 

takip etmiĢtir 1102 . Karadağlı öğrenciler okullarını baĢarıyla bitirerek yüksek tahsilleri için 

de Ġstanbul‘daki ―Mekteb-i Harbiye, Mekteb-i Hukuk-u ġahâne‖ gibi okulları tercih 

etmiĢlerdir. Sultan II. Abdülhamid‘in emri üzerine Mekteb-i Sultani‘den mezun olan 

DuĢan Grogoriç isimli öğrenci, Mekteb-i Harbiye-i ġahâne‘ye kabul edilirken, Srefan 

Grogoviç Mekteb-i Hukuk-ı ġahâne‘ye kaydedilmiĢtir. Bu talebelere, okulu bitirinceye 

1096 BOA, DH.MKT, 349/23. 

1097 Bar‘lı Hakkı b. Emîn Agiç, Ülgün‘lü Savo veled-i Milo Cura ġukoviç, Persiyeka‘lı Bojo veled-i 

Karlu, Lobotin‘li DüĢan veled-i Anderya Dereçün, NijeguĢ‘lu Bilaju veled-i Ġstafo, Kotor‘lu Bojo 

veled-i Ġslavo Curkoviç ve Curo veled-i Bayo Kamataroviç BOA, Ġ.HUS, 30/1312R-035. 

1098 BOA,Y.PRK.BġK, 43/31. 

1099 BOA, Ġ.HUS, 59/1315b-070. 

1100 BOA, Ġ.HUS, 134/1323ġ-55. 

1101 Bayram Kodaman, age, s. 140. 

1102 BOA, Y.MTV, 59/32. 

205

kadar da maliye hazinesinden sekiz yüz kuruĢ maaĢ bağlanmıĢtır 1103 . DuĢan Grogoviç 

daha sonra Karadağ Dersaadet malahatgüzarı olarak görev yapacaktır. 

Jan Yuvonoviç isimli Karadağlı öğrenci de Mekteb-i Sultani‘yi bitirdikten sonra 

Hendese-i Mülkiye‘ye kaydedilirken, Sadık ġerbenç isimli talebe de Mekteb-i 

Tıbbiye‘ye yazdırılmıĢtı. Bu öğrencilerin maaĢları eskiden olduğu gibi aynen verilmeye 

devam etmiĢti 1104 . 

1899 yılında Karadağ Prensi Ġstanbul‘a geldiğinde, Emirgan‘da ona tahsis edilen 

yalısına doğru ilerlerken, Ġstanbul‘daki okullarda okuyan, Mekteb-i Sultani, Mekteb-i 

Tıbbiye, Mühendishane-i Berr-i Hümâyun, Mekteb-i Harbiye-i ġahâne‘deki Karadağlı 

öğrenciler sevgi gösterisinde bulunmuĢlardır. Prens Nikola, kendisine sevgi gösterisinde 

bulunan bu Karadağlı öğrencilere Karadağca sözcüklerlerle ―zibobo‖ diyerek karĢılık 

vermiĢtir. Ayrıca öğrenciler, Prenses Milena‘ya bir buket çiçek takdim ederek 

―HoĢgeldiniz‖ demiĢlerdir 1105 . 

Diğer taraftan, Ġstanbul‘a okumak için gönderilen Karadağlılar arasında 

Müslümanların da olduğu bilinmektedir. Bunun yanında, Müslüman öğrenciler ayrıca 

Tahsil-i Ulûm-ı Şeriyye yani Ģer‘i ilim tahsil etmek için Ġstanbul‘a gönderiliyordu. 

Podgoriçeli Ali, Balekzâde Hâfız Ġsmail ve Bar'dan bir öğrenci Ġstanbul‘daki 

medreselere kabul edilmiĢlerdir 1106 . Bu iki öğrenci, maddi durumları yerinde olmadığı 

ve fakir oldukları için harcırahları devlet tarafından ödenmiĢ ve eğitimleri müddetince 

onlara yüzer kuruĢ maaĢ tahsis edilmiĢti 1107 . 

Eğitimci ya da Eğitmen Desteği: Eğitim konusunda destek denilince akla gelen 

ikinci bir husus, eğitimci ya da eğitmenler, öğretmenlerdir. Karadağ Prensi bir süvari 

takımı oluĢturmak istemesine rağmen, süvari takımını eğitecek ve örnek alınacak 

eğitimci mevcut değildir. Abdülhamid‘ten bu konuda talepte bulunan Prens Nikola‘ya 

cevap gecikmemiĢtir. Prens Nikola‘nın isteği üzerine bir nâme-i hümâyun gönderilerek 

kendisine bu konuda yardımcı olunmuĢtur. Bir zabit yüzbaĢı ve iki süvari çavuĢu 

1103 BOA, Ġ.HUS, 59/1315b-098. 

1104 BOA, Ġ.HUS, 60/1315Ģ-66. BOA, Ġ.HUS, 64/1315z-71 

1105 Ġkdam, 2 Ekim 1899, s. 2 

1106 BOA, Ġ.ĠLM, 5/1323ZA-1 

1107 BOA, DH.MKT, 1099 /22 

206

muallim sıfatıyla Karadağ‘a gönderilmiĢtir. Bunların yanında, silah ve ordu techizatı için 

kullanılabilecek malzemeler (eyer takımı, püskül vb.) gönderilmiĢtir 1108 . Gönderilen 

muallim yüzbaĢılardan birisi BinbaĢı Ahmed Tevfik Bey ve onun refakatinde görevli 

Teğmen Mehmed Hamdi Efendi 1109 ile Hassa Ordusu Süvâri Dördüncü Alayından 

YüzbaĢı Mustafa Efendi‘dir 1110 . Prens, refâkatine tayin edilen muallimlerden çok 

memnun kalmıĢ, onlara niĢanlar takdim etmiĢtir 1111 . Süvari muallimlerinin görevi Eylül 

1894‘te sona ermiĢtir 1112 .(Bkz. Resim-12) 

Karadağ‘a gönderilen eğitimciler bununla sınırlı kalmamıĢtır. 1899‘da Karadağ 

Prensi için hazırlanan Karadağ‘ın Bar Limanı‘na gönderilen ―Timsah‖ yatının nasıl 

kullanılacağı konusunda Karadağlı kaptanları eğitmek için iki bahriye zabiti, Karadağ‘da 

bir süreliğine kalmıĢlardır. Bu iki bahriye zabitine, yaptıkları eğitmenliğin karĢılığında 

zamlı maaĢ ve harcırah verilmiĢtir 1113 . 

V. OSMANLI DEVLETĠ‟NDE HIRĠSTĠYAN KARADAĞLILARIN SEBEP 

OLDUĞU OLAYLAR 

Karadağlılar‘ın kâhir ekseriyeti koyu Ortodoks Hristiyanlardan oluĢmatadır. ve 

hep din eksenli bir yaĢam tarzı sürdürmüĢlerdir. Zaten Karadağ Vladikalığı, dînen 

Arnavutluk‘taki Ġpek Patrikhanesi‘ne bağlıdır. Ġpek Patrikhanesi‘ne verilen nasp 

fermanlarında her zaman Karadağ, ruhani daireye giren yerler arasında sayılmıĢtır. 18. 

yy sonlarında Ġpek Patrikliği kaldırılınca Karadağ Vladikalığı direkt olarak Ġstanbul 

Patrikliğine bağlanmıĢtır 1114 . Daha Nikola dönemine kadar vladika-bishop denilen dinî 

ve dünyevi yetkilerle donatılmıĢ kiĢiler tarafından yönetilen Karadağ, II. Danilo 

döneminde din ve devlet iĢlerini ayırarak din iĢlerini bishoplara devretmiĢtir. Nikola 

döneminde bu sistem devam etmiĢtir. Gerek Rusya gerekse Sırbistan, din yoluyla da 

1108 BOA, Y.PRK.NMH, 4 /89 

1109 BOA, Y.MTV, 77/120. 

1110 BOA, Y.PRKASK, 65/124. 

1111 BOA, Ġ.TAL, 16 /1310/ġ-147, Ġ.TAL, 65 /1312/Ca-006. 

1112 BOA, Ġ.HUS, 29 /1312/RA027. 

1113 BOA, Ġ.BH, 3/1317B-2. 

1114 Karal, age, C. VI, s. 71. 

207

Karadağ‘la iliĢkilerini sürdürmeye devam etmiĢtir. Bir propaganda vasıtası olarak 

kullanılan kiliseler, Pansalvizmin bir aracı hâline gelmiĢtir. Bu bağlamda, Osmanlı 

Devleti sınırları içinde bulunan Ġpek Sancağı Kilisesi ve Decan Kilisesi Karadağlıların 

―Hıristiyan kardeĢleriyle‖ irtibatı için çok önemli bir rol üstlenmiĢtir. Ġpek ve Decan 

Kiliseleri baĢrahipleri Rafeel ve Safranyan, zaman zaman fesat faaliyetlerinde bulunarak 

Osmanlı aleyhindeki çalıĢmalar yapmıĢlardır 1115 . Bu nedenle Arnavutların tepkisini 

çekmiĢtir. BaĢrahiplerin iddiasına göre, Ġpek Sancağı‘ndaki Hıristiyanlar, Arnavut 

vatandaĢlarının zulmüne uğruyorlardı. Daha sonra böyle bir Ģeyin söz konusu olmadığı 

ortaya çıkmıĢ 1116 ve fesat faaliyeti yürüttüğü düĢünülen iki baĢrahibin yerleri 

değiĢtirilmiĢtir. Bunun üzerine Karadağ Prensi harekete geçmiĢ ve söz konusu bu 

değiĢikliğe tepki göstermiĢtir 1117 . Öyleki, Nikola‘nın “Decan Kilisesi Başrahibi Rafael’e 

ilişirseniz ben de Podgoriça’da kalan Müslümanlara ve cami imamlarına karşı bir tavır 

alırım.” Ģeklinde çektiği rest, bir anda dikkatleri bu bölge üzerine çekmiĢtir. Fakat 

Osmanlı Devleti, kırk beĢ elli kadar rahibin olduğu bölgede diğer rahiplere 

dokunulmaması delil gösterilerek bu iki rahibin zararlı faaliyetler yürüttüğünden dolayı 

yerlerinin değiĢtirileceğini bildirmiĢtir. Nikola, bu iki rahibin hiç olmazsa Karadağ‘a 

gelmesine izin verilmesini istemiĢtir 1118 . Ardından, Ġpek ve Decan Kiliseleri papazlarının 

bütün uyarılara rağmen malisörler yardımıyla Karadağ‘a gitmeleri tansiyonu daha da 

yükseltmiĢtir 1119 . 

Karadağ‘ın, özellikle sınır kentlerindeki Hıristiyanların koruyuculuğunu yapması 

Gusinye, Berane gibi Karadağlı Hıristiyanların bulundukları yerlerde kalkıĢmalara, 

çatıĢmalara yol açabiliyordu. Örneğin; Gusinye‘deki Ġrjaniçe karyesi Hristiyan ahalisinin 

kendilerinden toplanılan tekâlif-i emriyyeyi vermek istememelerinin Karadağ‘ın 

himâyesinden kaynaklandığı yönünde bir kısım iddialar rahatsızlık meydana 

getirmiĢtir 1120 . Ayrıca, Hıristiyan ahali, zaman zaman diğer devletlerin kıĢkırtmalarıyla 

karĢı karĢıya kalmıĢlardır. 1902‘de PriĢtine‘de Sırp Konsolosunun KolaĢin Nahiyesi‘nde 

1115 BOA, Y.PRK. UM, 16/13. 

1116 BOA, Y.PRK. BġK, 17/42. 

1117 BOA, Y.PRK. HR, 12/81 

1118 BOA, Y.PRK UM, 16/93 

1119 BOA, Y.PRK UM, 16/100 

1120 BOA, DH.MKT, 47/1388 

208

köyleri dolaĢarak Hıristiyan ahali ile gizlice görüĢmeler yapması ve diğer devletlerin 

konsoloslarının da aynı Ģekilde Hıristiyan ahaliyle gizlice görüĢmeler yapması Osmanlı 

Devleti‘ni harekete geçirmiĢtir. Sultan Abdülhamid, bu durumun Hıristiyan halkı isyana 

teĢvik ettiğini belirterek Babiali‘den, bu gibi usulsüz ve devletin aleyhine olabilecek 

hadiselerin önüne geçilmesini istemiĢtir 1121 . 

Hristiyanların Karadağ sınırındaki kentlerinde meydana getirdiği hadiselerden 

biri Berane Olayıdır. Kosova'ya tâbi olan Berana kazası, Karadağ-Osmanlı sınırında ve 

Karadağ‘ın kuzeydoğusunda bulunan ve çizilen sınırlar neticesinde Osmanlı tarafında 

kalmıĢ, Kosova‘nın Ġpek Sancağı‘nın Gusinye Kazasına bağlı küçük bir kasaba olan 

Berane‘de Karadağlı Hıristiyanlar da yaĢamaktadır. Bu nedenle, Karadağ-Osmanlı 

iliĢkilerinde önemli bir yer tutmuĢtur. 1122 Beraneli Hıristiyanların Karadağlılar tarafından 

silahlandırıldığı ve isyana teĢvik edildiği hep söylenegelmiĢtir. Bunun gerçeklik payı 

yok değildir. Zira Berane‘nin Hıristiyan köylerinin bir kısmı Karadağ sınırında 

bulunduğu için silah tedarik etmekte zorluk çekmemiĢlerdir 1123 . Karadağlıların, 

Berane‘deki Hıristiyanları Karadağ‘a çağırarak Osmanlı hükûmeti aleyhinde bir kısım 

telkinlerde bulunup tâlim ve terbiyeden geçirdikleri iddia edilmiĢtir. Öyleki, Berane 

âdeta Karadağ‘a bağlı bir yer hâline gelmiĢtir. Bölgedeki Hıristiyan halk, davalarını 

Karadağ mahkemelerinde görmeye ve hatta Karadağ‘a vergi vermeye baĢlamıĢlardır 1124 . 

Berane‘de düzenli olarak iĢleyen bir posta teĢkilatından söz etmek mümkün 

değildir. Osmanlı Devleti‘yle olan iletiĢimi, Karadağ ile ya da diğer komĢu devleterle 

olan iletiĢiminden daha iyi değildir. Bu da Berane‘ye Karadağ‘dan zararlı bir kısım 

yayınların kolayca girerek halkı Osmanlı Devleti‘nden uzaklaĢtırmanın önünü açmıĢtır. 

Hem Karadağ‘ın bu etkisini engellemek hem de Berane ile haberleĢmeyi kolaylaĢtırmak 

için Berane-Gusinye arasında Osmanlı Posta TeĢkilatı kurulmasına karar verilmiĢtir. 

Ayrıca, telgraf ücretlerinde de indirime gidilerek irtibat güçlendirilmeye çalıĢılmıĢtır 1125 . 

Hıristiyan halkın Karadağ‘a göçünü engellemek için daha önceden yapılmıĢ bir 

1121 BOA, Ġ.HUS, 54/17 RA 1320. Ayrıca bkz. Vahdettin Engin, age, s. 124 

1122 BOA, DH.MKT, 1505/103. 

1123 BOA, Y.PRK.UM, 41/57. 


1125 BOA, DH.MKT, 2520/109. 

209

uygulama vardı. Büyük bir çoğunluğu Hıristiyan olan Berena halkının emlak ve 

temettuat vergisi ile bedel-i askeriyeye getirilen zamdan olumsuz etkilenerek Karadağ‘a 

firarlarına neden olduğundan, bu bölge için istinai bir uygulama yapılarak zamların bu 

bölgede yürürlüğe konulması iptal edilmiĢti 1126 . Karadağ‘a göç etmelerinin bir diğer 

nedeni de bazı kaymakamların kötü yönetimiydi. 1891 yılında o zamanın görevde olan 

kaymakamı Murad Ağa‘nın Berane‘deki Hıristiyan halka iyi davranmadığı sebebp 

gösterilerek, Kosova vilayetine Ģikâyette bulunmuĢ ve gereğinin yapılmasını 

istemiĢlerdir 1127 . 

Bazı cinayet ve öldürme haberleri de Avrupa basını tarafından, dinsel bir 

çatıĢmayı tetikleme amacıyla kasıtlı olarak yayımlanıyordu. Bunlar her ne kadar derhal 

tekzip edilse de iki halk arasında derin yaralar açmıĢtır 1128 . 

Görüldüğü gibi bölgede suni olarak büyütülen ve ortaya çıkarılan dinsel 

çatıĢmalar dıĢ mihrakların da desteğiyle ve bölgenin koĢullarındaki zorluklar nedeniyle 

bölgede kendine zemin bulmayı baĢarmıĢtır. 

Hıristiyan-Müslüman çatıĢmasının yaĢandığı ve Karadağ‘ın desteğini gören bir 

diğer yer, KolaĢin‘dir. 1905 Haziran ayında KolaĢin‘de bir hırsızlık meselesi yüzünden 

Hıristiyanlarla Müslümanlar çatıĢmıĢ, Karadağlılar dört beĢ taburluk bir güçle müdahale 

etmiĢlerdir 1129 . Bu çatıĢmalarda 30-40 kadar Müslüman köyü yakılmıĢtır. Hayvanları da 

gasp eden Hristiyanlar, Karadağ‘a firar etmiĢlerdir 1130 . Halkı yatıĢtırmak ve çatıĢmaları 

önlemek için görevlendirilen Ferik ġemsi PaĢa, derhal KolaĢin‘e giderek duruma 

müdahale etmiĢtir 1131 . Yapılan tahkikat sonucunda, Pariçe ve Estejor köyleri etrafında 

inĢa edilen kulelere ve Graraç bölgesinde müfreze yerleĢtirilme çalıĢmalarına tepki 

gösteren Hıristiyan halkın, Karadağ‘ın da yardımıyla isyan ettiği tespit edilmiĢtir. 

Karadağ‘ın bu kıĢkırtması nedeniyle sınırda, Hıristiyan halkın Karadağ‘a giriĢ çıkıĢı 

kontrol altına alınmaya baĢlanmıĢt ve bu doğrultuda Karadağ hükûmetiyle diplomatik 

1126 BOA, DH.MKT, 1505/103. 

1127 BOA, DH.MKT, 1800/40. 

1128 Standart Gazetesi'nin, Gusinye kasabasında müslümanların on Hıristiyanı öldürüp bir çocuğu da 

yaraladıklarını yazmıĢtır. Yalan olduğu ortaya çıkan haber tekzip edilmiĢti. BOA, DH.MKT, 2512/59. 

1129 BOA, Y.A.HUS, 488/34. 


1131 BOA, Y.MTV, 275/56. 

210

temasa geçilmiĢtir 1132 . Hıristiyan ahalinin, bundan böyle Osmanlı Devleti‘ne vergi 

vermek zorunda oldukları ve silah taĢıyamayacakları endiĢesini taĢıdıkları için firar 

ettikleri anlaĢılmıĢ 1133 , ġemsi PaĢa‘nın Karadağlılarla giriĢtiği mücadele neticesinde 

çatıĢma son bulmuĢtur 1134 . Temmuz 1906‘da Karadağ eĢkıyalarıyla birlikte hareket 

ederek hayvanlarını da alıp Karadağ‘a geçen KolaĢin'in Puriskin köyünden 10 Hristiyan 

aile Pariça, Karviçe köylerinden Hristiyanlar, ġemsi PaĢa‘nın bu teĢebbüsüyle geri 

dönmüĢlerdir. Dönen köylülerin cezalandırılmaları gündeme gelmiĢ; lâkin affedilerek 

ceza verilmemiĢ, 1135 sadece Karadağ‘a geçirdikleri hayvanlardan vergi alınarak olay 

tatlıya bağlanmıĢtır 1136 . 

AnlaĢıldığı üzere bölgede toplumsal yapı nedeniyle Müslümanlar ve hristiyanlar 

arasındaki küçük hırsızlık hadiseleri sınırdaki Karadağlıların desteğiyle büyük bir 

çatıĢmaya dönüĢmüĢtür. 

VI. KARADAĞ‟DA MÜSLÜMAN AHALĠNĠN DURUMU 

Karadağ-Osmanlı iliĢkisinde bir diğer önemli husus da Karadağ‘daki 

Müslümanlardır. Berlin AntlaĢması ile birlikte bağımsızlığını kazanarak sınırlarını 

geniĢleten Karadağ, yeni kazandığı topraklardaki Müslüman nüfusla birlikte, 

azımsanamayacak oranda Müslüman oranına ulaĢmıĢtır. AntlaĢmadan sonra Karadağ, 

artık sadece Ortodokslardan oluĢan bir devlet olmaktan çıkmıĢ, sınırları içinde 

Müslüman ve Katolik nüfusu da barındırır olmuĢtur. ġerbo Rastoder, Nikola‘nın 

Müslüman ve Katalolik nüfusun haklarına saygı gösterdiğini belirterek, onları, kendi 

dinî liderlerini seçmelerinde özgür bıraktığını söylemektedir. Karadağ Müftülüğü‘nün ve 

Ġslâm Kominitesi‘nin kuruluĢunun 1878‘e kadar dayandığı iddia edilmektedir. Ortodoks 

1132 BOA, DH.MKT, 1082/39. 

1133 BOA, DH.MKT, 1108/20. 


1135 BOA, MV, 113/140. 

1136 BOA, DH.MKT, 1094/50. 

211

ir devlette ve hatta Balkan devletlerinde böyle bir komitenin kurulmasının bir ilk 

olduğu düĢünüldüğünde, karĢımıza ilginç bir tablo çıkmaktadır 1137 . 

ġunu da unutmamak gerekir ki Abdülhamid‘in Ġslâm Birliği politikası 

çerçevesinde bütün Müslümanların halifesi olarak Panislamist siyasette 1138 Karadağ‘daki 

Müslümanlara da yer vardır. Halife sıfatıyla ve otoritesiyle Pan-Ġslmancılığın en büyük 

savunucularından birisi olarak kabul edilen Abdülhamid, bu gücü siyasi amaçları 

doğrultusunda baĢarıyla kullanmıĢtır 1139 . 1884‘te Karadağ‘da kalan sekiz bine yakın 

Müslüman, PadiĢaha bağlılıklarını bildirmiĢlerdir 1140 . (Bkz. Resim-15-28-29-30-31-32) 

Diğer taraftan Prens Nikola, Balkanlar‘da dinî bakımdan en hoĢgörülü hükümdâr 

olarak anılmaktadır. Onun Müslümanlara karĢı tutumunu, Haziran 1876‘da yayımladığı 

―Hersek Halkına Ġlan‖ isimli bildiriyle daha iyi anlaĢılmaktadır 1141 . Karadağ Prensi 

Nikola‘nın Müslümanlara karĢı izlediği bu politika, Ģüphesiz ki, Abdülhamid ile 

iliĢkilerinde bir zeytin dalı etkisi yapmıĢtır. 

Abdülhamid-Nikola dostluğu, Karadağ halkını da rahatlatmıĢtır. Artık onlar 

Osmanlı Devleti‘ni, Türkleri, bağımsızlıkları karĢısında bir ―tehlike‖ olarak 

görmemekteydiler. Onları endiĢelendiren tek Ģey, Sultan Abdülhamid‘in de yatıĢtırmakta 

zorlandığı Arnavutlar ve Yenipazar‘daki göçmenlerdir 1142 . 

Karadağ Müslümanlarının Ġslâm dininin gereklerini yerine getirme ve ibadet 

esaslarını doğru bir Ģekilde öğrenme imkânları olmadığı için bazı yanlıĢlıklar 

yapılmıĢtır. Hem bunu önlemek hem de Karadağ, Romanya, Yunanistan, Sırbistan, ve 

1137 ġerbo Rastoder, ―A Short Review Of The History Of Montenegro‖ Montenegro In Tansition, 

Nomos, Baden-Baden 2003, Ed: Florien Bieber, S. 124 

1138 Abdülhamid‘in Halifelik sıfatına ve gücüne, harici ve dahili siyasette bir dayanak olarak kullanmak 

için ayrı bir önem atfettiği bilinmektedir. A. H. Ongunsu, ―Abdülhamid II‖ ĠA, C. 1, MEB, Ġstanbul 1978, 

s. 76-80 

1139 Pan-Ġslamizm, dünyadaki bütün Müslümanları aynı yönetim çatısı altında birleĢtirme amacını güden 

politik akım olarak tarif edilmektedir. 1872 ve 1882 yılları arasında Fransa ve Ġngiltere ile Osmanlı 

Develti‘nin arasının açılması sonucu, Fransa Tunus‘u, Ġngiltere ise Kıbrıs‘ı ve Mısır‘ı iĢgal etmiĢtir. 

Yoğunlukla müslümanların yaĢadığı bu yerlerde, toprakları gasp edilen ve ezilen insanlar, Ġslamiyet çatısı 

altında birleĢmek için harekete geçmiĢlerdir. Bu topraklardaki müslümanlar Avrupalılara karĢı öfke 

duymaya baĢlamıĢlardır. Özellikle bu dönemde Panislamizm, politik bir düĢünce olarak güç kazanmaya 

baĢlamıĢtır. Kelam H. Karpat, Ġslam‟ın SiyasallaĢması, Çev: ġiar Yalçın, Bilgi Üniversitesi Yayınları, 


1140 BOA,Y.PRK.EġA, 4/31 

1141 ġerbo Rastoder, ― Karadağ‘dan Müslüman Göçleri‖ Muhacilerin Ġzinde Derleyen: Hayri KolaĢinli, 

Lotus Yayınları, Ankara 2004, s. 88. 

1142 William Miller, age, s. 49 

212

Bulgaristan'da bulunan Müslümanların ibadet esaslarının herkesin anlayabileceği tarzda 

gayet açık bir Ģekilde tanzim edilmesi, zamana göre tadilatı ve tashih edilmesi ile ilgili 

103 maddelik bir tâlimat kaleme alınmıĢtır. Ġslâm‘ın beĢ Ģartı madde madde açıklanarak 

bölge Müslümanlarının anlayacağı Ģekilde yazılmıĢtır 1143 . 

Müslüman çocuklarının eğitim sorunu baĢlı baĢına bir konudur. Yirmi beĢ 

Karadağlı Müslümanın, Ülgün‘de bulunan Karadağ Mektebi‘nden çocuklarını gerekli 

dinî eğitimi alamamaları nedeniyle almaları ve göç etmek istediklerini söylemeleri 

üzerine harekete geçen Nikola, çocukların okula devam etmeleri hakkında bir ilannâme 

yayınlayarak tedris ve ta‘limlerin Müslüman muallimlere havale olunacağı ve Ġslâm 

dininin kurallarına dokunur bir Ģey olmadığını belirterek tekrar dönmelerini 

sağlamıĢtır 1144 . 

Ayrıca, çocukların dinî eğitimleri için Karadağ, Osmanlı Devleti‘nden, müftü 

tayinini bir an evvel yapmasını istemiĢtir. Prens Nikola, Karadağ Müftüsü Salih 

Efendi‘yi azlettikten sonra yerine Prizren‘de müftülük yapmıĢ ve Karadağ‘a iltica etmiĢ 

olan Ömer Efendi‘yi getirmek istemiĢtir. Müftülerin azli ve tayininin, Karadağlı 

Müslümanların bağlılıklarını bildirdiği II. Abdülhamd‘e ait olduğu hatırlatılınca bundan 

vazgeçmiĢtir. Atanacak müftünün Saltanat-ı Seniyye‘nin güvenini kazanmıĢ, dinî 

ehliyete sahip, Sırp ve Arnavut lisanına âĢina kiĢilerden olması gerekmektedir. Fakat 

Karadağ Prensi, müftünün Arnavutlar arasından olmamasını, Karadağ lisanını bilsin ya 

da bilmesin, baĢka bir kavimden müftü tayin edilmesini, gerekirse kendisinin Müslüman 

bir tercüman atayabileceğini söylemiĢtir 1145 . Daha sonra Karadağ Müftülüğüne Hasan 

Ġsmet Efendi tayin edilerek müftü sorunu çözülmüĢtür. 

Hasan Ġsmet Efendi‘nin 1889‘da istifa etmesinin ardından 1146 , Karadağ 

Müftülüğüne Mustafa Hilmi Efendi getirilmiĢtir. Prens Nikola, iyi iliĢkiler çerçevesinde 

Karadağ Müslümanlarının gönlünü kazanmak için müftü Mustafa Hilmi Efendi‘ye 

Danilo niĢanı vermiĢ ve bu da Osmanlı Devleti tarafından kabul edilmiĢtir 1147 . Zira 

1143 BOA, Ġ.M.M.S, 80/3470. 

1144 BOA, Ġ.M.M.S, 93/3916. 

1145 BOA, Ġ.M.M.S, 93/3916. 

1146 BOA, HR.TO, 47/143. 

1147 BOA, Ġ.TAL, 113/1315/M-077. 

213

Karadağ Müslümanları, Müslümanların halifesi sıfatını taĢıyan II. Abdülhamid‘e 

bağlılıklarını bildirmiĢlerdir. Ayrıca, Mustafa Hilmi Efendi, II. Abdülhamid tarafından 

‗Mecidi NiĢanı‘ ile taltif edilmiĢtir. 1148 Karadağ Müftüsü‘nün maaĢının yarısını Karadağ 

Devleti verirken, yarısını da Osmanlı Devleti üstlenmiĢtir 1149 . 

Bununla birlikte Müslümanların yoğun olarak yaĢadıkları yerler arasında 

bulunan Ülgün ve Bar‘da, öteden beri açık olan okul mevcuttur. NikĢik ĠĢboz ve 

KolaĢin‘de Müslüman nüfusu göç nedeniyle azalmıĢtır. Dokuz hane Ġslam ahalisinin 

çocukları NikĢik‘te Zağra‘lı bir muallimin idaresindeki okula gidebiliyorlardı. ĠĢboz ve 

KolaĢin‘de üç beĢ hane Müslüman ahali olduğu için oralarda okul açılmasına gerek 

yoktu. Dolayısıyla genel itibariyle bakıldığında müslümanlaırn yaĢadığı yerlerde 

Podgoriça haricinde hepsinde Müslümanlar için okul vardır. Podgoriça‘da harap halde 

olan iki Müslüman mektebinin yerine ise yeni bir RüĢdiye Mektebi yapılması 

gerekmiĢtir. Bunun için Sultan II. Abdülhamid 100 lira bağıĢlamıĢtır 1150 . Bu bağlamda 

Podgoriça‘da Karadağ Müftüsü ile Podgoriça ġehbenderi nezaretinde bir okul 

yapılmasına müsaade edilmiĢtir. Masrafları Osmanlı Devleti tarafından karĢılanan ve 

1892‘de Prens Nikola‘nın onayıyla inĢaatı baĢlatılan okul 1151 bir yıl içinde 

tamamlanmıĢtır. 

ĠnĢaatı tamamlanmasına rağmen okulun bir yıl boyunca kapalı kalması, 

Karadağ‘lı Müslümanları üzmüĢtür. Karadağ müftüsünün harekete geçerek durumu 

Karadağ Prensi‘nin ikinci oğlu Mirko‘ya bildirmesi, müslümanları biraz olsun 

ümitlendirmiĢtir. Zira Mirko, Abdülhamid‘in cülus gününe denk gelen günde, okulu 

törenle faaliyete açacağını bildirmiĢtir 1152 . Nitekim Mirko vaadini yerine getirmiĢ ve 

okulu törenle açmıĢtır. Prens Mirko‘ya o gün, Nişan-ı Osmânî takdim edilmiĢtir 1153 . Her 

nekadar Karadağ, Müslüman mekteplerine pek iyi gözle bakmasa da Podgoriça‘da 

1148 BOA, Ġ.TAL, 187/1317/Ca-047 

1149 Ahmet Tevfik, age, 18 

1150 BOA, Y.PRK.EġA, 20/34 

1151 BOA, MF.MKT, 147/130 

1152 BOA, Y.MTV, 103/38 

1153 BOA, Y.A.HUS, 310 /2 

214

Müslüman mektebinin açılıĢına Prensin oğlu Mirko‘nun bizzat katılması Karadağlı 

Müslümanları olduğu kadar Çetine Sefiri Ahmet Fevzi PaĢa‘yı da memnun etmiĢtir 1154 . 

Karadağdaki Müslümanlara Osmanlı Devleti‘nin verdiği eğitim desteği bununla 

sınırlı kalmamıĢtır. Karadağ Ġslam ahalisinden, Ġstanbul medreselerinde Ģer'i ilim tahsili 

için talebeler kabul edilmiĢtir. Bu Ģekilde Ġstanbul‘a gönderilen iki talebe, durumları iyi 

olmadığı ve fakir oldukları için, yol masrafları Osmanlı Devleti tarafından ödenmiĢ, 

ayrıca yüzer kuruĢ maaĢ verilmiĢtir 1155 . Bu cümleden anlıyoruz ki Panislamist siyaset 

güden Abdülhamid, Karadağ‘daki Müslümanların dinlerini iyi ve tam bir Ģekilde 

öğrenebilmeleri için, onların eğitimlerini de ihmal etmemiĢtir. 

Karadağ Müslümanlarının, II. Abdülhamid‘e olan bağlılıklarını çeĢitli Ģekillerde 

ortaya koydukları görülmektedir. Öreniğin padiĢahın doğum gününde Ülgün'deki 

Karadağ vapurlarının Müslüman kaptanlarının, her hangi bir zorlama olmaksızın 

gemilerini bayraklarla donatmaları 1156 padiĢaha olan sevgilerini, saygılarını ve 

bağlılıklarını göstermesi açısından manidardır. 

Prens Nikola‘nın, Müslümanları, Karadağ‘ın bölünmez bir unsuru haline getirme 

çabası içine girdiği görülmektedir. Bu çabanın bir tezahürü olarak Nikola, askere 

katılarak yiğitlik ve yüreklilik örneği gösteren Podgoriça Müslümanlarıyla iftihar 

ettiğini söylemiĢ ve onlar hakkında bir ―lisân-ı sitayiĢle‖ bahsetmiĢtir 1157 . 

Karadağ Müslümanlarının, Ģer‘î bazı hususlarda ihtiyaçlarının giderilmesi ve 

sorunlarının çözümü için Osmanlı Devleti tarafından bir Kadı bulundurulmasına izin 

verilmesi de karĢılıklı iyi iliĢkilerin seyrinden kaynaklanmaktadır. Müslümanların 

hukukunu korumak maksadıyla ġehbender 1158 bulundurduğunu da hatırlatmakta yarar 

vardır. Ayrıca müslümanların Karadağ Ġdari teĢkilatında da rol aldığı müĢahede 

edilmektedir. Dokuz kazaya ayrılan Karadağ‘da her kazada bir kaymakam ve bir 

kaymakam yardımcısı teĢkil edilmiĢtir. Zeta Kazası‘nın kaymakamı Hristiyan 

1154 BOA, Y.PRK.EġA, 20/34 

1155 BOA, DH.MKT, 1099/22 

1156 BOA, Y.PRK.HR, 19/3 

1157 BOA, Y.MTV, 140/30 

1158 Ahmet Tevfik, age, 18 

215

kaymakam yardımcısı ise Müslümandı. Diğer taraftan Bar ve Ülgün kaymakamları 

Müslümanken yardımcıları ise Hristiyandı 1159 . 

Netice itibariyle, çok dinli bir yapıya alıĢmaya çalıĢan Karadağ‘da 

Müslümanların bir unsur olarak kabul edilerek onlara yönetimde söz hakkı verilmesi 

dinlerini yaĢama noktasında adımlar atılması önemsenecek bir giriĢimdir. ―Halife‖ 

sıfatını taĢıyan Abdülhamid‘in Karadağ‘daki Müslümanlar üzerindeki etkisini ve 

nüfuzunu bilen Prens Nikola ülkedeki Müslümanlar üzerinde hakimiyet kurmanın 

anahtarının da Abdülhamid olduğunu görmüĢtür. 

1159 Mehmet Suphi, age, s. 26-29 

216

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

OSMANLI-KARADAĞ SINIR SORUNLARI VE TAHDÎD-Ġ 

HUDUD KOMISYONU 

I. TAHDÎD-Ġ HUDUD KOMĠSYONU ve ÇALIġMALARI 

Osmanlı Devleti ile Karadağ arasında, bağımsızlık öncesinde dahi en önemli 

sorunlardan birisi sınır sorunlarıydı. Önce Ayastefanos daha sonra Berlin AntlaĢmalarına 

göre Karadağ‘a bırakılan topraklardan, Osmanlı Develti‘in çekilmesi sürecinde yaĢanan 

sorunlar ve o bölgede yaĢayan halkın topraklarını terk etmek istememesi neticesi oluĢan 

anlaĢmazlıklar, bir komisyon teĢkiliyle çözülmeye çalıĢıĢmıĢtır. Bağımsızlık öncesi daha 

çok Avrupalı devletlerin temsilcilerinden oluĢan bir komisyonla sınır sorunları 

halledilirken, bağımsızlık sonrası iki ülke arasında oluĢturulan karma komisyonlar 

vasıtasıyla bu sorunlar halledilmeye çalıĢılmıĢtır. Tahdid-i hudud komisyonunun 

kuruluĢundan ve çalıĢmalarından bahsetmeden önce iki ülke arasında, sınır sorunlarına 

konu olan yerlerdeki idari yapılanmayı açıklamakta yarar vardır. 

A. OSMANLI DEVLETĠ‟NĠN BALKANLAR‟DAKĠ ĠDARĠ 

YAPILANMASI 

Osmanlı Devleti gerileme sürecine girdiğinde idari yapıda bir kısım 

değiĢikliklerin yapılması gereksinimi doğmuĢtur. 19 sancaktan oluĢan Rumeli 

Beylerbeyliği, 1826 yılında 5 eyalete bölünmüĢtür. Bunlar Tuna (Rusçuk), Selanik, 

ĠĢkodra, Yanya, Manastır ve Kosova (Üsküp) eyaletleridir. 

Tanzimat reformlarının bir gereği olarak, 1864‘te büyük eyaletler 

küçültülerek, valilerin yönettiği vilâyetlere dönüĢtürülmüĢtür. 1864 nizamnâmesine göre 

vilâyet/liva/kaza/karye Ģeklinde bir örgütlenme sağlanırken; vilâyetlere vali, livalara 

217

kaymakamlar, kazalara müdürler, karyelere ise muhtarlar bakmaktadır. 1160 Abdülhamid, 

valilere bölgesel özerkliğe yol açabilecek kadar büyük yetkiler vermek istememiĢtir. O, 

vilâyetleri dıĢ güçlerin etkisinden koruma ve olabildiğince merkezileĢtirme çabasındadır. 

Valilerin ―modernleĢmenin birer taĢıyıcısı‖ olmalarını istemiĢtir. 1871 yasasında karye 

ile kaza arasında bir orta basamak nahiye oluĢturulması gündeme gelmiĢtir. Lâkin, 

Abdülhamid‘e göre nahiye teĢkili Balkanlar‘da Hıristiyanların amaçlarına hizmet 

edeceğinden, bu fikre biraz ihtiyatlı yaklaĢılmasına rağmen, az da olsa nahiyelerin teĢkil 

edildiği görülmektedir 1161 . 1871 nizamnâmesine göre idare vilâyet/liva/ 

kaza/nahiye/karye olarak Ģekillenirken, vilâyete vali, livaya mutasarrıf, kazaya 

kaymakam, nahiyeye müdür, karyeye muhtar bakar olmuĢtur 1162 . 

VĠLAYET 

(VALĠ) 

LĠVA 

(MUTASARRIF) 

KAZA 

(KAYMAKAM) 

NAHĠYE 

(MÜDÜR 

KARYE 

MUHTAR 

Ayrıca Sırbistan, Romanya ve Karadağ gibi vasal devletler Osmanlı idari 

sisteminden ayrı tutulmuĢtur. 1877 yılına gelindiğinde, özellikle Berlin AntlaĢması‘ndan 

sonra Balkanlar‘da Karadağ‘a sınır teĢkil eden Osmanlı idari sistemi Ģöyle Ģekillendiğini 

görmekteyiz 

a. ĠĢkodra Vilâyeti 

1867 öncesinde Rumeli eyaletinin bir sancağı olan ĠĢkodra, 1867 yılında Üsküp 

Sancağı‘yla birleĢtirilerek ĠĢkodra Eyaleti oluĢturulmuĢtur. ĠĢkodra Eyaleti; ĠĢkodra, 

1160 Abdülkadir Kırmızı, Abdülhamid‟in Valileri Osmanlı Vilayet Ġdaresi 1895-1908, Klasik Yay, 

Ġstanbul 2007, s. 89-90 

1161 Francois Georgeon, age, s. 202-204. 

1162 Abdülkadir Kırmızı, age, s. 89-90. 

218

Prizren ve Debre sancaklarından ibaretken, 1877‘de Prizren, Kosova Eyaleti‘ne dâhil 

edilmiĢ ve Debre Sancağı da Manastır Eyaletine bağlanmıĢtır. 1881 yılında mutasarrıflık 

olan ĠĢkodra, 1908 yılında Dıraç Kazası sancak yapılarak ĠĢkodra Sancağı‘yla birlikte 

ĠĢkodra Eyaletini oluĢturmuĢtur 1163 . 

Durres Sancağı: Durres kazası, Tiran kazası, Kavaja (Kavaya) kazası, Shjaku kazası 

ĠĢkodra Sancağı: ĠĢkodra, Tuzi, Puka, Mirdita (Merdita), Kruja (Akçahisar), Lezha 

(Selimiye) kazalarından müteĢekkildi. 

b. Kosova Vilâyeti 

PriĢtine, Ġpek (Peç), Prizren, Üsküp, Yenipazar (Novi Pazar) ve TaĢlıca 

sancaklarından oluĢmaktadır. 

Üsküb: Üsküp, Kumanovo, Kaçanik, Štip, Kratovo ve Koçani. 

Prizren: Prizren (Pirzerin) ve Tetovo (Kalkandelen) 

Ġpek: Ġpek, Yakova, Gusinye, Berane, ve TirgoviĢte kazalarından oluĢmaktaydı. 1164 

PriĢtine: PriĢtine, Kosovska Mitroviça, Vulçıtrın, Gjilan ve PreĢova 

Yenipazar (Novi Pazar): Novi Pazar, Seniçe, KolaĢin, Nova Varoš (Yeni VaroĢ) ve 

Prijepolje (Akova) 

Ayrıca, Yenipazar sancağında Karadağ hududunda ViraneĢ ve Moykovaç nahiyeleri 

birleĢtirilip KolaĢin-i Zir kazası oluĢturulmuĢtur 1165 . 

Taçlıca (Pljevlja): Daha önce Hersek PaĢalığına bağlı bir yerdi. Berlin AntlaĢması‘ndan 

sonra Avusturya-Maceristan‘ın etkisi altına girmiĢti. 1908 yılında Avusturya-Macaristan 

orduları bölgeden çekilmiĢ ve burası Kosova Vilâyeti‘nin bir kazası olarak teĢkil 

edilmiĢtir. 1908‘de müstakil bir sancak olarak teĢkil edildi. TaĢlıca ve daha önce 

Yenipazar‘a bağlı olan Prijepolje (Akova) kazaları vardır. 

Berlin AntlaĢması‘ndan sonra Kosova Vilâyeti‘nin, Yenipazar sancağı hariç, 

çoğunluğu yerli halktan müteĢekkil bir komisyon tarafından yönetilmesine karar 

verilmiĢtir. Yenipazar Sancağı‘nın yönetimi ise Osmanlı Devleti‘ne bırakılmasına 

1163 Türk Ansiklopedisi, ―ĠĢkodra‖ MEB, Cilt. XX, Ankara 1972, s. 424. 

1164 1874 tarihli salnâme‘de verilen bilgilere göre 9981 Müslüman, 814 Ortodoks, 387 Katolik Hıristiyan 

ve 1025 Çingene mevcuttu. Machiel Kiel, ―Ġpek‖ DĠA, C. 22, TDVY, Ġstanbul 2000, s.367 

1165 BOA, Y.PRK MYD, 3/42 

219

ağmen Osmanlı Devleti‘nin Yenipazar‘da denetlemek ve güvenliği sağlamak için 

Avusturya-Macaristan Devleti asker bulundurmuĢtur. Avusturyalılar, tepkiler artınca bu 

kez sadece TaĢlıca Sancağı‘nda asker bulundurmaya baĢlamıĢlardır 1166 . 

Osmanlı Devleti‘nin Karadağ ile sınırı olan vilâyetleri Kosova ve ĠĢkodra‘dır. 

Bosna ve Hersek vilâyetleri Berlin AntlaĢması‘nın ardından Avusturya-Macaristan 

etkisine girmiĢ ve Osmanlı devri Bosna ve Hersek‘te sona ermiĢtir. Bosna 

Müslümanları, Avuturya-Macaristan‘ın iĢgaline karĢı dirennmiĢlerse de baĢarılı 

olamamıĢlar ve Bosna, 20 Ekim 1878‘de tamamen iĢgal edilmiĢtir. 7 Ekim 1908‘de de 

resmen Avusturya-Macaristan toprağı olduğu kabul edilmiĢtir 1167 . 

Görüldüğü gibi Karadağ Osmanlı iliĢkilerinin temel noktası ĠĢkodra ve Kosova 

Vilayetleridir. KomĢuluk iliĢkileri ve sınır ile alakalı bütün geliĢmeler ĠĢkodra ve 

Kosova‘da olmuĢtur. Bosna-Hersek‘in yönetimi Osmanlı Devleti‘nin elinden çıktığı için 

Bosna-Hersek tarafında herhangi bir sınır ve buna bağlı bir sorun söz konusu olmamıĢtır. 

B. KARADAĞ‟DA ĠDARĠ YAPI 

Karadağ bağımsız olmuĢtu olmasına ama henüz tam manasıyla bir anayasaya ve 

çağdaĢ kanunlara sahip değildir. 1796‘da Vladika I. Petro‘nun hazırlattığı anayasaya, 

1803 ve 1855‘teki yeni maddeler ilave edilerek kanunlar modernleĢtirilmeye çalıĢmıĢtır. 

1855‘te 75 madde daha eklenerek aile, verâset ve evlilikten bahseden maddeler 

konulmuĢtur. Nikola döneminde, yürürlükte olan kanunlarla bir yere varılamayacağı 

anlaĢılmıĢ ve Mösyö Yogisice‘ye anayasa taslağı hazırlama görevi verilmiĢtir. 1878‘de 

baĢlanılan yeni anayasa çalıĢmaları 1887‘de sonuçlanmıĢtır 1168 . 

17 yy‘a kadar Karadağ beĢ bölümden oluĢmakta 1169 17 yy‘da bu bölümler 

―nahije‖ (Osmanlı Devleti yönetiminden kalan ―nahiye‖) olarak ayrılmıĢtır. Her nahiye 

bir ―Serdarî‖ tarafından yönetilmekteydi. Bu beĢ nahiye; Katunska, Ljubotin, Pjesivci, 

1166 Münir Aktepe, ―Kosova‖ DĠA, C.26, TDVY, Ankara 2002, s. 218 

1167 Branislav Djurdjev, ―Bosna-Hersek‖ DĠA, C.6, TDVY, Ġstanbul 1992, s. 301 

1168 Yeni kanunlar 1033 maddeden oluĢmaktaydı. 766 maddesi kanunların nasıl tatbik edileceğinden 

bahsediyordu. Ġkinci kısım mülkiyet hakkından bahsediyordu. Karadağ‘da hiçbir yabancı, Prens 

tarafından hediye olarak verilmedikçe, mülk sahibi olamazdı. Mehdi FraĢerli, age, s. 300-301 

1169 Büyük Sırp etnoloğu ve coğrafyacı Jovan Cviji, ―Eski Karadağ‖ın 4 nayiheden oluĢtuğunu ve 21 

kabilenin mevcudiyetinden bahsetmektedir.‖ The Clans of Old Montenegro” e.t. 18.10.2008. 

220

Crnica ve Ljeskoplije idi. Katunska Nahija, Riyeçka Nahiye, Crnica Nahija, ve buna 

ilave olarak Osmanlı sınırındaki Brda* kabilesinin oluĢturduğu Bjelapavliça, Piperi, 

Rovaçka-Moraçka, Vasoyeviçi, Bratonoziçi ve Kuçi‘den oluĢan 9 nahiye olarak idari 

bölümlere ayrılmıĢtır 1171 . 18.yy‘da 5 serdarî ya da ―kaptan‖ ve onların yönetiminde 9 

vojvoda, voyvodaların yönetiminde ise 34 knez bulunmaktadır. 19. yy baĢında 240 

kasabada yaĢayan 36 kabilenin, 1172 baĢka bir kaynakta da 374 köyün varlığından söz 

edilmektedir 1173 . 

Ahmet Cevdet PaĢa, Tezakir‘inde, Karadağ‘a ―Nevahi-i Erbaa‖ denildiğini ve 

bunların da Çerniça, Rieka, LiĢanska, Katunska nahiyeleri olduğunu söylemektedir. 

Gusinye, KolaĢin, ĠĢboz, Podgoriça ise Nevâhi-i Broda olarak adlandırılmaktadır 1174 . 

Ahmet Cevdet PaĢa‘nın bu bilgileri 1862 yılına ait bilgilerdir. Dolayısıyla Karadağ 

henüz bağımsızlığını kazanmamıĢtır. Fakat nahiyeleri göstermesi açısından önemli 

bilgilerdir. 

1890 yılında ġemseddin Sami, Kamûsu’l-A’lâm isimli ansiklopedik eserinde 

Karadağ‘ın 15 nahiyeden oluĢtuğunu ve her bir nahiyenin birkaç kaptanlığa 

bölündüğünü, her kaptanlığın da birkaç çeteden oluĢtuğunu söylemektedir. Ġdari 

taksimatın da askerî sisteme göre yapıldığı Karadağ‘da, nahiye müdürleri hem 

kumandan hem mülki memur olurken aynı zamanda hâkimlik de yaptıkları 

belilrtilmektedir 1175 . Mehmet Suphi ise 1899 tarihli eserinde Karadağ‘ın 9 kazaya ve 15 

nayiyeye bölündüğünü yazmaktadır 1176 . 15 nahiye Ģunlardı: 

* Brda, Ahmed Cevdet PaĢa‘nın kitabında Broda olarak kullanılmıĢtır. Ahmet Cevdet PaĢa, Tezakir-i 

Cevdet, 13-20, s. 188. 

1171 Natasha Margulis, age, s. 16-19, Steven C. Calhoun, agm, s. 37. 

1172 Georges Castellan, age, s. 314-315. 

1173 A. J. Schem, age, s. 146-147. 

1174 Ahmet Cevdet PaĢa, Tezakir-i Cevdet, 13-20, s. 188. 

1175 Kâmus-ul A‟lâm, C. 5, s. 3637. 

1176 Mehmet Suphi, age, s. 26-29. 

221

Eski Nahiyeler 

Katunska, 

Ervaniçe 

Riyeka 

LiyĢanska 

Biyele Polye 

Peperske 

Moraçka 

Vasoyaviçka 

Sonradan Yeni Katılan Nahiyeler (1878) 

Banyani ve Bodin 

NikĢik ve Doğa 

Piva 

Drobyak ve Pira 

KolaĢin ve Sarancı 

Podgoriça ve ĠĢboz 

Kranya, Bar ve Ülgün 

Toplamda: 15 Nahiye 

Ahmet Tevfik ise Karadağ‘ın 10 nahiyeye ayrıldığını ifade etmektedir. Ahmet Tevfik‘in 

Karadağ Coğrafyası isimli eseri, 1177 Sırpçadan tercüme bir eser olması ve Karadağ‘da 

ders kitabı olarak okutulan bir eserin tercümesi olması hasebiyle biraz daha resmî 

bilgiler içeriyor denebilir. 

Kaza 

Katunsaka 

NikĢik 

Brdiska 

Moraça 

Vasovik 

Zeta 

Riyeka 

Çerniça 

Porimva 

Kaza Merkezi 

Çetine 

NikĢik 

Danilograd 

KolaĢin 

Andraviçe 

Podgoriça 

Riyeka 

Virpazar 

Ülgün-Bar 

Dikkat edileceği üzere özellikle Nahiye sayılarında ve idari yapısıyla ilgili 

kaynaklarda verilen bilgiler farklılık arzetmektedir. Bilgiler farklılılığı, 200 bin civarında 

Ortodoks, 15 bin civarında Müslüman ve 13 bin civarında Katoliğin yaĢadığı sanılan 

Karadağ‘ın idari yapısının yeni yeni oturmaya baĢlamasından ve bir kısım terimlerin 

Türkçe ve Ġngilizce çevirilerinden kaynaklandığı düĢünülmektedir. 

Ġdari Ģema Ģu Ģekildeydi: 

1177 Eski Kıtada 7 ve yeni kıtada 3 nahiyeye ayrıldığını söylemektedir. Ahmet Tevfik, age, s . 4 

222

Nahije (Nahiye) 

Tribes (Plemena) yani Kabile, Kaptanlık 

Sela yani köy aynı zmanda bir Klan 

Kuça (aile) 

Kabilenin lideri Voyvoda idi. Voyvoda olmanın Ģartlarından biri, savaĢta kahramanlık 

göstermek ve ―Türk’ün kellesini almak‖tır. Bu Ģekilde cesareti ve gücünü göstermiĢ olan 

kiĢi, voyvoda olabilme Ģansını elde etmiĢtir. Serdar, voyvodadan sonra gelmektedir. Her 

köyde bir klan bulunur, ve Klanın baĢındakine ise ―knez‖ denilmektedir. Klanı 

oluĢturanlarsa aynı aileden ve sülaleden gelen, aynı kanı taĢıyan kiĢilerdir. Ailenin 

baĢındakine ise ―domaçin‖ ya da ―staraĢina‖ denmektedir. Onun görevi, ailesini 

tehlikelerden ve kan davalarından korumaktır 1178 . 

Nikola, 1904 yılına gelindiğinde ülkenin idari sistemini yeniden düzenlemiĢtir. 

Ülke 5 idari bölgeye ayrılmıĢ ve her bölge de kaptanlığa ayrılmıĢtır. 1904 yılı itibarıyla 

56 kaptanlık vardır 1179 . Ayrıca Karadağ tarihinde ve devletin oluĢumunda kabileler çok 

önemli bir mekanizma görevi üstlenmiĢtir. Karadağ Umumi Meclisi‘nde ise her 

kabilenin reisi bulunmuĢtur. Bu meclis, aynı zamanda Karadağ halkıyla Osmanlı 

yetkilileri arasında bir arabulucu vazifesi görümüĢtür. Atalarınının izinden giden Prens 

Nikola, Karadağ‘ın politik sistemini merkezîleĢtirmiĢtir. Senatonun yerine Devlet 

Konsülü ve Yüksek Mahkeme sistemlerini getiren Nikola döneminde halk, eğitimsiz ve 

çok az maaĢ verilen idarecilerin rüĢvet almaları ve keyfî uygulamaları nedeniyle, 

devletin büyüyen gücüne pek alıĢamamıĢtır 1180 . 

Karadağ‘da Devlet idaresindeki yönetim kademesine bakacak olursak; 

BaĢkanlığını Prensin yaptığı ġûra-yı Hükûmet 5 kiĢiden oluĢmaktadır. Bunlar; Dâhiliye 

Nâzırı Voyvoda Bojo Petroviç-Nijegoviç, (Dahiliye Müdürü, Nafia Müdürü, Bahriye 

Müdürü ve Polis), Hâriciye Nâzırı Voyvoda J. Vukoviç (Hariciye, TeĢrifat ve NiĢan), 

Harbiye Nâzırı Ġlya Plamanaç (Harbiye, Nüfus), Maliye Nâzırı N. Matanoviç (Maliye, 

1178 Natasha Margulis, age, s. 16-19 



223

Ticaret ve Vergiler), Maarif ve Mezahip Nâzırı S. Popoviç (Eğitim, Diyanet)‘ten 

oluĢmaktadır. Adliye Nâzırı Doktor B. BojiĢiç, bu beĢ kiĢilik Ģûra içinde yer 

almamaktadır 1181 . 

Abdülhamid dönemi Osmanlı Karadağ diplomatik iliĢkilerinde büyük rol 

oynayan yukarıda isimleri yazılı olan ġurayı Devlet üyelerinin çok sık değiĢmediği 

bilinmektedir. Zira yetiĢmiĢ devlet adamı eksikliği ve yokluğu yaĢayan Karadağ zaman 

zaman zorluklar yaĢamıĢtır. 

C. TAHDĠD-Ġ HUDUD KOMĠSYONU OLUġTURULMASI 

Sınır tesbiti anlamına gelen tahdid-i hudud, komĢu olan ülkeler arasında 

yaĢanması muhtemel sorunlardan en önemlilerinden birisidir. Özellikle Balkanlar gibi 

etnik anlamda karmaĢık bir yapıya sahip olan bölgede hudud tahdidi, içinden çıkılmaz 

bir problem halini alabilmektedir. Kendisini fiili olarak Osmanlı Devleti‘ne hiçbir zaman 

bağlı görmeyen Karadağ Prensliği‘nin, daha 1852 yılında Paris AntlaĢması hükümleri 

gereğince Avrupalı Büyük Devletler tarafından sınırları tespit edilmiĢtir. Tam bağımsız 

olmadığı için belirlenen sınırlara da ―imtiyaz hattı‖ denmiĢtir. 1853 Karadağ Ġsyanı‘nın 

ardından Karadağ ile imtiyaz hattının belirlenmesi için çalıĢmalar devam etmiĢtir 1182 . 

1858 Karadağ Ġsyanı‘ndan sonra sınır tahdidi tekrar gündeme gelmiĢtir. 8 Kasım 

1858‘de Fransa ve Rusya‘nın araya girmesiyle görüĢmeler yoluna gidilmiĢ ve 

Ġstanbul‘da bir ‗Elçiler Konferansı‘ toplanmıĢtır. Ġstanbul‘da toplanan Ġngiltere, Rusya, 

Prusya ve Fransa temsilcileri Karadağ ile Osmanlı Devleti arasında ilk sınır tespitini 

yapmıĢlardır. Ülkelerin temsilcilerinin katıldığı bir konferansla, Karadağ‘ın sınırları 

belirlense de 1183 hudut tespit çalıĢmaları aralıklarla uzun yıllar devam edecektir. 

1853 ve 1858 Karadağ ihtilâlleri gösterdi ki, Karadağ‘ın coğrafi olarak çok iyi 

tetkik edilmesi ve detaylı bir haritasının çıkarılması gerekmektedir. Ayrıca, bölgede 

özellikle isyan çıkan bölgelerin yerlerini ve isimlerini tam tespit için bir harita çalıĢması 

yapılması gerekmiĢ ve Mühendis Komisyonu oluĢturulmuĢtur 1184 . Mühendisler 

1181 Mehmet Suphi, age, s. 22-25 


1183 Bayram Kodaman, agm, s. 94. 

1184 BOA, A.AMD, 82/94. 

224

çalıĢmalarını Temmuz 1859‘da tamamlayarak Erkân-ı Harbiye Litografyası'nda Karadağ 

haritası basılmıĢtır 1185 . 1862 Hersek Ġsyanı‘nın ardından karma bir komisyon 

oluĢtururlarak sınır tespit çalıĢması yapılmıĢtır 1186 . Son olarak 1875 Hersek Ġsyanından 

sonra Karadağ sınınırını belirlemek için Bab-ı Ali‘de bir komisyon teĢkil edilerek 

komisyona Hasan Edip PaĢa ve Hristiyan tebadan Kostan Efendi memur edilmiĢtir. 

Fakat iĢin ilginç tarafı bu kiĢiler Karadağ‘ı bilmiyorlardır 1187 . Bölgeye ve sınırı çizilecek 

olan mahalli tanımayan bu memurların atanması sınır tesbitini zorlaĢtırmıĢtır. 

1878 Berlin AntlaĢması‘nın XXVIII. Maddesine göre , sınır düzenleme 

çalıĢmaları, Avrupa devletleri nezdinde oluĢturulacak ―Tahdid-i Hudud Komisyonu‖na 

bırakılmıĢtır. Karadağ Tahdid-i Hudud Komisyonu, 30 Nisan 1879‘da Karadağ-Osmanlı 

sınırının tahdidi için toplanmıĢtır. 8 Eylül‘deki son toplantısına kadar 26 kez bir araya 

gelen ve 26 protokol hazırlanan Karadağ Tahdid-i Hudud Komisyonu‘da Almanya‘dan 

Kaptan Testa, Avusturya-Macaristan‘dan General Lippic ve Kaptan Sauerwald, 

Fransadan General Comte Colonna Ceccaldi, Ġngiltere‘den Kaptan Sale, Ġtalya‘dan 

Liutennant Ottolenghi, Karadağ‘dan Simo Popoviç, daha sonraki protokollerde Niko 

Matanoviç de yer almıĢtır. Rusya‘dan Baron Nicolas Kaulbars 1188 , Osmanlı 

Devleti‘nden ise General Veli Rıza PaĢa (Çetine Sefiri), Bedri Bey, Sabri Bey, 1189 

Pszenny Efendi, DaniĢ Efendi (9 Temmuz 1879, 15. protokolden itibaren Pszenny 

Efendi‘nin yerine) yer almıĢtır 1190 . Karadağ hududundan tahdidi için ilk etapta Osmanlı 

Devleti adına Mustafa Âsım PaĢa görevlendirilmiĢ; fakat Gusinye ve Plave‘nin Osmanlı 

Devleti‘nden ayrılmasına kesinlikle karĢı olan Gusinyeli Ali PaĢa‘nın muhalefetiyle 

karĢılaĢınca bu görevlendirme tehir edilmiĢtir 1191 . 

Uluslararası komisyon sınır tesbiti çalıĢmaları sırasında çeĢitli sıkıntılar 

yaĢanmıĢtır. Bu sıkıntılardan birisi de yapılan ölçümler sırasında yaĢanmıĢtır. 

1185 BOA, Ġ.DH., 433/28678. 


1187 Vakanüvis Ahmed Lûtfî Efendi, bu bilgisizliğin ozamana kadar Karadağ‘ın Devleti Aliyye hududu 

dahilinde bir yer olarak algılanmasından ileri geldiğini düĢünmektedir. Ahmed Lûtfî Efendi, Vakanüvis 

Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, C. XV, TTK, Ankara 1993, Haz. Prof. Dr. Münir Aktepe, s. 46. 

1188 Beitullah Destani (Ed.) Montenegro: Political And Ethnic Boundaries 1840–1920, Volume I, 

Cambridge University Press Archive Editions, UK 2001, s. 517. 

1189 BOA, Y.A.HUS, 170/116. 

1190 Beitullah Destani, age, s. 517. 


225

Podgoriça‘nın hemen yakınında sel suları nedeniyle oluĢan ―Goriça Topal‖ Adası 

vardır. Sel sularının bir kısmının çekilmesini fırsat bilen komisyon üyeleri Podgoriça 

Ovası‘nın topoğrafik yapısını incelemek ve ölçümler yapmak için tepelere gitmiĢlerdir. 

Lâkin, Osmanlıların hâkim olduğu tepelerde herhangi bir çalıĢma yapılmasına izin 

verilmemesi üzerine araya giren komisyonun Osmanlı üyesi Rıza PaĢa, emir vererek 

komisyon üyelerinin çalıĢmalarına engel olunmaması ve izin verilmesini istemiĢtir. 

Fakat ertesi gün yine sınır tahdidi için çok önemli olan ölçümlerin yapılması -emre 

rağmen- engellenmiĢtir. Tahdid-i Hudud Komisyonunun kendi içinde oluĢturduğu 

topoğrafik komisyon, çalıĢmalarını, askerî engellemeler nedeniyle güçlükle yürütmüĢtür. 

Tepeciklerde yapılacak keĢifler son derece önemlidir. Komisyon üyesi Kaptan Sale, 

Ġngiltere DıĢiĢleri Bakanı Salisbury'e yazdığı mektupta ―Engellemelerin yerel güçlerden 

kaynaklandığını belirtmeliyim. Osmanlı hükûmetinin herhangi bir engellemesiyle 

karşılaşmadığımızı belirtmeliyim.” diyerek 1192 Osmanlı Devleti‘nin sınır tespiti 

konusundaki barıĢçıl yaklaĢımına ve iyi niyetine vurgu yapmıĢtır. 

Topoğrafya Komisyonu, sel sularının çekilmesini fırsat bilerek zaman 

kaybetmemek için tepelerde topografik ölçümler yapmak için Ġngiliz kaptan Sale 

baĢkanlığında toplanmıĢtır. Öncelikle harita çalıĢması yapan Komisyon, devletlerin 

getirdikleri haritaların en uygunu üzerinde birtakım çalıĢmalar yürütmüĢlerdir 1193 . Taslak 

harita üzerinde yürütülen çalıĢmalarda bazı yerlerin isimlerinin yanlıĢ yazılması ve 

olduğundan abartılı bir biçimde büyük çizilmesi zaman zaman anlaĢmazlıklara yol 

açmıĢtır 1194 . Ayrıca doğa Ģartları okadar ön plana çıkmıĢtır ki sınırların tesbitinde 

politikacılaırn teorileri değil de coğrafyacıların teorileri ve coğrafi özellikler sorunların 

çözümüne daha yakın olmuĢtur 1195 . 

Ülgün‘ün Karadağ‘a bırakılmasının ardından sınır tespit çalıĢmaları Osmanlı- 

Karadağ yetkilileri arasında yürütülmüĢtür. Üyeleri zamanla değiĢmiĢ, yeni atamalar 

yapılmıĢtır. 1882-1887 yıllarına kadar hudut belirleme komisyonunda Gusinyeli Ali 

1192 25 Mayıs 1879 ĠĢkodra‘dan yazdığı mektupta Kaptan Sale Marques‘un Salisbury‘a gönderdiği mektup 

Beitullah Destani, age, s.528-529 

1193 Beitullah Destani, age, s.549 

1194 Beitullah Destani, age, s.549 

1195 George Brodrick, M. T. Sale, T. W. Legh, J. A. R. Munro, ―Montenegro and Its Borderlands: 

Discussion‖ The Geographical Journal, Vol. 4, No: 5 (Nov. 1894) s. 405-407 

226

PaĢa‘nın görev aldığını görmekteyiz. Zira, kendisi 1845 yılından beri Gusinye 

Kaymakamı olarak görev yapmaktadır. Hudut tespitinde de bizzat kendisine ait 

toprakların olduğu Gusinye‘nin sınırlarını elden geldiğince tam tutmaya gayret 

göstermiĢtir 1196 . 1883 yılında Karadağ hududundaki ihtilafı ortadan kaldırmak içi Erkânı 

Harbiye Kaymakamı Bedri Bey vazifelendirilmiĢtir 1197 . 1884 Ocak ayında Karadağ 

hududunun tahdidine Devlet-i Âliye komiserleri Mustafa Âsım, Ġsmail Hakkı, Ahmet 

Tahir, Bedreddin Bey ve Sabri Bey 1198 memur edilmiĢtir. 

1885 yılına gelindiğinde ise Karadağ Hududu Komiserliğine Ahmet Cevat PaĢa 

tayin edilmiĢtir 1199 . 1887‘te, Karadağ hududunun kalan kısmının tesbiti, Kosova Valisi 

baĢkanlığında Ġpek Mutasarrıfı Çetine Sefiri ve Hudud Komiseri ve Karadağ 

hükûmetinin gönderdiği Karadağlı bir memurdan oluĢturulan karma bir komisyon 

tarafından yürütülmüĢtür 1200 . 1890‘da yine sınır tahdidi ile ilgili olarak Ahmet Tahir 

PaĢa görevlendirilmiĢtir 1201 . 

1905 yılında Karadağ, tahdid-i hudud meselesi için komisyon oluĢturulması 

talebinde bulunmuĢtur. 1906‘da Osmanlı Devleti‘nden Ferik Enver PaĢa ve Karadağ 

hükûmeti‘nden Karadağ Harbiye Nâzırı General Vukoviç'in baĢkanlığındaki heyetlerce 

bir lâyiha hazırlanarak raporlar oluĢturulmuĢtur. 1202 Bundan iki yıl sonra da 1908‘de 

sınır sorununu daha geniĢ kapsamlı olarak ele almak için Osmanlı Devleti‘ni ĠĢkodra 

Valisi Bedri PaĢa‘nın temsil ettiği bir komisyon görevlendirilmiĢtir 1203 . KarĢılıklı olarak 

iki devletin kendi bünyelerinde oluĢturdukları Tahdid-i Hudud komisyonları 

müzakerelerle sınır tespitine devam etmiĢlerdir 1204 . 

1196 Peter Bartl, age, s. 204 Gusinyeli Ali PaĢa aslen Plave‘lidir. Berlin AntlaĢması hükümlerine karĢı 

gelereken isyan etmesiyle ün kazanarak isminden söz ettirmiĢtir. Sınır tesbitinde ilginç yöntemler 

kullanmaktaydı. Bir seferinde Karadağlı murahhaslar ona, atının nerden geçerse orasının sınır olması 

yönündeki teklifi üzerine Ali PaĢa‘nın atı yürütülmüĢ fakat sonra potokol hazırlanırken atın nereden 

geçtiği konusunda tartıĢmalar ve anlaĢmazlıklar yaĢanmıĢtı. Süleyman Külçe, age, s. 310 

1197 BOA, Y.PRK ASK, 15/62 

1198 BOA, Y.E.E., 100/22. 

1199 BOA, Y.E.E., 46/18. 

1200 BOA, MV, 16/9. 

1201 BOA, Ġ.M.M.S, 114/4868. 

1202 BOA, Y.E.E., 100/45. 

1203 Devleti Aliyye-i Osmaniye ile Karadağ Hududu Tarifnâmesi, Matbaa-i Askeriye, Ġstanbul 1324, s. 

4-19. 

1204 BOA, MV, 162/61. 

227

Süleyman Külçe, hudut anlaĢmazlıklarından kaynaklanan ölümlere değinirken, 

―Bitmez tükenmez hususiyetler, pek çok kanlar dökülmesine sebep olmuştur.‖ 

demektedir. Bu uğurda ölen ve öldürülen insanların yan yana konulması hâlinde 

Karadağ-Osmanlı sınırını boydan boya katedebileceğini belirterek, Osmanlı-Karadağ 

hudut tahdidi iĢinin çetrefilli ve zor bir iĢ olduğunu vurgulayarak, Karadağlıların 

―geniĢleme‖ ve ―para koparma‖ çabaları sınır tesbitini zora sokduğunu; Türkler‘in ise 

―vatan kıskançlığı‖ sınır tesbitinin uzamasına yol açtığını iddia etmiĢtir 1205 . 

Görüldüğü gibi Osmanlı Karadağ sınırını tam olarak tesbit etmek için kuruluan 

Tahdid-i Hudud Komisyonları‘nın görevleri uzun yıllar sürmüĢtür. Abdülhamid 

döneminin sonuna kadar bu komisyon, Kosova-Karadağ sınırını tesbit etmeye 

çalıĢmıĢlardır. Fakat sorunu çözmüĢlerdir kanaatine varmak gerçekten çok güçtür. 

Komisyonların uzun yıllar süren faaliyetlerinden de anlaĢıldığı üzere Osmanlı Karadağ 

sınırının tesbiti hiç kolay olmamıĢ ve bir takım zorluklarla ve engellerle karĢılaĢılmıĢtır. 

ġimdi, Sınırları tesbit edilen yerlere göz atarak sınır tespitinde karĢılaĢılan sorunları 

analiz edelim. 

a. Podgoriça ve ĠĢboz‟un Karadağ‟a Terk Edilmesi 

Osmanlı Devleti‘nin ilk defa 1466 yılında tam olarak hâkimiyeti altına aldığı 

Podgoriça, Zeta Vadisi‘nde bulunan önemli bir Ģehirdir. Kısa bir süre Türkçe 

―Depedöğen‖ olarak zikredilmiĢ, daha sonraları eski ismiyle telâffuz edilmiĢtir. Osmanlı 

öncesinde pazar yeri olarak kullanılırken, Osmanlı devriyle birlikte önemli bir Ģehir 

hâline gelmiĢtir. ĠĢkodra Sancağı kurulduktan sonra bu sancağa bağlanan Podgoriça, 

1756‘da Hersek Sancağı‘na, 1835 yılında tekrar ĠĢkodra Sancağı‘na bağlanmıĢtır. 

Evliya Çelebi‘nin Seyahatnâme‘sinde, 300 haneli küçük bir kasaba ve ĠĢkodra 

Sancağı‘na (Ġskenderiye Sancağı) bağlı subaĢılık olarak tarif edilen Podgoriça 1206 , Berlin 

AntlaĢması‘nın 28. maddesi gereğince Karadağ Devleti‘ne bırakılmıĢtır 1207 . 

1205 Suleyman Külçe, age, s. 311. 

1206 Evliyâ Çelebi 1651-1653 yılları arasında Rumeli seyahatine çıkmıĢtır. Evliya Çelebi; Evliyâ Çelebi 

Seyahatnâmesi, 9. Kitap, Zuhuri DanıĢman Yayınevi, Ġstanbul 1970, 226-227. 

1207 Adnan Pepiç, ―Podgoriça‘nın Kısa Bir Tarihçesi‖ OTAM, Sayı 18‘den Ayrı Basım, Ankara 

Üniversitesi Basımevi, Ankara 2006, s. 273-282 

228

Berlin AntlaĢması‘nın söz konusu maddesi uyarınca Karadağ, Bâb-ı Âli‘ye 

baĢvurarak Karadağ‘a bırakılan yerleri terk ve teslim etmesini istemiĢtir. Ayrıca, 

antlaĢmaya imza koyan devletler de tahdid-i hudut için komiserler tayin etmiĢlerdir 1208 . 

Bu sırada Podgoriça‘dan Osmanlı askerlerinin çekilme iĢlemi baĢlatılmıĢtır. Askerler 

çekilirken kesinlikle halka silah ve mühimmat bırakılmaması istenmiĢtir. Çünkü terk 

edilmesi gereken yerlerde Arnavutlar yaĢıyordu. Onların yatıĢtırılması ve teskin edilmesi 

baĢlı baĢına bir iĢtir. Yıllardır o topraklarda doğup o topraklarda büyüyen insanları 

vatanlarından bir çırpıda koparıp atmak, beraberinde isyanları, baĢkaldırıĢları 

getirebilirdi. Bu nedenle, Podgoriça halkı teskin edilmeye çalıĢılmıĢtır 1209 . En 

nihayetinde 26 Ocak 1879 tarihinde Osmanlı Devleti Podgoriça ve ĠĢboz‘u 

―dağdağasızca‖ Karadağ‘a bırakmıĢtır 1210 . 

Podgoriça‘nın Karadağ‘a terki sürerken diğer yandan da Karadağ hükûmeti, 

Podgoriçalılardan, Karadağ yönetiminden memnun olduklarına ve Osmanlı hâkimiyetini 

istemediklerine dair imza toplayarak kamuoyu oluĢturmaya çalıĢmıĢtır 1211 . Böylelikle 

Karadağ‘ın, Osmanlı Devleti karĢısında elini güçlendirme gayreti içerisine girdiği 

anlaĢılmaktadır. Zaten Podgoriça'nın teslimini Osmanlı Devleti‘nin geciktirmesi, büyük 

devletlerin tepkisini çekmiĢ ve Ġngiliz DıĢiĢleri Bakanı Lord Salisbury, Osmanlı 

Devleti‘nin bu davranıĢının Arnavutluk meselesini büyütebileceğini söylemiĢtir. 

Salisbury, dost devletlerin Osmanlı Devleti‘ni bu yönde ikna etmelerini istemiĢtir 1212 . 

20. yy baĢlarında bölgeyi ziyaret eden seyyahlar Podgoriça'da Bosna Hersek gibi 

hâlâ canlı bir Türk yaĢamını sezinlemenin mümkün olduğunu söylemektedirler 1213 . 

Osmanlı sınırında yer alması nedeniyle Arnavut saldırılarının her günkü hadiselerden 

olduğu bu kent aslında konum itibarıyla ve yüzey Ģekillerinin elveriĢliliği nedeniyle 

baĢkentlik yapabilecek bir yerdir 1214 . 

1208 Ali Fuad Türkgeldi, age, s. 137 

1209 BOA, A MKT.MHM, 483/2 

1210 Ali Fuad Türkgeldi, age, s. 137Adnan Pepiç, agm, s. 281-282, 

1211 BOA, A MKT.MHM, 483/65 

1212 BOA, Y.PRK.EġA, 1/83 

1213 Bozidar Jezernik, age, s. 287 

1214 Reginald Wyon, Gerald Prance, age, s. 66. Podgoriça bugün, Karadağ Cuhmuriyeti‘nin baĢkentidir. 

229

Dikkat edilirse Podgoriça, ĠĢboz, Bar gibi yerlerin Karadağ‘a terki sırasında çok 

büyük olaylar yaĢanmamıĢtır. Bunun nedeni, buraların savaĢ sonucunda 

kaybedilmesidir. SavaĢta kaybedildiği için halk istemeyerekte olsa topraklarının 

Karadağ‘ın eline geçmesine karĢı büyük bir direniĢ göstermemiĢtir. Esas terkinde sorun 

yaĢanan ve baĢ ağrıtacak yerler savaĢta değil de antlaĢmayla terk edilmesi istenen 

yerlerde görülecektir. Arnavutlar, savaĢta kaybetmedikleri halde topraklarının masa 

baĢında ―tarihi düĢman‖larının eline geçmesine sessiz kalmayacaklardır. 

b. Gusinye ve Plave‟nin Karadağ‟a Terki ve Arnavutlar‟ın Tepkisi 

Gusinye ve Plave halkı genellikle Arnavutlardan oluĢmaktadır. Bu nedenle 

Gusinye ve Plaveliler, Karadağ‘a dâhil olmayı içlerine sindirememiĢler ve direniĢ 

göstermiĢlerdir 1215 . O bölgede yaĢayan Hıristiyan Arnavutlar da Karadağ‘a terk 

edilmekten memnun değillerdir 1216 . Nitekim, aradan birkaç yıl geçmeden isyan 

etmiĢlerdir. 

Arnavutların örgütlenmesi Berlin AntlaĢması‘ndan sonra daha da artmıĢtı. 

Temmuz 1878‘de ―Arnavut Ligi‖ adı verilen bir örgüt kuran Arnavutlar, Gusinye ve 

Plave‘yi Karadağlılara vermemek için silahlanmıĢlardır. Karadağlılar ise antlaĢmayla 

aldıkları toprakları teslim almak için harekete geçince Arnavutların direniĢiyle 

karĢılaĢmıĢlar ve geri çekilmek zorunda kalmıĢlardır. Bunun üzerine Karadağ, Berlin 

AntlaĢması‘na imza koyan devletlere baĢvurarak, Osmanlı Devleti‘nin tutumundan 

Ģikâyetçi olmuĢtur. Osmanlı Devleti ve Karadağ sınırını belirlemek için toplanan 

uluslararası komisyona gönderdiği protestoda ―Arnavutların rızası olmadan hiçbir 

Arnavut toprağı transfer edilemez.” denilmiĢtir. Lâkin Avrupalı devletler Arnavutların 

bu protestolarına ―sağır‖ kalmaya devam etmiĢtir 1217 . 1875–77 Doğu Krizi ve 1878 

Berlin AntlaĢması, Arnavutlar arasındaki söz konusu bu milliyetçilik cereyanına politik 

bir boyut katmıĢtır 1218 . Berlin Kongresi‘nde Bismarc‘ın ―Arnavutluk milleti yoktur!‖ 

1215 AndlaĢma hükümlerine rağmen burası 1913 yılına kadar Osmanlı sırnırları içinde kalmıĢtır. Yılmaz 

Öztuna, age, 62-68 

1216 M.S. Anderson, The Eastern Question 1774-1923, Macmillan, London 1966, s. 221 

1217 Constantine A. Chekrezi, age, s. 52. 

1218 Georges Castellan, age, s. 375. 

230

sözüne bir hayli üzülmüĢlerdir. Arnavutların genelde Müslümanlardan oluĢması, 

Osmanlı Devleti‘nin unsurlarından biri olarak algılanmasına neden olmuĢtur 1219 . 

Arnavutlar, sahip oldukları toprakların Balkan milletleri yararına dağıtıldığı, kurban 

edildiği düĢüncesine kapılmıĢlardır 1220 . Berlin'de temsilcisi olmayan tek Balkan halkı 

olarak ĠĢkodra‘da örgütlenen Arnavutlar, Ġngiliz heyeti baĢkanı Lord Beaconsfield‘e bir 

nota vererek ―Arnavutlar kendi dili olan, kültürü olan ayrı bir millettir” demiĢtir. 

Arnavutlar ayrıca, slav tehlisesi karĢısında Arnavut milletinin görmezden 

gelinemeyeceğini vurgulayarak Ġngiltere‘nin desteğini istemiĢlerdir 1221 . Berlin Kongresi 

devam ederken yayınladıkları bir beyannâmede de otonomi isteklerini dile 

getirmiĢlerdir 1222 . 

Diğer taraftan Müslüman ve Hıristiyan Arnavutlar din ve milliyetlerini muhafaza 

etmek için Osmanlı Devleti sınırları içinde kalmak istediklerini belirtmiĢler 

Abdülhamid‘ten bu konuda isteklerde bulunmuĢlardır. Arnavutların yaĢadığı vilâyet ve 

sancakların tek bir vilâyet çatısı altında birleĢtirilip, baĢına ehliyetli bir valinin tayin 

edilmesini isteyen Arnavutlar, aksi takdirde, Arnavutluk‘un tamamen elden gideceği 

uyarısında bulunarak bunun da Osmanlı Devleti‘nin Rumeli‘deki varlığının sonu demek 

olduğunu belirtmiĢlerdir. Arnavut temsilciler, Abdülhamid‘ten ayrıca bu sorunu çözmek 

için bir komisyon teĢkil etmesini arzu ettiklerini belirtmiĢlerdir 1223 . 

Ayrıca Arnavutlar, 2 Ekim 1879‘da Prizren‘de Prizren Heyet-i Ġttihadiyesi‘ni 

kumuĢlardır. Arnavut vilâyetlerinin tek bir vilâyet çatısı altında birleĢtirilmesini isteyen 

cemiyet, aksi hâlde hiçbir ıslahatı kabul etmeyeceklerini bildirmiĢlerdir. Prizren 


1220 Constantine A. Chekrezi, Albania Past and Present, McMillian Company, NY 1919, s. 51. 

1221 Peter Bartl, age, s. 200-201. 

1222 15 Haziran 1878 de 38‘i Müslüman 5‘i Hiristiyan olmak üzere 43 kiĢi Prizren'de MaraĢ tekkesi 

denilen yerde toplanmıĢlar ve Arnavutluk hakkında bir kısım kararlar almıĢlardır. BeĢ maddelik bu 

kararlarda Sultan Abdülhamid‘e bağlılık vurgulanmıĢtır. Arnavutlar‘ın yaĢadığı toprakların Osmanlı 

Devleti‘nden koparılarak alınmasına karĢı koymak için Prizren‘de Bayraklı Camii‘nde toplanarak Berlin 

Kongresi devam ederken yayınladıkları beyannamede Arnavut ileri gelenleri, ―komĢuları tarafından 

gerçekleĢtirilecek herhangi bir saldırı karĢısında sessiz kalmayacaklarını bereberce karĢı koyacaklarını‖ 

bildirmiĢlerdir. Beyanname ayrıca, Tevhid-i Vilâyet adıyla yeni bir idare, Gazi Ahmet Muhtar PaĢa yeni 

teĢkil edilecek bu BirleĢik Vilayetlere reis olarak teyin edilmesi, Ġttihat Meclisleri oluĢturulması, Jandarma 

teĢkilatı oluĢturularak BirleĢik Vilayetler için vergi toplanması, Milis kuvvetler oluĢturulması gibi 

maddeleri içeriyordu. Süleyman Külçe, age, s. 250. 

1223 BOA, Y.PRK AZJ, 1/25. 

231

Cemiyet-i Ġttihadiyesi, Arnavut askerleri tertip ederek Yakova, Ġpek ve Gusinye 

kazalarını Karadağ‘a karĢı müdafaa edecekleri kararı almıĢdır 1224 . Arnavutlar arasında 

da Karadağ‘daki Müslümanlara kötü muamele yapıldığı Ģâyiası yayılırken, 1225 

Gusinye'yi Karadağ‘a terk etmek istemeyen Arnavutlar, bukez Kasım 1879‘da ―Yakova 

Cemiyyet-i Ġttihadiyesi‖ isimli bir örgüt kurarak ve halktan yardım toplayarak cemiyete 

adam katmaya çalıĢmıĢlardır 1226 . 

Görülüyor ki Osmanlı Devleti, iki taraflı bir sıkıĢtırmayla karĢı karĢıya kalmıĢtır. 

Bir tarafta büyük devletlerle imzalanan antlaĢma gereği Karadağ‘a bıraktığı topraklardan 

çekilmek zorunda oluĢu, diğer yandan ise Arnavutların direniĢi. Osmanlı Devleti, 

öncelikle, Arnavutların oturduğu bölgelerde bağımsızlık için mücadele eden ve faaliyet 

gösteren cemiyetlere müsahama gösterilmemesi doğrultusunda bir karar almıĢtır 1227 . Bu 

karar hem büyük devletleri sakinleĢtirmek için hem de çözüm odaklı bir politika 

izlendiği intibaını uyandıran iyi niyet göstergesi olarak sunulmuĢtur. Karadağ ise 

Gusinye ve Plave‘yi terk etmekte geciken Osmanlı Devleti‘nin bu tavrını uluslararası 

arenaya taĢımak istemiĢtir. 

II. Abdülhamid‘in, Arnavut milletinin haklarını savunan cemiyetlere ilk etapta 

sessiz kaldığı bir gerçektir. Abdülhamid bu sayede Büyük Devletlere, Karadağ‘a 

bırakması istenilen toprakların terk edilmemesine bir mazeret sunmuĢtur 1228 . 

Arnavutların yaĢadıkları yerlerin tek bir çatı altında toplanması teklifi hükûmetçe kabul 

edilmeyince Arnavutlar yaklaĢık 10.000 kiĢiyi silahlandırmıĢlardı. Gusinyeli Ali PaĢa 

kumandasında 12 bayrağın birleĢmesiyle saldırıya geçen Arnavutlar, Anderviça 

Kilisesi‘ni yakmıĢlardır. Karadağ, önce Rusya daha sonra büyük devletleri devreye 

sokarak durumdan duyduğu endiĢeyi dile getirirken aynı zamanda da Mark Milan 

kumandasında 10-15 bin kiĢilik bir kuvvetle Ali PaĢa üzerine saldırarak Berlin 

AntlaĢması‘nın hükümlerini zorla uygulamaya yönelmiĢtir. Ġpek, Gaç, Kristiç 

1224 Kosova, Debre, PriĢtine, Prizren, Üsküp, Yenipazar, Preveze, Yanya, Ergiri ve Berat Sancakları‘nın 

ileri gelenleri MaraĢ Tekkesi‘nde toplanmıĢlardı. BOA, Y.PRK MYD, 2/1_3-4. 

1225 BOA, Y.A.HUS, 162/81. 

1226 BOA, Y.A.HUS, 162/103. 

1227 BOA, Y.PRK BġK, 2/36. 

1228 

Daha sonraları bu cemiyetlerin Arnavut Krallığı‘nın kurulmasında çok büyük payı olduğu 

bilinmektedir. Mustafa L. Bilge, ―Arnavutluk‖ DĠA, C. 3, TDVY, Ġstanbul 1991, s. 386. 

232

taraflarından Arnavutların desteklediği Gusinyeli Ali PaĢa, Pepiç ve NikĢik taraflarında 

Karadağlılarla çok kanlı çatıĢmalara tutuĢmuĢtur 1229 . 

Sonuç olarak; Karadağ‘a terk edilen yerlerdeki Osmanlı Arnavutları, topraklarını 

bırakmamakta kararlıydılar. Bu durumda yapılabilecek iki altarnatif vardır. Birincisi, 

Arnavutları ikna etmek; ikincisi ise büyük devletleri baĢka bir seçenek üzerinde 

anlaĢmaya götürmek. Bunun dıĢındaki çözüm altarnatifleri, savaĢ ve yeni bölünmeleri 

getirebilirdi. Bu noktada en barıĢçıl çözüm olan nasihat yolu seçilmiĢtir. 

Osmanlı Devleti Arnavutlara nasihatte bulunarak onları teskin etmek ve 

istenmeyen olayların önüne geçmek, silahsızlanmaları yönünde çalıĢmalar yapmak 1230 , 

Berlin AntlaĢması gereğince Sırbistan ve Karadağ'a bırakılacak yerlerin teslimini 

sağlamak için 1231 

Mehmet Ali PaĢa‘yı bölgeye göndermiĢtir 1232 . Diğer taraftan, M. Ali 

PaĢa, kendisinin Arnavutluk Olağanüstü Komiseri olarak tayin edildiğini Karadağ 

Prensi‘ne iletmiĢtir 1233 . 

Ayrıca, Kosova‘ya kadar ki Osmanlı-Karadağ sınırının tespitini de yapacak olan 

Mehmet Ali PaĢa, vali ve Arnavutluk reisleriyle görüĢmüĢ, Osmanlı Devleti‘nin niyetini 

ve emirlerini anlatmaya çalıĢmıĢtır 1234 . ĠĢkodra, Debre, PriĢtine, Ġpek, Yakova ve diğer 

yerlerin ileri gelenlerini Prizren‘de toplayan Mehmet Ali PaĢa, onlara, Gusinyeli Ali 

PaĢa‘nın baĢlattığı hareketin doğru olmadığını ve söz konusu bu Arnavut Ġttihat 

Kuvveti‘nin bir an evvel dağılması gerektiğini anlatmaya çalıĢmıĢtır 1235 . Prizren'den 

Yakova'ya geçen Mehmet Ali PaĢa, 6 Eylül‘de iki bin civarında Arnavut‘un 

toplanmasına neden olmuĢtur. Tam o sırada Abdullah PaĢa‘nın konağında üzerlerine ateĢ 

edilerek öldürülmüĢtür. Mehmet Ali PaĢa‘nın refâkatinde bulunan Nizamiye Askerleri - 

onların da çoğunluğu Arnavutlardan oluĢmaktadır- kendi vatandaĢlarına karĢı kurĢun 

1229 Süleyman Külçe, Osmanlı Tarihinde Arnavutluk, Ġzmir 1944, s. 247-248 

1230 Fahir Armaoğlu, age, s. 540 

1231 BOA, Ġ.M.M.S, 59/2772 Mehmet Ali PaĢa Arnavutluk‘ta Maxhari Mehmed Ali PaĢa olarak bilinirdi. 

Almanya‘da Brandeburg da doğmuĢtur. Peter Bartl, age, s. 203. Ali Fuad Cebesoy‘un dedesidir. Bkz. 

Ayfer Özçelik, ―Cebesoy, Ali Fuat‖, DĠA, Cilt 7, Ġstanbul 1993, s. 194-195. 

1232 Prusya‘da Brandeburg‘da doğmuĢ bir Fransız olan Mehmet Ali PaĢa on beĢ yaĢındayken istabula 

kaçmıĢ ve Müslüman olmuĢtur. Harbiye mektebini bitiren Mehmet Ali PaĢa 1875te MüĢir rütbesiyle Tuna 

Garp Ordusu baĢkumandanlığı yapmıĢtı. Mehmet Ali PaĢa Berlin AntlaĢması‘nda Karatodori PaĢa ile 

ikinci murahhas olarak görev almıĢtır. Süleyman Külçe, age, s. 257. 

1233 BOA, HR.SYS, 126/22. 

1234 BOA, Y.PRK.A, 2/10. 


233

sıkmaktan kaçınmıĢlardır 1236 . Arnavutlar, Yakova Kadısı liderliğinde Mehmet Ali PaĢa 

ve Abdullah PaĢa‘yı davaya ihanet eden şahıslar 1237 olarak görerek öldürmüĢlerdir 1238 . 

ġunu da unutmamak gerekir ki Mehmet Ali PaĢa‘nın Berlin AntlaĢması‘nda 

imzası olan kiĢilerden birisi olma özelliğini taĢımaktadır. Arnavutların Mehmet Ali 

PaĢa‘ya olan öfkelerinin bu denli büyük olmasının arkasında yatan nedenlerden 

birisidir 1239 . Mehmet Ali PaĢa‘nın öldürülmesi Karadağlıları büyük bir endiĢeye 

sevketmiĢtir. Karadağlılar, Gusinye'ye girmek için harekete geçerken Gusinyeliler ise 

savunma için hazırlıklara baĢlamıĢlardır. Ġpek ve Yakova‘dan Arnavutların müdafaa için 

bölgeye akın etmeye baĢladığı istihbaratı gelince Bâb-ı Âli, olayların daha fazla 

büyümemesi için Manastır Valisi ve 3. Ordu Kumandanı MüĢir Ahmet Muhtar PaĢa‘yı 

derhal Gusinye'ye göndermiĢtir 1240 . 

Arnavutlar arasında bu kaynaĢmalar olurken Prens Nikola, gönderdiği telgrafta, 

Podgoriçe ve ĠĢboz kalelerinin Karadağ askerine teslimini istemiĢtir 1241 . Karadağ 

Maslahatgüzarı da Bâb-ı Âli‘ye verdiği notada, Osmanlı ordusunun 10 gün içinde söz 

konusu yerler boĢaltmaması hâlinde, Karadağ askerinin Gusinye'ye gireceğini 

bildirmiĢtir 1242 . Gusinye ve Plave‘nin terki ile ilgili maddeyi Karadağlı yetkililerle 

müzakere etmeden önce sorunun Avrupa Komisyonu tarafından halledilmesi gündeme 

gelmiĢtir 1243 . 

Öyle görünüyor ki Mehmet Ali PaĢa‘nın öldürülmesi Arnavutların Gusinye ve 

Plave Konusundaki kararlı olduklarını kanıtlamıĢtır. Ne arnavutların nede Karadağlıların 

ikna yoluyla silahlı mücadelelerinden vazgeçmesi kolaydır. Burada Karadağlıların 

ısrarcı tavırları da yaraya adeta tuz basmıĢtır. 

1236 Ali Fuad Türkgeldi, age, s. 137. Peter Bartl, age, s. 203. 

1237 Arnavutların Mehmet Ali PaĢa‘ya karĢı müthiĢ bir öfke oluĢmuĢtur. Fakat daha sonraları bu husumet 

duyguları kaybolmuĢ ve Kuzey Arnavutluk‘ta Mehmed Ali PaĢa‘nın kabri bir türbe haline 

getirilmiĢtir.Süleyman Kani Ġrtem, Makedonya Meselesi, Temel Yayınları, Ġstanbul 1999, s. 132. 

1238 Nicolae Jorga, Osmanlı Ġmparatorluğu Tarihi, C. 5, Yeditepe Yayınları, Çev: Nilüfer Epçeli, 

Ġstanbul 2005, s. 490. Önce yaralanan müĢir Mehmet Ali PaĢa‘nın baĢı vücüdundan ayrılarak bir sopaya 

geçirilmiĢ ve üç gün davul zurna eĢliğinde sokak sokak gezdirilerek teĢhir edilmiĢtir. Mehmet Ali PaĢa‘ya 

1897 yılında kabir yapılmıĢtır. Süleyman Külçe, age, s. 259. 


1240 Ali Fuad Türkgeldi, age, s. 137. 

1241 BOA, Y.E.E., 100 /1. 

1242 Ali Fuad Türkgeldi, age, s. 137. 

1243 BOA,Y.A.HUS, 160/28. 

234

Karadağ‘ın 1879 Ağustos‘unda Osmanlı Devleti‘nden Gusinye ve Plave'nin bir 

an evvel boĢaltılmasını istemesi üzerine, Bâb-ı Âli gereğini yapmıĢ ve Müslüman halka 

söz konusu yerleri boĢaltmalarını söylemiĢtir. Hatta bu noktada göç etmek isteyenlere 

ĠĢkodra, Manastır ve Kosova‘daki köylerden yerler verilecek ve kendilerinden 10 yıl 

vergi alınmayacağı ilan edilmiĢtir 1244 . 

Ayrıca Saffet PaĢa, 1245 hazırladığı bir tezkirede ilginç tespitlerde bulunarak 

muharebe neticesinde Rumeli'de çok önemli yerlerin elden çıktığını, Sırp ve 

Karadağlıların Arnavutluk‘a doğru yayılmaya baĢladıklarından dolayı Arnavutluk‘un 

muhafazası için buralarda ıslahata giriĢmek ve bunun masrafı için kesinlikle ―zor 

kullanılmayıp haysiyetli kimselerin görevlendirilip çalıĢtırılması suretiyle idareye 

bakılması‖nı öngörmüĢtür. Saffet PaĢa, vergilerin toplanabilmesi için de bu konunun 

önemine değinmiĢtir 1246 . 

Diğer taraftan Karadağ Prensi, Gusinyeli Müslümanların teslim olmaları hâlinde 

âdilâne muamele göreceklerini, aksi hâlde merhametsizce hareket edileceğini ifade 

etmiĢtir 1247 . Ne var ki, Nikola‘nın bu çağrısının yanında Karadağlı General Bojo 

Petroviç, Gusinye ve Plave tarafında Arnavutların bizzat Bâb-ı Âli tarafından 

desteklendiğini, Ahmet Muhtar PaĢa'nın Gusinyeli Ali PaĢa‘ya 500 martini tüfek ve bol 

miktarda mühimmat teslim ettiğini iddia etmiĢtir 1248 . GeliĢen hadiseler karĢısında 

Karadağ meselesinin çok geç olmadan ―münasip bir Ģekilde‖ halledilmesi için Osmanlı 

Devleti‘nin ―dikkatinin çekilmesi‖ gerekmiĢtir 1249 . 

Ahmet Muhtar PaĢa‘nın Arnavutluk‘a gönderilmesi de Osmanlı Devleti‘nin 

Arnavutları tekrar kazanmasını sağlayamamıĢtır 1250 . Ahmet Muhtar PaĢa Arnavutların 

―beyhude kan dökmemeleri için‖ ayaklanmadan vazgeçmeleri doğrultusunda verilen 

nasihatleri tesir ettirmek amacında olduğunu, dolayısıyla ―fiiliyyat‖tan ziyade 

1244 Peter Bartl, age. s. 204. 

1245 Mahmut Esat Saffet PaĢa II. Abdülhamid‘in Saltanatında 4 Haziran 1878 - 4 Aralık 1878 tarihleri 

arasında altı ay sadrazamlık yapmıĢ Osmanlı devlet adamıdır. 

1246 BOA, Y.E.E., 102/43. 

1247 BOA, Y.A.HUS, 163/30. 

1248 ―Mr. Kirby Green to Marques of Salisbury 17 January 1880 Cettinje‖ Beitullah Destani (Ed.) age, 

Volume I, s. 640. 

1249 BOA, Y.PRK.EġA, 2/11. 

1250 Armaoğlu, age, s. 540. 

235

―kavliyyat‖, kaba kuvvet yerine söz ile sorunun halledileceğini söylemiĢtir. Ahmet 

Muhtar PaĢa, topraklarının Karadağ‘a verilmesinden rahatsız olan Arnavutlara Prizren, 

Kosova, ĠĢkodra, Manastır ve Ergiri gibi yerlere hicret edebileceklerini ve gittikleri 

yerlerde mîrî çiftliklere yerleĢtirileceklerini, ziraat ve tarımla uğraĢmak için kendilerine 

ziraat aletleri ve tohumluk verileceğini söylemiĢtir. Birkaç yıl da vergiden muaf 

tutulacakları beyân edilse de ikna ve barıĢ yöntemiyle sorunu çözmek gayreti iĢe 

yaramamıĢtır 1251 . 

Arnavutlar kendi rızaları olmadan topraklarının Karadağ‘a verilmesinin kabul 

edilemez olduğunu söylüyorlardı. Halkı ikna etmek için bir görevli göndererek soruna 

çözüm arayan Osmanlı Devleti‘nin gönderdiği temsilcinin Arnavutlar tarafından 

öldürülmesi iĢleri iyice içinden çıkılmaz hâle getirmiĢtir. Arnavutlara baskı uygulanması 

ise Osmanlı Devletine bağlılıklar bilinen Arnavutları büsbütün soğutmuĢtur. Dolayısıyla 

farklı bir altarnatif üzerinde düĢünmek gerekmektedir. 

c. Gusinye ve Plave‟nin Yerine Kuçka Kraina‟nın Verilmesi Teklifi 

Berlin AntlaĢması‘nın 28. maddesine göre Karadağ-Osmanlı sınırı Kuçi 

Drekoloviçi ile Kuçka Kraina arasından geçmektedir. Kuçka Kraina; Hoti, Grudi, 

Klemendi kabileleriyle birlikte Osmanlı Devleti‘ne bırakılmıĢ ve Gusinye Plave Vadisi 

Karadağ‘a bırakılmıĢdır. Kuçka, Kraina ve Kuçi Drekoloviçi‘yi ayırma meselesi zordur. 

Zira iki yerde bulunan insanlar aynı kabiledendiler. Kuçka Kraina genelde 

Karadağlıların yaĢadığı bir yer olmasına rağmen Berlin AntlaĢması‘na göre Osmanlı 

Devleti‘ne verilmiĢtir. Ġngiltere‘nin teklifine göre Kuçi Kraina Karadağ‘a verilse ve 

Gusinye ve Plave de Osmanlı‘ya bırakılsa bir denge sağlanır ve iki tarafın da 

mumnuniyeti sağlanmıĢ olacaktır. Bu teklif Karadağ‘a iletildiğinde Nikola kabul 

etmemiĢtir. Çünkü Gusinye ve Plave, Kuçka Kraina‘dan kat kat iyi verimli ve 

değerlidir 1252 . Bir sonuca ulaĢamayan komisyon, 8 Eylül 1879‘da dağılmıĢtır. 

1251 Ali Fuat Türkgeldi, age, s. 138. BOA, Ġ.M.M.S, 66/3104 

1252 ―Memorandum By Captain Sale, 14 October 1879‖, Beitullah Destani(Ed.), age, Volume I, s. 625-626 

236

d. Gusinye ve Plave Yerine Gruda, Klemendi ve Hot‟un Karadağ‟a 

Verilmesi: Kont Corti Mukavelenâmesi 

4 Aralık 1879‘da Karadağlılar ile topraklarını vermek istemeyen Arnavutlar, 

Osmanlı Devleti‘ne rağmen, Novic-Velika'da karĢı karĢıya gelmiĢlerdi. Gusinyeli Ali 

PaĢa liderliğinde Karadağ ordusuna karĢı savaĢan Arnavutlar, Karadağlıları 

Andrijeviça'ya kadar sürmüĢlerdir. Bu yenilgi üzerine Karadağlılar, Gusinye ve Plave'yi 

zor kullanarak iĢgal etmenin kolay olmadığını görmüĢlerdir 1253 . 

Dersaadet‘te bulunan Karadağ Murahhası Voyvoda Gabroye âcilen memleketine 

gitmek istemiĢtir. Sebebi ise Gusinye maddesinden dolayı Karadağlıların muharebe 

çıkartmak niyetinde olduklarının anlaĢılmasıdır. Bölgeye yapılan bazı sevkıyatlar söz 

konusudur. Prens Nikola, Gusinye'nin 3–4 gün içinde boĢaltılması, aksi takdirde 

Karadağ askerinin Gusinye'ye gireceği mesajını iletmiĢtir. Ayrıca, büyük devletlere de 

muhtıra gönderen Karadağ, Ģikâyetlerini bildirmiĢtir. Osmanlı Devleti‘nden bu 

gecikmenin bedeli olarak 2 milyon frank tazminat istemiĢ ve Berlin AntlaĢması 

hükümlerinin tamamını yerine getirinceye kadar Karadağ‘a terk edilen arazilerden göç 

eden Müslüman ahâlinin mallarına haciz koyduğunu belirtmiĢtir 1254 . Arnavutluk‘a 

çözüm için gönderilen Mehmet Ali PaĢa‘nın öldürülmesi ve ardından onun yerine 

gönderilen Ahmet Muhtar PaĢa‘nın çabalarının sonuçsuz kalması, Osmanlı Devleti‘nin 

Arnavutlar üzerindeki etkisini azaltmıĢtır. 

ġunu da belirtmek gerekir ki, Arnavutluk‘taki millî kalkıĢmayla en çok Ġtalya 

ilgilenmektedir. Avusturya‘nın Arnavutluk‘a müdahale etme potansiyelinin olduğunu 

bilen ve bundan çekinen Ġtalya, bir an evvel Osmanlı Devleti ile Karadağ arasındaki 

sorunun çözülmesi taraftarıdır. Sorun ne kadar çabuk çözülürse o kadar iyidir 1255 . 

Arnavutların Gusinye ve Plave‘nin Karadağ‘a verilmesine büyük tepki 

göstermesi üzerine 2 Nisan 1880‘de bir araya gelen Berlin Kongresi üyesi büyük 

devletlerin temsilcileri sorunu masaya yatırdılar. Karadağ ile Osmanlı Devleti arasında 

aracılık yapmak için kolları sıvayan Ġtalya temsilcisi Kont Corti, Gusinye ve Plavye 

yerine Gruda, Hot ve Klemend'in verilmesini teklif etmiĢtir. Çünkü Gruda, Hot ve 


1254 Ali Fuat Türkgeldi, age, s. 138 

1255 Armaoğlu, age, s. 540-41 

237

Klemendi çoğunlukla Katolik Arnavutlardan oluĢmaktadır. Sonuçta Hot, Gruda, 

Klemendi‘nin Karadağ‘a bırakılması yönünde görüĢ birliğine varılmıĢtır. Kont Corti adı 

verilen antlaĢmaya 1256 göre; 

Sınır denizdeki ―Vakroçi‖den baĢlayıp göle kadar gidecektir. Oradan gölü geçecek ve 

Kastrati ve Hoti Gölleri ortasından Tuzi ve Hoti Dağları zirvesinden Zam Nehri‘ne 

varacaktır. Zam Nehri‘nin yatağından GoliĢ Dağı‘nın eteğine kadar çıkacak ve Yeznika 

Dağı‘nın zirvelerini takiben VermoĢ Vadisi‘nden geçerek Stoviça Dağı‘nın tepesine 

kadar gidecektir. Liboviça Zerintin zirvelerinden geçen sınır Velika Karyesi‘ni 

Karadağ‘a bırakırken, Okra Plantya‘yı Osmanlı Devleti‘ne bırakarak sona ermektedir. 

Söz konusu yerler imza tarihinden sonraki 10 gün içerisinde boĢaltılacaktır. 

Tahliyeden 24 saat önce Karadağ Podgorica Kumandanlığına saat kaçta geçecekleri 

haber verilecek ki, Osmanlı kumandanları, söylenilen saatte geçebileceklerdir. Osmanlı 

Devleti tahliye iĢlemini gerçekleĢtirdikten sonra terk edilen arazideki olaylardan 

sorumlu olmayacaklardır. 

Terk olunan yerlerdeki ahâli mülkleri yine kendilerinin olacaktır. Fakat göç etmek 

isteyenlere PadiĢahın Kosova ve Manastır vilâyetlerinde bulunan ―Çiftlikât-ı 

Hümâyun'dan hangilerini isterlerse, Ģimdiden ihsan buyrulduğunun güzelce tebliğ 

edilmesi‖ istenmiĢtir. 

Karadağ Prensi Nikola antlaĢmayı kabul ederek II. Abdülhamid‘e Çetine Elçisi 

vasıtasıyla teĢekkür mesajı göndermiĢtir. Osmanlı Devleti Hâriciye Nâzırı Sava PaĢa ile 

Karadağ Maslahatgüzarı Gavro Vukoviç arasında 12 Nisan‘da yayınlanan 

memorandumla mesele çözüme kavuĢmuĢtur. Böylece Ġtalyan temsilcisi Kont Corti‘nin 

önderliğinde ve onun adını taĢıyan antlaĢma imzalanarak sınır belirlenmiĢtir. 18 

Nisan’da yapılan bir protokolle Berlin AntlaĢması‘na imza koyan devletler tarafından da 

kabul edilerek 1257 yürürlüğe konmuĢtur 1258 . Mayıs 1880‘de ĠĢkodra Vali ve Kumandanı 

Ġzzet PaĢa‘ya, Arnavutların Tuz ve Hot‘u boĢaltmaları için tebligat yapılmıĢtır 1259 . 

1256 AntlaĢmanın tam metni için bkz. Ali Fuat Türkgeldi, age, s. 353-356 

1257 Bazı kaynaklarda bkz. Abidin Temizer, age, s. 44-46 VermiĢ vadisi ile Hot, Gruda ve Klemendi 

yöreleri için farklı andlaĢmalar yapıldığı sonucunu uyandıran tesbitler vardır. Lakin yaptığımız 

araĢtırmalara göre Hot Gruda ve Klemendi, VermiĢ ya da VırmoĢ Vadisi aynı antlaĢmayla yani Kont Corti 

antlaĢmasıyla Karadağa bırakılmak istenen yerlerdir. Düveli Muazzama murahhasları tarafından imzalan 

protokolün tam metni için bkz. Ali Fuat Türkgeldi, age, s. 357. Beitullah Destani, age, V.2, s. 65-67. 

1258 BOA, Y.PRK BġK, 2/71. 

1259 Süleyman Külçe, age, s. 261. bkz. EKLER, Harita-2 

238

Maddelerdende anlaĢılacağı üzere Gusinye ve Plave‘nin yerine teklif edilen Hot 

Grude ve Klemend‘in verilmesini makul kılabilecek unsur olarak Hristiyan Arnavutlar 

gösterilmektedir. Yani Hristiyan Arnavutların Hristiyan Karadağlılarla bir sorun 

yaĢamayacağı sanılmıĢtır. Hiçbir Ģey Kont Corti‘nin beklendiği gibi olmamıĢtır. Hot ve 

Gruda halkı böyle bir duyum alınca harekete geçmiĢler ve aĢiret liderleri ve 

ihtiyarlarından oluĢan 26 kiĢilik bir grup, Kirby Green‘e bir bir mektup göndererek 

―kanlarının son damlasına‖ kadar savaĢacaklarını ifade ederek direniĢ sinyali 

vermiĢlerdir 1260 . Hot, Gruda, Ksatrat (Kastrati), ĠĢkirek (Skhreli) ve Repol halkı 

Karadağlılarla mücadele edeceklerini belirterek karara tepki göstermiĢler ve 4 Nisan‘da 

altı devletin ĠĢkodra'daki temsilcilerine bir yazı göndermiĢlerdir. Yazıda söz konusu 

iĢgali protesto ederek, Ģöyle denmiĢtir: 

―…Yüzyıllardan beri haĢmetmeabları Sultanımıza itaatli bir sadakatle bağlıyız. Mutlu bir Ģekilde 

yaĢadığımız hürriyetimizi teneffüs ettiğimiz için gururluyuz. Hâlihazırdaki statükomuzu ve 

kaderimizi değiĢtirecek olan herkesle savaĢacağız…‖ 1261 . 

Böylece Hot, Guruda ve Klemendi kabile liderleri bir araya gelip ―Besa Andı‖ 

içerek mücadeleye giriĢecekleri belirtmiĢlerdir. Bunun yanında ĠĢkodra, Prizren, Ġpek, 

Yakova, Debre, Elbasan ve Tirana‘ya telgraflar çekilmiĢ ve yardım istenmiĢtir 1262 . 10 

Nisan 1880 tarihinde de II. Abdülhamid‘e bir beyanname yollayarak daha önce de dile 

getirdikleri otonomi isteklerini yineleseler de, II. Abdülhamid, isteklerini kabul 

etmemiĢtir. Ama onları tamamen reddetmekten de kaçınmıĢtır. Arnavutlara taltif 

maksatlı olarak moral verici bir telgraf çekmiĢtir. Telgrafında Arnavutluk halkının 

kendisine ne kadar bağlı insanlar olduğunu bildiğini söylemiĢtir. Onlara duyduğu 

muhabbeti dile getirmiĢ ve Arnavut toprağından bir karış dahi vermenin kendisini 

rahatsız ettiğini, lâkin ―politikanın zorlaması‖ sonucu bunu yapmak zorunda olduklarını 

ifade etmiĢtir. Osmanlı Devleti‘ne sadakati olan Arnavutlar, din ve devletlerine 

gerçekten bağlılıkları söz konusuysa Hot ve Klemend taraflarını hemen Karadağ 

hükûmetine terk etmelidirler. Eğer oradaki halk arazilerindeki haklarından vazgeçerlerse 

1260 Beitullah Destani , age, Volume I, s 628-629. 


Arnavutça bir kelime olan Besa, Arnavut yemini anlamına gelir. Ayrıca Kan güden hasımlar arasında 

yeminle akdolunan anlaĢmaya da Besa denmektedir. 


239

kendilerine o araziler kıymetinde, Berat ve sair yerlerindeki Çiftlikât-ı Hümâyun‘dan 

olan arazilere iskân edilecek ve parasını da devlet karĢılayacaktır 1263 . Bazı 

yükümlülüklerden de muaf olacaklardır 1264 . Böylelikle hem kendilerini hem 

Arnavutluk‘u hem de Osmanlı Devleti‘ni büyük bir tehlikeden kurtarmıĢ olacaklardır. 

Abdülhamid buna ilaveten, Arnavutlar Hot ve Klemend'i terk etmemekte direnirlerse 

devleti tehlikeye düĢürmüĢ olacaklar ve ―Allah’ın ve kendisinin gazabına uğrayacakları‖ 

uyarısında bulunmuĢtur. Bâb-ı Âli‘nin kararı gereği tehdit için gönderilen bir fırka 

askerin gidiĢini tehir ettirdiğini belirterek 

―Allah ve Resul-i Ekrem aĢkına olsun sevdiği Arnavut ahâlisine karĢı ruhunun sevmediği bir 

muamele-i Ģedideye fırsat vermemeleri, terk etmek zorunda kaldığımız araziler Cenab-ı Hakk‘ın 

inâyeti ve Peygamber-i ZîĢân Efendimiz Hazretleri‘nin imdâd-ı ruhâniyesi ile ileride tekrar 

elimize geçeceği için kesinlikle ümitsizliğe kapılmamaları gerekir 1265 .‖ 

demiĢ ve toprakları Karadağ‘a verilen Arnavutlara moral vererek onları ikan etmeye 

çalıĢmıĢtır. 

Bir yandan Arnavutları ikna etme gayretleri sürerken diğer yandan Osmanlı 

ordusunun çıkmasının hemen ardından Arnavutların, tahliye edilen yerlere girmesi iĢleri 

tekrar çıkmaza sokmuĢtur 1266 . Ġngiltere Büyükelçiliğinde toplanan büyük devletlerin 

sefirleri, 24 Nisan 1880‘de Osmanlı Devleti‘ne protestonâme vererek Ģu durumda 

yapılacak tek Ģeyin Osmanlı Askerinin tahliyeden önceki yerine geri dönmesi olduğu 


Büyük Devletler Osmanlı Devleti‘ne sundukları ortak bildiride Osmanlı 

Devleti‘nden bölgeyi tekrar iĢgal etmesini ve Arnavutlardan temizleyerek çıkmasını 

istemiĢlerdir 1268 . Osmanlı Devleti, büyük devletler tarafından belirtilen isteğe göre 

boĢalttığı Hot ve Gruda'ya tekrar girme niyetindedir. Lâkin bunu yaparken Arnavutları 

1263 Ali Fuat Türkgeldi, age, s. 146-146 

1264 BOA, Y.A.HUS, 164/57 

1265 Türkgeldi, age, s. 146-146 

1266 Armaoğlu, age, s. 540-41 

1267 Türkgeldi, age, s 


240

incitmeden barıĢçıl bir yaklaĢımla kan dökmeden halletmek için süre istemiĢtir 1269 . 

Erkân-ı Harp mirlivalarından Veli Rıza PaĢa, dört tabur askerle birlikte ĠĢkodra‘ya 

gelerek Arnavutları ikna etmeye çabalamıĢtır. Arnavut isyancıların baĢındaki isim olan 

Hodo Bey‘e mirlivalık rütbesi vererek isyancıları baĢsız bırakıp dağıtmaya çalıĢmıĢsa da 

yeni bir lider seçerek yollarına devam etmiĢlerdir 1270 . Silahlı Katolik dağlı kabileler, 

Mirditler ve Müslüman Arnavutlar Tuzi'de toplanmıĢlardır. Orta Arnavutluk‘tan gelen 

Müslümanlarla birlikte 10.000 civarında silahlı Arnavut bir araya gelmiĢtir 1271 . 

Corti Mukavelenamesi‘ne göre Osmanlı ile Karadağ arasında tespit edilen 

sınır 1272 göz önüne alınarak sorunun halledilmesi ve mübadele maddelerinin ivedilikle 

yerine getirilmesi için düğmeye basılmıĢtır. Tahliye için gerekli askerî ve maddi destek 

de sağlanmıĢtır 1273 . Manastır‘da bulunan Gazi Ahmet Muhtar PaĢa da eĢkıya ile 

mücadele için asker talep etmiĢtir 1274 . Corti Mukavelesi‘yle tayin edilen hattın 

Arnavutlara nasihatla kabul ettirilmesi, eğer olmazsa asker marifetiyle zor kullanılarak 

tahliye edilmesi talimatı verilmiĢtir. Ayrıca, herhangi bir tatsızlığa meydan verilmemesi 

için gereken neyse yapılması istenmiĢtir 1275 . Fakat Arnavutlar nasihat heyetini kabul 

etmeyeceklerini Ferik Necip PaĢa‘ya ilettikleri için 1276 nasihat yönteminden vazgeçilmek 

durumunda kalınmıĢtır. 

Neticede, Osmanlı Devleti en azından ―AntlaĢmaya sadığız, gerekeni yapmaya 

çalıĢıyoruz.‖ görüntüsü vermeye çalıĢsa da gerçekten sorunun halledilmesi kolay 

değildir. Ġtalya‘nın büyük umutlarla ortaya koyduğu çözüm önerisinin de iĢe yaramadığı 

ortaya çıkmıĢtır. Arnavutların kararlı tutumları Berlin AntlaĢması üzerinde tekrar 

düĢünmeyi gerektirmiĢtir. Abdülhamid‘in, nüfuzunu kullanarak bölgede barıĢçıl bir 

Ģekilde çözümü bulma çabaları Arnavutların bu kararlı tutumu nedeniyle sonuçsuz 

kalmıĢtır. 

1269 Türkgeldi, age, s.145 



1272 BOA, Y.PRK.UM, 1/102 

1273 BOA, Y.PRK.KOM, 2/75 

1274 BOA, Y.E.E., 147/12. 

1275 BOA, Y.E.E., 101/16. 

1276 BOA, Y.A.HUS, 164/160. 

241

e. Ġngiltere‟nin GiriĢimleri, Gusinye ve Plave ile Ülgün‟ün 

Mübadele Edilmesi Teklifi 

Ülgün, Ortaçağ‘dan önce Adriyatik Denizi korsanlarının baĢĢehri olarak bilinen 

Adriyatik sahilinde bir kıyı kentidir. Evliya Çelebi burasının 1478‘de Fatih Sultan 

Mehmet‘in veziri Hersekoğlu Ahmed PaĢa, Venediklilerin elinden aldığını 

söylemektedir. Daha sonra ĠĢkodra Sancağı (Ġskenderiye Sancağı) Beyi‘nin hası olan 

Ülgün, 1867‘den sonra Rumeli eyaletine bağlı ĠĢkodra Vilâyeti‘nin bir kazası hâline 

getirilmiĢtir. 1879 yılı itibarıyla Ülgün‘de nüfusun büyük bir çoğunluğunu Müslümanlar 

oluĢturmaktadır. 1881‘de nüfusu 10100‘dür ve tamamı Arnavutlardan oluĢmaktadır 1277 . 

Evliya Çelebi, 17. yy‘da 1651-1653 yılları arasında yaptığı Rumeli seyahatinde Ülgün 

hakkında bilgiler vermektedir. ĠĢkodra Sancağı‘na bağlı 150 akça geliri olan bir kaza 

olarak bahseden Evliya Çelebi, Ülgün‘ün Voyvodası ve 700 kale muhafızının olduğunu 

belirtilmektedir 1278 . 

Kont Corti Mukavelesi‘nin iĢe yaramaması üzerine fikir babalığını Ġngiltere‘nin 

yaptığı bir çözüm planı ortaya atılmıĢtır. Daha önce de Avrupa elçileri tarafından 

Osmanlı Devleti‘ne verilen bir notada, Berlin AntlaĢması‘ndaki yerlerin teslimi 

uygulanamazsa bunun yerine Ülgün‘ün teslim edilmesi gündeme getirilmiĢtir. Ağustos 

1878‘de yayınlanan bu nota Arnavutlar tarafından terki imkânsız olduğu bilindiği için 

baĢkaca altarnatifler uygulanmıĢtır 1279 . 

Aradan geçen 2 yıl içerisinde Ġngiltere‘de Liberal Parti iktidara geçmiĢtir. Liberal 

Parti‘nin liderliğini ise Türk düĢmanlığıyla ön plana çıkan William Gladstone 

yapmaktadır. Ġngiltere‘deki bu yönetim değiĢikliği Ġngiltere‘nin Osmanlı Devleti ile 

ilgili politikalarında çok ciddi bir değiĢiklik yaĢanmasına neden olmuĢtur. Abdülhamid‘i 

endiĢelendiren bu değiĢikliğin ardından 1280 Ġngiltere BaĢvekili Gladstone, ―küçük 

1277 Ġngizilizce Ulcinj, Arnavutça Ulqin ya da Ulqini, Karadağca/Sırpça kiril: Улцињ, Ġtalyanca: Dulcigno, 

Yunanca: Ολοκαίνιον, Olokénion) olarak geçmektedir. Ülgün‘de 1881 yılındaki verilere göre 8400 

müslüman, 1500 Katolik, 200 Yunan-Ortadoksu‘nun yaĢadığı söylenmektedir. Peter Bartl, age, s. 206. 

1278 Evliya Çelebi; age, s. 228, Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, s. 346 

1279 BOA, Y.E.E., 101/15 

1280 40 yıldır ―Turcophil‖ bir politika izleyen Ġngiletere nisan 1876daki Bulgar ayaklanmasındaki Osmanlı 

tavrı nedeniyle Haziran 1876‘da zaten fazlasıyla ajite olmuĢtur. Ġngiltere halkı, Gladston‘un yazdığı ―The 

Bulgarina Horrors And The Question Of Hte East‖ adlı eserininin 200 bin kopye basılması ile birlikte 

tamamen Osmanlı aleyhine dönmüĢtür. M.S. Anderson, age, s. 221, 184 

242

devletlerin hamisi‖ rolüne bürünerek özellikle haklarını savunmaya değer gördüğü 

Karadağ için büyük çaba sarfetmiĢtir 1281 . Ġngiltere‘nin bu politikası, Osmanlı Devleti‘ni 

―koruma‖ politikasından ―parçalama‖ politikasına geçiĢ dönemidir 1282 . Gladstone‘un 

Disraeli‘nin yürüttüğü Osmanlı Devleti‘nin birliği politikasını bir kenara itip Balkan 

milliyetçiliğini destekleyen politikası, Ġlber Ortaylı‘nın deyiĢiyle, ―Tarihin son Roma 

Ġmparatorluğu‘nun‖ gerilemesine neden olmuĢtur 1283 . 

Ġtalya‘nın aracılığıyla 12 Nisan 1880‘de yapılan Kont Corti AntlaĢması‘nda, 

antlaĢmada yaĢanılan fiyaskonun sorumlusu olarak Osmanlı Devleti‘ni gören Ġngiltere 

DıĢiĢleri Bakanı Lord Grandville, 1284 4 Mayıs 1880‘de, içinde Karadağ‘ın meĢru 

isteklerinin desteklenmesinin de bulunduğu bir teklif paketi hazırlayarak büyük 

devletlere sunmuĢtur 1285 . Berlin AntlaĢması‘nın bazı maddelerinin yerine getirilmesinin 

bir Avrupa sorunu olduğunu söyleyen Gladstone, altı devletin Ġstanbul‘daki elçileri 

vasıtasıyla Osmanlı Devleti‘ne nota verilmesini istemiĢtir. Karadağ ve Yunanistan‘da 

sözlerin vakit geçirilmeden bir an evvel yerine getirilmesini isteyen Gladstone, 

Arnavutlara da ―özerklik‖ verilmesi gerektiğini savunmuĢtur. Söz konusu paket 11 

Haziran 1880‘de elçiler kanalıyla Bâb-ı Âli'ye sunulmuĢtur 1286 . Osmanlı Devleti‘nin, 

Karadağ‘a yönelik sözlerini yerine getirmezse geciktirmeden dolayı oluĢabilecek vahim 

neticelerin sorumlusunun kendisi olacağı da ilave edilmiĢtir. Osmanlı Devleti Kont Corti 

AntlaĢması‘nı uygulamamakla ve Karadağ‘a bırakılan yerlerin Arnavutlar tarafından 

zaptına göz yummakla suçlanmıĢtır. Büyük devlet elçilerinin ayrı ayrı Bâb-ı Âli‘ye 

sundukları notada, Arnavutlar ile Karadağlılar arasında meydana gelebilecek herhangi 

bir çatıĢmadan Osmanlı Devleti‘nin sorumlu olacağı ifade edilmiĢ ve Corti 

AntlaĢması‘nın ―fiilen‖ ve ―serian‖ uygulanması istenmiĢtir 1287 . 

Arnavutların önlenemeyen direniĢi üzerine Ġngiltere; Karadağ ve Osmanlı 

Devleti arasındaki sorunu gündeme getirerek çözüm için derhal toplanılmasını istemiĢtir. 

1281 Joan Haslip, age, s. 190 

1282 Armaoğlu, age, s. 541 

1283 Ġlber Ortaylı, ―Son Universal Ġmparatorluk ve II. Abdülhamid‖ age, s. 896 

1284 Türkgeldi, age, s144. 

1285 BOA, Y.A.HUS, 164/83. 

1286 BOA, Y.A.HUS, 165/22. 

1287 Türkgeldi, age, s. 144, 358. 

243

Büyük Devletler, 16 Haziran 1880'de Berlin‘de bir araya gelerek Karadağ ve Yunanistan 

sorunlarını görüĢmüĢlerdir 1288 . 26 Haziran 1880‘de Ġngiltere kabinesi Karadağ-Osmanlı 

arasındaki sınır sorununa alternatif bir çözüm önerisi sunmuĢtur. Buna göre; Hot ve 

Grode arazisine denk ĠĢkodra ve Adriyatik Denizi arasında Ülgün‘ü de içinde 

bulunduran Boyana Nehri‘ne kadar olan arazinin Karadağ‘a terki ve tashih-i hudut 

çalıĢması yapılması, Arnavutların tepkisini azaltmak için de yine Osmanlı Devleti‘ne 

bağlı olmak kaydıyla, otonom bir Arnavutluk Devleti kurulmasını teklif etmiĢ; ama 

karĢılık bulmamıĢtır. Bunun yerine, Arnavutlara en azından meĢru emellerine 

gerçekleĢtirmeleri için kolaylıklar sağlanmasını ve onlara idari bazı ayrıcalılar 

tanınmasını istemiĢlerdir 1289 . 

Karadağ‘da bu geliĢmeler olurken diğer taraftan Ġngiltere‘nin Ġstanbul 

Büyükelçisi Goshen, özel ve önemli bir mesajı iletmek için huzura kabul edilmiĢtir 1290 . 

PadiĢahın huzurunda Ġngiltere Elçisi “Eğer Zât-ı Şahâne, bahis konusu kasabaları 

teslimi reddederse İngiltere donanması Zât-ı Şahânenin toprakları içinde bulunan ve adı 

şimdilik açıklanmayacak olan büyük bir limanı işgal edecektir.” diyerek PadiĢahı açıkça 

tehdit etmiĢtir. Fakat Sultan Abdülhamid kararlılığını bozmamıĢtır. Ülgün ve Bar‘ın 

verilmesini net bir dille reddetse de bunu bir blöf olarak algılayan Ġngiltere, savaĢ 

gemilerini harekete hazır hale getirmiĢtir 1291 . Bu arada Ġngiltere‘nin iĢgalle tehdit ettiği 

yer, Ġzmir Limanı‘dır 1292 . Ayrıca, Ülgün‘e ortak bir donanma göndereceklerini ve 

Osmanlı Devleti‘nin de kendilerine destek olmasını istemiĢlerdir 1293 . Buna karĢın 

Hıristiyan ya da Müslüman, neredeyse bütün Arnavutlar, topyekün mücadeleye 

giriĢmiĢlerdir. 

Hariciye Nazırı Abidin PaĢa 18 Ağustos‘ta altı devlet temsilcilerine verdiği 

cevapta Tahdid-i Hudut Mukavelenâmesi tanzim edilmesini istemiĢtir. Ayrıca Gusinye 

ve Plave‘nin boĢaltılması yerine Ülgün‘ün boĢaltılmasına olumlu bakıldığını söylemiĢtir. 


1289 Belgenin tam metni için bkz. Türkgeldi, age, s. 364. 

1290 BOA, Y.PRK.TKM, 3/16 

1291 Bu hadise Ġngiliz elçisiyle Abdülhamidin bağlarını koparmıĢ ve Osmanlı Ġngiliz iliĢkileri neredeyse 

kopma noktasına gelmiĢtir. Joan Hoslip, age, s. 192-194 

1292 Malcolm Maccoll, The Sultan And The Powers, Longmans, Green And Co. London Newyork and 

Bombay 1896, s. 43-44 

1293 Thomas Erskine Holland (ed), age, s. 295 

244

Verimli stratejik bir araziye sahip olan Ülgün‘ü terk etmekteki maksadın bir takım 

çatıĢmaların ve savaĢın önüne geçmek olduğunu söyleyen Abidin PaĢa, Ülgün‘ü 

boĢaltmak için verilen 21 günlük sürenin çok az olduğuna değinerek birkaç hafta daha 

ilave edilmesini istemiĢtir. 17 Eylül 1880‘de yeni DıĢiĢleri Bakanı Âsım PaĢa 

gönderdiği takrirde, Ülgün ahâlisinin büyük bir kısmının Müslüman olduğu ve 

―hükûmet-i ecnebiyye tabiiyyetine girmekten nefret eden bir memleketin‖ o kadar kolay 

boĢaltılamayacağını belirtmiĢtir. Orada yaĢayan Arnavut halkı kaderlerine razı etmek 

için onları ikna etmek ve onların Osmanlı Devleti topraklarında iskânlarını sağlamak 

için bölgeye taburlar sevk edilmiĢtir. Hicret edeceklere Emlak-i Emriyye‘den tahsis 

olunan araziler için gerekli para gönderilmiĢtir. BoĢaltma süresinin birkaç hafta 

uzatılması istenmesine karĢın 1294 Osmanlı Devleti‘ne ve sınırlarındaki Arnavutlara baskı 

uygulamak için 1295 Altı Devletin Ülgün‘e donanma göndermesi Ġngiltere‘nin Gladstone 

politikasından ileri gelmektedir. Bu Ģekilde kaba kuvvetin nasıl sonuçlar doğuracağının 

çok iyi bilen ve bu konuda cebir kullanmanın yanlıĢ olacağını düĢünen Osmanlı Devleti, 

kendi halkına karĢı ―arzu etmedikleri bir hükûmete tâbi olmaları‖ için ―diyaneten ve 

siyaseten‖ hiç de doğru olmayan bir muameleye zorlamaktadır 1296 . 

Her ne kadar 3 Ağustos‘ta büyük devletler, verdikleri notayla, Ülgün‘ün teslim 

edilmemesi hâlinde savaĢ gemilerini Adriyatik‘e demirleyeceklerini bildirseler de 

aslında 21 Temmuz‘da Osmanlı Devleti Londra ve Roma Sefâretinden gelen telgraflarla 

böyle bir harekâttan haberdar olmuĢtur 1297 . Büyük devletler, Osmanlı Devleti‘nin bir 

takım ihmalleri olsada Karadağ sorununu çözmek için elinden geleni yaptığını 

bilmektedir. Bu gösterinin tek amacı, topraklarını vermek istemeyen Arnavtuları 

korkutmak içindir 1298 . 

1294 Belgenin tam metni için bkz. Türkgeldi, age, s. 368-369 

1295 Armaoğlu, age, s. 541 

1296 Türkgeldi, age, s. 368-369 

1297 BOA, Y.A.HUS, 165/21. 

1298 BOA, Y.PRK.ASK, 4/36. Constantine A. Chekrezi, age, s.53. Dubrovnik (Raguza) Limanı‘na 

demirleyen Altı Devlet donanması 3 Fransız, 2 Ġngilzi, 2 Avusturya, 2 Ġtalyan, 1 Rus ve 1 Alman 

gemisinden oluĢmaktadır. Peter Bartl, age, s. 207-208. 

245

Gönderilen donanma 1880 Eylül ayında Ülgün‘e varmıĢ ve yaklaĢık 2 ay orada 

kalmıĢtır 1299 . Bu sadece bir gözdağı, bir tehdit niteliğindedir. Zira kaptanlara, ateĢ 

etmeme emri verilmiĢtir. Tehdit iĢe yaramamıĢ ve Ülgün‘ü Karadağlılara vermemekte 

kararlı olan Arnavutlar direniĢe geçmiĢlerdir. Diğer taraftan Osmanlı Devleti‘nin tahliye 

iĢini ağırdan alması ve Arnavutlara karĢı güç kullanmaktan ziyade onları ikna yoluyla 

çıkartma çabası göstermesi Ülgün‘ün tahliyesini geciktirmiĢtir. Ġngiltere Osmanlı 

Devleti‘nin bu ―umursamaz‖ tavrına kızmıĢ ve Rusya ve Ġtalya‘yı yanına alarak Ġzmir‘i 

iĢgal etmeyi teklif etmiĢtir 1300 . Ġtalya ve Rusya‘nın desteklemesine karĢın bu teklifi, 

Avusturya-Macaristan ve Fransa yeni sorunlar yumağı oluĢturacağı düĢüncesiyle 

desteklemekten kaçınmıĢtır. Ġngilizler her Ģeye rağmen donanmasını Ragusa önlerinden 

Kotor‘a sevk etmiĢtir. Gerekçe olarak da mevsim Ģartlarını öne sürse de bunun bir tehdit 

olduğu çok açıktır. Lâkin, Ġzmir konusunda devletlerden tam desteği göremeyince bu 

giriĢimden vazgeçmek zorunda kalmıĢtır 1301 . 

Zor durumda kalan Abdülhamid, Büyük Devletlerin baskılarına karĢı 

Almanya‘dan yardım ve destek istemiĢtir. Abdülhamid‘in Ġngiltere‘ye karĢı kullandığı 

unsurlardan biri olan Rusya‘nın, Uzak Doğu‘da ve Türkistan‘da seferlerle uğraĢması 

nedeniyle boĢluk oluĢmuĢtur. Abdülhamid, bu kez Ġngiltere‘ye karĢı Avrupa‘da yeni bir 

güç olarak ortaya çıkan Almanya faktörünü kullanma yoluna gitmiĢtir. Coğrafi 

bakımdan da Almanya‘dan zarar gelmeyeceğini göz önüne alan Sultan Abdülhamid, 

Almanya Sefirine bizzat baĢvurarak Ülgün‘den çekilme konusunda devletlerin teminat 

vermeleri için Almanya‘nın desteğini istemiĢtir 1302 . II. Abdülhamid, Almanya 

Ġmparatoru I. Wilhelm‘e yazdığı telgrafta, devletlerin donanmalarının Osmanlı 

Devleti‘ni ―maddeten ve manen‖ çok güç duruma düĢürdüğünü ve sorunu daha karmaĢık 

hâle getirdiğini söylemiĢtir. Ġmparatordan devletlere müdahale etmesini isteyen 1303 

Abdülhamid, ―Avrupa kabinotlarına müracaat etmesini Asaletli Prens Bismarck 

Hazretleri’ne emir buyurmanızı rica ederim.‖ diyerek Almanya‘dan yardım 

1299 BOA, Y.PRK ASK, 4/49. Francis Seymour Stevenson, A History Of Montenegro, Elibron Classics, 

London 2005, s. 202, 


1301 Türkgeldi, age, s. 160 

1302 Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya AÜDTCF yay, Ankara 1970, s. 126. 

1303 BOA, Y.PRK.NMH, 1/99. 

246

istemiĢtir 1304 . Abdülhamid ayrıca Alman Ġmparatoruna Karadağ meselesine gösterdiği 

olumlu tavır nedeniyle ―iltimasnâme-i hümâyun‖ yazmıĢtır 1305 . 

Baskılara daha fazla dayanamayan II. Abdülhamid, Altı Devletin Ġzmir 

Limanı‘nı kuĢatma konusunda ihtilafa düĢtüklerini ve ittifaklarında delik açıldığını 

görünce Ülgün‘den kesin olarak çekilme kararı almıĢtır 1306 . 

Durumdan ve gidiĢatdan hiç hoĢnut olamayan Ülgün halkı memleketlerinin 

Karadağ‘a terk edilmemesi için devletlerden teminat istemiĢler, eğer bir teminat 

veremezlerse Karadağ‘a saldıracaklarını belirtmiĢlerdir 1307 . Sultan Abdülhamid ise 

Ülgün terk edildikten sonra Ģifahen verilen donanma gösterisinin bitirileceği sözlerine 

inanmamıĢtır. Büyük Devletlerin amacının Osmanlı Devleti‘ni ―bir kuru topraktan‖ 

ibaret bırakmak olduğunu ve bu nedenle yazılı bir teminat alınmasının elzem olduğunu 

söylemiĢtir 1308 . Böylece, Gusinye ve Plave‘nin yerine Ülgün‘ün belirli Ģartlarda terk 

edilebileceği belirtilerek bazı esasların yerine getirilmesi ve tarafsızlık konusunda 

devletlerden teminat vermeleri istenmiĢtir 1309 . Karadağ‘a, terk olunacak yerlerdeki 

halkın mallarına, dinlerine ait meseleler Berlin AntlaĢması‘nda zaten teminat altına 

alınmıĢtır. Abdülhamid‘in böyle bir teminat istemesindeki neden, donanma gösterisini 

yapan Altı Devletin Ülgün‘ün boĢaltılmasından sonra baskılarına devam edip Yanya 

meselesinde de Osmanlı aleyhinde çalıĢmalar yapacağı ve baskı oluĢturacağı 

endiĢesidir 1310 . 

Teslim Ģartlarını içeren bir mukavelenâmenin de imzalanmasını isteyen Osmanlı 

Devleti, Ülgün kasaba ve kazasından çekilmesinin iyi niyet göstergesi olduğunu ve 

donanma nümayiĢinin de çekilmenin ardından sona ereceğini ümit etmekte olduğunu 

bildirmiĢtir. Devir teslim ile ilgili detaylar ise yine bu mukavelenâmede belirtilecektir. 

Terk ve teslim iĢlemini yürütmek için Osmanlı Devleti, Meclis-i Vükelâ kararıyla Rıza 

PaĢa‘ya talimat verilmesi üzerine Rıza PaĢa 10 Ekim 1880‘de 6 tabur askerle birlikte 

1304 Belgenin tam metni için bkz Türkgeldi, age, s. 380-381 

1305 BOA, Y.PRKA 2/81 


1307 BOA, Y.PRKA, 2/79 

1308 Sultan II. Abdülhamid Han, age, s. 76-77 

1309 BOA, Y.E.E., 76/83, BOA, Y.PRK HR, 5/35 


247

uygulama için derhal bölgeye hareket etmiĢtir 1311 . Diğer taraftan Ülgün‘ün teslimi için 

Amiral Simor‘un tanıdığı süre de son bulmuĢtur 1312 . Söz konusu teslim Ģartlar Meclis-i 

Vükelâ‘ca hazırlanarak rapor hâlinde büyük devletlere sunulmuĢtur 1313 . 

Osmanlı Devleti, Ülgün‘ü Karadağ‘a terk etme kararı almasına ve bunu 

uygulamaya koymasına rağmen büyük devletlerin donanmaları hâlâ Adiyatik‘te demirli 

vaziyette duruyordu. II. Abdülhamid, donanma gösterisinden bir an önce vazgeçilmesini, 

zira Ülgün meselesinde üzerlerine düĢeni yaptıklarını söylemiĢtir 1314 . ĠĢkodra Valisi 

Rıza PaĢa, 16 Kasım‘da Osmanlı Devleti‘ni temsilen Miralay Bedri Bey‘i Karadağ 

sınırları içindeki Rijeka‘ya göndererek, Karadağ memurlarıyla görüĢtürmüĢ ve Ülgün‘ü 

boĢaltma Ģartları Karadağ‘lı yetkililere sunulmuĢtur. Buna göre: 

1. ĠĢkodra'nın doğu bölgelerinin statüleri korunacak 

2. Emlak-ı Mevkufa (vakıf malları) akıbeti bir anlaĢmayla belirlenecek 

3. Ülgün Müslümanları ticaret gemilerinde Türk flamaları taĢıyabilecek 

4. Göç etme serbestiyeti sağlanacak 

5. Karadağ lehine daha baĢka toprak talepleri olmayacaktı 1315 . 

6. Teslim edilecek bölgedeki Türk harp malzemeleri Osmanlı Devleti‘ne teslim 

edilecek 1316 

Ülgün‘ün devir teslimi için görevlendirilen Miralay Bedri Bey ile Karadağ 

memuru anlaĢmaya varamamıĢlardır. Ülgün boĢaltılmadığı takdirde donanma 

nümayiĢinin devam edeceğini sefirleri kanalıyla Osmanlı Devleti‘ne hatırlatan Düvel-i 

Sitte, baskısını artırmıĢtır 1317 . 

Diğer taraftan Arnavutlar ĠĢkodra‘da büyük devletlerin konsoloslarına 

protestonâmeler göndererek Ülgün‘ün terkine karĢı çıktıklarını Ülgün‘ün silah zoruyla 

Karadağ‘a teslim edilmesi yönünde herhangi bir giriĢim olduğu takdirde nereden gelirse 

1311 BOA, Y.E.E., 101/29. Türkgeldi, age, s. 162. Nuray Bozbora, Osmanlı Yönetiminde Arnavutluk ve 

Arnavut Ulusçuluğu'nun GeliĢimi, Boyut Yayın Grubu, Ġstanbul, 1997, s. 200-202 

1312 BOA, Y.PRK PT, 1/31 

1313 BOA, Y.E.E., 100/39. BOA, Y.E.E, 100/43. Buna göre, 1. Devletler donanma gösterisinden 

vazgeçecekler, 2. Terk olunan kasaba ahâlisi din, mesken ve hayatlarını ilgilendiren konularda, can mal ırz 

güvenliği din ve mezhepleri ve hukukları korunacak teminat altına alınacak. 3.Müslüman ve Katolik 

halkın hakları garanti edilecekti. 4.Podgorica hattı hududu devletlerce kabul olunacaktır Türkgeldi, age, s. 

156. Peter Bartl, age, s. 208 

1314 BOA, Y.E.E., 100/41. BOA, Y.E.E., 100/40. 



1317 Türkgeldi, age, s. 163. 

248

gelsin Hıristiyan ve Müslüman bütün Arnavutların birlikte mücadele edeceklerini 

bildirmiĢlerdir. Bunun üzerine Osmanlı Devleti, Ülgün‘ü boĢaltmak için Arnavutlara güç 

kullanma kararı almıĢ ve Ekim 1880‘de Selanik vilâyetinde bulunan MüĢir DerviĢ 

PaĢa‘yı Arnavutluk‘a kendine bağlı Arnavut kuvvetlerini Ülgün‘den çekmek üzere 

Fevkalade kumandan olarak göndermiĢtir. DerviĢ PaĢa, 4 Kasım 1880‘de Ġstanbul ve 

Mecidiye gemileriyle 1300 kiĢilik bir askerî kuvvetle Ülgün‘e gelmiĢtir 1318 . 

Zaten DerviĢ PaĢa Ülgün‘ün Karadağ‘a bırakılmasının geciktirilmesinin bir 

kısım sakıncalar doğuracağını belirterek bu bölgenin ya Karadağlılarca iĢgaline müsaade 

edilmesini ya da Osmanlı askerinin Ülgün‘e girerek Osmanlı idaresini isteyenleri oradan 

çıkarması ve geri kalanının bırakılmasını tavsiye etmiĢtir 1319 . Konu Meclis-i Vükelâ‘da 

görüĢülerek ikinci seçeneğin daha uygun olduğu belirtilmiĢ ve Osmanlı Devleti 

tabiiyyetinde kalmak isteyenlerin Osmanlı askeri himayesinde yeni çizilen sınıra 

nakledilmesi öngörülmüĢtür. Yerlerinde kalmak isteyenlerin bunda serbest olduğu 

ahâliye ilan edilmiĢtir. Ülgün‘ün teslimi için bir gün ve saat kararlaĢtırılarak Karadağ 

askerine, usulüne uygun bir Ģekilde teslim edilip gerekli teslim evrakları aldıktan sonra 

Ülgün‘den tamamen çıkılması talimatı verilmiĢtir 1320 . 

ĠĢkodra Fevkalade Kumandanı DerviĢ PaĢa‘ya Sait PaĢa tarafından yazılan bir 

telgrafta da gerekirse güç kullanmaktan çekinmemesi belirtilerek Ülgünlülere; daha önce 

Gusinye ve Plave, Hot, Grode ve Klemend‘in boĢaltılması konusunda zamandan istifade 

ederek geciktirilmesi ve ağırdan alınması gibi bir durumun söz konusu olduğu, ama 

Ülgün konusunda kesinlikle böyle yapılmaması, bir an evvel boĢaltması gerektiğinin 

hatırlatılması DerviĢ PaĢa‘dan istenmiĢtir 1321 . Zira ayaklanma çıkaran ve direnen kiĢilere 

her türlü Ģiddetli tedbir uygulanması yönünde Hükûmet-i Seniyye‘nin aldığı karara 

uymaya davet etmiĢlerdir. Ülgünlülere, karara uydukları takdirde PadiĢahın iradesiyle 

kendilerine arazi, mal ve mülk verileceği, zarara uğratılmayacağı ilan edilmiĢtir. Tüm bu 


1319 BOA, Y.PRK.MYD, 1/59. 

1320 Türkgeldi, age. s. 164 


249

uyarılara ve iyi niyete rağmen ayaklanmaya ve direnmeye giriĢenler hakkında gerekenin 

yapılacağı söylenmiĢtir 1322 . 

DerviĢ PaĢa‘ya verilen bu talimat üzerine ĠĢkodra‘dan Osmanlı askeriyle birlikte, 

ayaklanma giriĢiminde bulunanlara zor kullanarak ayaklanmayı bastırmıĢ ve 23 Kasım 

1880‘de Ülgün‘e girmiĢtir. Karadağ‘dan bir memur göndermelerini isteyerek Osmanlı 

Devleti Murahhası Bedri Bey ve Karadağ memuru arasında mukavelenâme hazırlanarak 

26 Kasım‘ı 27 Kasım‘a bağlayan gece (1880) Karadağlılar Ülgün‘e girmiĢtir 1323 . Aynı 

gece Asım PaĢa tarafından Büyük Devletlerin elçilerine de bildirilmiĢ ve 5 Aralık 

1880‘de donanma gösterisine son verilmiĢtir 1324 . 

Diğer taraftan, Ülgün‘ün Karadağ‘a terki, baĢta Ġngiltere olmak üzere 1325 büyük 

devletler kamuoyunda sevinçe karĢılanmıĢtı 1326 . 1876‘da yayınladığı broĢürle Osmanlı 

Devleti‘nin Balkanlar‘daki politikasını acımasızca eleĢtiren ve Balkan halklarının 

―ezildiğini‖ söylerek Ġngiliz kamuoyunu etkileyen Gladstone, baĢa geçtikten sonra da 

Ülgün‘ün Karadağ‘a bırakılması konusunda Karadağ‘a verdiği destek gerek Karadağ 

halkı gerekse de Prens Nikola tarafından takdirle karĢılanmıĢtır. Glanstone‘un politikası 

nedeniyle Ġngiltere‘yi en büyük dost olarak gören Prens Nikola, Karadağ halkının ona 

karĢı büyük bir sevgi duyduğunu söylemiĢtir 1327 . 

Olumlu tepkilerin yanında olumsuz tepkiler de çoktur. Mısır ümerasından 

Mirimiran Ülgünlü Ġsmail PaĢa, Ülgün‘ün Karadağ‘a terkine karĢı çıkmıĢtır. Tepkisini 

muhalif tarzda çeĢitli mektuplar ve makaleler yazarak basın yayın yoluyla gösteren 

Ġsmail PaĢa‘nın bu yazılarında istiklâl ve muhtariyet fikri ağır basmaktadır. Söz konusu 

bu ―fesat mektupları‖nın derhal önüne geçilmiĢ ve yayını yasaklanmıĢtır 1328 . 

Halk da çok büyük tepki göstermiĢ ama karar kesin olduğu için ancak tepkileri 

azaltmak için nutukçular gönderilere halk teskin edilmeye çalıĢılmıĢtır. Karadağ sınırı 

dahilinde kalacak olan Arnavutların can ve mal güvenliğinin korunacağı teminatı verilse 

1322 Belgenin tam metni için bkz. Türkgeldi, age, s. 385-386 

1323 BOA, Y.E.E., 101/66. BOA, Y.E.E., 101/61 

1324 BOA, Y.PRK.KOM, 2/87. Ali Fuat Türkgeldi, age, s. 166 

1325 BOA, Y.PRK.HR, 05/38 

1326 BOA, Y.A.HUS, 165/141 

1327 William Le Queux , An observer in the Near East, Doubleday, Page & Company, New York 1907, 

s. 32. 

1328 BOA, Y.PRK.BġK, 3/65. 

250

de 1329 , bu hadise yeni bir göç dalgasına neden olacak ve gerek muhacirlerin malları 

gerekse borçları iki devlet arasındaki sorunlar arasında yerini alacaktır. 

Neticede çoğunluğu Arnavut Müslümanlardan oluĢan Ülgün ve Bar, Gusinye ve 

Plave‘nin yerine Karadağ‘a bırakılmıĢtır. Büyük devletlerin tümünün desteği alınarak 

yapılan bu mübadelenin etkisi uzun yıllar devam edecektir. Var olan bir sorun çözülmüĢ 

lakin çözüm, birçok sorunu da beraberinde getirmiĢtir. 

Arnavutlar yıllarca bağlı bulundukları devletin kendilerine sahip çıkmayarak 

büyük devletlere boyun eğmesini hazmedememiĢlerdir. Osmanlı Devleti, DerviĢ PaĢa 

kumandasında üzerlerine ordu gönderdiğinde ―bütün dünyanın kendilerine cephe aldığı 

hissine‖ kapılmıĢlardır. Arnavut aĢiret reislerinden Gusinyeli Ali PaĢa, Sultan 

Abdülhamid'e ithafen “Bu ana kadar seni babam olarak görüyordum; ama beni senden 

ayırdığından ve Karadağ’ın eline bıraktığından beri artık senin değilim.” diyerek 

kırgınlığını dile getirmiĢtir. 1330 

Avusturya-Macaristan ve Ġtalya‘nın kendi çıkarlarını gözeten bir politika 

uygulayarak Arnavutlara destek sağlaması, Arnavutluk milliyetçiliğinin yükselmesine 

neden olmuĢtur 1331 . Özellikle Ġtalya ile yaptıkları ticaretlerle, Arnavutlar arasında yeni 

bir zümre oluĢmuĢtur. Büyük devletlerin çıkar çatıĢmaları ve yurt dıĢında bulunan 

Arnavutların Arnavut dili, edebiyatı ve kültürü üzerine çalıĢmalar yapmaları Arnavut 

milliyetçiliğini tetikleyen etmenlerdendir 1332 . 

Küstürülen Arnavutların devlete bağlılıklarını sağlamak için Abdülhamid, Hasan 

PaĢa‘yı Prizren, Gusinyelı Ali PaĢa‘yı da Ġpek Mutasarrıflığına getirmiĢtir. TergoviĢte 

ormanları Gusinyeli Ali PaĢa‘ya ihsan edilerek gönlü kazanılmıĢtır 1333 . Böylece, 

Arnavutluk tekrar merkezî hükûmetin hâkimiyeti altına girmiĢ, kontrol tamamen 

sağlanmıĢtır. Arnavut Ġttifakı 1334 bölgedeki hâkimiyetini yitirmiĢtir 1335 . 

1329 BOA, Y.PRK.ASK, 4/56. 

1330 Misha Glenny, Balkanlar, Çev. Mehmet Harmancı, Sabah Kitapları, Ġstanbul 2002 s. 143 

1331 Banu ĠĢlet Sönmez, II. MeĢrutiyetle Arnavut Muhâlefeti, YKY, Ġstanbul 2007, s. 15 

1332 Bilgin Çelik, Ġttihatçılar ve Arnavutlar : II. MeĢrutiyet Dönemi‟nde Arnavut Ulusçuluğu Ve 

Arnavut Sorunu, Büke yay., Ġstanbul 2004, s. 33 

1333 Süleyman Külçe, age, s. 265-267 

1334 Arnavutluk Ligi‘nin amaçlarından birisi Yanya'yı Yunanistan‘a verdirmemekti. 1881 de bunu 

baĢarmıĢlardır. Ġkinci hedefleri ise özerkliktir. Aralık 1881 de geçici Arnavut hükûmetini ilan eden ve 

ġubat 1881'de Debre'de bir kongre toplayan Arnavutlar Süleyman VokĢi önderliğinde ayaklanma 

251

D. KRANYA KASABASININ AĠDĠYETĠ SORUNU ve GUSĠNYE 

TARAFINDAKĠ KARADAĞ SINIRININ BELĠRLENMESĠ 

Kranya kasabası, iki devlet arasında ihtilaf olan mevzulardan biriydi. ĠĢkodra 

Gölü‘nün batısında yer alan Kranya Nahiyesi, Berlin AntlaĢması‘yla Karadağ‘a 

bırakılmıĢtır. Ama halk Osmanlı Devleti‘nden ayrılmak ve kopmak istemiyordu. ġubat 

1883‘te, eğer öleceklerse de Osmanlı topraklarında ölmek istediklerini dile getirmiĢlerdi. 

Osmanlı Devleti ise antlaĢmayı delmek istememiĢtir. Ülgün ve Gusinye hadisesinde 

olduğu gibi büyük devletleri duruma müdahil etmenin zararlı olacağını düĢünüyordu. 

Karadağ‘ı ―akça kuvvetiyle ikna― yönetimiyle sorunun çözülebileceği ihtimali de 

Karadağ Prensinin böyle bir durumda Düvel-i Muazzamaya haber vermekteki ısrarı 

nedeniyle zor görünmektedir. Üçüncü çözüm yolu ise Kranya‘daki ahâlinin Osmanlı 

topraklarına hicret ettirmektir. Hicret edecek olanlara da terk edecekleri araziye mukabil 

iki üç misli arazi verilmesi, hanelerinin inĢa edilmesi ve yol masraflarının da hazineden 

karĢılanması gibi kolaylıklar sağlanacaktır. Ayrıca, hicret eden halktan kendi rızasıyla 

geldiklerine dair yazı da alınacaktır. Fakat bu maddenin de Kranya halkına ―akça 

kapısı‖nı aralayacağı ve sınırdaki diğer ahâliyi de harekete geçireceğinden kötü sonuçlar 

doğrubilme ihtimali vardır 1336 . 

Karadağ ise Kranya‘nın kendisine bırakılmasını istemiĢtir. Hatta bu amaç doğrultusunda 

bir kıta Karadağ askeri Kranya‘ya girmiĢ 1337 , daha sonra statüko hattının korunması 

konusunda anlaĢmıĢlardır. Bu sefer Hot, Guruda, Kastrati, EĢkirel, Garije, Noplik, 

Repol‘ün reisleri statüko hattına karĢı çıkmıĢlardır 1338 . Hâl böyle olunca Kranya hududu 

tespit çalıĢmaları da ileriki bir tarihe ertelenmek zorunda bırakılmıĢtır. 

teĢebbüsünde bulunuca II. Abdülhamid, DerviĢ PaĢa komutasında 20. bin kiĢilik bir ordu göndererek 

isyancıları dağıtmıĢ elebaĢlarını Rodos‘a ve Anadolu'ya sürgün ettirmiĢtir. Münir Akçatepe, ―Kosova‖ 

DĠA, C.26, TDVY, Ankara 2002, s. 218. Sürgün edilenler arasında ölüme mahkum edilen fakat daha 

sonra affedilen Abdül Frasheri ve 4000 kiĢi vardır. Gerorges Castellan, age, s. 376, Yanya valisi Mustafa 

Asım PaĢa yakaladığı Arnavut Ġttifakı elebaĢlarını tutuklayıp Çanakkale‘ye göndermiĢtir. Peter Bartl, age, 

s. 211-212. 

1335 Peter Bartl, age, s.217 

1336 BOA, Y.E.E., 100/10 

1337 BOA, Y.E.E., 100/9. 

1338 BOA, Y.E.E., 100/7. 

252

Gusinye ve Plave‘nin Berlin AntlaĢması‘na göre Karadağ‘a terki lazım gelirken 

Arnavutların büyük direniĢiyle karĢılaĢılması üzerine Gusinye ve Plave yerine Ülgün‘ün 

Karadağ‘a terki gerçekleĢmiĢti. Osmanlı Devleti Ülgün‘ü Kardağ‘a terk etmesine 

mukabil Kardağ, iĢgal ettiği Gusinye‘deki bazı köyleri boĢaltmak istememiĢtir 1339 . Yeni 

bir protokol akdine de hoĢ bakmamıĢlardır 1340 . 

Osmanlı Devleti, karmaĢık bir düğüm hâline gelen sorunu çözmek için ilginç bir 

teklif önermiĢtir. Arnavutlar belli ki topraklarının Karadağ‘a terk edilmesine kesinlikle 

razı değillerdir. Ama iki taraftan birisinin geri adım atması Ģarttır. Aksi takdirde, 

çözümsüzlük devam edebilir, tekrar uluslararası bir mesele hâline gelebilirdi. Nisan 

1883‘te Osmanlı Devleti Nikola‘ya Tuz taraflarında ısrarlı olduğu araziden vazgeçtiği 

takdirde kendisine PadiĢah tarafından niĢan verileceğini ve Osmanlı Devleti‘ne olan 

borçlarının bir kısmın silineceğini teklif etmiĢ ve Nikola teklifi kabul etmiĢtir 1341 . 

Göksu Mukavelenamesi: Ġki ülke komiserlerinin Lim Vadisi güzergâhında 

tahdid-i hudud çalıĢmaları sırasında ihtilaflar ortaya çıkmıĢ ve çalıĢmalar içinden 

çıkılmaz bir hâl almıĢtır. Prens Nikola‘nın Ģifahi olarak yaptığı teklif ve Karadağ 

hükûmeti tarafından teklif edilen güzergâh, pratikte tam olarak yerini bulmuyordu. 

YanlıĢlığı düzeltmek ve iyi bir neticeye kavuĢturmak için Prens Nikola, Ġstanbul ziyareti 

sırasında misafir olarak kaldığı Göksu Kasrı‘nda, (Küçüksu) bu yönde temaslarda 

bulunmuĢtur. 19-31 Ağustos 1883 tarihleri arasında gerçekleĢen görüĢmelerin 

sonucunda Prens Nikola, Karadağ Hâriciye Nâzırı M. Radoniç ve Osmanlı Devleti‘ni 

temsilen ise Nusret PaĢa, Münir Bey ve Arif PaĢa arasında yapılan müzakereler ve fikir 

alıĢ veriĢi sonucunda Ģu kararlar alınmıĢtır 1342 : 

Lim Vadisi‘nde bulunan ve Karadağ tarafından iĢgali ve yönetiminde bulunan 

karyeler Karadağ‘a bırakılackatır. 

Prens Hazretleri iĢgal olunmayan ve muahede gereğince Karadağ‘a aid olan 

bütün karyeleri Hıristiyan olsun ya da olmasın Devlet-i Âliye‘ye bırakacaktır. 

1339 BOA, Y.PRK.UM, 5/104. 

1340 BOA, Y.PRK.UM, 5/103. 

1341 BOA, Ġ.DH., 1295/-3/102094. 

1342 BOA, Y.A.HUS, 174/66. 

253

Köyler, nahiyelerin sınırlarıyla belirlenecektir. ―Sisko Jezero‖ ve ― Moikovach‖ 

arasında olduğu gibi Berlin Muahedenâmesi‘nde açıkça belirtilen yerler 

müstesna tutulacaktır. 

KararlaĢtırılan sınır güzergâhı üzerinde Karadağ komiserleri Devlet-i Âliye 

komiserleriyle birlikte arazi üzerinde tatbiki olarak tahdid çalıĢmalarında 

bulunacaklardır 1343 . 

Görüldüğü gibi Mukavelename, Berlin AntlaĢması maddelerine aykırı değil 

bilakis Berlin AntlaĢması‘nı koruyan bir mukavelename görünümündedir. Berlin 

AntlaĢması‘nda sınırları açıkça çizilen yerler müstesna tutulmuĢtur. Göksu 

Mukavelenamesi‘nde, Berlin‘de muallakta kalan sınırlar üzerinde çalıĢma yapıldığı göz 

önünde bulundurulursa, bu mukavelenâmenin Berlin AntlaĢması‘nı tamamlayıcı bir 

özelliği olduğu anlaĢılmaktadır. 

Bu vesile ile Prens Nikola iki devlet arasında meydana gelen yanlıĢlıkların 

giderilmesi yönündeki fikirlerinden ve iyi niyetli giriĢimlerinden dolayı Bâb-ı Âli‘ye 

teĢekkür etmiĢtir. 1344 Göksu Mukavelenâmesi‘nin imzalanması iki ülke iliĢkileri 

açısından çok önemli bir geliĢmedir. Harita üzerinde detaylı olarak sınırlar çizilmiĢ ve 

anlaĢma yapılmıĢtır. Bu da sınırdaki anlaĢmazlıkları ve çatıĢmaları tamamen bitirmese 

de en azından azaltma yolunda büyük bir adım olarak görülmektedir. 

AntlaĢma imzalandıktan sonra hudud komiseri Mustafa Asım PaĢa‘ya gerekli 

talimatlar verilmiĢtir 1345 . Karadağ hududunun tahdidiyle memur Osmanlı komiserleri 

Mustafa Asım (Berana Serkomiseri), Ġsmail Hakkı, Ahmed Tahir, Bedredtin ve Sabri 

Beyler, 1884‘te Gusinye ve Plave‘deki Karadağ-Osmanlı hududunun tespit edilemeyen 

kısımlarına tespitine devam etmiĢlerdir 1346 . 

Bir diğer sınır belirleme çalıĢması ise Ülgün -Pilaninçe (Planinitza) Hattının 

Tesbiti çalıĢmalarıdır. Osmanlı-Karadağ hududunun son Ģekliyle belirlenmesinde kesin 

bir anlaĢmaya varımak üzere Ġstanbul Karadağ Maslahatgüzarı G. Voucovitch, Osmanlı 

delegeleri MüĢir DerviĢ ve Nusret PaĢalara bir muhtıra göndermiĢtir. Muhtırada, Velika 

Karyesi‘nin Karadağ‘a bırakılmasının ardından Müslümanların memnuniyetsizliklerinin 

1343 BOA, Y.A.HUS, 174/66. 

1344 BOA, Y.A.HUS, 174/66. 

1345 BOA, Ġ.HR, 337/21725 

1346 BOA, Y.A.HUS, 205 /83 

254

önemli boyutlara ulaĢtığı ve bu nedenle Berane tarafındaki Hıristiyan ahâli ile Velika 

Karyesi‘ndeki Müslümanların mübadele edilmesi öngörülmüĢtür 1347 . 

Ġstanbul‘da yapılan görüĢmeler neticesinde Karadağ Dersaadet Malahatgüzarı 

Gavro Voukovitch ve Osmanlı Devleti‘nden Nusret ve DerviĢ PaĢalar ve Çetine Sefiri 

Rıza PaĢa, Pilaninçe (Planenitza) ile ġekülar arasında Osmanlı Devleti ve Karadağ 

hududunun kesin bir Ģekilde belirlenmesi için bir mukavele imzalamıĢlardır. Söz konusu 

bu mukavelede özellikle ayaklanma emareleri gösteren Planenitza‘da hudud tesbiti ve 

düzenlemesi yapılması öngörülmüĢtür. Mukaveleye göre 1348 ; 

Morina Karyesi Karadağ‘a 

Pepiç Karyesi Osmanlı Devleti‘ne 

Rjenitza Karyesi Osmanlı Devleti‘ne 

Velika Karyesi ise Karadağ‘a 

Mokra Pilanina Osmanlı Devleti‘ne bırakılacaktır. 

Hıristiyan köyleri bu mukavelede Karadağ‘a bırakılmıĢtır 1349 . Böylece, 29 Ağustos 1883 

tarihli Göksu Mukavelenâmesi tasdik edilmiĢtir 1350 . 

Karadağ Prensi Nikola, hudud sorununu bitirdiği düĢünülen bu mukaveleden çok 

memnun kalmıĢtır. Hemen Dersaadet Maslahatgüzarı Gavro Voukoviç vasıtasıyla hudut 

meselesinin halli dolayısıyla, hapiste bulunan bazı Karadağlıların affedilmesini rica 

1347 BOA, Y.E.E., 109/17 

1348 ―Gusinye ve Plave cihetindeki hatt-ı hudud zaten İşkodra cihetinde tahdid kılınmış olan hatt-ı 

hududun nümâyiş bulunan Plamanice noktasından beddi ile Dreci-Ossour noktasına ve oradan Borava 

Glava ve İlina Glava (Ylina Glava)Tepelerinden geçerek Yahova Tepesi’ne ve bu noktadan Tomoo-Kamen 

Dağı .?....sına gidip oradan Slieva-Glava ve Baliasta-Glava tepelerini geçtikten sonra doğruca Golesin 

Dağı (Golesich Dağı) tepesine gideceklerdir. Ve bu son noktadan dahi Morinya (Morina) veya Pepiç 

Karyeleri hududu kadime-i müştereklerini takib iderek Lim’e vasıl olacak ve Morina Karyesi’ni 

Karadağ’da, Pepiç Karyesi’ni Devlet-i Aliyye’de bırakacakdır. Hatt-ı hudud Lim’den 

Maşniçe(Machnitza), Rjenitza karyelerinin hududu müştereke-i kadimelerini bittâkip Velika ile Rjenitza 

karyeleri hududu müştereke-i kadimelerine vâsıl olacak ve buradan Rjenitza Karyesi’ni Devlet-i Aliyye’de 

bırakmak üzere hududu kadime-i müştereke-i mezkûre ile tekrar Lim’e inecektir. Hatt-ı hudud buradan 

dahi Lim suyunun sağ tarafını takip ile Velika ile Novchitch karyeleri arasında hudud-u müştereke-i 

kadîmelerinde mübdî olan noktaya girecekdir. Ve oradan Velika Karyesi’ni Karadağ’a bırakmak üzere 

Velika ile sair kurây-ı İslâmiye hudud-u müştereke-i kadîmelerini takip iderek Velika Mokrasına kadar 

girecekdir. Hatt-ı hududun tekmil bir kısım bilâdüzzikr ve ta’dar olunan nekata ve sudur kara arazi 

üzerinde bilfiil bulundukdan sonra tahdid ve tayin idilecekdir”. BOA, Y.E.E., 100/44 

1349 Thomas Erskine Holland, age, s. 295. 

1350 DerviĢ Ġbrahim, Rıza PaĢa, Nusret PaĢa ile Karadağ Dersaadet Maslahtgüzarı G. Voucovich (Gavro 

Vukoviç) arasındaki bu mukavele 12 Aralık 1884 te tanzim olunmuĢtur. BOA, Y.E.E., 100/44. 

255

etmiĢ 1351 ve nitekim Karadağ vatandaĢı olup Osmanlı hapishanelerinde hapis bulunan 

Ģahıslar çok geçmeden serbest bırakılmıĢtır 1352 . 

Sonuç olarak sınır tesbitlerinin tamamlanması iki halk arasında da bir 

rahatlamaya ve huzura neden olmuĢtur. Fakat Ģunu da unutmamak gerekir ki sınır 

sorunlarının halledilmesinden ve barıĢtan rahatsız olan kesimler boĢ durmamıĢ çeĢitli 

hadiseler çıkartarak iki ülke iliĢkilerini sekteye uğratma yoluna gitmiĢlerdir. 

E. TARA VE POLYE HADĠSESĠ 

Karadağ hükûmeti Aralık 1885‘te yeni bir hudud teklifinde bulunmuĢtur. Buna 

göre Karadağ, ġekular Karyesi‘nin suyun öte tarafında bulunan kısmını terk etmeyecek; 

fakat Ġrjaniçe ve Ġstoyiçe‘yi Osmanlı Devleti‘ne bırakacaktır. ġeküler‘in zikredilen 

kısmının Karadağ‘da kalmasını ve hududun diğer kısımlarının da yeni teklife göre 

olmasını istemiĢ, eğer olmazsa ―Avrupa Komisyonuna müracaat edecegini‖ 

söylemiĢtir 1353 . 

Avrupalı devletlerin Karadağ meselesine karıĢmasını hiç istemeyen Osmanlı 

Devleti, teklife olumlu bakmamıĢtır. Karadağlılar bu arada Bodige Karyesi‘ni istila 

ederek Martonik Karyesi‘ni de abluka altına almıĢlardır. Bu sırada Karadağlıların, Tara 

Nehri‘nden karĢıya geçmek isteyen halka ateĢ ederek öldürmeleri, iliĢkileri tekrar 

bozulma noktasına getirmiĢtir 1354 . ĠĢgal edilen yerlerdeki Polye, Bodige, Beyelvik‘teki 

Müslümanlar Karadağ vatandaĢlığını reddedip Osmanlı Devleti‘ne göçe baĢlamıĢlardır. 

Bunda Karadağ idaresi altında yaĢamayı kabul etmiĢ olanlara ―Karadağ âdet ve 

kanunlarının uygulanacağının‖ duyurulmasının etkisi çok büyük olmuĢtur 1355 . 

Osmanlı Devleti hemen Karadağ istilasının soruĢturulması ve Tara Nehri‘nden 

ġekülar‘a kadar tartıĢmalı olan sınırın belirlenmesi için ikinci komiser Bedri Bey ve 

AteĢemiliter ġakir Bey‘i görevlendirmiĢtir 1356 . Gusinye ve Plave hattında yapılan tahdid 

1351 On Karadağlı mahkumun isim listesinin de yer aldığı Karadağ maslahtgüzarının imzasını taĢıyan 

mektup 1 Ocak 1885‘te PadiĢah‘a sunulmuĢtur. BOA, Y.PRK.MYD, 4 /13. 

1352 BOA, Ġ.DH., 958/75775. 

1353 BOA, Y.E.E., 46/19. 

1354 BOA, Y.PRK.HR, 9/52. 

1355 BOA, Y.PRK.ASK, 32/37. 

1356 BOA, MV, 9/18. 

256

çalıĢmaları bütün çabalara rağmen tam anlamıyla halledilememiĢtir. 1886‘da tekrar 

anlaĢmazlık çıkınca Ferik Rıza PaĢa'nın baĢkanlığında oluĢturulan karma komisyon 

1886 yılının Temmuz ayında bazı kararlar almıĢtır. Buna göre Perloça Yaylası Plave 

tarafında bırakılırken, ġekular Karyesi‘nden bir miktar arazi de Karadağ'a 

bırakılmıĢtır 1357 . 

Bazı arazilerin Karadağ‘a verilmesine rağmen çatıĢmalar durmamıĢtır. 

Karadağlıların KolaĢin‘i iĢgale hazırlandıkları yönünde haberler gelmeye baĢlamıĢtır 1358 . 

Karadağlıların saldırılarından muzdarip olan Osmanlı tebaasının haberleri gelirken, diğer 

taraftan Temmuz 1886‘da Karadağ Hâriciye Müdürü (Nazırı), Çetine‘deki Osmanlı 

Sefiri Ahmet Cevat PaĢa‘ya, bir mektup yazarak, üç bin kadar Osmanlı vatandaĢının 

Tara‘yı geçip önlerine geleni katlettiğini ve bu tecavüzün derhal önlenmesini 

istemiĢtir 1359 . Osmanlı Devleti tebaasından olan saldırganların Karadağ komiseriyle 

kaptanını katletmeleri olayın boyutlarını büyütmüĢtür 1360 . Karadağ Hâriciye Nâzırı, 

sınırdaki Arnavutların kaynaĢmasının bir an evvel durdurulup asayiĢin sağlanmasını 

istemiĢ ve bu yönde Osmanlı Devleti‘ni uyarmıĢtır. Ona göre, suçlu, sınırda asayiĢi 

sağlayamayan Osmanlı yönetimidir. Karadağ Hariciye Nazırı ayrıca, asayiĢ bir an evvel 

sağlanmaz ise oluĢabilecek üzücü hadiselerin sorumlululusunun Osmanlı Devleti 

olacağını belirtmiĢtir 1361 . Ġki ülke iliĢkileri bir anda gerilmiĢtir. 

Tara Olayı ile gerilen iki ülke iliĢkileri, Karadağ Prensi ve Abdülhamid‘in 

devreye girmesiyle yatıĢmaya baĢlamıĢtır. Karadağ Prensi Nikola, Tara Olayı ile ilgili 

Sultan Abdülhamid‘e telgraf çekmek istemiĢ; lâkin ―Buna cüret edemedim.‖ diyerek ne 

denli üzüntülü olduğunu bildirmiĢtir 1362 . Polye Hadisesi nedeniyle de çok üzüntülü 

olduğunu söyleyen Nikola, 24 Temmuz 1886‘da tarihli telgrafında ayrıca, ―bu gibi 

hadiseler dostluğa halel getirmesin‖ dileğinde bulunmuĢ ve üzüntülerini beyan 

etmiĢtir 1363 . Var olan iyi iliĢkileri kesintiye uğratabilecek bir hadiseyi en az zararla 

1357 BOA, YARES, 34/5. 

1358 BOA, Y.PRK.ASK, 32/23. 

1359 BOA, Y.E.E., 46/23. 

1360 BOA, Ġ.DH., 997/78729. 

1361 BOA, Y.E.E., 46/24. 

1362 BOA, Y.E.E., 46/13. 

1363 BOA, Y.E.E., 46/15. 

257

atlatmaya çalıĢan Prens Nikola, bir iyi niyet göstergesi olarak, esir alınan Osmanlı 

tebaasının serbest bırakılması için emir vermiĢtir 1364 . Avusturya-Macaristan ile iĢbirliği 

yaptığı Ģâyialarınıda yalanlayarak Rumeli‘deki Osmanlı askerlerinin çokluğu ve 

mükemmeliyetinden memnuniyetini dile getirmiĢ ve Avusturya alayhine sözler sarf 

ederek Osmanlı Devleti‘yle dostluğun devamı yönünde ifadeler kullanmıĢtır 1365 . 

Sınırda yaĢayan Müslümanlar ile Karadağlılar arasında meydana gelen hadisenin 

bir daha tekrarlanmaması için Karadağlılardan teminat alınmıĢtır. AnlaĢmazlıkların 

çözümünün hudud meselesinin halledilmesine bağlı olduğu gerçeği çok açık bir Ģekilde 

oraya çıkmıĢtır 1366 . Bu nedenle Prens, 1886 yılında, hudud meselesinin halledilmesinin 

bir an evvel gerçekleĢmesi için Karadağ Dersaadet Maslahatgüzarının Çetine'ye 

dönüĢünü geciktirmiĢtir 1367 . 

Prens‘in çabalarına rağmen çatıĢmalar bir müddet devam etmiĢtir. Tara Nehri‘nin 

öbür yakasında iki köyün daha iĢgal edilmesi ve on iki tabur Karadağlı askerin 3 Nisan 

1887‘de birçok kiĢiyi Ģehit etmesi iki ülke iliĢkilerinde son derece olumsuz bir durum 

oluĢturmuĢtur 1368 . Kosova‘nın Plave kasabasına doğru ilerleyen Karadağlılara karĢı 

Kosova Valiliğine, askerî tedbir alınması talimatı verilmiĢtir 1369 . Osmanlı Devleti‘nin bu 

tedbirleri yersiz değildir. Zira Karadağ‘da, dikkat çekici bir Ģekide silahlanma giriĢimi 

göze çarpmaktadır. Bir taraftan Avusturya‘dan alınan tüfenkler, Almanya‘dan sipariĢ 

edilen silahlar ve Rusların Bar Limanı‘na bıraktığı mühimmat Osmanlı Devleti‘ni son 

derece rahatsız etmiĢtir 1370 . Ayrıca, Berane‘deki Hıristiyan nüfusun Karadağlılar 

tarafından silahlandırıldığı ve isyana teĢvik edildiği Ģâyiaları ortalığı karıĢtırmıĢtır. Prens 

Nikola, Mart 1887‘de Karadağ‘daki silahlanmayı ―mevcud siyasi geliĢmeler‖e 

dayandırmıĢ, alınan silahların ―Osmanlı silahı gibi hizmet edeceğini söyleyerek savaĢ 

hazırlığının Osmanlı‘ya karĢı değil, Sırplara karĢı olduğunu belirtmiĢtir. Karadağ Prensi, 

Silistre ve Rusçuk ihtilâllerin yatıĢtırılmasına rağmen kuvvetlenerek yayılacağından 

1364 BOA, Y.E.E., 46 /25. 

1365 BOA, Y.E.E., 46 /55. 

1366 BOA, Y.PRK.MYD, 5/29. 

1367 BOA, Y.E.E., 46/62. 

1368 BOA, Y.E.E, 46/50 

1369 BOA, DH.MKT, 1408/131 

1370 BOA, Y.PRK.TKM, 10/43. BOA, Y.PRK.BġK, 8/85. BOA, Y.E.E., 46/59. BOA, Y.PRK.TKM, 15/33 

258

endiĢe duyması nedeniyle bir anlamda önlem aldığını ifade etmiĢtir 1371 . Prens, ayrıca, 

silah tedarikinin diğer bir sebebinin de ―eski silahları yenisiyle değiĢtirmek‖ olduğunu 


Diğer yandan Karadağlıların verdikleri silah ve cephane ile isyana teĢvik edilen 

Beraneli Hıristiyanların itaat altına alınması için Kasım 1886‘da gerekli olan asker 

bölgeye sevk edilmiĢtir 1373 . 1887 Nisan ayına gelindiğinde Kardağlıların düĢüncesinin 

Gusinye ve Pilave'ye saldırarak Prizren'e kadar ilerlemek olduğu iddia edilmiĢtir 1374 . 

Karadağ'ın silahlanması sebebiyle Gusinye ve Plave halkı heyecana kapılmıĢ ve 

mücadele için hazırlıklara baĢlamıĢlardır 1375 . Görüldüğü gibi 1887 yılına Tara ve Polye 

Olaylarının gölgesinde girilmiĢtir. 

F. 1887 YILI TAHDĠD-Ġ HUDUD ÇALIġMALARI ve VELĠKA KÖYÜ 

SORUNU 

1886 yılı Nisan ayında baĢlayan ve Tara Vukuatı olarak adlandrırlan Karadağ 

saldırısından sonra sınırdaki gerilimin artmasını Nikola‘nın demeçleri önleyememiĢtir. 

Olayların durdurulması ve tansiyonun düĢürülmesi için Kosova Valisi Faik PaĢa‘nın 

baĢkanlığında Karadağ hükûmeti tarafından yerinde oluĢturulacak bir komisyon teĢkil 

edilerek bir an önce görüĢmelere baĢlanmıĢtır 1376 . Komisyonda Bedri ve Sabri Beyler de 

vardır. Terbice Köyü‘nde görüĢ alıĢ veriĢinde bulunarak kavga konusu olan meralar 

üzerinde görüĢmeler yapılmıĢtır 1377 . 

Velika Karyesi hakkında bir anlaĢmazlık söz konusu olmuĢtur. Ġstanbul‘da 

DerviĢ PaĢa, Nusret PaĢa, Veli Rıza PaĢa ile Mösyö Gavro Voukoviç arasında yapılan 

anlaĢmanın maddelerine göre hudud tayini bir yere kadar halledilmiĢtir. Ġki taraf 

halkının ifadeleri ve Ģahitlikleriyle tespit edilmiĢtir. Fakat Velika sınırı ve Plave 

arazisine gelince her iki hükûmet komiseri farklı farklı beyanatlarda bulunmuĢlardır. 

1371 BOA, Y.PRK.EġA, 6/50. BOA, Y.E.E, 46/59.BOA, Y.PRK. ASK, 29/36. BOA, Y.E.E., 46/55 

1372 BOA, Y.E.E, 46/74 

1373 BOA, Y.PRK.MYD, 4/62. BOA, DH.MKT, 1377/106 

1374 BOA, DH.MKT, 1414/118 

1375 BOA, Y.E.E, 46/65 

1376 BOA, AMKT.MHM, 493/22 

1377 BOA, DH.MKT, 1426/24 

259

Tabii, halk da kendi hükûmetlerinin ifadeleri doğrultusunda Ģahitlik edince ortalık 

karıĢmıĢtır. 

Bunun üzerine, ertesi yıl Çetine Sefiri Ahmet Cevat PaĢa bölgeye giderek 

gerekli soruĢturmayı yapmak için ―Çakor Yaylası‘nda Velika‘nın gerçek sınırını 

öğrenmek için harekete geçmiĢtir. Plave‘de saygın ve öndegelen kiĢilerden Velika 

Karyesi‘nde toprakları olduğuna dair ―tapu senetlerinin‖ çıkartılmasını istemiĢtir. Fakat 

Plaveliler, komisyon heyetini Çakur Yaylası‘na götürmeyi reddetmiĢtir. Zira o bölgenin 

Karadağ‘a bırakılacağını düĢünmüĢlerdir. Sahip oldukları haklara zerre kadar zarar 

gelmeyeceğini temin eden Ahmet Cevat PaĢa, Ġstanbul‘daki Göksu Mukavelesi‘nin 

dıĢında ―bir karıĢ toprak‖ verilmeyeceğini söylemiĢtir 1378 . 

Ayrıca, söz konusu itirazların bir sebebinin de Gavro Vukovich olduğu iddia 

edilmektedir. Gerek komisyon çalıĢmalarındaki tavırları gerekse de bölgede halka 

davranıĢı çözümsüzlüğe yol açmıĢtır. Eğer Mösyö Gavro komisyonda kalmaya devam 

ederse çözüme ulaĢmak zordur. Bunun üzerine, hem tahdid-i hudud çalıĢmalarını 

sekteye uğratmamak hem de bir an evvel sorunu halletmek için Mösyö Gavro 

Voukovich‘in görevden alınmasını Prens Nikola‘dan rica etmiĢlerdir. Prens de bu 

yaklaĢımı olumlu bulmuĢ ve komisyondaki Karadağ komiseri Gavro Voukovich‘i 

görevden alarak Karadağ Hâriciye Müdürü Mösyö Radoniç‘i tayin etmiĢtir 1379 . 

1887‘de Tahdid-i Hudud Komsiyonu yeniden ĢekillenmiĢtir. Ocak 1887‘de 

Kosova Valisi Faik PaĢa‘nın baĢkanlığında Ġpek Mutasarrıfı Ali PaĢa, Çetine Sefiri 

Ahmet Cevat PaĢa, Miralay Bedri ve BinbaĢı Sabri Bekir Bey yer alırken 1380 

Karadağ‘dan Mösyö Ġlya Radoniç birinci ve Harbiye Müdürü Mösyö Plamanac ikinci 

1378 BOA, Y.E.E, 46/11. 

1379 BOA, Y.E.E, 46/11 Bu belgenin her nedar katologda 06/R /1327 (Hicrî) tarihli olduğu yazıyorsa da 

bunun sehven yazıldığı kanaatindeyiz. Söz konusu belge tarihsizdir. Ayrıca içinde Ahmet Cevat PaĢa‘nin 

ismi hiç geçmemektedir. Lakin gerek anlattığı dönem gerekse komisyondaki diğer üyelerin isimlerini 

zikrettiği için bu kiĢinin Ahmet Cevat PaĢa olduğu anlaĢılmaktadır. Katalogdaki tarihin doğru olması 

imkansızdır. Çünü Ahmet Cevat PaĢa‘nın ölüm tarihi 1900‘dür. 

1380 BOA, MV, 16/9. BOA, DH.MKT, 1426/24. 

260

komiser olarak atanmıĢtır. Komisyon, Velika karyesi sorununu halletmek için Çetine‘de 

Mösyö Radoniç baĢkanlığında toplanmıĢtır 1381 . 

AnlaĢmazlığa neden olan toprakların kime ait olduğu konusundaki bilgiler tapu 

kayıtlarında, tapu tahrir defterlerinde vardır. Çayır, mera ve yaylakların hangi cemaate 

ve hangi karyeye ait olduğu tespit edilebilirdi. Nitekim Osmanlı komiserleri, sorunun 

halledilmesi için tapuların çıkartılması önerisini sunmuĢtur. Böylelikle, sağlıklı bir sınır 

tespiti mümkün olabilecektir. Özellikle Bayaluha ve Vağaniçe yaylaklarının kimin 

tarafında olduğu konusunda tartıĢmalar olduğu için baĢka bir çözüm gözükmüyordu 1382 . 

Karadağ komiserleri ise bu teklife yanaĢmamıĢlardır. Zira onlar, Velika halkının 

Plave Beylerinin kayıtsız çiftçileri olduğu ve ellerinde bir tapu bulunmayacağını 

söylemiĢlerdir. Buraların çok uzun yıllardan beri Velika halkının istifadesinde olduğu ve 

sadece Velika halkı değil Plave ve civarındaki Müslümanlarının da Ģahitlikleriyle oralara 

baĢka kimsenin gelmediğini isbat edebileceklerini söylemiĢlerdir. Osmanlı komiserleri 

ise ―Bayaluha, Çakur ve Vağaniçe yaylakları ile ilgili Velika ahalisinin, buraların bizzat 

Velika karyesine aid olduğunu ispat eder bir resmi senet ve tapu göstermeleri 

gerektiğini‖ tekrarlamıĢlardır. Komisyona çağırdıkları Velikalı bir Ģahıs dört kıta tapu 

ibraz eyleyince Karadağlı komiserler daha baĢka belgeye gerek olup olmadığını 

sormuĢlardır. 1175 tarihli tapu senetlerinde Çakur ve Vağaniçe yaylaklarının 

Plavelilerden ocaklık olarak tahsis edilen yerler arasında ismi olmasına rağmen verilen 

beratta Bayaluha yaylağının ismi geçmemekte ve Çakur ve Vağaniçe yaylaklarınınsa 

Dukakin Sancağı‘na tâbi olduğu yazmaktadır. Bağlı olduğu nahiye ve karye yazmadığı 

için geçerli kabul edilemeyeceği Osmanlı komiserleri tarafından beyan edilmiĢtir 1383 . 

Karadağlıların gösterdiği belgeleri çürütmek ve ihtilâfın halledilmesi için 

Gusinye ve Plave ileri gelenleri, ellerinde tapu senetleriyle Çetine‘ye davet edilmiĢtir. 

Lâkin, gitmeyi reddetmiĢler ve ―Eğer Velika karyesi Karadağ‘a terk edilirse Gusinye- 

1381 BOA, Y.E.E, 46/11. 

1382 BOA, Y.E.E, 46/11. 

Fetihlerde yararlılığı görülen mahalli beylere ya da ümerâya yani eski sahiplerine verilen topraklardır. 

Belli bir ailenin elinde bulunur. GniĢ bilgi için bkz. Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, 

Isparta 1997, s. 230-231 

1383 BOA, Y.E.E, 46/11. 

261

Berane yolu kapanır.‖ demiĢlerdi. Ama, gidilmediği takdirde Karadağlıların iddialarını 

kuvvetlendirmekten baĢka bir iĢe yaramayacağı söylenince Çetine‘ye gitme konusunda 

ikna olmuĢlardı. 1384 

Karadağ komiserleri Boyaluha arazisi için gösterdiği tapu gibi Vaganiçe yaylağı 

için de gösterirlerse Göksu Mukavelenâmesi gereği Osmanlı Devleti, bu iki yeri 

Karadağ‘a terk etmek durumunda kalacaktır. Fakat Bayaluha, Plavelilerin çok değer 

verdiği ve önem atfettiği bir yaylak olduğu için buna sessiz kalacaklarını düĢünmek 

zordur. Ġpek ve Plave yolu Bayaluha Merası‘nın hemen altından geçmekteydi. Eğer 

Karadağlılar bu meraya sahip olurlarsa Plave ve Ġpek yolu hep tehlikede olacaktı. Bunun 

için Ahmet Cevat PaĢa yerinde incelemeyi teklif etmiĢtir. Bu yaylağın ―her ne surette 

olursa olsun‖ Karadağ‘ın elinden kurtarılması gerektiğine değinmiĢtir 1385 . Tahdid-i 

Hudud Komsiyonu üyeleri birlikte Terbice karyesine gitmiĢler, kavga konusu olan 

meraları yerinde görmüĢlerdir. Oradan da Vağaniçe yaylağına gitmiĢlerdir 1386 . Velika 

karyesinde topoğrafik çalıĢmalar yapan Komisyon, 1387 en doğru kararı vermeye 

çalıĢmıĢtır. Ahmet Cevat PaĢa Vağaniçe‘nin o kadar ehemmiyetli olmadığını ve 

Plave‘ye uzak olduğunu söylemiĢtir. Karadağlılar Boyaluha ve Vağaniçe yaylakları 

konusunda ısrar ederlerse Bayaluha‘yı Osmanlı Devleti‘nde bırakarak yoğunlukla 

Hıristiyan ahâlinin yaĢadığı ġekülar‘ın Karadağ‘a terk edilmesini öngörmüĢtür. 

Gerekirse Karadağlıların ikna edilebileceğini savunan Ahmet Cevat PaĢa, meselenin bir 

an önce çözüme kavuĢturulmasının önemine değinmiĢtir. Plave ahâlisinin mümkün 

olduğu kadar has dairede tutulmasını önermiĢtir 1388 . 

Gereken yapılmıĢ ve Kosova Valisi Faik PaĢa‘nın önderliğindeki komisyon 

Karadağ hududunun Gusinye, Plave ve Rugova tarafındaki bölümü eksiksiz ve tam 

1384 BOA, Y.PRK UM, 8/56 

1385 BOA, Y.E.E, 46/11 

1386 BOA, DH.MKT, 1426/24 

1387 BOA, MV, 21/11 

1388 BOA, Y.E.E, 46/11. 

262

olarak tahdid edilerek hazırlanan haritayla sınırlar belirlenmiĢtir 1389 . Sınır kulelerinin 

yapımına her an baĢlanabileceği için 1390 gerekli hazırlıklarda tüm hızıyla yürütülüyordu. 

Böylece Hudud sorununun çözülmesi iki hükümdar tarafından da memnuniyetle 

karĢılanmıĢtır. Karadağ Prensi Nikola, Abdülhamid‘e gönderdiği mektubunda sorunun 

giderilmesinden duyduğu memnuniyeti dile getirmiĢ ve Sultan Abdülhamid‘in kendisine 

gönderidiği ‗Ġmtiyaz NiĢanı‘ndan dolayı teĢekkür etmiĢtir. II. Abdülhamid ise 28 

Temmuz 1887 tarihli cevabî telgrafnâmesinde hudud meselesinin çözümünden dolayı 

memnun olduğunu belirterek Ģöyle demiĢtir: ―İşbu tesviyeden dolayı ben dahi zât-ı 

fehimânelerini tebrik ederim 1391 .‖ 

Karadağ hududundaki sınır taĢı çalıĢmaları da kısa bir süre için 

tamamlanmıĢtır 1392 . Karadağ Prensi Nikola hudud üzerinde meydana gelebilecek ve 

barıĢ komisyonunun faaliyetlerini engelleyebilecek herhangi bir hadiseyi önlemek için 

çaba harcamıĢtır 1393 . Sınırlarda bu çalıĢmaları engelleyici olaylara kesinlikle müsamaha 

gösterilmemesi yönünde iki ülke arasında ortak tavır sergileme kararı alınmıĢtır 1394 . 

Karadağ‘la anlaĢmaya varılması bazı Karadağlı suçluların 1888‘de serbest 

bırakılmasına da sebep olmuĢ ve iyi niyet göstergesi olarak serbest bırakılmıĢlar ve 

memleketlerine gönderilmeleri için Karadağ Mazlahatgüzarına teslim edilmiĢlerdir 1395 . 

Bunun üzerine Prens Nikola ve Hâriciye Nâzırı, 24 ġubat 1888‘de Sultan Abdülhamid‘e 

―minnet ve Ģükran‖ hislerini iletmiĢlerdir 1396 . 

Tüm bu güzel geliĢmelere rağmen sınır sorunlarının bittiğini söylemek 

imkânsızdır. Nitekim çok geçmeden ―Berane Olayı‖ patlak vermiĢtir. ġimdi kısaca 

Berâne Olayı diye adlandırılan bu hadiseden bahsederek etkilerini inceleyelim. 

1389 BOA, Y.A.HUS, 206/10. 

1390 BOA, DH.MKT, 1443/3. 

1391 Hakk-ı Âlîlerinden olan hissiyât-ı müverretkarânemizin derecesi zât-ı fehimânelerince ma‘lum 

olacağını bildiğimden Devlet-i Aliyyemiz ile Emâret-i fehimânelerinin de cebrî olan münâsebet-i hasnenin 

an bean te‘kid ideceği ...emir eyler. BOA ,Y.E.E, 63/22. 

1392 BOA, DH.MKT, 1450/30. 

1393 BOA, DH.MKT, 1519/28. 

1394 BOA, DH.MKT, 1519/76. 

1395 Bunlardan birisi Sırbistan'da aldığı eğitimden sonra Karadağ‘a dönerken yanında taĢıdığı ―iki muzır 

kitap‖ nedeniyle Adana‘ya müebbed sürgün cezası verilen ve PriĢtine hapishanesinde yatan Spasoiye 

Filipof‘dur. BOA, DH.MKT, 1486/19. BOA, Ġ.DH, 1069/83880 

1396 BOA,Y.A.HUS, 211/30 

263

Kosova'ya tâbi Berana Kazası Karadağ-Osmnalı sınırında yer alan, Karadağ‘ın 

kuzeydoğusunda bulunan ve çizilen sınırlar neticesinde Osmanlı tarafında kalmıĢ bir 

kazadır. Berane‘de Karadağlı Hristiyanların da yaĢaması, Berane‘nin Karadağ- Osmanlı 

iliĢkisinde önemli bir yer tutmasına neden olmuĢtur 1397 . Beraneli Hıristiyanların 

Karadağlılar tarafından silahlandırıldığı ve isyana teĢvik edildiği hep söylenegelmiĢti. 

Bunun gerçeklik payı yok değildir. Zira Berane‘nin Hıristiyan köylerinin bir kısmı 

Karadağ sınırında bulunduğu için silah aktarımı sağlanmıĢtır 1398 . 

1897‘de Karadağlılar sınırı geçmiĢler ve Berane‘ye saldırarak, kasabada bulunan 

sınır kulelerini yakmıĢlar, içindeki Osmanlı askerlerini öldürmüĢlerdir. Bir süre 

bekledikten sonra kendilerine mukavemet gösterilmediğini gören Karadağlılar Berane 

kasabasına girmeye kalkıĢmıĢlardır. Bunun üzerine Osmanlı askerleri Kâzım Bey 

kumandasında kaleden top atıĢıyıyla Karadağlılara karĢılık vermiĢler ve onları etkisiz 

hâle getirmiĢlerdir. Hiç beklemedikleri bir mukavemetle karĢılaĢan Karadağlılar, derhal 

Berane‘deki kiliseye sığınmak zorunda kalmıĢlardır 1399 . 

ÇeĢitli kıĢkırtmalar neticesinde patlak veren olaylarda Berane Kaymakamlık 

binası tamamen yanmıĢtır. Çıkan hadiselerde Berane Kaymakamı Cemal Bey‘in 

olumsuz tutumunun da etkisi vardır. Karadağ Prensi, Karadağ Hudud Komiserliğine 

getirilen Berane Kaymakamı Cemal Bey‘den, 1400 Hıristiyan ahâliye karĢı takındığı 

olumsuz tavır ve ―kapanmıĢ dosyaları açması‖ nedeniyle, hiç memnun değildir. Prens 

Nikola bu memnuniyetsizliğini dile getirmiĢ ve Berane Kaymakamı‘nın azlini Osmanlı 

Devleti‘nden istemiĢtir 1401 . Prensin isteği yerine getirilmiĢ ve Cemal Bey azledilerek 

Berane kazası kaymakamlığına Rauf Bey getirilmiĢtir 1402 . Osmanlı Devleti bu 

hareketiyle bölgede barıĢın sağlanması için olumlu ve iyi niyetli adımlar atdığını 

göstermiĢtir. 

1397 BOA, DH.MKT, 1505/103 

1398 BOA, Y.PRK.UM, 41/57 


1400 BOA, DH.MKT, 2085/3 

1401 BOA, Y.PRK.BġK, 54/111 

1402 BOA, Ġ.DH, 1351/1315/C -12 

264

G. FERĠK ENVER PAġA‟NIN TAHDĠD-Ġ HUDUD ÇALIġMALARI 

1892 yılına gelindiğinde sınır sorunlarının tamamen çözüldüğünü söylemek 

imkânsızdır. Hâlâ Osmanlı Hükümeti ile Karadağ hükûmeti arasında sınır konusunda 

ihtilaflar söz konusudur 1403 . Zaten hudud meselesinin çözümsüzlüğü bazen valileri bile 

istifanın eĢiğine getirmiĢtir. ĠĢkodra Valisi Abdülkerim PaĢa bunlardan birisidir. Hudud 

meselesini halletmekten ―âciz kaldığını‖ söylerek görevden affını istemiĢtir 1404 . Karadağ 

sınır anlaĢmazlıklarına ve pürüzlere son vermek için iki taraftan oluĢturulan komisyon 

üyeleri Tuz‘da görüĢme kararı almıĢlardır. Karadağ hükûmeti tarafından Hâriciye Nâzırı 

memur edilmiĢtir 1405 . 

1903‘te Karadağ hududu üzerinde ihtilaflar oluĢmuĢ ve bir komisyon teĢkili 

yoluna gidilmiĢtir 1406 . 1903 yılının Eylül ayında Prens Nikola Ġstanbul‘a Karadağ 

Hâriciye Nâzırını Gavro Vukoviç Dersaadet‘e maslahatgüzar olarak tayin olunan 

kâtiple birlikte göndermiĢtir 1407 . Ziyaret sırasında bazı önemli sorunlar 

neticelendirilmiĢtir. Özellikle Moykovaç ve KolaĢin‘e birer siyasi komiser tayin 

edilmesi, ayrıca, Karatoprak arazisi ile ilgili sorunların çözüme kauvuĢturulması için 

önemli adımlar atılmıĢtır. Fakat bu görüĢmelerin ve anlaĢmaların yapılmasının üzerinden 

aylar geçmesine rağmen herhangi bir irade yayınlanmaması ve komiserlerin görev 

yerlerine gitmemesi Karadağ‘ı endiĢeye sevk etmiĢtir. KolaĢin ve Moykovaç‘a bir an 

evvel siyasi komiserin tayin edilerek görev yerine gitmesinin son derece elzem olduğu 


1906 yılına gelindiğinde bile Karadağ ile Osmanlı sınırlarının tam anlamıyla 

tahdid edildiğini söylemek zordur. Sınırdaki olayların dinmemesi üzerine Osmanlı 

Devleti, Ferik Enver PaĢa‘yı hudud tahdidi için görevlendirmiĢti. Yâverân-ı ġehriyârî 

Ferik Enver PaĢa ve Karadağ hükûmeti tarafından Karadağ Harbiye Nâzırı General 

Vokotiç'in baĢkanlığını yürüttüğü heyetler, sınır sorununu detaylı olarak incelemek ve 

1403 BOA, Ġ.HUS, 2/1310/M-111 

1404 BOA, Y.A.HUS, 297/42 

1405 BOA, Y.A.HUS, 296/29 

1406 BOA, Ġ.HUS, 109/1321/C-160 

1407 BOA, Y.A.HUS, 456/74 

1408 BOA, Y.PRK.EġA, 44/80 

265

kesin sonuca ulaĢmak için lâyiha ve raporlar hazırlamıĢlardır. Serasker Rıza, Rumeli 

MüfettiĢ-i Umûmisi Hüseyin Hilmi, ĠĢkodra Vali ve Kumandanı Ferik Salih Zeki, 

Kosova Valisi Ferik Mahmud ġevket, Çetine Sefiri Erkân-ı Harp Mirlivası Ahmed Fevzi 

PaĢaların mütalaalarının ardından TeftiĢ-i Umumi-i Askerî Komisyonu Reis-i Sânisi 

MüĢir Ġbrahim Edhem ve azâdan Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi Vekili MüĢir Ömer 

RüĢdü PaĢaların istekleri üzerine konu 16 Ekim 1906‘da Meclis-i Mahsus-ı Vükelâ‘ya 

taĢınmıĢtı 1409 . 

Enver PaĢa, Karadağ Hâriciye Nâzırı General Vukotiç ile birlikte sınırdaki 

hadiseleri önlemek için bir kararname hazırlamıĢlardır. Kararnamede sınırın mıntıkalara 

bölünmesi, sınıra bir komiser tayin edilmesi, inzibat ve asayiĢin sağlanması, sınır 

üzerindeki altı noktaya (Pirhaban, Moikovaç, Lehice, Niska, Piste, Pepiç) sınır 

kapılarının inĢa edilmesi gerektiği yer almaktaydı 1410 . 

Enver PaĢa, 1906‘da görevi sırasında hazırladığı lâyihada Akova‘da iki Redif 

Taburu oluĢturulması, 1905 yılı KolaĢin hadiselerinde Müslüman ve Hıristiyanlara af 

çıkartılması ve Ġpek Sancağı‘na bağlı olan TirgoviĢte ve Berane Kazalarının Yenice 

Sancağı‘na bağlanması, son olarak Kosova Vilâyeti‘nde dört ve ĠĢkodra Vilâyeti‘nde 

beĢ olmak üzere toplam dokuz sınır kapısı oluĢturulması gerektiği ifade edilmiĢtir. Sınır 

kapıları Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir 1411 : 

Kosova Vilâyeti 

1. kapı TaĢlıca ile NikĢik arasında Nefertara Kapısı 

2. kapı Atik ve TaĢlıca ile KolaĢin-i Bala arasında Moykovaç Kapısı 

3. kapı Berane ve Atik ile Adraviçe arasında Daniliska kapısı 

4. kapı Gusinye ve Pilave ile yine Andraviçe arasında Pepiç kapısı 

ĠĢkodra Vilâyetine 

1. kapı Tuz ve Malisiya ile Podgoriçe arasında Zim Köprüsü Kapısı 

2. kapı ĠĢkodra ile Planinçe ve Riyeka ve Virpazar arasında ĠĢkodra Ġskelesi 

3. kapı ĠĢkodra ile Bar arasında Sokofça diğer bir ismiyle TaĢ Köprü Kapısı 

4. kapı ĠĢkodra ile Ülgün arasında ġenkirek Kapısı 

5. kapı ise ġenkin ile Ülgün arasında Polay, diğer bir adıyla Çayağzı Kapısı 

1409 BOA, Y.E.E., 100/45 

1410 BOA, Y.E.E., 100/45 

1411 BOA, Y.E.E., 100/45 Bkz. EKLER, Harita-1 

266

Hazırlanan haritada da söz konusu bu sınır kapılarının yerleri gösterilmiĢtir 1412 . 

Sınır kapılarının yerlerinin tespit edilmesi, hudud meselesinin tamamen halledilmesi 1413 

için bir umut ıĢığı niteliğindedir. Enver PaĢa‘nın lâyihasında öngörülen redif taburu 

oluĢturulması fikri ise ―şimdilik kuvve-i hazıra ile idare-i maslahat olunması‖ 

düĢüncesiyle uygun görülmemiĢtir 1414 . Daha sonra Karadağ-Osmanlı sınırlarını gösteren 

yeni bir harita basılmıĢtır 1415 . 

H. YEZERO TEPESĠ SORUNU ve ĠRJANĠÇE HADĠSESĠ 

Gusinye ile Ġpek arasında bulunan Velika Karyesi‘nin bir uzantısı olan Yezero 

Tepesi, hiç beklenmeyecek Ģekilde iki devlet arasında sorun olmuĢtur. Gusinye ve 

Plava‘nın tek geçidi konumundaki Yezero Tepesi, Karadağlılar tarafından abluka altına 

alındığı takdirde o taraftaki yaylaların yolu kesilmiĢ olmaktaydı. Bu da Gusinye ve Plave 

halkı için kabul edilemez bir durumdur. Ayrıca hayvancılıkla geçinen halkın, 

saldırılardan ve sınır ihlallerinden canı yanıyor ve tek geçim kaynakları olan hayvanlara 

ve otlaklara zarar verililiyordu. Yine sınırda olay çıkaran Karadağlılar Osmanlı tarafına 

saldırmıĢtı. Saldırı haberini alan Gusinye ve Plave halkı devletten yardım istemiĢ, 

sorunun halledilmesi yönünde çağrı yapmıĢtı. Bunun için Osmanlı Devleti, Mitroviçe 

XVIII. Nizamiye Fırkası Erkân-ı Harp Reisi Fevzi Bey‘i (1876-1950) Aralık 1906‘da 

bölgeye göndermiĢ 1416 , delegelerle görüĢmeye yetkili kılmıĢtır 1417 . Karadağ tarafından 

ise Karadağ Hudud Komiseri BinbaĢı VeĢoviç görevlendirilmiĢtir 1418 . Sınır tesbiti için 

çalıĢan komisyon, harita ve sınır üzerinde yaptığı çalıĢmaların neticesinde, numaralı 

iĢaretleri, tesbit edilen sınıra yerleĢtirilecek, bir müddet sonra da iĢaretlenen yerlere 

1412 BOA, Y.E.E., 100 /45 

1413 BOA, MV, 131/33 

1414 BOA, Y.PRK.BġK, 76/66 

1415 BOA, Y.MTV, 292/179 

Asıl adı Mustafa olan Fevzi PaĢa, tanınmıĢ bir asker ve devlet adamıdır. Aldığı maraĢallik rütbesiyle 

Cumhuriyet döneminde MaraĢal Fevzi Çakmak olarak anılmıĢtır. 1898‘de kurmay yüzbaĢı olarak orduya 

katılmıĢ 1899‘da Kosova Vilayeti‘nin Mitroviçe Kazası‘nda bulunan XVIII. Nizamiye Fırkası‘na Erkan-ı 

Harp Reisi olarak atanmıĢtır. Daha geniĢ bilg. Ġçin bkz. Ayfer Özçelik, ―Çakmak, Fevzi‖ DĠA, C. 8, 

TDVY, Ġstanbul 1993, s. 190 


1417 BOA, Y.MTV, 300/55 


267

tarassut ve istinat kuleleri inĢa edilecektir. Fakat çok geçmeden Ağustos 1906‘da 

Karadağlılar hemen kule inĢaatlarına baĢlamıĢlardır. Gusinye‘yi Ġpek‘e bağlayan yola 

hakim bir konumda olan Velika‘da inĢa edilen kuleler stratejik önem arzetmektedir. Her 

ne kadar diplomatik temaslarla kule yapımı ertelense de bir müddet sonra Karadağlılar 

kule yapımına hız vermiĢ ve daha geniĢ, kale tarzı kuleler yapmaya baĢlamıĢlardır 1419 . 

Ġki taraf yetkilileri, Yezero Tepesi‘nde anlaĢmazlığa neden olan yerde daha önce 

imzalanan protokol ve haritalar olduğu halde, uygulamada problem yaĢanmıĢ ve 

anlaĢmazlık çıkmıĢtır. AnlaĢmazlığın çözümü için bir pantometre getirilerek ölçümler 

yapılmıĢ, açılar hesaplanarak Yezero Tepesi‘nin hangi tarafa ait olduğu tespit edilmiĢtir. 

Küçük bir bölümünün Karadağ‘a ait olduğu diğer kısımlarının ise Osmanlı Devleti 

tarafında olduğu, ayrıca, Yezero Tepesi‘ne hâkim bir konumda olan ―Goveçi KırĢ‖ 

Tepesi‘nin de Osmanlı Devleti tarafında olduğu tespit edilmiĢtir 1420 . 

Goveçi KırĢ Tepesi Karadağlıların her nasılsa elinde bulunmaktaydı. Fevzi PaĢa 

―Goveçi KırĢ Tepesi‘ni verin, Yezero Tepesi‘ni alın‖ teklifinde bulunmuĢtu. 

Karadağlılardan yanıt gelmeyince bir süre sürüncemede kalan konunun bir an evvel 

halledilmesini isteyen tarafları memnun etmek için üç dört ay uğraĢan Fevzi PaĢa, 

sonunda, 30 Ağustos 1907‘de gerekli kereste, taĢ, kireç gibi yapı malzemelerini 

toparlayan halkla birlikte üç gün içinde Yezero Tepesi‘ne bir kule inĢa etmiĢlerdi. 

PadiĢah‘ın adına izafeten ―Hamidiye‖ ismini verdikleri bu kulenin yapımı, Karadağlılara 

fark ettirmeden gizlice tamamlanmıĢtır. Karadağlıların itirazı üzerine çatıĢmanın çıkması 

an meselesi olmuĢ, Mirliva Salih PaĢa ve Ġpek Mutasarrıfı ve Kumandanı Hasan Bey 

Yezero Tepesi‘ne intikal etmiĢtir 1421 . 

1419 Nilüfer Hatemi, MaraĢal Fevzi Çakmak ve Günlükleri, C. I, YKY, Ġstanbul 2002, s. 69-72. Nilüfer 

Hatemi, Yezero Tepesi‘ndeki kule mevzuunda verdiği bilgiler tashih gerektirmektedir. Arnavutların inĢa 

ettikleri Hamidiye kulesinin yıkılmasına direnmek için Abdülhamid ile yaptıkları yazıĢmaları, 

Arnavutların, teĢekkür mesajı olarak yansıtılması, düzeltilmesi gereken bir husus olduğu kanaatindeyiz. 

Ayrıca Hatemi, Yezero kulesini Karadağlıların inĢa ettğini ve Arnavutların da bu kulenin yıkılması 

yönünde verilen karar ile ilgili memnuniyetlerini dile getirdiklerini söylemiĢtir. Ama bu kule Süleyman 

Külçe‘nin de belirtiği gibi Arnavutlar tarafından inĢa edilmiĢtir. 

―Pantometre Aleti dürbünsüz veya dürbünlü olmak üzere iki türden oluĢan üzerinde 0-360 derece 

bölümü olan bir silindir üstünde gözleme için yarıklar olan arazi ölçümünde kullanılan bir alettir. 

Silindirin üstüne bir de pusula konmuĢtur.‖ Muzaffer ġerbetçi, Türk Haritacılığı Tarihi (1895 - 1995), 

HKMO, Ġstanbul 1999, s. 83 



268

Mitroviça‘da bulunan ġemsi PaĢa‘nın Abdülhamid‘den yetki istemesi üzerine, 

sorunun barıĢçıl yöntemlerle çözülmesi için 28 Eylül 1907‘de bölge halkının kültürünü 

ve âdetlerini yakından tanıyan ġemsi PaĢa Yezero Tepesi‘ne tayin edilmiĢtir 1422 . 

Karadağ hükûmeti ise General Lakik baĢkanlığında bir komisyon oluĢturarak bölgeye 

göndermiĢtir 1423 . Ġki heyet Yezero Tepesi yakınında Çakura Kulesi‘nde buluĢmuĢlardır. 

Ġki taraf yetkilileri Yezero Tepesi‘ne giderek yerinde inceleme yapmıĢlar ve 3 günde 

inĢa edilen Hamidiye Kulesi‘nin bir köĢesinin bir buçuk metre Karadağ sınırını ihlal 

ettiğine karar vermiĢlerdir 1424 . 

Durumdan memnun olmayan Karadağlılar, bunun ―sınır ihlali‖ olduğunu ve 

kulenin derhal yıkılması gerektiğini söylemiĢlerdir. Karadağ heyetinin bu isteği üzerine 

Abdülhamid‘e durum bildirilmiĢ ve Karadağ Prensi ile dostluk hislerini göz önüne 

alan 1425 Sultan Abdülhamid, kulenin yıkılması yönünde talimat vermiĢtir. Fakat bu kez 

Gusinye ve Plave halkı yıkım kararına karĢı çıkmıĢlar, ―Padişahın adına yaptırdığımız 

kulenin yıkılması ona karşı bağlılığımızı azaltır.” diyerek kuleyi yıkmamakta kararlı 

olduklarını göstermiĢlerdir. Gusinye, Plave, Ġpek ve Rugova halkı ―nikâhları‖ üzerine 

yemin ettikleri kararlarından dönecek gibi değillerdi. ġemsi PaĢa her ne kadar iki metre 

geriden, istenilen büyüklükte yeni bir kule yapılacağını söylese de halk, kararından 

dönmemiĢtir. Abdülhamid, durum kendisine bildirilince, âdeta ―çıplak bir tepe‖olan 

Yezero için bu kadar çekiĢmeye değmeyeceğini ve Karadağlılara bırakılmasının uygun 

olacağını söylemiĢtir 1426 . 

Diğer taraftan, Karadağlılar, kulenin yıktırılması için bir hafta süre tanımıĢ, aksi 

hâlde Karadağ Dersaadet Maslahtgüzarını geri çağıracaklarını belirterek bir ültimatom 

göndermiĢlerdir. Sultan Abdülhamid bunun üzerine ġemsi PaĢa‘ya telgraf çekmiĢ, olayı 

1422 BOA, Ġ.HUS, 158/1325/ġ-045 

1423 Bosna ve Arnavutluk sınırında bulunan TirgoviĢte‘de doğan ġemsi PaĢa bu topraklarda büyümüĢtür. 

Dolayısıyla yerel halkın anlayıĢına, geleneğine, göreneğine, diline vâkıftır. Kabile reislerini tanıması ve 

halk üzerindeki etkisi, böyle görüĢmelere onu çok elveriĢli kılmıĢtır. Süleyman Külçe, age, s. 340 

1424 BOA, Y.MTV, 303 /43 

1425 BOA, Ġ.HUS, 159/1325/N-26 


269

çıkaranlara ―rütbe ve nişanlar‖ vermek suretiyle karıĢıklıkların giderilmesini ve 

önemsiz olan Yezero Tepesi‘nin Karadağ‘a terk edilmesini istemiĢtir. Fakat bunun 

bölgedeki Müslümanları inciteceği gerçeğini de hesaba katan ġemsi PaĢa, PadiĢaha 

yazdığı cevabî telgrafta, ĠĢkodra‘dan Avusturya‘ya kadar Osmanlı-Karadağ sınır 

tahdidinin yeniden yapılmasının gerekliliğine değinmiĢtir. Karadağlılar bu olumsuz 

cevap üzerine ĠĢkodra‘daki sınırda bulunan Grabom ve Hacı Tahir Kulelerine 

saldırmıĢlardır. Saldırıyı haber alan Hot ve Grude malisörleri Karadağlılara mukabelede 

bulunmuĢlardır 1427 . 

Ġki devlet neredeyse savaĢın eĢiğine gelmiĢlerdir. Karadağlılar, 5 Kasım 1907‘de 

Osmanlı sınırları içindeki Ġrjaniçe Köyü‘ne saldırarak bir nevi Yezero Tepesi hadisesinin 

öcünü almak istemiĢlerdir. Ġrjaniçe‘nin ilginç bir konumu vardır. Üç tarafı Karadağ 

sınırıyla çevrili olan bu köyün, bağlı bulunduğu Osmanlı topraklarıyla arasında, Lim 

Nehri vardır. Bu nedenle savunması güç olan Ġrjaniçe Köyü‘ne 1428 , köprü ve yeni 

kaleler yapılması için ödenek ayrılsa da henüz köprüyle bağlanamamıĢtır 1429 . 

Ġrjaniçe Köyü‘nde bulunan Ġrjaniçe karakolu kumandanı Mülazım-ı Evvel Veli 

Efendi, mühimmat eksikliği nedeniyle destek istemiĢtir. O an Berane‘de bulunan ġemsi 

PaĢa, kendisine telgrafla haber verilince bölgeye intikal etmek üzere harekete geçmiĢtir. 

Bu esnada Erkân-ı Harb Fevzi Bey ve Hudud Komiseri Ali Bey, Ġrjaniçe‘nin 

müdafaasına baĢlamıĢlardır. ―Bir buçuk metre‖ için Ġrjaniçe‘nin kaybedilmesi endiĢesini 

yaĢanırken, Veli Efendi‘nin yardım isteği üzerine Lim Nehri‘nden geçilerek Ġrcaniçe‘ye 

asker ve cephane desteği sağlanabilmiĢtir. Ġrjaniçe‘deki kuleye yardım ulaĢtığını gören 

Karadağlılar, kuĢatmadan vazgeçerek barıĢın korunması yönünde tavır sergilemiĢler ve 

yapılan ateĢkesin ardından olay tatlıya bağlanmıĢtır. Sultan II. Abdülhamid, Fevzi 


1428 Süleyman Külçe, age, s. 321-322 

1429 BOA, TFRI.KV, 180 /17956 

270

PaĢa‘yı terfi ettirerek Miralaylığa yükseltmiĢtir 1430 . Olay sırasında zarar gören halka ise 

yetmiĢ beĢ bin kuruĢ tahsis edilmiĢtir 1431 . 

1908‘de yapılan Tahdid-i Hudud Komsiyonu çalıĢmalarında , ĠĢkodra Gölü ile 

Venedik Körfezi arasında bulunan güzergâh ile ĠĢkodra Gölü‘nün kuzeyinden Tara 

Nehri‘ne kadar olan sınır, detaylı bir biçimde yazılmıĢtır. ―Devlet-i Âliye-i Osmaniye ile 

Karadağ Hududu Tarifnâmesi‖ ismiyle 1324(h)‘te basılan hudud tarifnâmesine 1432 

rağmen sorunların çözülmediği görülmektedir. Arnavutların yoğunlaĢan MeĢrutiyet 

isteklerine mukabil, Ġttihat ve Terakki‘yi desteklemeleri ve beraberinde gelen Ġttihat ve 

Terakki yönetimi, bölgedeki Arnavutları hayal kırıklığına uğratmıĢ ve Arnavutlar 

bağımsızlık için harekete geçmiĢlerdir. 

II. OSMANLI-KARADAĞ SINIR SORUNLARI 

Karadağ bağımsızlıkğını kazandıktan sonra Osmanlı Devleti ile Karadağ Devleti 

arasında sınır tesbit çalıĢmaları yapılmaya baĢlanmıĢtır. Sınır tesbit çalıĢmalarında 

zorluklarla karĢılaĢılmıĢtır. Karadağ hükûmetiyle, Hükûmet-i Seniyye arasında ihtilaflar 

bir türlü aĢılamamıĢ, bu da hudud tahdidini geciktirmiĢtir. Bunlara zorlu doğa koĢulları 

da eklenince özellikle kıĢ aylarında sınır çalıĢmaları neredeyse imkânsız hâle 

gelmiĢtir 1433 . KıĢ Ģartlarında erzak yetersizliği baĢgöstermiĢ ve asker telef olmuĢtur. 

Sınırdaki askerler elbisesizlikten ve çamaĢırsızlıktan Ģikâyet etmiĢlerdir 1434 . Bu zorlu 

Ģartlara rağmen güçlükle de olsa çalıĢmalar yürütülmeye çalıĢılmıĢtır 1435 . 

Hudud tahdidini geciktiren nedenlerden biri de iki taraf arasında anlaĢmazlık 

çıkmasıdır 1436 . Tam her Ģey çözüldü ve anlaĢma sağlandı derken sorun olarak kabul 

1430 Süleyman Külçe, age, s. 321-322. Fevzi PaĢa (Çakmak), 1907 yılında 37 yaĢındayken Miralay 

olmuĢtur. Bilindiği gibi Fevzi PaĢa, 1899‘da Kosova Vilayeti‘ne bağlı olan Mitroviçe‘de bulunuan XVIII. 

Nizamiye Fırkası Erkan-ı Harp Reisliğine atanmıĢtı. Ayfer Özçelik, agm, 190 

1431 BOA, Ġ.HUS, 161/1325/Za-21 

1432 Devleti Aliyye-i Osmâniye ile Karadağ Hududu Tarifnâmesi, Matbaai Askeriye, Ġstanbul 1324, s. 

4-19. Ayrıca belgenin transkribe edilmiĢ tam metni için bkz. Abidin Temizer, age, s. 59-61 

1433 BOA,Y.PRK.ASK, 21/44 

1434 1902 yılında Sırbistan ve Karadağ Hudud MüfettiĢi olan Ahmed Hamdi PaĢa‘ya bir telgraf çekerek 

durumlarını anlatmıĢlardır. BOA, Y.MTV, 227 /162 

1435 BOA, Y.PRK MYD, 3/28 

1436 BOA, Y.PRK MYD, 3/12 

271

edilmesi bile imkânsız küçük bir pürüz, çalıĢmaları sekteye uğratıyordu. Öyleki, 

komisyonda çalıĢan memurlar görevini yapamaz hâle getirilmiĢ ve engellenmiĢtir 1437 . 

A. ARAZĠ SORUNLARI 

a. Meralar ve Metruk Araziler 

Karadağ‘da, coğrafi yapı itibarıyla tarıma elveriĢli arazi çok azdır. Öyleki, 

Karadağlılar, kayalıklar arasındaki küçük toprak parçalarını bile değerlendirmeye gayret 

etmiĢler ve kendilerine küçük ekim alanları oluĢturmuĢlardır 1438 . Doğal Ģartlar 

Karadağlıları hayvancılık sektöründe yoğunlaĢmaya itmiĢtir. Hayvancılık, gelir getiren 

tek iĢtir 1439 . Ekim yapılabilecek arazinin azlığına karĢın hayvancılık noktasında zengin 

sayılabilirlerdi. Aile baĢın 21 koyun, 10 keçi, yaklaĢık 4 büyükbaĢ hayvan düĢmekteydi. 

Bu rakamların diğer balkan ülkelerinin oranlarıyla kıyaslandığında ortalamanın üzerinde 

olduğu görülmektedir 1440 . Keçi, koyun gibi küçükbaĢ hayvanlar yetiĢtiren halk için 

meralar vazgeçilmez hayati önem taĢıyan alanlar konumuna gelmiĢtir 1441 . Meralar 

konusunda Karadağlılar ve sınırdaki Arnavut halk arasında temel olarak Ģu sorunlar 

yaĢanmıĢtır: 

Hayvan Otlatma 

Ot biçme 

Yaprak kesme 1442 

Odun kesme 

Çok yağmur almasına rağmen tarım açısından o derece verimsiz olan kayalık 

arazilerle kaplıdır. Hayvancılık bu nedenle temel geçim kaynağını oluĢturmaktadır 1443 . 

1437 BOA, Y.PRK TKM, 7/11 

1438 YetiĢtirilen ürünler mısır ve patatesten ibarettir. Ahmet Tevfik, Karadağ Coğrafyası, Mahmud Bey 

Matbaası, Dersaadet 1329, Sırpça‘dan Osmanlıcaya Tercüme: Mirliva Ahmed Tevfik, s. 5 

1439 M. Mercan, age, s. 158 , Ahmet Tevfik, age, s. 4 

1440 Michael Palairet, Balkan Ekonomileri 1800-1914 Kalkınmasız Evrim, Çev: AyĢe Edirne, Sabancı 

Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul 2000, s. 164 

1441 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi C. 1, s. 273 

1442 BOA, Ġ.HUS, 30/1312R-044. Karadağlılar da Tiriçe Merası‘na gelerek yaprak kesiyorlardı. BOA, 

Y.MTV, 106/69 

1443 Bir Karadağ özdeyiĢine göre Tanrı dünyayı yaratırken kayaları bir çuvalla dağıtıyormuĢ. Tam 

Karadağ‘ın üzerine gelmiĢ ki çuval patlamıĢ ve bütün kayalar bu mutsuz topraklara dökülmüĢ. W. H. 

272

Temel geçim kaynağı hayvancılık olan toplumlarda otlaklar çok mühim bir yer iĢgal 

etmektedir. Otlakları mümkün olduğunca en verimli Ģekilde kullanmaya çalıĢan 

Karadğalılar, mevsimine göre hayvanları farklı meralarda yayarak, kıĢa hazırlık olarak 

da ot toplamıĢlardır 1444 . Bunun yanında Karadağ Sınırında yaĢayan Arnavutlar ya da 

Karadağlılar sınır tespiti yapılan ya da yapılamayan arazilerde hayvanlarını otlatmak için 

sınır ihlali yapıldığı görülmüĢtür 1445 . Bu ihlaller zaman zaman kanlı çatıĢmalara bile 

dönüĢebilmiĢtir. Çoban öldürme, mera meselesinde fitili ateĢleme iĢlemlerinden birisidir 

âdeta 1446 . Aslında Karadğalıların sınır ihlali yapmaları kendilerince bir zorunluluk haline 

gelmiĢti. Çünkü yüksek dağlarda konuĢlanan Karadağlılar için kıĢın hayvanlarını 

otlatabilecekleri bir alan bulabilmek çok zordu. Onlarda sürülerini otlatmak için daha 

aĢağılara inmek durumunda kalıyorlardı. Bu da doğal olarak komĢu toprakların ihlal 

edilmesine neden olmaktaydı 1447 . Hayvanları yaymak, bir mesele çıkarmanın aracı 

gibidir 1448 . Karadağlı çoban için Arnavutluk sınırındaki Osmanlı arazisine hayvanlarını 

sürmek, cesaret sergileme ve güç gösterisi olarak kabul edilmiĢtir 1449 . 

Nitekim Gusinye‘nin EĢkürlava Çayırları Karadağ sınırları içinde gösterilmiĢtir. 

Ama Gusinye halkı için çok ehemmiyetli olan bu çayırlar, hayvancılıkla geçinen halk 

için olmazsa olmazdır. Abdülhamid, Karadağlılarla bir otlak meselesi yüzünden karĢı 

karĢıya gelmemek için çok defa irade yayınlamasına rağmen sorun çözülememiĢtir. 

Abdülhamid‘e göre EĢkürlava Çayırı ―hiçbir değeri olmayan‖ bir yerdir. Ve kesinlikle 

kan dökmemeye ve dostluk iliĢkilerini güçlü tutmaya çalıĢtığı Prens Nikola ile bu 

konuda ters düĢmeye değecek bir sorun değildir. Nihayet Abdülhamid Ģöyle bir çözüm 

yolu bulmuĢtur: Gusinyeliler otlaklarda hayvanlarını serbestçe otlatabilelekler, bunun 

karĢılığında otlakların sahipleri olan Karadağlılara ot bedeli olarak her yıl 300 altın 

Cozens-Hardy, ―Montenegro and Its Borderlands‖ The Geographical Journal, Vol. 4, No: 5 (Nov. 

1894), s. 387 

1444 Michael Palairet, age, s. 165 

1445 BOA, DH.MKT, 1528/109 

1446 Örenğin Velika'da Osmanlı tebaasından çobanlara ateĢ açılmıĢtır. Ġvan Polye Kulesi'ndeki Osmanlı 

askerlerinin Velikalılara cevap vermesiyle devam eden olaylar Karadağ askerlerinin de Osmanlı 

askerlerine ateĢ açmalarıyla iyice büyümüĢtür. BOA, Y.PRK.UM, 50/84 

1447 Michael Palairet, age, s. 166 

1448 BOA, Ġ.HUS, 142/1324R-13. 

1449 Roy Trevor, Montenegro A Land Of Warriors, Adam&Charles Black, London 1913, s. 38-39. 

273

verilecektir. Abdülhamid böyle bir teklifte bulunmuĢ ve sorun çözülmüĢtür 1450 . Bilindiği 

gibi, Arnavut halkı Osmanlı hükûmetinden ziyade Sultan Abdülhamd‘i dinliyor, onun 

sözüne itimat ediyorlardı. Tahsin PaĢa‘nın ifadesiyle ―yalnız PadiĢah iradesini 

tanırlardı.‖ 1451 

Her yıl düzenli olarak ödenen ot bedeli gecikmeye uğradığı zaman iĢ kontrolden 

çıkmıĢ ve mesele uluslararası bir sorun hâline getirilmiĢtir 1452 . Prens Nikola durumun 

vehametinin farkındadır ve öncelikle 

otlak meselesi yüzünden çıkan çatıĢmaları 

önlemek amacıyla diplomatik yollardan çözüme ulaĢmak için Abdülhamid‘e bir telgraf 

yollamıĢtır. Diğer taraftan, Rusya da olaya müdahil olmuĢ ve Ġstanbul‘daki elçisi 

kanalıyla sorunun çözülmesini istemiĢtir. Karadağ Dersaadet Maslahatgüzarı da 

baĢkitâbete gelerek otlak meselesinden çıkan sorunu dile getirmiĢtir. Prens Nikola‘dan 

gelen Fransızca telgraf tercüme edilerek PadiĢaha sunulmuĢtur. Sultan Abdülhamid 

telgrafhaneye giderek Arnavut ileri gelenlerinin telgraf baĢına gelmelerini istemiĢtir. 

Gusinye Kaymakamı Ahmet Hamdi‘ye Arnavut ileri gelenlerine iletilmesi için nasihat 

içeren tebligat iletilmiĢ ve sorun çözülmüĢtür. Abdülhamid, daha sonra Karadağ 

Maslahatgüzarı Mösyö Bakiç‘i huzuruna çağırarak EĢkürlava sorununun halledildiğini, 

yanmıĢ ve yıkılmıĢ evlerin yeniden inĢası için gerekli mali kaynağın aktarılacağını 

Nikola‘ya derhal iletmesini söyleyerek hem Rusya‘nın müdahalesine fırsat vermemiĢ 

hem de otlak meselesi gibi küçük bir meseleden doğan çatıĢmayı anında önlemeyi 

baĢarmıĢtır 1453 . 

Karatoprak Merası iki ülke iliĢkilerini kriz noktasına getiren arazilerden birisidir. 

―Crno Zemlja (Black Earth)‖ diye adlandırılan Karatoprak arazisinin kimin tarafında 

olduğu noktasında bir anlaĢmazlık olduğu için iki tarafın da bu araziye girmesi 

yasaklanmıĢtır. Âdeta ―sahipsiz toprak‖ hâlini alan ve çok geniĢ otlaklar yeĢerdiği için 

1450 Tahsin PaĢa, Tahsin PaĢa‟nın Yıldız Hatıraları Sultan Abdülhamid, Boğaziçi Yay, 1990, s. 207- 

208. Yine Karadağ daki Mokra çayırları sorunu nedeyinle Karadağlılar ile Rogova, Gusinye, Plave, 

Malisör ve Arnavudluları arasında çatıĢmalar söz konusu olmuĢtur. Mokra çayırları meselesinin halli için 

tarafsız bırakılmıĢ ―bîtaraf araziler‖ olarak kaydedilmiĢtir. Çayır hasılatına mukabil Karadağlılara yıllık 

belli bir miktar para verilmesi kararlaĢtırılmıĢtır. BOA, DH.MKT, 479/12. 

1451 Tahsin PaĢa, age, s. 207-208. 

1452 Bir keresinde de yıllık ot bedeli verilmediği için Karadağlılar EĢkürleva‘ya toplu halde girerek otları 

kesip götürmüĢlerdir. Bunun üzerine Gusinye‘den yardım için gelen Arnavutlarla Karadağlılar 

mücadeleye tutuĢmuĢlardır. Tahsin PaĢa, age, s. 208. 


274

Karadağlı ve Arnavut çobanların birbirlerinden gizli bir Ģekilde hayvanlarını otlattığı bir 

yer olmuĢtur 1454 . ĠĢkodra Vilâyeti‘nin Tuz Kazası‘na bağlı Grode malisörleriyle 

Karadağ‘ın Zena Nahiyesi ahâlisi arasından tartıĢmalı, Karatoprak arazisindeki 1455 

―koyun sürüleri sevk ettirilmesi‖ sorununun çözümü hiç de kolay olmamıĢtır 1456 . Bâb-ı 

Âli ile Karadağ Devleti arasında halledilmedikçe kıĢkırtmanın önüne geçebilmenin 

mümkün olmadığı belirtilse de 1457 Karatoprak Merası‘ndaki anlaĢmazlık 

giderilememiĢtir. En sonunda altı kiĢiden oluĢan bir komisyon oluĢturularak çözüm 

bulma noktasında gayret gösterilmiĢtir 1458 . 

Meraların paylaĢılamadığı böyle durumların ötesinde bir de Ģahıs malı olan 

arazilere girilerek otların kesilip toplanması vardır. Bazı Karadağlıların Tara Nehri‘nden 

karĢıya geçerek KolaĢinli Hasan Ağa‘nın Ģahsi malı olan Payalonya arazisinin otlarını 

biçmeleri, ot biçme problemine bir örnektir. 1459 Bazen de iki taraf köylülerinin ortaklaĢa 

kullandıkları meralarda ot biçme sırasında anlaĢmazlık çıkmıĢtır 1460 . Ayrıca ot 

yığınlarının yakılması Ģeklinde tezahür eden kundaklama olayları, silahlı çatıĢmaya 

dönüĢebilen olaylar arasında yer almaktadır. Velikalılar, Gusinye‘nin NevaĢin 

karyesinde ot yığınlarını yakınca ortalık birbirine girmiĢ iki taraf arasında silahlar 

konuĢmuĢtur. Sınırda bulunan Osmanlı karakolu olaya müdahale etmek zorunda 

kalmıĢtır 1461 . 

Mukro Çayırı‘nda Karadağlılar ile Rugovalı Arnavutlar arasında benzer ihtilaflar 

yaĢanmıĢ, bu ihtilafın halli için bir komisyon teĢkil edilmiĢtir 1462 . Ġlk önce Ahmed 

Hamdi PaĢa sorunun halledilmesi için görevlendirilirken, baĢarısız olması üzerine ġemsi 

PaĢa görevlendirilmiĢtir 1463 . Ardından, irade-i seniyye yayınlanarak 1464 Karadağlılara 

1454 Roy Trevor, age, s.39. 

1455 BOA, Ġ.HUS, 32/1312C-043. 

1456 BOA, Y.A.HUS, 404/91. 

1457 BOA, Y.MTV, 107/46. 

1458 BOA, Ġ.AS, 10 /1312/C-19. 

1459 BOA, DH.MKT, 1528/109. 

1460 MaĢince ve Kosova'nın Ġsermanice-i Bala köylülerinin arasında olduğu gibi. Bkz. BOA, DH.MKT, 

429/13. 

1461 BOA, DH.MKT, 1196/76. 

1462 BOA, Ġ.HUS, 97/1320S-079. 


1464 BOA, Ġ.HUS, 98/1320R-49. 

275

arazilerinin karĢılığında her sene bedel ödeneceği bildirilerek sorun hallolmuĢtur 1465 . Her 

ne kadar çözüme ulaĢtı gibi gözükse de anlaĢmalar hep pamuk ipliğine bağlı olmuĢtur. 

Velipolye Merası ise Klemendlilerle Koçlular arasında paylaĢılamayan bir 

araziydir 1466 . Velipolye Yaylası, Osmanlı Devleti sınırları içindedir ve Mîrî arazidir. 

Karadağ idaresindeki Koçluların bu araziye kesinlikle müdahale etmemesi 

istenmiĢtir 1467 . Arazinin tasarrufu ve Karadağlılarla olan anlaĢmazlıkların çözümü için 

bir komisyon teĢkil edilmiĢtir 1468 . OluĢturulan bu komisyon vasıtasıyla Mera 

çatıĢmalarının Karadağlı ve Osmanlı heyetleri arasında ―hüsn-i suretle‖ 

neticelendirilmesi 1469 amaçlanmıĢtır. 

Grebin, Zeletin yaylaları gibi 12 yayladan oluĢan Gusinye‘deki yaylalar da 

Karadağlılar ve Gusinyeliler arasında çatıĢma mevzuu olmuĢtur 1470 . Rikalar Çayırı, 

Beluce Yaylası, Petriçe Meraları, Vezir Yaylası 1471 küçük otlak meselelerinin siyasi kriz 

hâline geldiği yerler arasındadır. Karadağ-Osmanlı sınırında ġakular (EĢkular) ve 

Rogova köyleri de çayır ve yayla anlaĢmazlıklarının en sık yaĢandığı yerlerden biridir. 

AnlaĢmazlıkların zaman zaman silahlı çatıĢmaya kadar varabilmesi sebebiyle bölgeye 

asker gönderilmesi gerekmiĢtir 1472 . Ragovalılarla Velikalılar, Ragovalılarla Beraneliler, 

Hotlularla Karadağ'ın Trpiçe karyesi 1473 bu tip sorunların çok sık yaĢandığı yerlerdendir. 

Son olarak sınır tespitinin ardından, toprakları karĢı tarafta kalan ahali için bir 

sorun daha ortaya çıkmıĢtır. Ekinleri karĢı tarfta kalan ahali, ekinlerini hasat etmek ve 

ekinlerininin zayi olmasını önlemek için karĢı tarafa geçmeleri gerekmiĢtir. Bu nedenle 

Karadağ hükûmetinden teminat alınmıĢtır 1474 . Teminata göre; Osmanlı tebaası silahsız 

olarak Karadağ sınırını geçip ekinlerini hasat edebilecektir. Fakat herhangi bir taĢkınlığa 

meydan verilmemesi için Karadağlı bir gözlemci bulunacak, ekin yüzünden bir 

1465 BOA, Ġ.HUS, 98/1320R-17. 

1466 BOA, Y.PRK.HR, 13/44. 

1467 BOA, Y.MTV, 51/22. 

1468 BOA, A.MKT.MHM, 601/4. 

1469 BOA, Y.A.HUS, 294/102. 


1471 BOA, Ġ.DH, 1237/96909. BOA, DH.MKT, 1424/87. BOA, Ġ.HUS, 30/1312R-044. BOA, Y.MTV, 

234/56. 

1472 BOA, Y.PRK.UM, 17/13. 

1473 BOA, Y.MTV, 44/10. BOA, Y.PRK.UM, 17/14. BOA, Ġ.HUS, 7/1310/C-40. 

1474 BOA, Ġ.DH, 1229/96264. 

276

çatıĢmaya meydan verilmeyecektir 1475 . Osmanlı Devleti, ekinlerin biçilememe ya da 

biçtirilememe ihtimaline karĢı, köylülerin mağduriyetini önlemek için ekinlerin 

muhtemel bedelinin hazîneden verileceğini vaad etmiĢ 1476 , sınırda yaĢayan Osmanlı 

vatandaĢı köylüleri rahatlatmıĢtır. 

b. Arazileri Karadağ‟da Kalan Osmanlıların Arazi Bedelleri 

Berlin AntlaĢması‘ndan sonra bağımsızlığını kazanan ve toprakları geniĢleyen 

Karadağ sınırları içinde Osmanlı tebaasının arazileri kalmıĢtı. BaĢta Gusinye ve Plave 

ahâlisi olmak üzere sınırda yaĢayanların Karadağ‘daki arazileri ve çiftlikleri tapularla 

sabittir 1477 . Özellikle sınır tespitinde zorlanılan bölgelerde sıklıkla karĢılaĢılan bu sorunu 

halletmek için dörtleme hasılatı sistemi kurulmuĢtur. Buna sistem, arazileri Karadağ 

sınırları içinde kalan Osmanlı tebaasının arazi hâsılat bedellerinin Karadağ Devleti 

tarafından toplanması ve Osmanlı yönetimine verilmesi ve Osmanlı yönetiminin de bu 

paraları arazi sahiplerine vermesi Ģeklinde gerçekleĢmiĢtir. Özellikle Gusinye ve 

Plaveliler, bu Ģekilde her sene dörtleme hâsılatı olarak Karadağ‘dan aynî ya da nakdî 

olarak bedel almıĢlardır 1478 . Dörtleme hâsılatı, hudut belirlemede anlaĢmazlığın olduğu 

noktalardan biri olarak göze çarpmaktadır 1479 . Karadağ‘ın bazen söz konusu bu bedeli 

ödeyemediği olmuĢtur. Nitekim 1890‘da dörtleme hâsılatı ödenmeyince Gusinye ve 

Plave halkı paralarının bir an önce verilmesi yönünde çağrılar yapmıĢlardır 1480 . 

Dörtleme sorununun uzaması nedeniyle Gusinye ve Plaveliler Yakova ve Ġpek 

malisörlerinin de desteğini alarak Karadağ‘a saldırma planları bile yapmıĢlardır 1481 . En 

sonunda Temmuz 1891‘de dörtleme hâsılatının ödenmesi için Meclis-i Vükelâ 

mazbatası kaleme alınmıĢtır 1482 . 

Osmanlı Devleti, Karadağ‘ın bu parayı vermekte zorlandığını görünce kendi 

vatandaĢını mağdur etmemek ve siyasi bir krize mahal vermemek için, arazileri Karadağ 

1475 BOA, A.MKT.MHM, 602/7. 

1476 BOA, Y.A.HUS, 301/100. 

1477 BOA, Y.PRK.MK, 4/55 

1478 BOA, Ġ.HR, 316/20295 

1479 BOA, Y.MTV, 54/79 

1480 BOA, Y.PRK.ASK, 62/31 

1481 BOA, Y.PRK.ASK, 73/119 

1482 BOA, Y.A.HUS, 249/51 

277

sınırları içinde kalan Gusinye, Plave, Polya ve KolaĢin halkına ait dörtleme hâsılatının 

bir kısmını kendisi ödemiĢtir. 1483 Bu doğrultuda Karadağ‘da arazisi ve mülkü kalan 

ahâliye irade gereği ―Elli bin kuruĢ‖u verilmiĢtir 1484 . Eylül 1899‘da Karadağ‘ın ödemesi 

gerekip de ödeyemediği dörtleme hâsılatlarının bu kez hazineden verilmesi yoluna 

gidilmiĢtir 1485 . 

B. KABĠLE ÇATIġMALARI 

Arnavutlar, din ve mezhep açısından bölünmüĢ durumdaydılar. Kuzeyde dağlık 

bölgelerde yaĢayan Kigalar ile güneyde yaĢayan Toskalar arasında toplumsal, kültürel 

ve idari açıdan farklar vardır. Kigalar kabilesel bir örgütlenmeye sahipti. Karadağlı 

komĢu kabilelerde de aynı yapı söz konusdur. ―Fis‖ yönetimde temel birimdir. Klanın en 

yaĢlı erkeği fisi yönetirdi. Ayrıca ―bayrak‖ fisi siyasi açıdan tamamlayan birimdir. 

Bayraktarın konumu kalıtsaldır ve Kabile birkaç bayraktan oluĢmuĢtur. Kabile, içinden 

ileri gelen aileden birine mensup bir erkek tarafından yönetilmektedir. Yazılı olmayan 

gleneksel kurallarla yönetilen kabileler vergi yükümlükleri olmasına rağmen vergi 

toplamak, coğrafi Ģartların elveriĢsiz olması ve bunun da ulaĢımda güçlükler 

yaĢanmasına sebep olması nedeniyle pek mümkün değildir 1486 . Özellikle Arnavutluk‘un 

kuzey yarısında yaĢayan Kigalar, güneydeki Toskalara nazaran aĢiret geleneklerine sıkı 

sıkıya bağlıydılar. 19. yy‘a kadar merkezî otoriteye doğrudan bir bağlıkları olmamıĢtır. 

Kabilesel bir yönetim Ģekli olan bayraklar halinde örgütlenmiĢlerdir. Bögede Kigalarin 

yaĢadığı yerlerde Nizamiye Mahkemeleri tesis edilememiĢtir. Vergi toplanamamıĢ, 

nüfus sayımı da yapılamamıĢtır. Kendi kabile reisleri ve PadiĢah kabul ettikleri tek 

otorite olmuĢtur. Her ne kadar Tanzimat döneminden itibaren kabile geleneklerini 

―törpülemek‖ için bölgede Sıbyan Mektepleri açılsa da Berlin AntlaĢması‘ndan sonra 

Arnavutlar arasında Osmanlı Devleti‘nin kalıcı olmayacağı düĢüncesinin hızla yayılması 

nedeniyle baĢarılı olunamamıĢtır 1487 . 

1483 BOA, Y.PRKA, 9/85 

1484 BOA, Ġ.ML, 26/1315Za-09 

1485 BOA, Y.E.E, 150/55 

1486 Banu ĠĢlet Sönmez, age, s. 46 

1487 Selçuk AkĢin Somel, ―Osmanlı ModernleĢme Döneminde Periferik Nüfus Gurupları‖ Toplum Ve 

Bilim, S. 83, 1999-2000 (KIġ), Birikim Yayınları, s.192. 

278

Karadağ‘da ise 19. yy‘da gerçek otoritenin kabilelerin elinde olduğu 

görülmektedir 1488 . KabileleĢmenin en yoğun olarak yaĢandığı yerlerden birinde yaĢayan 

Arnavutların Karadağ‘la komĢu olduklarını ve yıllarca iç içe yaĢadıklarını düĢünürsek 

Karadağ‘ı, Slav topluluklarını etkiledikleri ve orada da benzer bir yapının oluĢtuğunu 

algılamamız zor olmayacaktır. Karadağ‘daki kabile sisteminin soy sop temeline 

dayanmadığını iddia eden Osman Karatay, Arnavutluk‘taki bu toplumsal yapının 

aynısının Karadağ‘da da geliĢmesine zemin hazırladığını ve kolaylaĢtırdığını 

belirtmiĢtir 1489 . Güneydoğu Avrupa‘da Karadağ, Hersek, Kuzey Arnavutluk ve 

Sancak‘ın bir bölümünde kabile toplumu anlayıĢının hüküm sürdüğü bilinmektedir. 

Fakat içlerinden sadece Karadağ‘da bu kabile sistemi devletin temelini oluĢturmaktadır. 

Daha Zeta Devleti dönemindeyken Osmanlı askerlerine karĢı, kan bağıyla bağlı klanlar 

oluĢturup bunu bir savunma mekanizması olarak kullanma yöntemi geliĢtirmiĢler ve 

uygulamaya baĢlamıĢlardır. Klan anlayıĢının bozulmadan geliĢerek devam etmesi 

Osmanlı Devleti‘nin Karadağ‘a nüfuz edememesinin nedenleri arasında 

gösterilmektedir 1490 . 

Karadağlı Koçililer ile Osmanlı tebaasından Selçeliler ve Kalimendlilerin 

mücadelesine sık sık rastlanmaktadır 1491 . Selçe Arnavutları ile Karadağ‘ın 

Zanberiçelileri arasındaki mücadele de 1492 iki ülke arasında meydana gelen çatıĢmalar 

arasında yerini almıĢtır. 

C. KAN DAVALARI VE MÜSÂLAHA-Ġ DEM KOMĠSYONLARI 

Balkan tarihçisi Maria Todorova ―Balkanları Tayahhül Etmek‖ isimli ünlü 

eserinde Henry de Windt‘in tespitlerine yer vererek Karadağ‘da anlatılan bir kan davası 

olayının ―Balkan gaddarlığı‖ olarak lanse edilmesine değinmiĢ ve yazarın Ģu sözüne yer 

vermiĢtir. ―Burada hayat neredeyse Çin ve Japonya’da olduğu kadar ucuzdur‖ 1493 

1488 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi, C. 1, s. 273. 

1489 Osman Karatay, ―Osmanlı Hakimiyetinde Karadağ‖ age, s 368. 

1490 Steven C. Calhoun, ―Montenegro‘s Tribal Legacy‖ Military Review, July-August 2000, Kansas, s. 36 

1491 BOA, A.MKT.MHM, 602/6. 

1492 BOA, A.MKT.MHM, 603/3. 

1493 Maria Todorova, Balkanları Tahayyül Etmek, Çev: Dilek ġendil, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul 2003, 

s. 242 

279

Arnavutluk‘un Karadağ tarafında yaĢayan Kigalar‘da Ģeriat yerine kan davası esasına 

dayalı olan geleneksel nitelikli Dukagin kuralları daha baskın bir hâl almıĢtır 1494 . Kan 

davası gerçeği, Avrupalıların Karadağ‘a ve Osmanlı‘ya bağlı Arnavutluk topraklarına 

bakıĢ açısını göstermesi babından çok güzel bir örnek teĢkil etmektedir. Balkanlar‘ı 

anlamak, özellikle Karadağlıları ve Arnavutları anlamak için o bölgedeki yerliler gibi 

yiyip içmek, uyumak, hatta yaĢamayı öğrenmek gerektiğini belirten Edith Durham, 

antropolojik değerlendirmeler yaparak Karadağ ve Arnavutluktaki kabile yaĢamını 

araĢtırmıĢ ve benzerlikler kurmuĢtur. 1495 

Ġngliliz Archibald Lyall, Paris‘te ya da Chigago‘da cebindeki para için 

öldürmenin Ģekli Balkanlar‘da ―dava‖ için ―ya da siyasal görüĢlerinizi beğenmediğiniz 

için ya da büyük amcası sizin ikinci dereceden kuzenlerinizden birini bir zamanlar 

vurduğu için‖ öldürme Ģekline büründüğünü söylemektedir 1496 . 

Kuzeyin Arnavut savaĢçıları Karadağ‘lı komĢulaıryla pek çok geleneği 

paylaĢmaktadır. Bunlardan biri de ―besa‖ (Gjakmarrje) idi. ġeref kavramı içinde 

değerlendirilen bu hususlar Arnavutlarla Kardağlıların ortak geleneklerinden biridir 1497 . 

Besa, ―aileleri, kabileleri, kişileri bağlayan ve bunlar arasında barış ve dayanışmayı 

sağlayan yemine dayalı geleneksel bir kural‖ olarak adlandırılmaktadır 1498 . 

Ayrıca, Arnavutlar arasında ―Dukagin Kanunları‖ olarak bilinen yazılı olmayan 

kurallar bütününün varlığına inanılmaktadır. Arnavutların ―Mecelle‖si olarak 

nitelendirilen Dukagin Kanunları, özellikle Malisörlerv ve Merditalılar tarafından 

benimsenmiĢtir. Söz konusu bu kanunların Arnavutlar arasındaki yıkıcı tesirleri çok 

büyük olmuĢtur. Osmanlı Devleti yönetimi altında birtakım tedbirler alınmıĢ olsa da 

önüne geçilememiĢtir. Süleyman Külçe‘nin ―Bu yanlıĢ ananeden Ģikâyet etmeyen tek bir 

Arnavut yokken onun hükümlerinden sıyrılmayı, mesela kan gütmemeyi Ģerefsizlik 

saymıyan da kimse yoktu.‖ ifadeleri her Ģeyi özetlemektedir. Bu kanuna göre birisi birini 

1494 Selçuk AkĢin Somel, agm, s. 192. 

1495 Detaylı bilgi için bkz. M. Edith Durham, The Burden Of The Balkans. Thomas Nelson&Sons, 

London 1905. 

1496 Maria Todorova, age, s. 259, ayrıca bkz. Archibald Lyall, The Balkan Road, Methuen, Londra 1930, 

157-158 

1497 Misha Glenny, Balkanlar 1809-1999, Sabah Kitapları, Ġstanbul 2000, s. 141-142. 

1498 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, (Iı. MeĢrutiyet Ve I. Dünya SavaĢı), C. IX, TTK, Ankara 1995, s. 

242 

280

öldürdüğü zaman ölenin varisleri katili öldürmek durumundadır 1499 . Katil nereye kaçarsa 

kaçsın bir gün öldürüleceği bilincinde hazır beklemektedir 1500 . Kan davası sürüp 

gider 1501 . BarıĢırlarsa iki aĢiret büyük bir yemek organize edip bir araya gelerek bunu 

gösterirler. BarıĢtıklarını söyler ama yemeğe gelmezlerse bu da barıĢmadıkları anlamına 

gelir 1502 . Dukakin kanunlarının baĢlıca özelliklerinden bir diğeri de silah taĢımaydı. 

ReĢit olan her çocuk silah taĢımaya baĢlardı ve yanından hiç ayırmazdı. Silah âdeta 

hayatın bir parçası oluyordu. Bunun sebebi de kan davalarıydı 1503 . Aynı ―Dukagin 

kanunları‖ Karadağ‘da da uygulanmaktadır 1504 . Arnavutlar ile Karadağlıların kimi 

kabileler arasında kan davaları söz konusuydu. Daha Berlin AntlaĢması imzalanmadan 

ve Karadağ bağımsızlığını kazanmadan önce bu konu üzerinde durulmuĢ ve Arnavutlar 

arasındaki kan davasının çözümü için karma komisyon toplanmıĢtır 1505 . 

John Foster Fraser da dağlı Arnavutları 16. yy Ġskoçyalıların yaĢantısına 

benzeterek ortak noktalarına değinmiĢtir. Kan gütme, vatan sevgisi gibi hususlara dikkat 

çeken Fraser, aslında Karadağlılarla Arnavutların yaĢam tarzlarındaki benzerlikleri de 

dolaylı olarak anlatmıĢtır. 1506 Karadağ halkı ile Arnavut halkının yaĢam tarzı olarak 

benzeĢtikleri, Ģüphe götürmez bir gerçektir. Kan davası gütme olayı da bu ortak 

yönlerden birisidir. Ünlü Ġngiliz yazar Alexander Devine, o dönemde Karadağ‘da hala 

kabile yaĢamının sürdürüğü ve Babaerkil bir aile hayatı yaĢandığını belirterek 

Karadağlıların, intikam duygusu taĢıyan kiĢiler olduğunu söylemiĢtir. Bir Karadağlı için 


1500 William Le Queux, An observer in the Near East Doubleday, Page & Company,New York 1907, s. 

27. 

1501 John Foster Fraser, Pictures From The Balkans, Cassel& Company, London-Paris-NY 1906, s. 233- 

256. 

1502 Evladı öldürülen bir ana, ağlamaları için kadınlar tutar. Kadınlar ağlarken cennaze gömülür. Bu yas 

her yıl devam eder. Her önemli günde devam eder. Ne zaman onu öldüren kiĢi ya da ailesinde birisi 

öldürülür o zaman öc alınmıĢ olur ve cünbüĢler yapılır Ģerbetler içilir. Süleyman Külçe, age, s. 376-378 

1503 Enver Ziya Karal, age, C. IX, s. 240. 


1505 BOA,Y.PRK.BġK, 1/23 

1506 John Foster Fraser, age, s. 233-256. ĠĢin ilginç tarafı aynı benzetme Karadağlılar içinde yapılmıĢtır. 

Karadağlıların Avurpa‘nın Ġskoçyası olduğu belirtilmiĢtir. Whitney Warren, Montenegro The Crime of 

The Peace Conference, Brentano‘s, NY. 1922, s. 56-57. 

281

ailesinin onuru çok önemlidir ve bu konuda çok hassastırlar. Bu hassasiyet ―vendetta‖ 

yani kan davalarının uzun süre devam etmesine neden olmuĢtur 1507 . 

Hudutta yaĢayan Müslüman ve Hıristiyan kabileler arasındaki anlaĢmazlıkların 

kabileler arasındaki kan davalarından kaynaklandığı anlaĢılmıĢtır 1508 . Nitekim, Berana 

kazası Hıristiyanları ile Gusinye ve Rugova Arnavutları arasındaki çatıĢmalar kan 

davasından kaynaklanmıĢtır 1509 . ĠĢkodra‘da bir Karadağlının öldürülmesi 1510 , Plaveli 

birinin babasının intikamını almak için Karadağ‘ın bir köyünde yaĢayan kanlısını 

öldürmesi 1511 Karadağlılar için bir intikam vesilesi olmuĢtur. 

Toplumsal bir sorun olan kan davası sorunu, sınırlarda yaĢayan Osmanlı ve 

Karadağ tebaasından olduğu gibi kendi aralarında da olmuĢtur 1512 ve zaman zaman 

siyasi bir buhrana dönüĢebilmiĢtir. Bu gibi olayları barıĢ yoluyla halletme çâre ve 

yollarını arayan devletler, zaman zaman baĢarılı olmuĢlardır. BarıĢı tesis etmek ve 

birbirlerine kan güden iki kesimi barıĢtırmak için ―Müsâlaha-i Dem Komisyonları‖ 

(BarıĢ Komisyonları) tesis edilmiĢtir. Daha 1881 yılında Kiga Arnavutları arasında kan 

davalarını önlemek için Müsâlaha-i Dem meclisleri oluĢturulurken 1513 diğer taraftan 

Klamendlilerle Karadağ‘a bağlı Vasovikliler arasında süregelen kan davası barıĢ yoluyla 

sonlandırılmıĢtır. Aynı Ģekilde, barıĢtırma giriĢimlerinin ĠĢkodra ve Kosava‘nın Karadağ 

sınırındaki bölgelerde yaĢayan kabileler arasında da uygulanmasına baĢlanmıĢtır 1514 . 

Zaten kan davası olaylarının önlenmesi için bir komisyon oluĢturulması konusunda iki 

taraf da mutabıktır 1515 . 

1507 Alexander Devine, ―Montenegro The Warrior People Of The Balck Mountain‖ Peoples of All 

Nations, Their Life Today and the Story of Their Past Vol V: Japan to Oman, Ed: J.A.Hammerton, 

Educational Book Co. Early Edition., London 1922-24, s. 3121-3888, s.40 

1508 BOA, Y.E.E, 86/88 

1509 BOA, DH.MKT, 1729/101 

1510 Karadağ eski Dahiliye Nazırı‘nın kardeĢi ĠĢkodra‘da öldürülünce Karadağlılar intikam için harekete 

geçmiĢlerdir. BOA, Y.A.HUS, 173/25 

1511 Plavalı Ömer Karadağ'ın Velika köyünden Yovan ViĢnova'yı babasının intikamını almak için 

öldürmüĢtü. Bunun üzerine Velikalılar'ın da cevap vermekte gecikmemiĢ sınırı geçip Metih köyünde bir 

kaç müslümanı öldürmüĢlerdir. BOA, Y.PRK.UM, 75/58. 

1512 Littell‟s Living Age (1844-1896), ―Montenegro and Its Neighbors‖ March 19, 1853, 36/461, s. 575. 

1513 BOA, Y.PRK.AZJ, 4/98. 

1514 BOA, DH.MKT, 1490/48. 

1515 BOA, Y.E.E, 46/37. 

282

1890 yılında Ġpek‘e bağlı Rugova‘nın reislerinden biri olan Halil Turko‘nun 

kardeĢi Karadağ sınırında Karadağlılar tarafından öldürülünce Rugovalılar derhal 

toplanarak büyük bir kuvvet teĢkil etmiĢler ve Karadağ‘a saldırmıĢlardır. Kosova Vali ve 

Kumandanı MüĢir Edhem PaĢa, olayı soruĢturmak için bölgeye gönderilmiĢtir. Karadağ 

tarafından ise General Lakiki, müzakere için gönderilerek YeçmiĢta hududu mevkiinde 

toplanan iki taraf delegeleri yaklaĢık on gün süren görüĢmeler sonucunda bir protokol 

imzalayarak olayı tatlıya bağlamıĢlardır. Ethem PaĢa, imzalanan protokolün ardından 

Gusinye ve Plave‘ye geçerek Arnavut halkı teskin etmiĢtir 1516 . 

1891 yılında da kan davalarını çözmek ve daha sistemli bir Ģekilde barıĢtırıp 

asâyiĢi tesis etmek için 1517 Musalaha-i Dem Komisyonu (BarıĢ Komisyonu) 

oluĢturulmuĢtu 1518 . Komisyonda Karadağlı memurlar ve Arnavut reislerinden kiĢiler 

bulunmuĢtur. Prensin böyle davaların barıĢçı yolla çözülmesine inanması da çok önemli 

bir duruĢtu 1519 . ÇalıĢmalarına hızla baĢlayan komisyon, kısa sürede sonuç almaya 

baĢlamıĢtır 1520 . 

Her iki kesimin de korkulu rüyası olan kan davasını barıĢ yoluyla çözme iĢi 

Karadağ Prensini de bir hayli memnun etmiĢti 1521 . 1893‘te Berana'da Musalaha-i Dem 

Komisyonu üyeleri gösterdikleri bu performans neticesinde ödüllendirilmiĢlerdir 1522 . 

1894‘te bir uzlaĢma ve barıĢ törenine Ģahit olan W. H. Cozens- Hardy The 

Geographical Journal‘da yayımladığı makalesinde bu buluĢmayı anlatmıĢtır. Karadağ- 

Arnavutluk sınırında Vinicka‘da Lim Nehri kenarında gerçekleĢen bu görkemli 

buluĢmada iki taraf arasında süregelen kan davası son bulmuĢ ve barıĢla neticelenmiĢtir. 

Yıllarca süren kandavasında Karadağlılardan 87 kiĢi öldürülmüĢ birçok kiĢi 

yaralanmıĢtır. Arnavutlardan ise 104 kiĢi öldürülürken çok az sayıda yaralı vardır. Yaralı 

ve ölü sayısı toplandığında bir denge sağlandığı anlaĢılmaktadır. Bunun üzerine iki tabur 

Osmanlı askeri ve iki tabur Karadağ askeri, tespit edilen bir bölgede buluĢarak Lim 


1517 BOA, DH.MKT, 1865/115. 

1518 BOA, Y.PRK.UM, 23/56. 

1519 BOA,Y.PRK.HR, 17/37. 

1520 BOA, Y.PRK. UM, 22/67. 

1521 BOA, Y.MTV, 73/111. 

1522 BOA, Ġ.TAL, 16/1310/ġ-126. 

283

Nehri kıyısında nehre dik gelecek, yüzleri birbirine dönecek Ģekilde iki sıra 

oluĢturmuĢlardır. Törenin ilk kısmı dinî törendir. Ġki tarafın da katıldığı bu dinî töreni 

Karadağ Ortodoks Papazı ve Arnavut Müslümanlarının Ġmamı idare etmiĢ ve böylece 

barıĢma ve uzlaĢma töreni baĢlamıĢtır. Karadağlı ve Arnavut liderler, Lim Nehri‘nin 

kıyısında sıralanan askerlerin arasından ikiĢer ikiĢer geçerek bir taĢ almıĢlar ve birlikte 

dört elle turarak taĢı nehre atmıĢlardır. Ardından ―Aynen bu taşın nehirde yıkanıp akıp 

gittiği gibi aramızdaki kan davası da son bulsun ve kaybolsun gitsin.‖ sözleri birlikte 

söylenmiĢtir. Her iki tarafın liderleri de bu ritüeli tamamlayarak tören son bulmuĢtur 1523 . 

1909‘da Karadağ‘da Müslüman ve Hristiyanlar arasında bu âdet tekrar ortaya 

çıkınca 1524 ĠĢkodra vilâyeti ile Karadağ‘ın sınır beldelerine komĢu olan halk arasındaki 

kan davasını tamamen kaldırmak ve barıĢı sağlamak için hudut üzerinde bir ziyafet 

verilmiĢ, iki taraf ahâlisi bu ziyafette bir araya getirilerek barıĢtırılmıĢtır 1525 . 

D. ADAM KAÇIRMA VE HAYVAN HIRSIZLIĞI 

Ġki devletin sınırda yaĢadığı problemlerden adam kaçırma, hayvan hırsızlığı, 

kayıp ve çalıntı eĢyalar halk arasında çok önemli bir sorun hâline gelmeye baĢlamıĢtır. 

Hırsızlığın ve adam kaçırmanın önüne geçmek için siyasi bir çözüm yolu bulmanın 

gerekliliği ortaya çıkmıĢ 1526 , sonunda iki ülke yetkilileri bu sorunu masaya yatırmak için 

bir araya gelme konusuda mutabakata varmıĢlardır 1527 . GörüĢmeler sonucu bir 

komsiyon kurulması kararı alınrak oluĢturulan komisyona Osmanlı Devleti adına Hassa 

Ordusu Dördüncü Alayı Ġkinci Tabur BinbaĢısı Mehmed Bey tayin edilmiĢtir 1528 . 

Bölgede böyle hadiselerin sebebi Ethem PaĢa‘nın Ģu sözlerinde gizliydi: ―Karadağlılar 

haydutluktan şeref duyarlar.‖ 1529 Fakat Ģunu da unutmamak gerekir ki, yağmacılık, 1530 

1523 W. H. Cozens- Hardy, age, s. 404 Böyle bir törenden William Miller da bahsetmektedir. Bkz. William 

Miller, The Story Of The Nations The Balkans Roumania Bulgaria Servia And Montenegro, New 

York G. P. Putnam‘s Sons London: T. Fisher Unwin 1907, s. 467. 

1524 BOA, Y.E.E., 46 /35. 

1525 BOA, Y.E.E., 46 /101. 

1526 BOA, Ġ.HR, 338 /21863 

1527 BOA, DH.MKT, 1489 /107 

1528 BOA, DH.MKT, 1492 /60 

1529 BOA, Y.E.E., 44 /13 

1530 BOA, Ġ.HUS, 21/1311ġ-039 

284

sığır, koyun ve keçi hırsızlığı ekonominin bir parçası olarak görülüyordu. Halkı 

besleyecek bir zenginlik söz konusu olmadığı için kendilerini buna mecbur 

hissediyorlardı 1531 . Karadağ‘da hırsızlık çok sık karĢılaĢılan bir Ģey değildi aslında. 

Çünkü Karadağ‘da böyle bir hadiseye karıĢan suçlu elleri arkadan bağlı bir Ģekilde 40 

civarında kabilenin yani her kabileden temsilcinin buluduğu silahlı kurulun önüne geçer, 

kaçması için küçük bir mesafe bırakılır ve aynı anda ateĢ edilirdi. Bu durumda, kaçması 

ve sağ kurtulması çok küçük bir ihtimal olurdu 1532 . 

1888‘de gaspedilen koyunların ya da eĢyanın iadesi gerçekleĢene ve suçlular 

yakalanana kadar karĢı tarafın ülkedeki mallarına el koyularak müsadere edilmesiyle 

mağduriyet giderilmeye çalıĢılmıĢtır 1533 . Diplomatik giriĢimler sonucunda, gasp edilen 

eĢyalar iade edilebiliyordu 1534 . Yakalanan ve hayvan gaspına yeltenenleri cezasız 

bırakmayan yetkililer, onları çeĢitli cezalara çarptırıyorlardı. Nitekim, ĠĢkodra 

ahâlisinden Sadık Bayro isimli birisi, Karadağ sınırına tecavüz ve sık sık hayvan gaspı 

giriĢiminde bulunmaktan dolayı ceza almıĢ ve Yemen‘e sürgün edilmiĢti 1535 . Hırsızlık 

ve gasp hadiseleri 1910 yılına değin aralıklarla devam edecektir 1536 . 

E. BALIK AVLAMA SORUNU 

Osmanlı Karadağ sınırında yaĢanılan sorunlardan biri de balık avlama sorunudur. 

Bunun en sık yaĢandığı yer ise Tara Nehri ve ĠĢkodra Gölü‘dür. Tara Nehri, Vasoyeviçi 

ve KolaĢin nahiyeleri derelerinin birleĢmesiyle oluĢmaktadır. Kuzeye doğru akan nehir, 

TaĢlıca ve Yenipazar sancaklarında Osmanlı- Karadağ sınırını oluĢturmaktadır 1537 . 

Dolayısıyla bu noktalarda sınır ihlali balıkçıların kayıklarla geçiĢi ya da balık avlarken 

öldürülme Ģeklinde zuhur ediyordu. Ġki ülkenin sınırından geçen Tara Nehri ve ĠĢkodra 

Gölü, balıkçılık için elveriĢli yerlerdir. 17. yy‘da Evliya Çelebi‘nin Seyahatnâmesi‘nde 

1531 19. Yyda Karadağlılar için açlık en önemli sorunlardan birisiydi. Bu Nedenle Sırbistan‘a Rusya‘ya Ve 

Avusturya‘ya göçler yaĢanmıĢtır. Barbara Jelavich, Balkan Tarihi C. 1, s. 273, Hatırlanacağı üzere ı. 

Petar döneminde birçok insan yaĢanan açlık ve kıtlık nedeniyle hayatını yakbetmiĢ bir kısmı da Sırbistana 

ve Rusyaya göç etmiĢtir. Thomas Fleming, age, s. 88. 

1532 The Eclectic Magazine of Foreign Literature (1844-1898), ―Montenegro‖ March 1853, 28/3, s. 380. 

1533 BOA, Y.E.E, 46/40. 

1534 BOA, Ġ.DH., 1148/89482. 

1535 BOA, DH.MKT, 1020/1. 

1536 BOA, DH.MKT, 1083/50. 

1537 Mehmed Suphi, age, s. 20. 

285

ĠĢkodra Gölü‘nde sazan, levrek ve kefal pisi balıklarının çıkarıldığından 

bastedilmektedir. Ayrıca, Evliya Çelebi, ĠĢkodra Gölü‘nden çıkarılan yılan balığı 

türünün sadece bu gölde olduğunu söylemekte ve güzel kokusuyla meĢhur olan bu 

balığın ağrıya ve hummaya iyi geldiğine inanıldığını belirtmektedir 1538 . 

Avrupa‘nın en büyük içme suyu kaynağı olarak adlandırılan Tara Nehri 

kenarında ve ĠĢkodra Gölü kenarında yaĢayan ve balıkçılıkla uğraĢan halk, kimi zaman 

balık avlama konusunda anlaĢmazlığa düĢmüĢtür. Genelde balık avlayanların karĢı 

taraftan açılan ateĢ sonucu öldürülmesi Ģeklinde vuku bulan hadiseler 1539 iki ülke 

arasında diplomasiyle aĢılmaya çalıĢılmıĢtır. Balık avlama nedeniyle meydana gelen 

hadiselerden en önemlisi 1907‘deki hadisesidir. Osmanlı tebaasından on iki kiĢi balık 

avlamak için Tara Nehri'ni geçmiĢ ve Karadağlıların kurduğu pusu sonucu sekizi 

ölürken biri kaybolmuĢ, biri yaralı olmak üzere üç kiĢi sağ kurtulmuĢtur 1540 . 

Diğer taraftan Tuz kazasındaki MenagoĢ köyü Müslümanlarından iki kiĢi sınırda 

balık tutarken Karadağlılar tarafından saldırıya uğramıĢ ve yaralanmıĢtır. Karadağ 

hükûmeti bu hadise üzerine Osmanlı Devleti‘ne teminat vererek suçluların cezasını 

çekeceğini söylemiĢtir. ĠĢkodra Valiliği de sınırda gerekli güvenlik tedbirlerini 

almıĢtır 1541 . 

F. SINIR GÜVENLĠĞĠ ĠÇĠN ALINAN ÖNLEMLER 

Karadağ-Osmanlı arasındaki sınır sorunlarının meydana gelmesinde arazi yapısı 

baĢta olmak üzere iki devlet askerlerinin halka karĢı tavrının da önemli bir payı vardı. 

1898‘de Gusinye‘de Osmanlı askerinin bu uygunsuz hareketlerinin nedeni maaĢlarını ve 

erzaklarını düzenli olarak alamamalarından kaynaklanmaktadır 1542 . Tam olarak 

disiplinden de söz edilememektedir. Disiplinin bozulması, istenmeyen hareketlerin 

oluĢmasına da sebibiyet vermiĢtir. ġimdi, hudut güvenliği için ne gibi çalıĢmalar 

yapıldığına göz atmakta fayda görüyoruz. 

1538 Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, C.12, Ötüken Yayınları, Ġstanbul 1983, s. 346, Robert 

Dankoff, Robert Elsie, age, s. 38. 

1539 BOA, DH.MKT, 1556/83. 

1540 BOA,Y.E.E, 46/102. 

1541 BOA, DH.MKT, 950/39. 

1542 BOA, Y.PRK.ASK, 150/1 

286

Karadağ-Arnavutluk sınırının, 200 yıl öncesine kadar çok sık ormanlarla kaplı 

olduğu söylenmektedir. Karadağ-Arnavut çekiĢmeleri nedeniyle savunma amaçlı olarak 

gerek Karadağlılar gerekse de Arnavutlar ağaçları yok etmiĢlerdir. Amaç, düĢmanın 

sızmasını engellemektir. Ağaçlar kesilince verimli topraklar da yağmur ve erezyonla 

akıp gitmiĢtir. 1543 

Fakat yine de engebeli bir araziye sahip olan Karadağ-Osmanlı 

sınırında hudut güvenliğini sağlamak zordur. 

Sınır güvenliğini sağlamak için alınan tedbirlerden bincisi katır tedarik etmektir. 

EĢkıyaların faaliyetleri bölge halkını bir hayli rahatsız ederken, buna engel olmak için 

çeĢitli çözüm önerileri üzerinde durulmuĢtur. Hududun sarp dağlarla kaplı olması 

nedeniyle çetelerin takibinde sıkıntı yaĢanmıĢtır. EĢkıya takibinin verimli bir Ģekilde 

yapılabilmesi için Manastır ve Kosova vilâyetleri tarafından üç yüz katır satın alınmıĢ ve 

―Kuvve-i Seyyâre‖ denilen seyyar birlikler oluĢturulmuĢtur. 1544 

Ġkinci önlem ise hudut iĢaretleridir. Ġki devlet arasında sınır çizgileri belirlenirken 

iki tarafın üzerinde anlaĢtığı porotokole göre önce piramitler konulur, daha sonra da 

tarassut ve istinat kuleleri inĢa edilirdi. Böylelikle iki devlet birbirinden ayrılmıĢ 

olurdu 1545 . Sınır çalıĢmaları yapılırken bir taraftan da sınır tespitinin tamamlandığı 

yerlere sınır kuleleri ve kaleler inĢa edilmesine baĢlanmıĢtır 1546 . Çakur ve Vağaniça 

tarafında dört kulenin inĢasına baĢlanırken, diğer taraftan, Luma‘da da sınır iĢaretleri 

için kaynak ayrılmıĢtır 1547 . Zaptiye askerlerinin kalacağı bu kuleler, aynı zamanda, 

malisörlerin tecavüzünü önlemenin yanında, 1548 

Karadağlılarla Arnavutlar arasında 

yaĢanan mera kavgalarına da son verme amacını taĢımaktadır 1549 . Karadağ inĢaatlara 

karĢı çıksa da 1550 

asâyiĢin ve güvenliğin temini için yapılan bu kulelerin imarının 

engellenmesi Osmanlı Devleti tarafından tepkiyle karĢılanmıĢtır 1551 . Bunun üzerine 

Karadağ, Osmanlı karakolhanelerine karĢı misilleme olarak kendi karakolhanelerini 

1543 Kurt Hassert, ―Journeys in Montenegro‖ The Geographical Journal, Vol. 3, No: 6(June 1894), s. 

508-510 

1544 BOA, DH.MKT, 2070/4 


1546 BOA, DH.MKT, 1443/3 

1547 BOA, Ġ.MMS, 93/3914 

1548 BOA, DH.MKT, 1499/71. 

1549 BOA, Y.PRK.BġK, 18/58. 

1550 BOA, Ġ.HUS, 6/1310CA032. 

1551 BOA, Y.A.HUS, 267/50. 

287

inĢa etmeye baĢlamıĢtır. Karadağ‘ın yaptığı bu kuleler de Arnavut malisörlerine karĢı 

güvenlik içindir. Karatoprak‘ta malisörlere karĢı bir ―tarassud noktası‖ oluĢturma 

amacını taĢımaktadır 1552 . Bu kez Osmanlı Devleti Karadağ‘ın kulelerine muhalefet 

etmiĢtir. Çünkü Karadağ‘ın bu vesileyle Osmanlı hududunu ihlal etme düĢüncesini 

taĢıdığını idda etmiĢtir 1553 . 1901 yılında da iki ülke arasında aynen Sırbistan sınırında 

olduğu gibi piramit ve tarassut kuleleri yapılarak belirli geçiĢ noktaları, bir nevi sınır 

kapıları oluĢturması kararlaĢtırılmıĢtır 1554 . 1905‘ten 1909‘a kadar inĢa edilen kuleler iki 

ülke arasında âdeta sembol hâline gelmiĢtir. Karadağlıların bu kuleleri hedef alması ve 

orada bulunan askerleri Ģehit ederek, kuleleri yıkmaları 1555 , sınırda yaĢayan 

Karadağlıların bu kulelere sembolik anlam yüklediklerinin bir göstergesidir. 

Alınan önlemlerden üçüncüsü ise silahsızlanmayı sağlamaktır. ġüphesiz ki bölge 

halkının silah kullanma konusunda bir zaafiyeti söz konusudur. Herhangi bir saldırı 

anında hemen silaha sarılmaları sonucunda ölümlü hadiseler meydana gelmektedir. Bu 

nedenle, her ne kadar önleyici tedbirler alınsa da silahlar ortadan kalkmadan 

çatıĢmaların önüne geçmenin imkânsız olduğu ortadadır. 

Bilindiği gibi Karadağlı bir bebek doğduğunda vaftiz sırasında yapılan 

törenlerden birisi de silah kabzasının bebeğe öptürülmesidir. Daha sonra bu silah 

bebeğin beĢiğine konulur, ―yatağında ölmemesi‖ dilenirdi 1556 . Karadağ‘da silah 

taĢımayan erkeğe erkek gözüyle bakılmıĢ ve silahsızlığın efemine bir anlayıĢın ürünü 

olduğu savunulmuĢtur. Tabii, bunda bölge halkı arasında yaygın olan kan davaları ve 

sınırdaki olayların etkisi vardır 1557 . Bu nedenle geç de olsa 1909 yılında Karadağlıların 

Osmanlı sınırı dâhilinde bulunan köy ve kasabalara silahla girmelerine yasak 

getirilmiĢtir 1558 . Tabii, Osmanlı Devleti‘nde uygulanan silahsızlandırma giriĢiminin 

1552 BOA, Y.A.HUS, 311 /105. 

1553 BOA, A.MKT. MHM, 603/8 . 

1554 BOA, Y.MTV, 222/115. 

1555 BOA, Y.MTV, 282/53. 

1556 William Denton, Montenegro: Its People and Their History , Daldy Isbister&Co. 1877, s. 82-83 

1557 William Le Queux, An Observer in the Near East Doubleday, Page & Company,New York 1907, s. 

21-24 

1558 BOA, DH.MUĠ, 3-3/20. Bu, durduk yere alınan bir karar değildir. Zira o günlerde Karadağ 

Maslahatgüzarının Emirgan‘daki ikâmetgâhındaki kapıcı, orada misafir olarak bulunan bir Karadağlının 

revolverinden çıkan kaza kurĢunuyla ölmüĢtür. BOA, DH.EUM.THR, 6/41. Bu ve bunun gibi hadiselere 

288

Karadağ‘da uygulandığı pek söylenemezdi. Karadağ‘da silahsızlanma bir tarafa, silah ve 

cephane yığılarak çeteler oluĢturulduğu iddia edilmektedir. 

Köylerin ve yerleĢim yelerinin boĢaltılarak nakledilmesi beĢinci güvenlik 

tedbiridir. Nahiye merkezine uzak olan köyler için nahiye merkezleri 

oluĢturulmuĢtur 1559 . Böylece, sınırda sürekli olarak tehlikeyle karĢı karĢıya kalan 

insanlar bir araya toplanarak güvenlik altına alınmaya çalıĢılmıĢtır. 

a. Pasaport Uygulaması ve Gümrük Kapıları 

Güvenlik için yapılan uygulamalardan biri de pasaport uygulamasıdır. Bu 

doğrultuda Podgoriça‘ya gidip gelenlere pasaport uygulaması yapılırken, 1560 

1908‘de 

özellikle Karadağ‘da iĢçi olarak kaçak yollarla gelenleri önlemek ve kontrol altına almak 

için Ġstanbul‘a gelen Karadağlılara da vize uygulaması baĢlatılmıĢ, vizesiz pasaportla 

gelenler gözaltına alınmıĢtır 1561 . 1908‘de Karadağ sınırı üzerinde pasaport memurları 

istihdam edilmiĢ 1562 ve Osmanlı Devleti sınırlarından ruhsatsız geçen Karadağlılara 

iĢlem yapılmaya baĢlanmıĢtır 1563 . 

Enver PaĢa, 1906 yılında hazırlamıĢ olduğu lâhiyada, yukarıda da değindiğimiz 

gibi, Kosova Vilâyeti‘ne dört, ĠĢkodra Vilâyetine de beĢ olmak üzere toplam dokuz sınır 

kapısı oluĢturulması gerektiğini söylemiĢtir 1564 . Bir yıl sonra bu kapılar faaliyete 

geçmiĢtir 1565 . 

Sınır kapılarının oluĢturulmasıyla kaçakçılığın da önüne geçilmeye çalıĢılmıĢtır. 

Bu bağlamda, tuz 1566 ve silah kaçakçılığı ön plana çıkıyordu. Fakat en önemlisi silah 

kaçakçılığıydı ve iki ülke iliĢkilerini tehdit eder bir durumdaydı. Osmanlı Devleti, 

ĠĢkodra Valiliği kanalıyla Karadağ yetkililerinden bir an evvel kaçakçılar konusunda bir 

meydan vermemek için Osmanlı Ģehirlerine geldiklerinde silahlarını polis dairesine teslim etmiĢler ve 

Karadağ‘a dönerken silahlar kendilerine iade edilmiĢtir. BOA, DH.EUM.THR, 4 /72 

1559 BOA, TFR.I.KV, 88 /8767 

1560 BOA, AMKT. MHM, 602/10 

1561 BOA, ZB, 385/133 Genelde iĢ bulma ümidiyle Istanbul yolunu tutan Karadağlılar kaçak yollarla 

Ġstanbul‘a geliyorlardı. BOA, ZB, /88390 

1562 BOA, TFR.I.KV, 209/20835, 

1563 BOA, DH.MUĠ, 26/-2 /39 

1564 BOA,Y.E.E., 100 /45 

1565 BOA, Ġ.DH., 1455/1325/R-30 

1566 Ġtalya tuzları Osmanlı devleti topraklarından transit geçirilerek Karadağ‘a naklediliyordu. Bu kaçak 

vakalarının önlenmesi için müfettiĢ görevlendirilmiĢ. BOA, A. MKT. MHM, 494/10 

289

giriĢimde bulunmasını ve önlem almasını istemiĢtir 1567 . Çok geçmeden Karadağ 

hükûmeti silah kaçakçılarını Osmanlı hükûmetine teslim etmeye baĢlamıĢtır 1568 . 

1898-99 yıllarında, bilindiği gibi, Makedonya sorunu uluslararası bir sorun 

hâline gelmiĢ ve gerek Bulgar çeteleri 1569 gerekse de Sırp ve Yunan çete faaliyetleriyle 

sorun, karmakarıĢık bir hâl almıĢtır. Makedonya‘daki çete ve örgütlere el altından silah 

sağlanıyordu. Kaçakçıların Makendonya‘ya silah ulaĢtırmak için kullandığı yollardan 

biri de Karadağ‘dır. Kaçakçılar, silahları Karadağ üzerinden Makedonya‘ya 

ulaĢtırıyorlardı 1570 . Bu nedenle, inĢa edilen sınır kapıları, söz konusu kaçakçılığı büyük 

ölçüde azaltmıĢtır. 

Diğer taraftan, ĠĢkodra Gölü‘ndeki kaçakçılığı önlemek için ĠĢkodra gambotu 

gölde bulundurulmuĢ ve Ġstanbul Tersanesi‘nde üretilen bu küçük vapura iki gemi topu 

yerleĢtirilerek hem gölün güvenliği sağlanmıĢ hem de kaçakçılığın önüne geçilmeye 

çalıĢılmıĢtır. Nakliyatı da gözaltında bulunduran ĠĢkodra gambotu, deniz subay ve 

erleriyle donanımlı Ģekilde Boyana Nehri kanalıyla ĠĢkodra Gölü‘ne gönderilmiĢtir 1571 . 

b. Suçluların Ġadesi 

Karadağ sınırındaki Osmanlı Ģehirlerinde suç iĢleyenlerin cezadan kurtulma 

yöntemi, Karadağ‘a kaçmaktır. Karadağlı suçluların da Osmanlı Devleti‘ne kaç. 

Suçluları yakalamak için devletlere baĢvuru yapılarak suçluların yakalanması 

isteniyordu. Örnenğin; 1884‘te Malisör Ġsyanı‘nın elebaĢlarından biri olan Sokol 

Baço‘nun Karadağ‘a sığınması üzerine Osmanlı Devleti, Çetine Sefiri Cevat PaĢa 

kanalıyla Prens Nikola‘dan iade talebinde bulunmuĢtur 1572 . ĠĢin ilginç tarafı, Sokol Baço 

Ġngiliz seyyahların dikkatini çekmiĢ ve onunla sohbet etmiĢler ve fotografını dahi 

çekmiĢlerdir. Kısaca hayatını anlatan Sokol Baço, yıllarca Osmanlı Devleti için 

1567 BOA,Y.MTV, 54/2 

1568 BOA, Ġ.HUS, 7/1310/C-20 

1569 Makedonya‘da faaliyet gösteren Bulgar çetesi hakkında geniĢ bilgi için bkz. Selahittin Özçelik, 

Bulgar Terör Örgütünün Anatomisi Balkanlarda Kimlik ArayıĢı, Ġlgi Yayınları, Ġstanbul 2006. 

1570 BOA, Y.PRK.EġA, 32 /63 

1571 Türk Ansiklopedisi, ―ĠĢkodra Gambotu‖ MEB, Cilt. Xx, Ank 1972, s. 424 

1572 BOA, Y.E.E, 46/140 

290

savaĢmıĢ, uzun boylu, 50 yaĢlarında gösteren; ama 60 yaĢlarında birisi olarak 

tanımlanmaktadır. Sultan Abdülhamid‘in meĢhur ―tüfenkçi taburu‖da yer almıĢtır. 

Memleketine döndüğünde Arnavutların silahsızlandırılması kararı çıkınca bunu 

reddetmiĢ ve karĢı koymuĢtur. Dağa çıkan Sokol Baço, bir müddet sonra Karadağ‘a 

gitmiĢ ve Nikola‘nın yanında görev yapmaya baĢlamıĢtır 1573 . Karadağ, Arnavutluk‘ta 

ceza yemiĢ, hüküm giymiĢ ve özellikle siyasi suçlular için âdeta bir sığınak noktası 

olmuĢtur. Lâkin, herhangi bir iade-i mücrimin antlaĢması olmadığı için iade 

edilmemiĢlerdir 1574 . 

ĠĢkodra Sandık Emini Ali Bey Vakası‘nın, iki devlet arasındaki suçluların iadesi 

meselesinde ilginç bir konumu vardır. Zira, ĠĢkodra Sandık Emini Ali Bey, zimmet 

suçundan yargılamıĢ ve müebbet kalebend cezasına çarptırılmıĢtır. Fakat Ali Bey 

Karadağ‘a sığınmıĢ, Karadağ vatandaĢlığına geçerek Prens Nikola‘nın fahri yâveri bile 

olmuĢtur. Bu noktada diplomatik giriĢimlere baĢlanmıĢ ve Hâriciye Nâzırlığı harekete 

geçmiĢtir 1575 . 

1887 yılında adam öldürme ve hırsızlık gibi suçlardan sanık olan kiĢilerden 

Karadağ‘a firar edenlerin Osmanlı Devleti‘ne iade edimesine ve bir ―iade-i mücrimin 

mukavelesi‖ imzalanmasına yönelik giriĢimler baĢlatılmıĢtır 1576 . Fakat, bir kısım siyasi 

nedenlerden dolayı 1577 ―iade-i mücrimin‖ antlaĢması imzalanamamıĢtır. Yapılacak tek 

Ģey, Karadağ‘a kaçan suçlulara engel olmaktır 1578 . Ya da kaçan suçluların giriĢini 

beklemek ve Karadağ sınırından Osmanlı Devleti topraklarına giriĢ yaptığı an 

tutuklanmalarını sağlamaktır 1579 . 

Her ne kadar suçluların iadesi konusunda bir anlaĢma imzanlamasa da Osmanlı 

Devleti, yakaladığı Karadağlı suçluları Karadağ Maslahatgüzarının talebi üzerine, 

1888‘de memleketlerine gönderilmek üzere teslim etmiĢtir 1580 . Diğer taraftan, 1890‘da 

1573 Reginald Wyon, Gerald Prance, age, s. 101. 

1574 Reginald Wyon, Gerald Prance, age, s. 101. 

1575 BOA, DH.MKT, 1384/76. 

1576 BOA, DH.MKT, 1452/111. 

1577 BOA, A.MKT.MHM, 497/7. 

1578 BOA, DH.MKT, 1508/17. 

1579 BOA, DH.MKT, 1818/77. 

1580 BOA, DH.MKT, 1552/46. 

291

Ülgün‘de hapse atılan Arnavut malisörlerin Osmanlı memurlarına teslim edilmesi de 1581 

karĢılıklı iyi niyet gösterisi olarak geliĢen hadiselerdendir. 

En nihayetinde, 29 Temmuz 1891‘de ―iade-i mücrimin‖ konusuyla ilgili anlaĢma 

yönünde somut adımlar atılarak bir mukavele imzalanmıĢtır 1582 . Böylelikle, iki devlet, 

güvenlik konusunda yeni bir adım atmıĢtır. 

c. Karadağ EĢkıyası ve Arnavut Malisörlerine KarĢı Güvenlik 

ĠĢbirliği 

Arnavutçada ―mali― dağ anlamına gelmektedir. Malisör ―dağlı‖, malisya ise 

dağlık anlamına gelir. Arnavutluk‘un kuzey bölgesinde ve Karadağ sınırında yer alan 27 

dağ kabilesinden bahsedilmektedir. Her cibal, hükûmetin atadığı nahiye müdürü 

kontrolünde birer bölükbaĢı ile idare edilmektedir. Yukarıda da değindimiz üzere Roma 

Ġmparatorluğu‘ndan beri, aralarında Dukagin kanunları denilen yazılı olmayan sözlü 

kanunlarla, yani töre ile yönetilmekteydiler. Hukuki davalara ya da sorunlara merkez 

vilâyette müteĢekkil ―Cibal Komisyonunda‖ bakılırdı. Miras, arazi, cinayet davaları gibi 

konulara da bu komisyon bakardı. Her cibal reisinden bir kiĢi azâ sıfatıyla bu 

komisyonda bulunurdu. Her cibal azâsına, Osmanlı hükûmeti tarafından maaĢ 

verilmekteydi. Komisyona ise Osmanlı Devleti‘nin atadığı bir devlet yetkilisi baĢkanlık 

ederdi 1583 . 

Malisörler, Osmanlı-Karadağ sınırında Kuzey Arnavutluk‘ta yaĢayan 

Arnavutlardan oluĢmaktaydı. Katolik Hıristiyanların oluĢturduğu malisörler çete 

faaliyetlerine giriĢir ve baskınlar yaparlardı. Özellikle 1891‘de malisörlerin Karadağ‘a 

saldırmaları, Osmanlı Devleti‘ni harekete geçirmiĢ ve önlem alma yoluna gidilmiĢtir. 

Saldırıların nedenlerini soruĢturmak ve araĢtırmak için ġûra-yı Devlet azâlarından Ziya 

Bey görevlendirilmiĢtir 1584 . Malisörlerin Avusturyalılar tarafından silahlandırıldığı 

söylenmektedir. Avusturya böylelikle, silahlandırdığı Katolik malisörleri Karadağ‘a 

1581 BOA, Y.PRK.UM, 20/4 ve BOA, Y.PRK.MYD, 10/1 

1582 BOA, Ġ.DH, 1237/96891 

1583 IĢkodra Vilayeti Salnâmesi, Üçüncü Defa Olarak Vilayet Matbaasında Tab OlunmuĢdur. ĠĢkodra 

1312, s. 71-72 

1584 BOA, Ġ.DH, 1216/95220 

292

karĢı kullanmaya çalıĢmıĢtır 1585 . Karadağ‘a gezmeye giden The National Geographic 

yazarları Çetine‘de Arnavutluk‘a gitmek istediğini söyleyince ―Kesinlikle gitme. Nerede 

Arnavut orada dert.‖ diye cevap vermiĢlerdir 1586 . ĠĢin ilginç tarafı, aynı tepki bir Ġngiliz 

gezgine de verilmiĢtir 1587 . Dolayısıyla bu, Arnavutluk sınırındaki malisör hareketlerinin 

Karadağ‘a yansıyıĢ Ģeklinin pek iyi olmadığını göstermektedir. 

Malisörlerin sınırda çıkardıkları hadiseler olağan hadiseler olmaya baĢlamıĢtır. 

Osmanlı Devleti, kendi tebaası olan Malisörleri durdurmak ve Karadağlılara 

saldırmalarını engellemek için Üçüncü Ordu‘dan üç dört tabur asker sevk etmiĢtir 1588 . 

ÇatıĢmanın hemen engellenmesi ve ―serkeĢlikte‖ ısrar edenlerin yakalanarak 

cezalandırılması gerekmektedir. EĢkıyalarla mücadele için bir batarya ‗top‘un bölgeye 

intikal ettirilmesi gerekmektedir 1589 . ÇatıĢmaların siyasi sorunlar çıkarma ihtimaline 

binaen, hassasiyet gerekiyordu. 1590 Malisörlerle Karadağlıların çatıĢmasını önlemek için 

Osmanlı askeriyle Karadağ askeri ortaklaĢa hareket etme kararı almıĢtı. Bunun için 

ĠĢkodra Kumandanlığına ve Bâb-ı Âli kanalıyla Karadağ hükûmetine söz konusu bu 

ortak hareket etme teklifi sunulmuĢ ve uygulamaya konulmuĢtur 1591 . ÇatıĢmaların 

yoğunlaĢtığı ĠĢkodra ile Tuz arasındaki bölgede Malisörlerle Karadağ çetelerinin 

çarpıĢmalarını önlemek için ĠĢkodra Gölü kullanılarak askeri sevkıyat yapmak amacıyla, 

Bahriye Nezâretinden duba ve çatanalar getirtilmiĢtir 1592 . 

Osmanlı Devleti ile Karadağ, aynı ortak iradeyi 1904‘te de göstermiĢ, 

Malisörlerle Karadağlılar arasında meydana gelen anlaĢmazlıkları ve öldürme 

hadiselerini sona erdirmek için iki taraf memurlarından oluĢan bir komisyon 

oluĢturmuĢlardı 1593 . 

Görüldüğü gibi, Karadağ ile Osmanlı Devleti arasında meydana gelen 

çarpıĢmalar iki devlet arasında değil, sınırlarda yaĢayan ve hiçbir otorĠte kabul etmeyen 

1585 BOA, Y.PRK.UM, 30/26 

1586 Marian Cruger Coffin, agm, s. 320 

1587 William Le Queux, age, s. 21 

1588 BOA, Y.MTV, 111/32 

1589 BOA, Ġ.HUS, 30/1312/R-058 

1590 BOA,Y.A.HUS, 311/4 

1591 BOA, Ġ.HUS, 30/1312 R-075 

1592 BOA, Y.MTV, 107/30 

1593 BOA, Ġ.HUS, 121/1322B-007 

293

çeteler arasında meydana gelmiĢtir. Zaten bu noktada iki devlet askerleri de tavırlarını 

koymuĢlar ve ortak hareket ederek karıĢıklığın önüne geçmeye çalıĢmıĢlardır. 

III. MUHACĠRLER MESELESĠ 

ġüphesiz ki gerek 1876 SavaĢı gerekse Osmanlı-Rus Harbi ve ardından Berlin 

AntlaĢması gereği boĢaltılan Ülgün, Podgirica, ĠĢboz gibi yerlerde Osmanlı hâkimiyetini 

isteyen Müslüman Arnavutlar da göç etmek zorunda kalmıĢlardır. SavaĢlarda dinî ve 

siyasi göçlerde bir otorite söz konusudur. SavaĢı izleyen zamanlarda demografik yapı 

yalnız ölme suretiyle azalmaz. Galiplerden bazılarının mağluplara uyguladıkları sert 

politikalar 1594 ve içinde yaĢanılan durumun imkânsızlığı nedeniyle 1595 oradaki halk göç 

etmek zorunda bırakılır. 

A. MUHACĠRLER SORUNUNUN DOĞMASI ve GÖÇÜN NEDENLERĠ 

Karadağ‘dan yapılan göçün dört temel nedeni vardır: Karadağlıların baskısı, dinî 

baskılar, ekonomik nedenler ve askerlik meselesi. Karadağlıların Müslüman Arnavutları 

göçe zorlamasının altında yatan amaç Rusya‘nın Balkanlar‘daki Panslavist emelleri 

doğrultusunda Slav Birliği oluĢturarak, Müslümanların Balkanlar‘dan temizlenmesidir. 

Rusya‘nın, Slav kardeĢler olarak nitelendirdiği Karadağ‘ı, bu amacı ve çıkarı 

doğrultusunda kullandığı iddia edilmektedir 1596 . Berlin AntlaĢması‘ndan sonra 

bağımsızlığını kazanan Karadağ‘a el altından yapılan silah yardımlarının, Müslümanları 

göçe zorlamak amacıyla yapıldığı savunulmaktadır. 

Karadağ‘ın Müslümanları göçe zorlamasının diğer bir nedeni, Karadağlıların 

gözündeki olumsuz Müslüman imajıdır. Karadağ‘da, daha 18. yy baĢlarında 

Müslümanlar (Türkler ve BoĢnaklar) ―can düĢmanı‖ olarak görülmekteydi. Karadağ dinî 

liderlerinden birisi olan Danilo Petroviç, yazdığı Istrazi Poturica isimli eserinde 

Karadağlılara Müslüman nüfusunun yok ediliĢ reçetesini vermekte ve Gorski Vijenic 

1594 Nedim Ġpek ―Kafkaslardan Anadoluya Göçler (1877-1900) Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim 

Fakültesi Dergisi, Samsun, 1991, S. 6, s. 97 

1595 Enver Özkalp, Sosyolojiye GiriĢ, Anadolu Üniverstiesi, EskiĢehir 1998, s. 270-71 

1596 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, age, s. 356 

294

adlı destansı eserinde Ġslam dinini kabul ederek TürkleĢenleri ―gebeş ve ensesi kalın‖ 

olarak nitelendirerek halkın arasına sızan ―sinsi hainlerle‖ mücadele edilmesi gerektiğini 

savunmuĢtur. Dinî kimliğin, mensup olunan halk kimliğiyle eĢdeğer olduğu fikri 

yaygınlaĢmaya baĢlayınca, Karadağ‘da HıristiyanlaĢtırma faaliyetleri artmıĢtır. 

Vasoyeviçi‘de 30 yıl zarfında demografik yapının büyük değiĢime uğradığı 

görülmektedir. Aslında, yürütülen baskıcı politikalar, TürkleĢtirilmiĢ kitlenin Müslüman 

olduğu için değil ―Türklerle özdeşleştirildikleri‖ içindir 1597 . 

1876-1879 yılları arasında yaĢanan Sırp ve Karadağ-Osmanlı SavaĢı, ardınan 

Osmanlı-Rus SavaĢı ve ona müteakiben Berlin AntlaĢması‘yla NikĢik, KolaĢin, Gusinye, 

Plave, Ülgün, Bar, Podgoriça gibi yerlere daha önceden göç etmiĢ olan Müslümanlar, 

(Türk, BoĢnak ve Arnavutlar) Bosna Hersek, Sancak, Arnavutluk yönünde anavatana 

doğru göç etmek zorunda bırakılmıĢlardır 1598 . Osmanlı-Rus SavaĢı‘nda Karadağ 

Cephesinde, Karadağ ordusuna karĢı büyük bir direniĢ örneği gösteren NikĢikliler, 29 

Ağustos 1877‘de teslim olmak zorunda kalmıĢlardır. Nikola‘nın NikĢik halkına, göç 

etmemelerini ve NikĢik‘te özgürce yaĢayabileceklerini söylemesine rağmen Nikola‘nın 

etrafındaki adamları, müslüman halkın ileride büyük bir tehlike oluĢturacağını ve 

takiyye yaptıklarını düĢündükleri için göç etmelerinin onlar için faydalı olacağını 

söylemiĢlerdir. Her ne kadar Nikola‘nın güven telkin eden sözleri hoĢ karĢılansa da, 

NikĢikliler kendilerini güven altında hissetmemiĢlerdir 1599 . 

Dinî baskılar, yapılan göçlerin bir diğer nedenidir. Mülümanların Rusya‘dan 

gelen papazlar tarafından vaftiz edileceği ve kalpak giyme zorunluluğu getirileceği 

söylentileri çıkmıĢtı. Bu iddiaları Nikola kabul etmese de, Ġspeç ve Porgoriça‘daki 

Müslümanlardan 600 ailenin âniden göç etmesine engel olamamıĢtır. Ġngiltere ĠĢkodra 

Konsolosu Kirby Green, vaftiz iddiasından çok, mollalar hâricinde bütün Müslümanlara 

kalpak giymenin dayatılmasının göçe sebep olduğunu ve bu dayatmanın Müslümanları 

1597 Safet Bacoviç, agm, s. 116-17 

1598 Aleksander Popoviç, Balkanlarda Ġslam, Ġnsan Yayınları, Ġstanbul 1995, s. 193, Abidin Temizer, age, 

s. 69 

1599 Safet Bacoviç, agm, s. 116-17 

295

çok rencide ettiğini söylemiĢtir 1600 . Slav dilini Müslüman çocuklara öğretmek için baskı 

uygulanması ve Ģiddet hareketleri Müslümanların göç etmesinin bir diğer nedenidir 1601 

Ekonomik nedenler de göçe neden olmuĢtur. Karadağ‘ın koyduğu yüksek oranda 

vergilerden bunalan ―Latin milletinden‖ 144 hanede bulunan 886 kiĢi ĠĢkodra‘ya göç 

etmeyi tercih etmiĢtir 1602 . Bar, Ülgün, NikĢik, Podgoriça gibi kısmen verimli araziler 

Berlin AntlaĢması‘yla Karaadağ‘a bırakılınca, oralarda yaĢayan Müslüman toprak 

sahipleri Karadağlıların baskısı altında kalmıĢlardır. Karadağ yönetimi, yeni toprakların 

bir kısmını askerlerine paylaĢtırırken Müslüman toprak sahipleri, hem kötü muameleye 

maruz kalmıĢlar hem de ekonominin darboğaza girmesiyle nefes alamaz duruma 

gelmiĢlerdir. Bu nedenle, Ģehir ekonomisini canlı tutan Müslüman toprak sahipleri göç 

edince Slav nüfus buraları doldurmakta zorlanmıĢtır 1603 . 

Askerlik yapma zorunluluğu da göçün sebeplerindendir. Türk ve Müslüman halk 

Hıristiyan bir devletin ordusunda askerlik yapmak ve onların üniformasını taĢımak 

istememiĢti 1604 . Kâmil PaĢa‘nın Ġngiltere‘nin ĠĢkodra Konsolosu Kirby Green‘den 

yardım istemesi üzerine Prens Nikola ile temasa geçen Green, Prensten, ―Müslümanların 

endiĢelerini gidermesi‖ ricasında bulunmuĢtur 1605 . Ġngiltere‘nin ricası üzerine 1606 Prens 

Nikola‘nın emriyle Voyvoda Plamenantz 1879‘da yayınladığı beyannâmede 

Müslümanların ―Karadağ ya da Osmanlı vatandaĢlığını‖ özgürce seçinceye kadar 

askerlik meselesinin ertelenmesinden söz edilmektedir 1607 . 

Kasım 1880‘de Gusinye ve Plave yerine Ülgün‘ün Karadağ‘a terk edilmesine 

müteakip Ülgün‘deki Müslümanlardan göç etmek isteyenlere kolaylık gösterilmiĢtir. 

1600 Nikola, böyle bir Ģeyi kabul etmediğini ve herkese eĢit davranılmasını emrettiğini söylemiĢtir. Bilal 

ġimĢir, Rumeliden Türk Göçleri Belgeler, Cilt II, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü. Ankara 1970, s. 

156-157 

1601 Nedim Ġpek, ―Balkanlar, Girit ve Kafkasya‘dan Anadolu‘ya Yönelik Göçler‖ SDÜFEF, Sosyal 

Bilimler Dergisi, Isparta 1995, S. 1, s. 200-2001 

1602 Nedim Ġpek, ―Balkanlar, Girit.., s. 200-201 

1603 Michael Palairet, The Balkan Economies C. 1800-1914, Cambridge Universtiy Press, Cambridge 

2002, s. 212-213 

1604 Faruk Kocacık, agm, s. 141-142 

1605 Bilal N. ġimĢir, age, C.II, s. 190-191, Belge no: 45 

1606 Ġngiltere‘nin ĠĢkodra Konsolsosu Kirby Green, Karadağ DıĢ ĠĢleri Bakanı M. Radonich‘e 31 Mart 

1879 da yazdığı telgrafta göçün durdurulması için tavsiyelerde bulunmuĢtur. Bilal N. ġimĢir, age, C. II., s. 

191 

1607 ―Proclamation to the Muhammedan Inhabitants of Podgoritza‖ Bilal N. ġimĢir, age, C. II, s. 232 

296

Karadağ vatandaĢlığına geçmek isteyenlere de herhangi bir zorlama yapılmamıĢ ve 

seçimleri özgür iradelerine bırakılmıĢtır 1608 . 

1901 yılına gelindiğinde de Podgorica‘daki Müslümanlar baskı altında 

olduklarını iddia ederek Karadağ‘dan göç etmek istemiĢlerdir 1609 . Karadağ‘dan göç 

edenler sadece Müslümanlar değildir. Karadağ‘daki tarım alanlarının kısıtlılığı, 

kuraklığın getirdiği kıtlık nedeniyle, açlık yaĢayan Hıristiyan Karadağlılar da Osmanlı 

topraklarına göç etmek zorunda kalmıĢlardır 1610 . 

―Krvena osveta‖ yani kan davası da göçün nedenleri arasında sayılabilir. Kan 

davası nedeniyle ölümü bekleyen aileler, çâreyi Osmanlı Devleti‘ne göç etmekte 

bulmuĢtur. Karadağ‘dan Osmanlı Devleti‘ne göçlerden birisi de iĢçi göçüdür. Ekmek 

parası kazanmak ve geçimlerini sağlamak için iĢçi olarak Osmanlı Devleti‘ne, 

Sırbistan‘a, Avrupa‘ya, Rusya‘ya ve Amerika‘ya göçlerin gerçekleĢtiği 

görülmektedir 1611 . 

Her ne kadar Berlin AntlaĢması, olası bir göç akımını engellemek için tedbirler 

öngörüyorsa da bu tedbirlerin çeĢitli nedenlerden ötürü baĢarılı olamadığını 

görmekteyiz. Ġki devlet iliĢkilerini ilgilendiren muhacirler sorununda Ģu önemli hususlar 

dikkat çekmektedir: Muhacirlerin arazileri, vakıflar ve borçlar. 

B. MUHACĠRLERĠN ĠSKÂNI VE ĠAġELERĠ 

Son yıllarda yaĢanan toprak kaybının, nüfusu hareketlendirme açısından fetih 

dönemindeki hareketlilikten daha fazla bir etki oluĢturduğu muhakkaktır. XVIII. yy‘ın 

ikinci yarısından itibaren göç dalgalarına sahne olan Türk toprakları üzerinde Osmanlı 

Devleti bir iskân politikası güderek göçmenleri belirli yerlere yerleĢtirmiĢti. XIX yy‘da 

içe doğru göçlerin daha da arttığı görülünce 1860 yılında ―Muhacirîn Komisyonu‖ 

kurulmuĢ ve böylece göçmenlerin iskânı daha sistemli bir Ģekilde yapılabilmiĢtir 1612 . Bu 

1608 BOA, Y.PRK.M, 1/82 

1609 BOA, A MKT. MHM, 514/30 

1610 Natasha Margulis, age, s. 14 

1611 Natasha Margulis, age, s. 14 

1612 Nedim Ġpek, Rumeliden Anadoluya Türk Göçleri, TTK, Ankara 1999, s. 155 

297

komisyon 1875 yılında kaldırılarak iskân iĢlerinin Zaptiye Nezâretine bağlı bir heyet 

tarafından sürdürülmesine karar verilmiĢtir 1613 . 

Kosova‘da 1879-1880 arası 100 bin göçmenden söz edilmektedir. Tabii, bu 

göçmenlerin bir kısmı Karadağ‘dan göç edenler olmakla birlikte, ekseriyetle Sırbistan ve 

Bulgaristan göçmenleridir. Bu göçmenlerin yerleĢimi ve idaresi için komisyon teĢkil 

edilmiĢ, fakat bu komisyon, azâlarının fahri azâ olması nedeniyle, iskân iĢini pek iyi 

yürütememiĢtir. Mevcud göçmenleri tespit edip kaydetmek, yardıma muhtaç olanlara 

kaynak aktarmak ve ziraate teĢvik etmek üzere ĠĢkodra eski Mektupçusu Emin Efendi 

7500 kuruĢ maaĢla Kosova Vilâyeti‘ne ―Ġskân-ı Muhacirin Memuru‖ sıfatıyla 

görevlendirilmiĢtir. Bunun yanında, yerli halktan 11 kiĢi kâtip olarak vazife almıĢtır 1614 . 

SavaĢlar ve ardından Berlin AntlaĢması‘yla Karadağ‘a terk edilen yerlerden 

gelen Karadağ göçmeleri ĠĢkodra, Manastır ve Kosova vilâyetlerinde bulunan mîrî 

arazilere yerleĢtirilmiĢlerdir. Tuz Kazası‘nda bulunan göçmenler iskâna elveriĢli bir 

arazi tespit edilemediği için yerleĢtirilememiĢ, derme çatma kulübelerde barınmak 

zorunda kalmıĢlar, geçimlerini ise yerli halkın arazilerinde çiftçilik ve ―orakçılık‖ 

yaparak sağlamaya çalıĢmıĢlardır. 1889‘da meydana gelen kuraklık nedeniyle zor 

duruma düĢen bu göçmenler, açlık tehlikesiyle karĢı karĢıya kalmıĢlar ve yardıma 

muhtaç duruma düĢmüĢlerdir. Bu mağduriyetlerini gidermek için 21.500 kıyye mısır 

temin edilerek ahâliye verilmiĢ, ayrıca, Hazineye ait çitliğe yerleĢmelerine izin 

verilmiĢtir 1615 . Podgoriça göçmeleri sınırdaki bir köye yerleĢtirilirken, 1616 Ülgün 

muhacirleri ĠĢkodra‘da çiftliklere iskân edilmiĢtir. Bunlar arasında Kavalalı Ġbrahim 

Bey'den alınan çiftlikler ve Gavzer-i Hümâyun Çiftliği de vardır 1617 . 

Yenipazar sancağı dâhilinde ve Karadağ hududunda bulunan Pola karyesinden 

göç eden 41 aile, Akova ile KolaĢin Kazalarında iskân edilmiĢtir. Oturacakları evlerin 

1613 Faruk Kocacık, ―Balkanlardan Anadolu‘ya Yönelik Göçler 1878-1890‖ Osmanlı AraĢtırmaları, S. I, 


1614 Nedim Ġpek, Rumeliden …s. 175 

1615 Nedim Ġpek, age, s. 175 

1616 Nedim Ġpek, ―Balkanlar, Girit..‖agm, s. 201 

1617 BOA, Ġ.DH., 1295/-1 /101803 

298

kerestesi iâne yoluyla elde edilerek, inĢaat masrafları Hazine tarafından karĢılanmıĢtır. 

ve masraflar karĢılanmıĢtır 1618 . 

Karadağ'ın KolaĢin-i Bala kazasından gelen muhacirler ise Vulçıtrın karyesinde 

iskân edilmiĢ; arpa, mısır ve yulaf yardımında bulunulmuĢtur 1619 . TirgoviĢte'deki 

KolaĢin-Bala muhacirlerine de geçimlerini sağlamaları için arazi yardımı yapılmıĢtır 1620 . 

Ülgün muhacirlerinden 263 kiĢi ĠĢkodra‘ya yerleĢtirilmiĢ, ağaç kesme ve deniz 

nakliyatı iĢlerinde istihdam edilmiĢler, fakat ağaç kesiminin yasaklanmasıyla zor 

durumda kalmıĢlardır 1621 . Sonuçta ĠĢkodra‘daki ormanlık bölgelerde istihdam edilmeleri 

uygun görülmemiĢtir 1622 . Bu karĢılık bataklık halinde bulunan arazileri kurutarak 

oralarda ziraatle uğraĢabilmeleri için olanak sağlanmıĢtır 1623 . 

Karadağ hududunda bulunan Berane kasabasına yerleĢtirilen NikĢik muhacirleri 

daha sonra Ġstanbul‘daki semtlerde iskân edilmiĢlerdir. 1624 Diğer taraftan, 252 Podgoriça 

muhaciri ise ĠĢkodra sınırında Hamidiye köyünü kurmuĢlardır. 1625 

Göç edenler sadece Müslümanlar değildir. Bunlar arasında Hristiyanlar da vardır. 

144 hane Hıristiyan muhacir ĠĢkodra‘ya yakın bir nahiye civarına yerleĢtirilmiĢtir 1626 . 

Hristiyan halk da kıtlık ve ekonomik çıkmaz nedeniyle göç etmiĢtir 1627 . Hristiyanların 

göç ettikleri yerlerden birisi Sırbistan‘dır. Fakat Sırbistan‘la Karadağ arasında bulunan 

TaĢlıca ve Yenipazar Sancakları Osmanlı Devleti toprağıydı ve oradan transit 

geçebilmeleri, Osmanlı Devleti‘nin iznine bağlıydı. Karadağlılardan yaklaĢık iki bin 

hane, Sırbistan‘a göç için yollara dökülmüĢtür 1628 . Gerekli muameleler yapılarak 1629 

pasaportlu pasaprotsuz bin üç yüz elli dört Karadağlının olaysız bir Ģekilde Sırbistan‘a 

1618 BOA, DH.MKT, 1442 /66. BOA, DH.MKT, 1461 /90 

1619 BOA, DH.MKT, 1497/73 

1620 BOA, DH.MUĠ, 93/3 

1621 BOA, DH.MKT, 1492/94 

1622 BOA, DH.MKT, 1545/23 

1623 Nedim Ġpek, ―Balkanlar, Girit…‖agm, s. 201 

1624 BOA, Ġ.HUS, 13/1310Z-14 

1625 Nedim Ġpek, Rumeliden…s. 175 

1626 BOA, Ġ.DH., 1210/94767 

1627 John B. Allcock, "Montenegro." Encyclopædia Britannica Online, . E.t. 26 Sep. 2008. 

1628 BOA, Y.PRK. ASK, 57/96 

1629 BOA, Y.PRK.A, 5/46 

299

geçmesi sağlanmıĢtır. 1630 Herhangi bir can kaybı ya da tatsız bir olayın yaĢanmaması ve 

yapılan insani muamele Sırbistan‘ın takdirini kazanmıĢ ve bu davranıĢ nedeniyle 

Sırbistan bir teĢekkür mektubu göndermiĢtir 1631 . 

C. MUHACĠRLER VE VAKIFLAR KARMA KOMĠSYONU 

1878 Ekim ayında Sadrazam Saffet PaĢa, Prens Nikola‘ya yazdığı telgrafta 

Ülgün ve Bar‘ı boĢaltıp Aranvutluk‘a göç eden muhacirlerin durumunun içler acısı 

olduğunu belirterek; Karadağlıların, muhacirlerin mallarını paylaĢtığını söylemiĢ ve en 

kısa zamanda paylaĢılan bu malların sahiplerine geri verilmesini istemiĢtir. Ayrıca 

Muhacirlerin can ve mal güvenliğinin sağlanması temennisinde bulunmĢtur 1632 . Prens 

Nikola ise cevaben, bunun ancak Osmanlı Devleti ile Karadağ arasında yapılacak genel 

kapsamlı bir anlaĢmayla çözülebileceğini söylemiĢtir 1633 . Muhacirlerin durumu ve 

meseleleriyle ilgili Karadağ Prensi‘yle görüĢülerek bu konuda iĢbirliği teklif 

edilmiĢtir 1634 . Daha sonra Muhacirin ve Evkaf-ı Muhtelif Komisyonu adıyla bir 

komisyon oluĢturularak Karadağ‘da Müslümanların geride bıraktıkları vakıfları ve 

muhacirlerle ilgili sorunları tespit etmek için harekete geçilmiĢtir. Karadağ Devleti, bu 

komisyon için her ne kadar hudut tahdidi yapılıncaya kadar birisini görevlendirmeyi 

düĢünmediğini ifade etse de 1635 , bir müddet sonra komisyona Mösyö Dokoniç‘i memur 

etmiĢtir 1636 . Komisyona Osmanlı Devleti tarafından ise ġekib Bey komiser olarak 

görevlendirilmiĢtir. 1637 

Hatırlanacağı üzere Berlin AntlaĢması‘na göre, göç eden Müslümanlar, 

Karadağ‘daki arazileri ve mallarını koruyabileceklerdi. Bunun için Müslümanlar 

mallarını ya iltizama verecekler ya da geride kalan dost ve akrabaları kanalıyla idare 

etmek suretiyle mallarını muhafaza edebilme imkânına sahip olacaklardır 1638 . 

1630 BOA, Y.PRK ASK, 59/123 

1631 BOA, Y.PRK EġA, 10/52 

1632 Bilal N. ġimĢir, age, C.I, s. 657 

1633 Bilal N. ġimĢir, age, C.I, s. 660 

1634 BOA, Y.PRK.EġA, 3/41 

1635 BOA, Y.A.HUS, 169/35 

1636 BOA, Ġ.HR, 298/18854 

1637 BOA, Ġ.HR, 284/17632 

1638 Berlin Protokolleri Tercümesi, s. 261. Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye s. 77. 

300

Ülgün‘den göç edenlerin mallarının bedelleri de akçe olarak ödenirken 1639 

Podgoriça muhacirlerinin Karadağ‘da bıraktıkları mülklerin bedelinin tespiti için Aralık 

1881‘de oluĢturulan komisyon, bir rapor hazırlayarak tespit edilen emlak bedelinin 4 

taksitte ödenebileceğini belirtmiĢtir. Mülk sahibi, tespit edilen bedeli kabul etmek 

zorunda olmadığı gibi, arzu ettiği bedel ödenene kadar mülkünde tasarruf 

edebilecektir 1640 . Muhacirlerin Karadağ‘daki mülklerine 1882‘de yapılan tespitte toplam 

50 bin lira değer biçilmiĢtir 1641 . 1890‘da ise NikĢik muhacirlerinin Karadağ'da kalan 

arazi ve emlakinin hâsılatını belirlemek için bir komisyon oluĢturulmuĢtur. Bu 

komisyona Vulçıtrın Kaymakamı ġerif Efendi ve KolaĢin Kaymakamı Salih Efendi 

getirilmiĢtir 1642 . 

Muhacirlerin Karadağ‘da bıraktıkları mal varlıkları hak ettiği fiata satılmayıp çok 

ucuza gittiği iddia edilmiĢtir 1643 . Karadağlılarda muhacir emlakını alacak kadar para ve 

sermaye olmadığı için, fiatlar da düĢmüĢtür. Sonuçta Karadağ yönetimi arazileri genelde 

kendi istediği fiattan satmıĢtır 1644 . Temmuz 1886‘da da Ülgün muhacirlerinin 

Karadağ‘daki mallarını bir ay içinde satmaları için vekil tayin etmedikleri takdirde, satıĢ 

iĢleminin Karadağ hükûmeti tarafından gerçekleĢtirileceği söylenerek bir an evvel 

satılması istenmiĢtir 1645 . Diğer taraftan, herhangi bir sınır ihlali ve koyun gaspı hadisesi 

olduğunda, suçlular bulunup gaspedilen hayvanlar geri verilinceye kadar, muhacirlerin 

mallarının müsadere (açık artırma) yönetimiyle satılması kararı muhacirlerin mallarnı 

tehlikeye sokmuĢtur 1646 . 1890 yılında ise yol yapım çalıĢmalarına hız veren Karadağ 

Prensi Nikola‘nın, Ülgün‘den sınırdaki ġengirek karyesine kadar uzanacak yolun 

geçeceği güzargâh ĠĢkodra‘ya hicret eden Ülgün muhacirlerinin arazilerinden geçtiği 

için Ülgün muhacirlerinden arazileri nisbetinde para talep etmesi 1647 ĢaĢkınlıkla 

karĢılanmıĢtır. 

1639 BOA,Y.PRK.ASK, 5/45 

1640 Temizer, age, s. 84 

1641 ġimĢir, age, C. III, s. 448. Temizer, age, s. 84. 

1642 BOA, DH.MKT, 1696 /8 

1643 BOA, Y.E.E., 46 /46 

1644 ġimĢir, age, C. III, s. 405-406, 688 

1645 Temizer, age, s. 85, 

1646 BOA, Y.E.E, 46/40 

1647 BOA, DH.MKT, 1715/106 

301

1885 yılına gelindiğinde Karadağ, tahrip edilen ve yağmalanan muhacir emlakını, 

yapılan eylemin anlaĢmaya aykırı olması münasebetiyle tazmini yoluna gitmiĢtir 1648 . 

Ayrıca memleketlerine geri dönmek isteyen muhacirlerin bir kısmının mallarını Karadağ 

Prensi ganimet olarak askerlerine dağıtmıĢtı. Muhacirlerin tekrar geri dönmelerini 

beklemeyen Nikola, zor durumda kalmıĢtır. Diplomatik giriĢimler sonucunda Prens 

Nikola muhacirlerin geri dönmelerini kabul etmiĢse de 1649 Muhacirlerin bir kısmı geri 

dönmek yerine Karadağ‘da kalan arazilerine karĢılık Osmanlı Devleti‘nden arazi talep 

etmiĢlerdir 1650 . Örneğin Gusinye‘de yaĢayan iki kabileye (Kolonya ve Receb Ağik?) 

Karadağ‘da kalan arazilerine karĢılık, 40 hanelik çiftlik, devlet tarafından sahibinden 

satın alınarak verilmiĢtir 1651 . 

D. MUHACĠR BORÇLARI ĠÇĠN KOMĠSYON TEġKĠLĠ 

Karadağ hükûmeti ile 14 Temmuz 1884‘te göçmenlerin sorunlarıyla ilgili bir 

anlaĢma yapılmıĢtı 1652 . 8 maddeden oluĢan bu anlaĢmada Ģu Ģekildedir: 

1. Karadağ‘a bırakılan yerlerden göç etmiĢ olanların istekleriyle ilgi iddiaları incelemek üzere 

Türk- Karadağ karma komisonu kurulacak. 

2. OluĢturulacak olan komisyon Podgroiça‘da iĢe baĢlayacak. 

3. Komisyon, yaptırım gücü olan kararlar alacak. 

4. Toplakların iĢletim Ģartları incelenecek, toprak iĢçileri bu Ģarlara riayet ettirilecek. 

5. Osmanlı vatandaĢı göçmenler ile Karadağlılar arasında olabilecek ihtilaflardan yalnız Karadağ 

mahkemeleri yetkili olacak. 

6. Borçlarını ödeyebilmeleri için borçlu göçmenlere belli bir mühlet tanınacak. 

7. Borcunu ödeyemeyen göçmenlere ait emlaklar açık artırmaya tâbi tutulacak. 

Karadağ Karma Komisyonu 11 Ağustos 1884‘te Podgoriça‘da görevine 

baĢlamıĢtır 1653 . Muhacirlerden bazılarının Karadağlılara olan borçlarının tahsili için 

1648 ġimĢir, age, C. III , s. 689 

1649 Nedim Ġpek, agm, s. 201 

1650 DerviĢ Havrik isimli Ģahıs, Karadağ‘da kalan arazisine karĢılık ĠĢkodra‘da arazi istemiĢtir. BOA, 

Y.PRK.AZJ, 11/11 Podgoriçalı Mustafa Ağa ise Podgoriça‘da kalan arazisine karĢılık Ġskenderiye 

kazasında bulunan Peltoye Köyü‘ndeki Gedik tımarını istemiĢtir. BOA, Y.MTV, 30/55 

1651 BOA, TFR.I.KV.,148/14736, 17/L /1324 (Hicrî). 

1652 ġimĢir, age, C.II, s.612-613. Temizer, age, s. 97 

302

Karadağ, muhacirlerin arazilerini satıĢa çıkarmıĢtır. Borcu olan muhacirlerin borçlarını 

iki ay içinde ödemesi gerektiği uyarısında bulunarak 1654 Karadağ‘da mahkemeye 

gelmeyenlerin borçlarına mahsuben mallarına el konulacağı bildirilmiĢtir 1655 . SatıĢta 

önceliği boçlu olan muhacirlerin arazilerine veren Karadağ, özellikle bu arazileri çok 

ucuza sattığı iddia edilmiĢtir 1656 . 

Bu borç davaları ancak ortak bir komisyon tarafından 1657 halledilebilirdi. ĠĢkodra 

vilâyeti, böyle bir komisyon kurulmasında ısrar etmiĢ ve çalıĢmalar baĢlatılmıĢtır 1658 . Bu 

esnada Karadağ, 1887‘de borçların ödenmesi için muhacirlerin geride bıraktığı malların 

satılması ve borçlarına da faiz uygulanması yoluna gitmiĢtir. Hâriciye Nezâreti 

tarafından Karadağ‘ın bu teĢebbüsü çok ağır bulunmuĢ ve uygulamada esneklik 

gösterilmesi ve hafifletilmesi yönünde istekte bulunulmuĢsa da, nihai bir anlaĢmaya 

varılamamıĢtır 1659 . Mukavelenâme taslağında bazı maddelerde değiĢiklik yapılarak 1660 

tekrar görüĢmeler yapılmıĢ, Çetine Sefâret-i Seniyyesi ile Karadağ arasında düzenlenen 

mukavelenâmeyi Karadağ Prensi 15 Mart 1888‘de kabul etmiĢtir 1661 . Mukavele gereği 

oluĢturulan bu komisyona Korfu ġehbenderhanesi Ġmamı Resul Efendi memur 


E. NĠKOLA‟NIN GÖÇÜ DURDURMA ÇABALARI 

NikĢik‘in Karadağ‘a verilmesi nedeniyle 1877‘de büyük bir göç baĢlamıĢtı. 

Kaynaklara göre NikĢik‘te 410 Müslüman ailenin 391‘i Osmanlı topraklarına göç etmek 

zorunda kalmıĢtır. Buna rağmen Prens Nikola, Balkanlar‘da dinî bakımdan en hoĢgörülü 

hükümdar olarak anılmaktadır 1663 . 

1653 ġimĢir, age, C. III , s. 549-550 

1654 Temizer, age, s. 85 

1655 ġimĢir, age, C. III , s. 597-598-603 

1656 BOA, Y.E.E, 46 /46 

1657 BOA, DH.MKT, 1414/112 

1658 BOA, DH.MKT, 1452/105 

1659 BOA, DH.MKT, 1470/16 

1660 BOA, DH.MKT, 1487/34 

1661 BOA, DH.MKT, 1494/105 

1662 BOA, DH.MKT, 1495 /98. BOA, DH.MKT, 1499/63 

1663 ġerbo Rastoder, ―Karadağ‘dan Müslüman Göçleri‖ Muhacirlerin Ġzinde, Derleyen: Hayri KolaĢinli, 

Lotus Yayınları, Ankara 2004, s. 88. 

303

a. Nikola‟nın Hersek Halkına Bildirisi 

Prens Nikola‘nın Müslümanlara karĢı tutumunu Haziran 1876‘da yayınladığı 

―Hersek Halkına Ġlan‖ isimli bildiriyle daha iyi anlamaktayız: 

― Özgür Hersek‘te özgürce yaĢayacaksınız. Kanun burada herkes için aynı, herkes için âdil 

olacak. Dininizin kutsallığı kabul edilecek ve ona hiç kimse dokunmayacak. Bunu sizlere ben 

garanti ediyorum. Sizlerin dinine mensup olup da, benim adaletime size karĢı sevgime Ģahit olan, 

memleketimin ve benim Ģahsımda her zaman kardeĢlik bulan, yardım ve niĢanlar alan, yüzlerce 

insana sesleniyorum. Siz ey Muhammedîler! Sizleri, kanlarınızın aynı olduğu Hristiyan 

kardeĢlerinize karĢı silah kaldırmamaya davet ediyorum. Hristiyan kardeĢlerinize, ortak 

düĢmanımız olan Osmanlılara karĢı mücadelelerinde yardım edemiyorsanız bile, en azından 

sakin bir Ģekilde yerlerinizde kalmaya davet ediyorum. Böyle davrandığınız takdirde canlarınız 

ve mallarınız her türlü tehdit ve salrıdıya karĢı güvende olacak. Aksi takdirde; yani barıĢı değil de 

savaĢı tercih ederseniz, içimdeki üzüntüye rağmen size düĢmana karĢı göstertiğim muameleyi 

uygulayacağım 1664 .‖ 

Müslüman nüfusu ülkede tutmak isteyen Nikola, 18 Kasım 1880‘de Müslüman 

göçmenlere, aralarında siyasi suçluların, vatana ihanetle ve düĢman ajanlığıyla suçlanan 

insanların da bulunduğu bütün Müslüman göçmenlere genel af ilân etmiĢtir. Nikola, 

Berlin AntlaĢması‘ndan sonra Karadağ Devleti bağımsızlığını kazanınca ülkeden 

Bosna‘ya doğru göç eden Karadağ Müslümanlarına bir bildiri yayınlayarak 

Müslümanların göç etmesini engellemeye çalıĢmıĢtır 1665 . 

Bilindiği gibi, KolaĢin, Berlin AntlaĢması kararlarıyla Karadağ‘a bırakılan 

yerlerden biridir. 4 Ekim 1878‘de teslim edilen KolaĢin‘den göçen Müslümanlar‘ın bir 

kısmı, Nikola‘nın 13 Temmuz 1881 tarihli ―Göç Eden Karadağ Müslümanlarına İlân‖ı 

yayınlamasıyla geri dönmüĢtür 1666 . 

Prens Nikola, muhacirlerin geri dönmesini sağlamak için onların Karadağ‘da el 

konulan malarınının iade edileceğini, ayrıca, can ve mal güvenliklerinin sağlanacağını 

söyleyerek altı aylık bir süre tanımıĢtır 1667 . Fakat Prens Nikola‘nın insiyatifi dıĢında 

geliĢen hadiseler Prens Nikola istemese dahi bir takım zorlamalara ve yıldırmalara 

1664 ġerbo Rastoder, agm, s. 88. Ayrıca söz konusu beyanname için bkz. Nikola Petroviç, Politiçki Spisi, 

Cetinje-Titograd 1989, s. 144 

1665 ġerbo Rastoder, agm, s. 90 

1666 ġerbo Rastoder, agm, s. 91 

1667 BOA, HR SYS, 424/19. Temizer, age, s. 97 

304

sebebiyet vermiĢ ve göç kaçınılmaz olmuĢtur. Bunun üzerine Karadağ Prensi, Osmanlı 

Devleti‘ne yönelik göçü engelleyebilmek için Sultan II. Abdülhamid‘den yardım 

istemiĢtir 1668 . 

b. Muhacirlerin Karadağ‟a Geri Dönmeleri 

Daha önce 1875 Hersek Ġsyanı‘ndan kaçarak Karadağ‘a göç eden Hıristiyanlar 

vardı. Bunlar bir müddet sonra memnuniyetsizliklerini arz etmeye baĢlamıĢlardır. 

Mallarını Karadağ‘daki çetelere kaptıran Hersekli Hıristiyanlar, sefalet içine düĢmüĢ, 

onda ikisi çetelere yönelmeye baĢlamıĢlardır 1669 . Muhacirin Komisyonu, böyle 

hadiselere meydan vermemek ve Karadağ‘a olası bir göçü engellemek için bazı kararlar 

almıĢtır. Karadağ‘a iltica edip de Osmanlı tabiiyyetini terk edenlerin kanuni haklarının 

da kaybolması anlamına geldiğine yönelik bir karar almıĢtır 1670 . Bu kararla, Karadağ‘a 

yapılan göç engellenmeye çalıĢılmıĢtır. 

Karadağ‘a yapılan göçlerde emlak ve temettuat vergisi ile bedel-i askeriyeye 

zam yapılacağı söylentileri de etkili olmuĢtur. Örneğin KolaĢin Hıristiyanlarından iki 

hane bunu bahane ederek Karadağ Kumandanı Lazar'ın da teĢvik etmesiyle Karadağ'a 

göç etmiĢlerdir 1671 . Fakat Karadağ Hâriciye Nâzırı, KolaĢin Hıristiyanlarının yeni 

vergilerden dolayı Karadağ'a göç ettiğini ve kendilerinin ahâliyi göçe teĢvik için 

herhangi bir telkinlerinin söz konusu olmadığını söylemiĢtir 1672 . Osmanlı Devleti ise 

vergilerin ―emsalinden aĢağı seviyede‖ olduğunu göçlerin Komutan Lazar‘ın 

teĢvikinden kaynaklandığını iddia etmiĢtir 1673 . 

Karadağ‘dan Osmanlı Devleti‘ne göç edip sınırda iskân edilenlenler de zaman 

zaman kıtlık ve açlık nedeniyle göçle karĢı karĢıya kaldıkları görülmektedir. 7 Ekim 

1878‘de bir grup muhacir Ġngiltere‘nin ĠĢkodra Konsolosu Kirby Green‘e gönderikleri 

mektupta ĠĢkodra‘da çok zor durumda olduklarını, içlerinden 249 kiĢinin açlıktan 

1668 BOA, Y.PRK.TKM, 45 /11 

1669 

Naci ġahin, ―XIX. Yüzyıl Sonrasında Anadoluya Yapılan Göç Hareketleri ve Anadolu 

Coğrafyasındaki Sosyo-Kültürel Etkileri‖, AKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, C. VIII, S. 1, Haziran 2006, 

s.68. 

1670 BOA, Y.PRK.DH, 2/41. 

1671 BOA, DH.MKT, 1503/26. 

1672 BOA, DH.MKT, 1518/92. 

1673 BOA, DH.MKT, 1553/8. 

305

öldüğünü ve kendileri için çok büyük bir acı olsa da artık kendi topraklarına dönüp 

arazilerinde çalıĢmak istediklerini ve kendilerine aracı olmalarını istediklerini bildiren 

bir mektup yazmıĢlardır 1674 . 

Doğup büyüdüğü toprakları terk etmenin kolay almadığını ve çok büyük 

sıkıntılar yaĢandığını gören Müslüman mühacirler, bir müddet sonra civar vilâyetlerden 

Karadağ‘a göç etmiĢlerdir. Karadağ Prensi‘nin masrafları karĢılaması pek mümkün 

gözükmüyordu. Bu nedenle Osmanlı Devleti tarafından muhacirlerin ihtiyaçlarını 

karĢılamak için 1675 Karadağ hükûmetine verilmek üzere Osmanlı Bankası aracılığıyla 

Çetine Sefâretine para gönderilmiĢtir 1676 . Yıllık 400 lira Karadağ‘daki Bosna Hersekli 

Müslüman muhacirlerin masrafları için verilmiĢtir. Fakat 1896 ve 1897 yıllarında söz 

konusu miktarın verilememesi Prens Nikola‘yı rahatsız etmiĢ ve Ģikâyette 

bulunmuĢtur 1677 . Daha sonra aksaklık giderilmiĢ ve gerekli meblağ her sene düzenli 

olarak ödenmeye devam etmiĢtir 1678 . 1909 yılında da Karadağ Prensi‘nin davet etmesi 

üzerine Hersek ahâlisinden 100‘den fazla kiĢi Çetine'ye gelmiĢlerdir. Müslüman 

muhacirler hususunda Ġngiltere, Osmanlı Devleti‘nin Karadağ‘a ―maddi ve manevi‖ 

desteğini sürdürmesini istemiĢti 1679 . Karadağ Prensi, Müslüman halkın göç etmesinin 

olumsuzluklarıyla yüzleĢmek istemiyordu. Müslüman halk göç etmeden önce 

arazilerinde tarımla uğraĢıyorlar ve arazileri iĢliyordu 1680 . Fakat Müslümanlar göç etmek 

zorunda kalınca en verimli araziler âdeta boĢ kalmıĢ, ülkenin ekonomisi de olumsuz 

etkilenmiĢtir. Ekonomik dengenin sağlanması için de muhacirlerin 

dönemesinde çok büyük yarar vardır. 

yerlerine 

Son olarak Ģunu ifade etmeliyiz ki, Prens Nikola‘nın ve halkının ilk bağımsız 

olduğu yıllarda müslümanlara karĢı tutumuyla ilerleyen yıllardaki tutumları değiĢiklik 

arzetmektedir. Kapalı bir toplumdan açık bir topluma dönüĢüm sancıları çeken Karadağ 

1674 Bilal N. ġimĢir, age, C. I. s. 642-643 

1675 BOA, A.MKT.MHM, 602/11 

1676 BOA, DH.MKT, 280 /10 

1677 BOA, Y.A.HUS, 380 /11 

1678 BOA, A.MKT.MHM, 604/4. BOA, Ġ.HUS, 109/1321C-147. BOA, Ġ.HR, 397/1323Ca-21. Bu miktar 

geriye göç edenlerin sayısındaki azalmaya çoğalmaya göre farklılık arzetmektedir. Abidin Temizer bu 

miktarın 1900‘lü yılların baĢlarında 34bin, 1909 yılında ise 29.100 kuruĢ olduğunu arĢiv belgelerine 

dayanarak söylemektedir. Bkz. Abidin Temizer, age, s. 96 

1679 BOA, Y.E.E, 42/138 

1680 Michael Palairet, age, s. 212-213 

306

toplumu, devlet olduktan sonra Nikola ve Abdülhamid‘in iyi iliĢkilerinin bir meyvesi 

olarak farklı dinlere farklı kültürlere ve inanıĢları daha ılımlı bakmaya baĢlamıĢtır. 

F. OSMANLI DEVLETĠ‟NĠN GÖÇÜ DURDURMA ÇABALARI 

Nikola muhacirlerin geri dönmeleri için gayret sarfederken, Osmanlı Devleti, 

Karadağ‘a göçü önlemek için birtakım teĢviklerde bulunmuĢtur. Kosova'ya bağlı olan 

Berana kazası genelde Hıristiyanların yaĢadığı bir yerdir ve Karadağ sınırında 

bulunmaktadır. Olası bir vergi zammının bölgede uygulanmasının bazı sakıncalar 

doğuracağı ve Karadağ‘a firar etmelerine neden olacağı endiĢesiyle bu bölge vergi 

zammından ve askerlik bedeline getirilecek zamdan muaf tutulmuĢtur 1681 . Alınan 

önlemlere rağmen Berane‘dem Karadağ'a göçler söz konusu olmuĢtur 1682 . 

Hıristiyanlardan Karadağ‘a ve Sırbistan‘a göç edenlere geri dönmeleri için birtakım 

kolaylıklar sağlanmıĢ ve açık kapı bırakılmıĢtır. Buna göre, göç edenler, vatandaĢlığını 

değiĢtirmeden geri dönmeleri halinde, hane ve tarlalarına tekrar kavuĢabileceklerdir. 

Ayrıca, geri dönenlerin, birikmiĢ askerlik bedeli borçlarının hepsinin affedileceği 

belirtimiĢ 1683 ama mallarını 5 yıl süreyle satmaları yasaklanmıĢtır 1684 . Karadağ‘a firar 

eden Hıristiyanlar, Sultan II. Abdülhamid tarafından affedildikleri haberini alınca teslim 

olmaya baĢlamıĢ ve çağrıya olumlu yanıt vermiĢlerdi 1685 . 

Karadağ muhacirlerine getirilen askerlik muafiyeti de zaten mallarından ve 

yurtlarından olan Müslüman halkı bir nebze olsun rahatlatabilmiĢtir. Podgoriça, ĠĢboz ve 

Zabljak kazalarından hicret edenlere askerlikten muafiyet getirilerek bu muafiyet bir 

sisteme oturtulmuĢtur 1686 . Diğer taraftan, Tuz'a tâbi olan DinoĢa ve Vilodina 

karyelerinde iskân edilen muhacirlerin kıtlık nedeniyle baĢka yerlere gitmeleri ihtimali 

artmıĢtı. Bu göçün önüne geçmek için gerekli olan mısırın bir an evvel gönderilmesine 

karar verilmiĢtir 1687 . 

1681 BOA, DH.MKT, 1505 /103 

1682 BOA, DH.MUĠ, 64/-1 /22 

1683 BOA, Ġ.M.M.S, 107/4580 

1684 BOA, Y.PRK. BġK, 22/85 

1685 BOA, Y.MTV, 246 /44 

1686 BOA, Y.PRK.ASK, 57/74 

1687 BOA, DH.MKT, 1563 /78 

307

Fakat bütün bu çabalara rağmen sonunda Karadağ‘a dönmeye karar veren 

muhacirler ile ilgili olarak bu kez arazilerini sahiplenen ve ―ganimet‖ bilip iĢleten 

Karadağlıları razı etmek meselesi ortaya çıkmıĢtır. Muhacirlerin arazilerindeki 

Karadağlılar, bu nedenle muhacirlerin dönmelerini istememiĢler ve sorun 

çıkartmıĢlardır 1688 . 

1688 B. N. ġimĢir, age, C.III, s. 498-499 

308

SONUÇ 

Balkanlarda küçük ve dağlık bir ülke olan ve bugün bağımsız olarak devletler 

platformunda yerini alan Karadağ, tarihte Osmanlı Devleti ile iliĢkileri 14. yy‘a kadar 

dayanmaktadır. 15. yüzyılda gerçekleĢtirilen Karadağ üzerindeki Osmanlı hâkimiyeti, 

bir müddet sonra sadece kâğıt üzerinde hâkimiyet Ģeklini almıĢtır. Zira Osmanlı 

Devleti‘nin Karadağ‘a tam anlamıyla hâkim olamadığı, bir gerçektir. Gerek dağlık ve 

verimsiz araziler gerekse ekonomik yapı itibarıyla de zayıf olan Karadağ, fetih 

hareketleri için çok câzip bir yer olmamıĢtır. Ayrıca, Karadağ halkının savaĢçı kimliği 

ve herhangi bir otoriteyi kabul etmeyiĢi, onları Osmanlı Devleti‘ne karĢı koyabilir hâle 

getirmiĢtir. 

1696 yılından itibaren Karadağ‘da Petroviç hanedanlığı yönetimi eline almıĢtır. 

1918 yılına kadar yönetimi elinde bulunduracak olan bu hanedanlıkta liderliğin, II. 

Danilo dönemine kadar, Prens-Bishop (Vladika) tabir edilen dini liderlerin evlenmeme 

adetlerine bağlı olarak, babadan oğula değil, amcadan yeğene ya da, amca torununa 

Ģeklinde geçtiği görülmüĢtür. II. Danilo‘nun bu geleneği bozarak laik bir sistem kurması 

ve evlenmesi, amcadan yeğene geçme adetini bozmaya yetmemiĢtir. Zira sadece bir kız 

çocuğu olan Danilo, ölümünün ardındna yerini yeğeni Nikola‘ya bırakmıĢtır. 

19. yy‘dan itibaren Batı‘nın ilgisini çekmeye baĢlayan Karadağ, özellikle 

Panslavik siyaset güden Rusya‘yla dirsek temasına geçerek onların koruyuculuğuna 

girmiĢtir. Rusya‘nın, Küçük Kaynarca AntlaĢması‘ndan sonra Balkanlar‘daki 

Ortadoksların koruyuculuğunu üstlenmesi, Karadağ‘ı Rusya‘ya biraz daha 

yaklaĢtırmıĢtır. Rusya‘nın Panslavik hedeflerine çok uygun hareket eden Karadağ, gerek 

Fransız Ġhtilâli ve gerekse Panslavik etkiler nedeniyle tam bağımsızlık düĢüncesini 

benimsemeye baĢlamıĢtır. 1838, 1853, 1858, 1862‘de Osmanlı Devleti aleyhinde isyana 

kalkıĢan Karadağlılar, bu isyanlarla, bağımsızlık isteklerini güçlendirmiĢlerdir. 

Bağımsızlığa o kadar kilitlenmiĢlerdir ki Tanzimat Dönemi‘nde özerklik teklif 

edilmesine rağmen kabul etmemiĢlerdir. 

309

1860 yılında Karadağ‘ın baĢına geçen I. Nikola, o zamana kadar kabile 

anlayıĢıyla yönetilen Karadağ‘ı modernleĢtirme yönünde çok büyük adımlar atmıĢtır. 

Batıda aldığı eğitim ve dünya görüĢüyle kendinden öncekilere nazaran fevkalade açık 

görüĢlü ve Batı yanlısı bir kiĢilik profili ortaya koymuĢtur. Kabile tarzı yönetim ve klan 

anlayıĢından ülkesini sıyırarak Karadağ‘da toplumsal bir dönüĢüm gerçekleĢtire Nikola, 

barıĢçıl tarzıyla da dikkatleri çekmiĢtir. Kızlarını Ġtalya, Rusya, Sırbistan gibi kraliyet 

aileleriyle evlendirirken, Avrupa‘nın ―kayınbabası‖ sıfatını alan Nikola, bu Ģekilde, 

devletlerin ilgi odağı olmuĢ ve uluslararası arenada ve kurtlar sofrasında kendisine yer 

bulabilmiĢtir. 1875 Hersek Ġsyanı‘ndaki rolüyle bağımsızlığa doğru ilerleyen Karadağ 

için 1875 Hersek Ġsyanı, bir dönüm noktasıdır denebilir. Zira, bu isyana verdikleri destek 

ve ardından 1876‘da Sıbistan‘la ittfak yaparak Osmanlı Devleti‘yle savaĢa girmeleri 

Avrupalı Devletleri harekete gerçirmiĢtir. Böylelikle, Büyük Devletler Osmanlı 

Devleti‘ni Balkalar‘da birtakım reformlara zorlarken, onun, Karadağ‘ın bağımsızlığını 

kabul etmesini istemiĢlerdir. Osmanlı Devleti, Büyük Devletlerin tekliflerinin ve 

Karadağ‘a bırakılması öngörülen toprak parçasının kabul edilemez olduğunu söyleyince 

ipler kopmuĢ ve Osmanlı-Rus SavaĢı baĢlamıĢtır. Karadağ, ardından Sırbistan‘ın da 

Rusya lehine giriĢtiği savaĢta Osmanlı Devleti büyük yara almıĢ ve yenilgiye uğramıĢtır. 

Önce Ayastefanos, sonra Berlin AntlaĢması ile Osmanlı Devleti tarihinin en ağır 

antlaĢmalarını imzalamak zorunda kalmıĢtır. Berlin AntlaĢması, Osmanlı Devleti için 

menfi anlamda bir dönüm noktası olurken, Karadağ için gayet olumlu bir durum teĢkil 

etmiĢtir. Karadağ bu antlaĢmayla, bağımsızlığını kazanmasının yanında, topraklarını iki 

katına çıkarmıĢ ve Osmanlı Devleti ile diplomatik ikiĢkiler de resmen baĢlamıĢtır. 

Osmanlı Devleti‘nde 1876‘da baĢa geçen II. Abdülhamid ve Karadağ‘da 18 

yıldır hüküm süren Nikola‘nın aralarındaki dostluk daha Çetine‘ye ilk Osmanlı Elçisinin 

gönderilmesiyle baĢlamıĢtır. Abdülhamid, Karadağ Prensi‘ni Balkanlar‘daki aleyhte 

oluĢumlardan çekmek, Arnavutluk sınırındaki çatıĢmalara son vermek ve Balkanlarda 

dengeyi kurmak için iyi niyetli giriĢimlerde bulunmuĢtur. Böylece dıĢ politikasında 

uyguladığı dostluk siyasetiyle Osmanlı Devleti‘ni savaĢtan uzak tutmuĢ, Balkanlar‘da 

olası bir Slav birliğini de engellemeyi baĢarmıĢtır. 

310

Tarihten gelen öfkeleriyle yoğrulan Karadağlıların, Osmanlı Devleti‘ne karĢı 

bakıĢ açıları pek iyi sayılmazdı. Bunun da nedenleri Karadağ‘ın içe kapanık yapısı, dıĢ 

dünyayla iletiĢiminin olmayıĢıydı. Ayrıca, kabile anlayıĢının ve klan sisteminin hüküm 

sürdüğü ve çok katı ve merhametsiz savaĢ anlayıĢlarının olduğu toplumlarda ve farklı bir 

onur anlayıĢının olduğu toplumlarda böyle bir öfkenin var olması garipsenemez. 

Diğer taraftan, Osmanlı Devleti tebaası olan Arnavutlarla Karadağlılar kabile 

toplumu anlayıĢı noktasında benzeĢmekteydiler. Zaten genelde sorunlar Arnavutların ve 

Karadağlıların toplum yapısından kaynaklanmaktaydı. Abdülhamid ve Nikola, 

kurdukları diyalogla, aĢılmaz gibi gözüken engelleri aĢmayı bilmiĢlerdir. Ġki devlet 

arasında ufak sınır çatıĢmalarının hâricinde , 1878‘den 1909‘a yani Abdülhamid‘in 

tahttan iniĢine kadar herhangi bir savaĢ meydana gelmemiĢtir. 

Arnavutlarla Karadağlılar arasındaki sınır çatıĢmalarının nedenini, Berlin 

AntlaĢması‘ndan sonra Karadağ‘ın Arnavut topraklarına doğru geniĢlemesinin ve 

Osmanlı Devleti‘nin buna göz yummasının Arnavutlar üzerinde oluĢturduğu kırgınlıkta 

arayabiliriz. Normalde sorun diye görmeyeceğimiz hususlar onur/ savaĢçılık/ 

klancılık/aile kavramlarıyla içi doldurularak sınırda sorun hâline gelmiĢtir. Otlak sorunu, 

hırsızlık, ot biçme, balık avlama gibi hususlar yeni çizilen sınırlarla birlikte gelen 

sorunlardı. Aslında küçük sorunlar olmasına rağmen, bölge halkının sosyo kültürel 

yapısı ve iki tarafın da dirençli tutumu nedeniyle en ufak meseleler büyütülmüĢtü. Tam 

bu noktada krizleri aĢma anlamında Nikola ile Abdülhamid‘in paratoner vazifesi 

gördüğü müĢahede edilmektedir. AĢılamayan bir kriz Nikola‘nın Abdülhamid‘e çektiği 

bir telgrafla ya da mesajla aĢılabilmiĢtir. Abdülhamid‘in sorunları çözmedeki baĢarısı ve 

mahareti burada da kendini göstermiĢtir. ÇatıĢan kesimleri onure etme, onlara niĢanlar 

vererek inatlarından vazgeçirme gibi yöntemler kullanan Abdülhamid, onların gönlünü 

hoĢ tutmaya çalıĢmıĢtır. Bilindiği gibi, Arnavutların sözüne itibar ettiği tek kiĢi olan 

Abdülhamid, özellikle Arnavutluk‘un kuzey kesimlerinde Karadağ sınırında yaĢayan, 

Osmanlı hükûmetini bile tanımayan Kigalar tarafından, sayılıyor ve tanınıyordu. 

Her ne kadar devlet politikaları devamlılık arzetse de hükümdarların Ģahsi 

çabaları gayretleri ve yönetimde gösterdikleri baĢarı, iliĢkilerin düzeyinde çok etkilidir. 

KiĢisel dostlukların dıĢ politikaya olumlu yansımaları muhakkak ki küçümsenmeyecek 

311

ir durumdur. Bu bağlamda Abdülhamid ile Nikola, iki devlet arasındaki problemleri 

çözmede kolaylaĢtırıcı bir unsur olmuĢtur. Kurdukları sıkı dostluk sayesinde olaylara 

çözümsel olarak yaklaĢabilmiĢlerdir. Bu dostluk, Abdülhamid‘in Nikola‘ya, yat, yalı, at 

gibi çok değerli hediyeler göndermesi, para yardımı yapması ve onun ailesine gösterdiği 

yakın ilgi sayesinde olmuĢtur. Özel günlerinde Nikola‘yı yalnız bırakmayan 

Abdülhamid‘in, çocuklarının düğünlerinde gönderdiği mesajlar, hediyeler, yılbaĢı 

tebrikleri ile Nikola‘ya ―Mutlu gününde yanındayım.‖ mesajı verdiği görülmektedir. 

Abdülhamid, Nikola‘yı acı gününde de yalnız bırakmamıĢ, bir yakını, çocuğu, 

kayınvalidesi ya da bir akrabasının vefatı durumunda taziyelerini bildirmiĢ, üzüntüsünü 

paylaĢmıĢtır. Hastalandığında doktor göndermiĢ ve hastalığı nedeniyle Fransa‘ya gitmek 

istediğinde Çetine Elçisi vasıtasıyla onun yanında olmuĢtur. Nikola‘nın da bu jestlere 

aynı nezaketle karĢılık vediği görülmüĢtür. O da dinî bayramlarda, doğum günlerinde 

Abdülhamid‘e tebriklerini iletmiĢtir. Doğal felâket durumunda da birbirlerinin yanında 

olmaları, Karadağ-Osmanlı yakınlaĢmasına vesile teĢkil etmiĢtir. Abdülhamid‘in 

onuruna Çetine‘de yapılan doğum günü kutlamaları ise kelimenin tam anlamıyla bir 

dostluk göstergesidir. Podgoriça‘da Müslümanlar için inĢa edilen okulun açılıĢını yapan 

Prens Nikola‘nın oğlu Mirko‘nun, aynı zamanda, Abdülhamid‘in ve bütün Ġslâm 

âleminin âdeta bir seferberlik ilân ederek yapmaya çalıĢtığı Hicaz Demiryolu‘na bağıĢ 

yapması da Osmanlı-Karadağ yakınlaĢmasına katkı sağlamıĢtır. Bu, bize, iki devlet 

liderinin kiĢisel diyalog ve dostluk iliĢkileriyle savaĢı önleme, barıĢ atmosferi oluĢturma 

yönünde çok etkili bir siyaset yaptıklarını göstermektedir. 

Abdülhamid ve Nikola‘nın dostluğunun Karadağ-Osmanlı siyasetine olumlu 

yansımaları muhakkak ki olmuĢtur. Lâkin, bu etkiler, hem Abdülhamid‘e hem de 

Karadağ Prensine karĢı, kendi içlerinde oluĢan muhalefetin (Genç Türkler ve Genç 

Karadağlılar) eleĢtiri oklarını üzerlerine çevirmeleri nedeniyle engellenmiĢtir. Önce 

Abdülhamid‘in tahttan inmesi ve ardından Ġttithat ve Terakki hükûmetinin dıĢ politikada 

yaptığı geri dönülmez hatalar, iliĢkileri gittikçe bozmuĢtur. Jön Türklerin, II. 

MeĢrutiyet‘in ilânında desteklerini istedikleri Arnavutlar, umduklarını bulamadıkları ve 

hayal kırıklığı yaĢadıkları için Abdülhamid dönemini arar hâle gelmiĢlerdir. 

312

Prens Nikola‘ya tepkiler ve muhalefet nitelik açısından Abdülhamid‘e yapılan 

muhalefet ve suçlamalardan farksızdı. Abdülhamid‘in muhalifleri gibi Nikola‘nın 

muhalifleri de bizzat kendi elleriyle yurtdıĢına okumaya gönderdiği talebelerden 

çıkmıĢtır. Nikola da tıpkı Abdülhamid gibi baskıcılık ve yasakçılıkla suçlanmıĢtır. 

II. MeĢrutiyetin ilanından kısa bir süre sonra Arnavut isyanları patlak vermiĢ ve 

bu da Karadağ‘ı olumsuz etkilemiĢtir. Avusturya‘nınsa MeĢrutiyet‘in ilânıyla birlikte 

Bosna Hersek‘i iĢgali Karadağ‘a ikinci bir darbe niteliğindedir. ‗Kilise Meselesi‘nin 

Ġttihatçılar tarafından halledilmesi, Balkanlar‘da Osmanlı Devleti‘ne karĢı 

oluĢturulabilecek bir birliğin ve ittifakın önündeki engelin kaldırılması anlamını 

taĢımıĢtır. Ardından, çok geçmeden birleĢen Balkan Devletleri, Balkan SavaĢlarını 

baĢlatmıĢlardır. Böylece Osmanlı-Karadağ iliĢkileri son bulmuĢtur. 

313

KAYNAKÇA 

A. ARġĠV BELGELERĠ 

Sadaret Âmedî Kalemi Belgeleri (A.AMD), 

Sadaret Mektubî Kalemi: Nezaret ve Devâir YazıĢmalarına Ait Belgeler 

(A.MKT.NZD), Umum Vilayet YazıĢmalarına Ait Belgeler (A.MKT.UM) 

Cevdet Askeriye (C.AS) 

Dahiliye: Dahiliye Emniyeti Umûmiye Tahrîrat Kalemi Belgeleri (DH.EUM.THR) 

Dahiliye Mektub-u Kalemi (DH.MKT), Dahiliye Nezareti Muhâberât-ı Umûmiye 

Ġdaresi Belgeleri (DH.MUĠ), 

Hatt-ı Hümayûn Tasnifi (HAT) 

Hariciye: Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi Belgeleri (HR.MKT),Hariciye Nezareti 

Siyasi Kısım (HR.SYS), Hariciye Nezareti Tercüme Odası (HR.TO), Hariciye 

Nezareti ĠstiĢare Odası (HR.HMġ.ĠġO) 

İradeler: Ġradeler Askeri (Ġ.AS), Ġradeler Bahriye (Ġ.BH), Ġradeler Dahiliye (Ġ.DH), 

Ġradeler Hariciye ( Ġ.HR), Ġradeler Hususi (Ġ.HUS), Ġradeler Maarif Ġ.MF), Ġradeler 

Maliye (Ġ.ML), Ġradeler Meclis-i Mahsus (Ġ.MMS), Ġradeler Yunanistan 

(Ġ.MTZ.GR), Ġradeler Rüsumat (Ġ.RSM), Ġradeler ġurayı Devlet (Ġ.ġD), Ġradeler 

Taltifat (Ġ.TAL), Ġradeler Dosya Usulü (Ġ.DUĠT), Ġradeler Ġlmiye (Ġ.ĠLM), Ġradeler 

Telgraf ve Posta ( Ġ.PT) 

Maarif Nezareti Mektub-u Kalemi (MF.MKT) 

Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV) 

TeftiĢat-ı Rumeli Evrâkı Rumeli MüfettiĢliği Kosova Evrakı (TFR.I.KV) 

TaĢra Evrakı Bosna MüfettiĢliği Evrakı (TġR.BN.M). 

Yıldız Esas Evrâkı (YEE). 

Yıldız Mütenevvî Maruzat Evrakı (Y.MTV), 

Yıldız Sadaret: Hususî Maruzat Evrakı (YA.HUS), Resmî Maruzat Evrakı (YA.RES), 

314

Yıldız Perakende Evrakı: Mabeyn BaĢkitabeti (Y.PRK.BġK), Askerî Maruzat 

(Y.PRK.ASK), Yıldız Sadaret (Y.PRK.A), Arzuhal Ve Jurnaller (YPRK.AZJ), 

Elçilik-ġehbenderlik ve AtaĢemiliterlik (Y.PRK.EġA), Hariciye Nezareti Maruzâtı 

(Y.PRK.HR), MüfettiĢlikler ve Komiserlikler Tahriratı (Y.PRK.MK), Maliye 

Nezareti Maruzatı (Y.PRK.ML), Name-i Hümayunlar (Y.PRK.NMH), 

Serkurenalık Evrakı (Y.PRK.SRN), ġehremaneti Maruzâtı (Y.PRK.ġH), Tahrirat-ı 

Ecnebiye Ve Mabeyn Mütercimliği (Y.PRK.TKM), Umum Vilayetler Tahriratı 

(Y.PRK.UM), Dahiliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.DH), Komisyonlar Maruzatı 

(Y.PRK.KOM), Posta ve Telgraf Nezâreti Maruzâtı (Y.PRK.PT), Sıhhıye Nezareti 

Maruzatı (Y.PRK.SH), TeĢrifatı Umumiye Dairesi (Y.PRKT.ġF), Zaptiye Nezareti 

Maruzatı Analitik Envanteri (Y.PRK.ZB), Yâverân ve Maiyyet-i Seniyye Erkân-ı 

Harbiye Dâiresi (Y.PRK.MYD) 

Zaptiye Nezareti Belgeleri (ZB) 

Yıldız Albümü, Albümler Kataloğu, Nadir Eserler Kütüphanesi, Ġstanbul Üniversitesi 

B. GAZETELER 

GLAS CRNAGORCA, Çetine, Karadağ (Kril) 

ĠKDAM 

MALUMAT 

NEW YORK DAILY TIMES, 

THE NEW YORK TIMES 

SABAH, 

THE GEOGRAPHICAL JOURNAL 

THE NATIONAL ERA 

THE NATIONAL GEOGRAPHIC MAGAZINE 

THE WASHINGTON POST 

VAKĠT 

315

C. YAYINLANMIġ VESĠKALAR 

Berlin Kongresi Protokolleri Tercümesi, Ġstanbul 1297. 

Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye ile Karadağ Hudûdu Târifnâmesi, Matbaa-i Askeriye, 

Ġstanbul 1324. 

Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye Hâriciyye Nezâret-i Celîlesinin Salnâmesidir, C. II. 

Matbaa-i Osmâniyye, Dersaâdet, 1306. 

ERĠM, N., Devletlerarası Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri, Ank. 1953. 

ĠĢkodra Vilâyeti Salnâmesi, Üçüncü Def‘a Olarak Vilâyet Matbaasında Tab 

OlunmuĢdur, ĠĢkodra 1312. 

Muâhedat Mecmuası, C.IV, Tıpkı Basım, TTK Ank. 2008. 

DESTANĠ B.(Ed.), Montenegro: Political And Ethnic Boundaries 1840–1920, Volume 

I-II, Cambridge University Press Archive Editions, Wilts 2001. 

Osmanlı ArĢiv Belgelerinde Kosova Vilayeti, BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel 

Müdürlüğü, Ġstanbul 2007. 

Salnâme-i Nezâret-i Hâriciyye, C. I Matba‘a-i Ebuzziya, Kostantiniyye 1302, Yeni 

Harflerle Yay.Haz: Ahmet Nezih Galitekin, ĠĢaret Yayınları, Mayıs 2003. 

Salnâme-i Nezâret-i Umûr-u Hâriciyye, Dersaadet Alem Matbaası, Ahmet Ġhsan ve 

ġürekası, 1320. 

ġĠMġĠR, B. N.; Rumeliden Türk Göçleri Belgeler, Cilt I-II-III, Türk Kültürünü 

AraĢtırma Enstitüsü, Ank. 1970. 

The European Concert In The Eastern Question A Collaction Of Treaties And 

Other Public Acts, Ed: T. E. HOLLAND, Oxford University Press, Oxford 

1885. 

US, H. T., Meclis-i Mebusan (1293- 1877) Zabıt Cerîdesi, C. I, Ġstanbul 1939. 

316

D. KĠTAPLAR 

ABDURRAHMAN ġEREF EFENDĠ, Son Vakanüvis Abdurrahman ġeref Efendi 

Tarihi, Haz: Prof. Dr. B. KODAMAN & Prf. Dr. M. A. ÜNAL,TTK, Ank. 1996, 

_____, Tarih SöyleĢileri (Müsâhabe-i Târihiyye), SadeleĢtiren: M. ġ. DURU, Ġstanbul 

1980 

ADANIR, F., Makedonya Sorunu, Çev: Ġ. CATAY, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġst 

1996 

AHMED LÜTFĠ EFENDĠ, Vakanüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, C. X-XI-XV, Haz. 

Prof. Dr. M. AKTEPE, TTK, Ank. 1993. 

AHMED SAĠB, Sultan II. Abdülhamid ve Saltanatının Ġlk Yılları, Haz.Yard. Doç. Dr. 

A. KARA, IQ Kültür Sanat Yayınları, Ġstanbul 2008. 

AHMET CEVDET PAġA, Tarih-i Cevdet, C. 3, SadeleĢtiren: D. GÜNDAY, Üçdal 

NeĢriyat, Ġstanbul 1994 

_____, Tezâkir-i Cevdet, 13-20, Haz. C. BAYSUN, TTK, Ankara 1960. 

_____, Ma‟rûzat, Haz: Y. HALAÇOĞLU, Çağrı Yayınları , Ġstanbul 1980. 

AHMET MĠTHAT, Üss-i Inkılâp, Cilt. 1-2, Haz: T. G. SERATLI, Selis Kitapları, 


_____, Zübdetül Hakayık, Takvim-i Vekâyi Matbaası, Ġstanbul 1295 

AHMET TEVFĠK (Ter), Karadağ Coğrafyası, Sırpça‘dan Osmanlıcaya Tercüme: 

Mirliva AHMED TEVFĠK, Muhmud Bey Matbaası, Dersaâdet 1329. 

AKÇURA, Y., Osmanlı Devleti Dağılma Devri XVIII-XIX Asırlarda, TTK, Ġstanbul 

1940 

AKġĠN, S. (Yay.Yönetmeni), Türkiye Tarihi 3, Osmanlı Devleti 1600-1908, Umut 

Matbaacılık, Ġstanbul 1997. 

_____, ġeriatçı Bir Ayaklanma: 31 Mart Olayı, Ġmge Kitabevi Yayınları, Ankara 

1994 

ALEKSEEVNA, N. O., ―Is Russia Wrong?‖ A Serrios Of Letters By A Russian Lady 

Olga Novikova (To The Memory Of Nicolas Kireeff The First Russian 

Killed In Servion July 1876), Hodder And Stoughtan 1877 

317

ALĠ SAĠD, Saray Hatıraları Abdülhamid‟in Hayatı, Nehir Yay, Ahmet Nezih 

Galitekin, Ġstanbul 1994 

ALKAN, A. T., Ġkinci MeĢrutiyet Devrinde Ordu Ve Siyaset, Ufuk Kitapları, Ġstanbul 

2001 

ALKAN, N., Avrupa Karikatürlerinde Iı. Abdülhamid Ve Osmanlı Ġmajı, Selis 

Yayınları, Ġstanbul 2006. 

ALPAN, N. P., KuruluĢunun 100. Yıldönümünde Prizren Birliği Ve Arnavudlar, 

ÇağdaĢ Basımevi, Ank. 1978 

ANDERSON, M. S., The Eastern Question 1774-1923, Macmillan, London 1966 

ANDONYAN, A., Balkan SavaĢı, Çev: Z. BĠBERYAN, Aras Yayınevi, Ġstanbul 1999. 

ARBUTHNOT, G., Omer Pacha and The Christians Rebels, Longman Roberts& 

Green, London 1862. 

ARMAOĞLU, F., 19.yy Siyasi Tarihi 1789-1914, TTK, Ank. 2003. 

ATASE, 1877-1878 Osmanlı Rus SavaĢı Zaman Dizini, Genelkurmay ATASE 

Yayıları, Ank. 2004. 

AYDIN, M., ġarki Rumeli Vilâyeti, TTK, Ank. 1992. 

AYDIN, M. (Mithat), Balkanlarda Ġsyan Osmanlı Ġngiliz Rekabeti, Yeditepe 

Yayınevi, Ġstanbul 2005. 

BABACAN, H., Mehmet Talat PaĢa 1874-1921, TTK, Ank, 2005. 

BALLINGER, P., History In Exile, Princeton Universtiy Pres, NJ 2003. 

BARTL, P., Milli Bağımsızlık Hareketleri Esnasında Arnavutluk Müslümanları, 

Çev. Ali Taner, Bedir Yayınları, Ġstanbul 1998. 

BAYKAL, B. S., Tarih Terimleri Sözlüğü, TDK, Ankara 1974 

BAYUR, Y. H., Türk Ġnkilabı Tarihi, C. I, Kısım. I-II, TTK, Ankara 1991. 

BERKES, N., Türkiye‟de ÇağdaĢlaĢma, Haz. A. KUYAġ, YKY, Ġstanbul 2002. 

BOEHM, C., Blood Revenge, The Anthropology Of Feuding In Montenegro And 

Other Tribal Societies, University Press Of Kansas, USA 1984. 

BROTHEAD, J. M. N., Slav And Moslem, Aiken Publising, Charleston 1894. 

CARTY, Justin Mc, Osmanlı‟ya Veda Ġmparatorluk Çökerken Osmanlı Halkları, 

Çev: M. TUNCEL, EtkileĢim Yayınları, Ġstanbul 2006. 

318

CASTELLAN, Georges, Balkanların Tarihi, Çev: A. YARAMAN-BAġBUĞU, 

Miliyet Yayınları, , Ġstanbul 1995. 

CHEKREZI, Constantine A., Albania Past and Present, McMillian Company, NY 

1919. 

CREAGH, J., Over the Borders of Christendom and Eslamiah: A Journey through 

Hungary, Slavonia, Servia, Bosnia, Herzegovina, Dalmatia, and 

Montenegro, to the North of Albania, in the Summer of 1875. Volume 2, 

Elibron Classics, BookSurge Publishing (December 17, 2003 (Facsimile Reprint 

of a 1876 Edition by Samuel Tinsley, London) 

ÇELĠK, Bilgin, Ġttihatçılar Ve Arnavutlar : II. MeĢrutiyet Döneminde Arnavut 

Ulusçuluğu Ve Arnavut Sorunu, Büke Yayınları, Ġstanbul 2004. 

ÇELĠK, Hüseyin, Ali Suâvi ve Dönemi, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul 1994. 

DANIġMAN, Z., Osmanlı Ġmparatorluğu Tarihi C. XII- Xııı, Zuhuri DanıĢman 


DANĠġMEND, Ġ. H., Ġzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. IV, Türkiye Yayınları, 


DANKOFF, R., R. ELSIE, , Evliya Çelebi In Albania And Adjecent Regions 

(Kosova, Montenegro, Ohrid), Tuta Sub Aegide Pallas, Bril, Leiden, Köln, 

Boston 2000. 

DE GRECE, M., II. Abdülhamid Yıldız Sürgünü, Milliyet Yay. Çev: Derman Bayladı, 


DEMĠREL, F., Dolmabahçe Ve Yıldız Saraylarında Son Ziyaretler Son Ziyafetler, 

Doğan Kitap, Ġstanbul 2007. 

DENTON, W. , Montenegro: Its People and Their History (Hardcover), Daldy 

Isbister&Co. 1877. 

DERĠNGĠL, S., Ġktidarın Sembolleri ve Ġdeoloji, II. Abdülhamid Dönemi (1876- 

1909), Çev: Gül Çağalı Güven, YKY, Ġstanbul 2002. 

DEVELLĠOĞLU, F., Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Ank, 

1993. 

DEVINE, A., Zemlja Slobodara Crna Gora, Grafos Dignitas, Cetinje 1997. 

319

DUGGA, S. P. H., The Eastern Question A Study in Diplomacy, The Colobia 

University Press, Macmillian Company, NY 1902. 

DURHAM, M. E., The Burden Of The Balkans. Thomas Nelson&Sons, London 1905. 

_____, Twenty Years Of Balkan Tangle, George Allen& Unwin Ltd. London 1920. 

EDMNONS, P., To The Land of the Eagle Travels in Montenegro and Albania, 

George Routledge& Sons, Ltd. London 1927. 

ENGELHARDT, Tanzimat ve Türkiye, Kaknüs yayınları, Türkçesi: Ali ReĢat, Ġstanbul 

1999. 

ENGĠN, V., II. Abdülhamid ve DıĢ Politika, Yeditepe Yayınları, Ġstanbul 2007. 

EVLĠYÂ ÇELEBĠ, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, 6. Kitap, Haz: S.A. KAHRAMAN - 

Dr. Y. DAĞLI, YKY, Ġstanbul 2002. 

_____, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, 9. Kitap, TükçeleĢtiren: Z. DANIġMAN, Zuhuri 

DanıĢman Yayınevi, Ġstanbul 1970. 

FINKEL, C., Osman's Dream: The History Of The Ottoman Empire 1300-1923, 

Basic Books, NY 2006. 

_____, C., Rüyadan Ġmparatorluğa Osmanlı: Osmanlı Ġmparatorluğu'nun Öyküsü 

1300-1923, Çev: Z. KILIÇ, TimaĢ Yayınevi, Ġstanbul 2007. 

FLEMING, T., Montenegro The Devided Land, Chronicles Press Rockford, Ilinois 

USA 2002. 

FORBES, N., A. J. TOYNBEE, D. DIMITRAY, D.G. HOGARTH, , The Balkans, 

Oxford University Press, Oxford 1915. 

FRASER, J. F., Pictures From The Balkans, Cassel& Company, London-Paris-NY 

1906. 

GALLENGA, A., Two Years Of The Eastern Question,Vol. II, Samuel Tinsley, 

London 1877. 

GEORGEON, F., Sultan Abdülhamid, Çev: A. BERKTAY, Homer Kitabevi, Ġstanbul 

2006. 

GLADSTONE, W. E., Bulgarian Horrors and the Question of the East, John Murray, 

London 1876. 

320

GLENNY, M., Balkanlar 1809-1999, Çev. M. HARMANCI, Sabah Kitapları, Ġstanbul 

2000. 

GORYANOF, S., Devlet-i Osmaniye-Rusya Siyaseti, çev: MACAR ĠSKENDER ve 

ALĠ REġAD, Kanaat Matbaası, Dersaadet 1331 

GÖRGÜLÜ, İ., On Yıllık Harbin Kadrosu 1912 - 1922, TTK, Ank.1993. 

GRUJIÇ, B. & SRDEVIÇ, I., Novi Standardni Reçnik, Obod, Cetinje. 

GÜRÜN, K., Ermeni Dosyası, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1983. 

HAMMER, J., Büyük Osmanlı Tarihi, C. 8, Çev: R. ÖZDEK, Üçdal NeĢriyat, Ġstanbul 

1994. 

HASLIP, J., Bilinmeyen Sultan Iı. Abdülhamid, Çev: N. ÖZTÜRK, IQ Kültür Sanat 

Yayıncılık, Ġstanbul 2001. 

HATEMĠ, N., MareĢal Fevzi Çakmak ve Günlükleri, C. I, YKY, Ġstanbul 2002. 

HOBSBAWM, E., Devrim Çağı (1789–1848), Dost Yayınları, Ank. 2005. 

HOCAOĞLU, M., Abdülhamid Han ve Muhtıraları, Türkiyat Matbaacılık, Ġstanbul 

1989. 

HOUSTON, M., Nikola &Milena King and the Quin of The Black Mountain, Leppi 

Publication, London 2003. 

HUPCHICK, D. P., The Balkans From Constantiople To Communism, Palgrave, NY 

2002. 

HUTCHINSON, F. K., Motoring In The Balkans, Along The Highways Of 

Dalmatia, Montenegro, the Herzegovina and Bosnia (1909): A. C. McClurg, 

Chicago 1909. 

_____, Otomobille Ġlk Gezi Balkanlar 1908, Dalmaçya, Karadağ, Bosna-Hersek 

Yollarında, Çev: G. ÇAĞALI GÜVEN, Show Kitap, Ġstanbul 1999. 

HÜLAGU, M., Bir Umudun ĠnĢası Hicaz Demiryolu, Yitik Hazine Yayınları, Ġzmir 

2008. 

_____, Gazi Osman PaĢa Yaralı MareĢal, Yitik Hazine Yayınları, Ġstanbul 2006. 

_____, Osmanlı Yunan SavaĢı Abdülhamid‟in Zaferi, Yitik Hazine Yayınları, Ġzmir 

2008. 

321

HÜSEYĠN ÂGÂH, Diplomasi Usûl-Ġ Kitâbeti, Matba‗a-i Ebû‘z-ziyâ, Konstantiniyye 

1308. 

IACOVELLA, A., Gönye ve Hilal Ġttihad Terakki ve Masonluk, Çev: T. ALTINOVA 

Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul 1998. 

ĠNAL, Ġ. M. K., Son Sadrazamlar, C. IV, Dergâh Yayınları, Ġstanbul 1982. 

ĠNALCIK, H., Osmanlı Ġmparatorluğu Toplum Ve Ekonomi, Eren Yayınları, 


ĠPEK, N., Rumeliden Anadoluya Türk Göçleri, TTK, Ank. 1999. 

ĠRTEM, S. K., Bilinmeyen Abdülhamid Hususi ve Siyasi Hayatı, Haz: O. S. 

KOCAHANOĞLU, Temel Yayınları, Ġstanbul 2003. 

_____, Osmanlı Devleti‟nin Makedonya Meselesi Balkanların Kördüğümü, Haz: O. 

S. KOCAHANOĞLU,Temel Yayınları, Ġstanbul 1999 

JELAVICH, B., Balkan Tarihi C. 1-2, Çev: Ġ. DURDU/ H. KOÇ/ G. TUNALI KOÇ, 

Küre Yayınları, Ġstanbul 2006 

JELAVICH, C. & B. JELAVICH., The Establishment of the Balkan National States, 

1804-1920 (History of East Central Europe), Universtiy of Washington Press, 

USA 2000. 

JEZERNIK, B., VahĢi Avrupa, Batıda Balkan Ġmajı, Çev: H. KOÇ, Küre Yay. 


JORGA, N., Osmanlı Ġmparatorluğu Tarihi, C 5, Çev: N. EPÇELĠ, Yeditepe 


KARADAĞ, R, MuhteĢem Ġmparatorluğu Yıkanlar, Emre Yayınları, Ġstanbul 2006. 

KARAL, E. Z., Osmanlı Tarihi, C. 5-6-7-8-9, TTK, Ank. 1995. 

KARARGÂH-I UMÛMÎ ĠSTĠHBARAT ġUBESĠ, Karadağ Ordusu, Karargâh-ı 

Umûmî Ġstihbarat ġubesi , Hizmete Mahsusdur, TeĢrîn-i evvel 1331. 

KARPAT, K. H, Balkanlarda Osmanlı Mirası Ve Ulusçuluk, Çev, R. BOZTEMUR 

Ġmge Yayıncılık, Ġstanbul 2004, 

_____, Ġslam‟ın SiyasallaĢması, Çev: ġ. YALÇIN, Bilgi Üniversitesi Yayınları, 

Ġstanbul 2004 

322

_____, Osmanlıda DeğiĢim, ModernleĢme ve UluslaĢma, Çev: D. ÖZDEMĠR, Ġmge 

Kitabevi Yayınları, Ankara 2006. 

KAYNAR, R., Mustafa ReĢit PaĢa ve Tanzimat, TTK, Ankara 1985. 

KIRMIZI, A., Abdülhamid‟in Valileri Osmanlı Vilâyet Ġdaresi 1895-1908, Klasik 

Yayınları, Ġstanbul 2007 

KĠLĠ, S., Türk Anayasaları, Tekin Yayınevi, Ġstanbul 1982. 

KODAMAN, B., Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu, Ank. 1999. 

_____, Cumhuriyetin Tarihi Fikri Temelleri Ve Atatürk, SDÜ, Atatürk Ġlkeleri ve 

Ġnkilap Tarihi AraĢtırma ve Uygulama Merkezi, Isparta 2002. 

KOHN, H., Panislavizm ve Rus Milliyetçiliği, Çev. A. O. GÜNER, Türk Dünyası 

AraĢtırmaları Vakfı, Ġstanbul 1991 

KOLOĞLU, O., Abdülhamid Gerçeği, Pozitif Yayınları, 5.Baskı, Ġstanbul 2007. 

KURAT, A. N., Rusya tarihi, TTK, Ank. 1948 

KÜLÇE, S., Osmanlı Tarihinde Arnavutluk, Ġzmir 1944. 

LE QUEUX, W., An Observer in the Near East, Doubleday, Page & Company, New 

York 1907. 

LYALL, A., The Balkan Road, Methuen, Londra 1930. 

MACCOLL, M., The Sultan And The Powers, Longmans, Green And Co. London 

Newyork and Bombay 1896. 

MACDONALD, J., Turkey And The Eastern Question, T.C.&E.C. JACK (London) 

and Dodge Publishing (New York) 1912. 

MAHMMUD CELALEDDĠN PAġA, Mir‟at-ı Hakîkat, Cilt I-II-III, Haz: Prof. Dr. Ġ. 

MĠROĞLU, Berekât Yayınevi, Ġstanbul 1983. 

MAHMUT MUHTAR, Mâziye Bir Nazar, Ötüken Yayınları, Haz: E. KILINÇ, Ġstanbul 

1999. 

MARDĠN, ġ., Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, ĠletiĢim Yay, Ġstanbul 2003. 

MARGULIS, N., Njegos‟s Montenegro, The Great Powers and the Moderniazations 

in the Balkans 1830-1851, Unpublished Phd. Dissertation, University Of 

Cincinnati, Cincinnati USA 2004. 

MCCULLAGH, F., The Fall Of Abd-Ul-Hamid , Methuen & Co. Ltd. London 1910. 

323

MEHDÎ FRAġERLĠ, Osmanlı Devletinde Kapitülasyonların UygulanıĢı (Ġmiyâzât-I 

Ecnebiyenin Tatbîkât-I Hâzırası) Haz: Prof. Dr. F. TIZLAK, Fakülte Kitabevi, 

Isparta 2008. 

MEHMET SUPHĠ, Karadağ ve Ordusu (Karadağ‟ın Ahvâli Tarihiyye ve 

Coğrafyasıyla Kuvve-i Askeriyesinden Bahistir), Kütüphane-i Ġslam ve 

Askeri, Kostantiniyye 1317. 

MERCAN, M., Sadrazam Ahmed Cevad PaĢa, Marmara Üniversitesi Sos.Bil.Ens. 

Türkiyat AraĢtırmaları Ens. YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul 1998. 

MIJATOVICH, C., The Memoirs Of A Balkan Diplomatist, Cassell And Company 

Ltd. London, Newyork, Toronto, Melbourn 1917. 

MILLER, W., The Story Of The Nations The Balkans Roumania Bulgaria Servia 

And Montenegro, New York G. P. Putnam‘s Sons London: T. Fisher Unwin 

1907. 

_____, Travels And Politics In The Near East, T. Fisher Unvin, London 1898. 

MORLEY, J., The Life Of William Ewart Gladstone Vol. II (1859-1880}The 

Macmillan Company, London 1904. 

MRVALYEVIÇ, J., Kraj Crnogorskog Kraljevstva, Iz Dvosrskih Albuma Knjiga III, 

Cetinje 1989 

MUMCU, A., Tarih Açısından Türk Devriminin Temelleri Ve GeliĢimi, Ġnkilap 

Yayınevi, 9. Baskı, Ġstanbul 1986. 

MUSTAFA NURĠ PAġA, Netâyic ül Vukuat, Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı 

Tarihi. C. III-IV., Haz: Prof. Dr. N. ÇAĞATAY, TTK. Ankara 1979. 

NAMIK KEMAL., Osmanlı Tarihi-2, Transkribe: M. DEMĠREL, Bilge Kültür Sanat, 


NIKOLA PETROVIC-NJEGOS, The Empress Of The Balkans The Drama In 

Three Acts, Adapted Servian Original By W. M. PETROVICH - D. J. 

VOLNAY, Eveleigh Nash, London 1913. 

_____, Nikola I. Memoari, Ed: D. VUKSAN, Cetinje 1969. 

_____, Politiçki Spisi, Cetinje-Titograd 1989, 

324

OKANDAN, R. G., Amme Hukukumuzun Anahatları : (Türkiye‟nin Siyasi 

GeliĢmesi), Ġstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Ġstanbul 1977. 

ORTAYLI, Ġ., Ġmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul 1999. 

_____, Osmanlı Ġmparatorluğunda Alman Nüfuzu, Alkım yay, Ġstanbul 2005. 

_____, Osmanlı BarıĢı, Ufuk Kitap, Ġstanbul 2003. 

OSMAN NURĠ, II. Abdülhamid ve Saltanatı, C. 1, Türkçesi: K. KARABULUT, 

47Numara Yayıncılık, Ġstanbul 2008. 

OSMANOĞLU, A., Babam Sultan Abdülhamid, Selis Kitapları, Ġstanbul 2008. 

OSMANOĞLU, ġ., Babam Abdülhamid Saray Ve Sürgün Yılları, L&M Yayınları, 

Ġstanul 2007. 

ÖKE, M. K., Ġngiliz Casusu Prof. Armnius Vambery‟nin Gizli Raporlarında II. 

Abdülhamid ve Dönemi, Üç Dal NeĢriyat, Ġstanbul 1983. 

ÖZBEK, N., Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Sosyal Devlet, Siyaset, Ġktidar ve 

MeĢruiyet (1876-1914), ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul 2004. 

ÖZBĠLGEN, E., Osmanlının Balkanlardan ÇekiliĢi Süleyman Hüsnü PaĢa ve 

Dönemi, Ġz Yayıncılık, Ġstanbul 2006. 

ÖZCAN, U., BaĢlangıçtan 1903‟e Balkan Sorunu ve Mürzsteg Planı, Osmangazi 

Üniverstiesi Sos. Bil. Ens. YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, DanıĢman: 

Yard. Doç. Dr. Z. KOYLU, EskiĢehir 2003. 

ÖZÇELĠK, A., Kimliğini Arayan MeĢrutiyet, Ġlgi Kültür Sanat, Ġstanbul 2006. 

_____, Sahibini Arayan MeĢrutiyet, Tez Yayınları, Ġstanbul 2001. 

ÖZÇELĠK, S. Bulgar Terör Örgütünün Anatomisi Balkanlarda Kimlik ArayıĢı, Ġlgi 


ÖZKALP, E., Sosyolojiye GiriĢ, Anadolu Üniverstiesi, Eskisehir 1998. 

ÖZTUNA, Y., Avrupa Türkiyesini Kaybımız Rumelinin Elden ÇıkıĢı, Babıali Kültür 

Yayıncılığı, Ġstanbul 2006. 

_____, Büyük Türkiye Tarihi, C. 12, Ötüken Yayınları, Ġstanbul 1983. 

PAKALIN, M. Z., Maliye TeĢkilatı Tarihi(1442-1930), Maliye Bakanlığı Tetkik 

Kurulu Yayını, Ankara 1977. 

_____, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, MEB, Ġstanbul 2004. 

325

PALAIRET, M., Balkan Ekonomileri 1800-1914 Kalkınmasız Evrim, Sabancı 

Üniversitesi Yayınları, Çev: AyĢe Edirne, Ġstanbul, 2000. 

_____, The Balkan Economies C. 1800-1914, Cambridge Universtiy Press, Cambridge 

2002. 

PITCHER, D. E., Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun Tarihsel Coğrafyası, Çev: B. 

TIRNAKÇI, YKY, Ġstanbul 2001. 

POPOVIÇ, A., Balkanlarda Ġslam, Türkçesi: Komisyon, Ġnsan Yayınları, Ġstanbul 

1995. 

RADZIWILL, C., The Royal Mariage Market Of Europe, Funk And Wagnalls 

Company, NY 1915. 

RIZOFF, D., The Bulgarians in Their Historical, Ethnographical And Political 

Frontiers (Atlas With 40 Maps), Königliche Hoflithographie, Hof-Buch- Und 

-Steindruckerei Wılhelm Greve, Berlin 1917. 

ROBERTS, E., Realm of the Black Mountain, A History of Montenegro, Cornell 

University Press, New York 2007. 

ROBINS, A., Sınırsız Güç, Ġnklap Kitabevi, çev: Dr. Mehmet Değirmenci, Ġstanbul 

1993. 

SAVAġ, A. Ġ., Osmanlı Diplomasisi, 3F Yayınevi, Ġstanbul 2007. 

SCHEM, A. J., The War In The East, An Illustrated Hıstory Of The Conflict 

Between Russia And Turkey, H. S. Goodspeed & Co.,New York, Cincinnati, 

1877. 

SEDES, Ġ. H., 1876-1877 Osmanlı Karadağ Seferi, Askeri Matbaa, Ġstanbul 1936. 

SICKER, M., The Islamic World in Decline: From the Treaty of Karlowitz to the 

Disintegration of the Ottoman Empire, Praeger Publisher, USA 2001. 

SIRMA, Ġ. S., Belgelerle II. Abdülhamid Dönemi, Beyan Yay, Ġstanbul 2000. 

SLOANO, W. M., The Balkans, A Laboratory Of History, Jennigs&Graham, 

Cincinati 1914. 

SÖNMEZ, B. Ġ., II. MeĢrutiyet‟te Arnavut Muhalefeti, YKY, Ġstanbul 2007. 

STAVRIANOS, L. S., The Balkans since 1453, Hurst&Company, London 2001. 

STEVENSON, F. S., A History Of Montenegro, Elibron Classics, London 2005. 

326

SULTAN II. ABDÜLHAMĠD, Siyasi Hatıratım, Dergah Yayınları, Ġstanbul 1999. 

_____, Devlet ve Memleket GörüĢlerim, Haz: A. ÇETĠN & R. YILDIZ, Çığır Yay, 

Ġstanbul 1976, 

_____, Sultan II. Abdülhamid‟in Hatıra Defteri, Haz: Ġ. BOZDAĞ, Pınar Yayınları, 


SÜER, H. H., 1877-78 Osmanlı Rus Harbi Rumeli Cephesi, Genelkurmay ATASE 

BaĢkanlığı, Ankara 1993. 

ġAHĠN, T., Öncesiyle Sonrasıyla 93 Harbi, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 1988. 

TAHSĠN PAġA, Tahsin PaĢa‟nın Yıldız Hatıraları Sultan Abdülhamid, Haz. A. 

ERGENEKON, Boğaziçi Yayınları, Ocak 1990. 

TAPPAN, E. M., (ed)., The World's Story: A History of the World in Story, Song 

and Art, Vol. VI (Russia, Austria-Hungary, The Balkan States, and Turkey), 

Houghton Mifflin, Boston 1914. 

TEKĠNOĞLU, H., Abdülhamid Han‟ın Yönetim ve Liderlik Sırları, Kum Saati 


TEMĠZER, A., Osmanlı Karadağ Sınır AnlaĢmazlıkları Ve Çözümü 1878-1912, 

Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayınlanmamıĢ Yüksek 

Lisans Tezi, DanıĢman: Y.Doç.Dr. Mucize Ünlü, Samsun 2007. 

TEPEDELENLĠOĞLU, N. N., Sultan II. Abdülhamid Ve Osmanlı 

Ġmparatorluğunda Komitacılar, Divan Yayınları, Ġstanbul 1978. 

THE RELIGIOS TRACT SOCIETY, The Ottoman Empire, The Sultans The 

Territory And The People, Printed By W. TYLER, London 1859, 

TODOROVA, M., Balkanları Tahayyül Etmek, Çev: D. ġENDĠL, ĠletiĢim Yayınları, 


TOWLE, G. M., A Brief History of Montenegro, James R. Osgoob and Compony , 

Boston 1877. 

TREVOR, R., Montenegro A Land Of Warriors, Adam&Charles Black, London 

1913. 

TÜRKGELDĠ, A. F., Mesâil-Ġ Mühimme-Ġ Siyâsiyye, TTK, Ank 1987 Haz. Bekir Sıtkı 

Baykal. 

327

UÇAROL, R., Gazi Ahmet Muhtar PaĢa, (1839-1919), Bayrak Matbaacılık, Ġstanbul 

1989. 

_____, Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, Ġstanbul 1995. 

UZER, T., Makedonyada EĢkiyalık Tarihi Ve Son Osmanlı Yönetimi, TTK, Ank. 

1999. 

UZUNÇARġILI, Ġ. H., Osmanlı Tarihi C. II ve C. IV. Kısım 1., TTK, Ankara 1995. 

WARREN, W., Montenegro The Crime of The Peace Conference, Brentano‘s, NY. 

1922. 

WYON, R., G. PRANCE, The Land Of The Black Mountain The Adventures Of 

Two Englismen In Montenegro, Methuen&Co, London 1905. 

YILMAZ, M., Sancak: Drina‟nın Öbür Yakası Kimlik OluĢumu ve Otonomi, ĠHH 


ZÜRCHER, E. J., ModernleĢen Türkiye Tarihi, Çev: Y. S. GÖNEN, ĠletiĢim 


E. MAKALELER 

AKARLI, E., ―II. Abdülhamid Hayatı Ve Ġktidarı‖ Osmanlı- Siyaset C. 2. Yeni Türkiye 

Yayınları, Ank. 1999, s. 255. 

AKÇATEPE, M., ―Kosova‖ DĠA, C.26, TDVY, Ank. 2002, s. 218. 

AKTEPE, M., ―Abdülhamid I.‖ DĠA, C. 1., TDVY, Ġstanbul 1988, s. 214. 

ALUS, S. M. ―Yıldız Sarayında Opera ve Operetçiler‖ Tarih Hazinesi, S. 15, Nisan 

1952, s. 785-787 

ANDRIJAġEVIÇ, Z. M., ―Montenegro from Ancient Times to the Balkan Wars‖ The 

History of Montenegro, CICG, Podgorica 2006, s. 126. 

ARTUK, Ġ., ―Madalya‖ DĠA, C.27, TDVY, Ank. 2003, s. 301-302. 

_____, Ġ., ―NiĢan‖ DĠA, C. 33, TDVY, Ġstanbul 2007, s. 154. 

AYDIN, M. A., ―Kanuni Esasi‖ DĠA, C. 24, TDVY, Ġstanbul 2001,s. 330. 

328

AYDIN, Mithat., ―19.Yy Ortalarında Panslavizm Ve Rusya‖ Pamukkale Üniversitesi 

Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 15, Yıl. 2004, s. 10. 

_____, M., ―Bosna Hersek Ayaklanmasında Panislavizmin Etkisi Ve Sırbistan Ve 

Karadağ‘ın Rolü‖ Belleten, LXIX, Aralık 2005, S. 256, Ank. 2005, s. 917. 

_____, ―Osmanlı Ġngiliz ĠliĢkilerinde Ġstanbul Konferansı (1876)‘nın Yeri‖ Tarih 

AraĢtırmaları Dergisi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi 

Tarih Bölümü Cilt: 25 Sayı: 39, Ank. 2006, s. 103-104. 

BALLOU‘S PICTORIAL DRAWING- ROOM COMPANION, ―The People of 

Montenegro‖ Ballou‟s Pictorial Drawing- Room Companion (1855-1859), 

March 26, 1859, 16/13, Boston, Massachusetts, s. 197. 

_____, ―Prince Daniello, Vladika of Montenegro‖, Ballou‟s Pictorial Drawing- Room 

Companion (1855-1859), Feb. 26, 1859, 16/9, Boston, Massachusetts, s. 133. 

BALTALI, K., ―1875 Hersek Ayaklanmasının Uluslararası Bir Nitelik Kazanması‖, 

Belleten, C. LI, S. 199, Ank. 1987, s. 205. 

_____, ―1875 Hersek Ayaklanması Sırasında Sırbistan‘ın Osmanlı Devleti‘ne KarĢı 

SavaĢa Girmek Amacıyla Karadağ‘la Yaptığı GörüĢmelere Dair Bazı Önemli 

Belgeler‖ Belleten, L/198 TTK, Ankara 1986, s.833 

_____, ―1875-1878 Balkan Buhranı‖ Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Yıl 1982, S. 68-69, s. 

55. 

_____, ―1875-1878 Balkan Buhranı-II‖ Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Yıl. 1984, S. 74- 

75, s. 38-39. 

BANCOVIÇ, S., ―Müslümanların Karadağ‘dan 19. Yüzyıldaki Göçü‖, Muhacirlerin 

Ġzinde, Der: H. KOLAġĠNLĠ Ed.: M. M. ZORBAY, Lotus yayınları, 2004, s. 16. 

BARDAKOĞLU, A., ―Hediye‖ DĠA, C. 17, TDVY, Ġstanbul 1998, s. 151-155. 

BARS, M. E., ―Köroğlu Destanı‘nda At, Kadın, Silah‖ Turkish Studies, International 

Periodicals for the Language, Literature, and History of Turkish or Turkic, 

Volume:3/2 spring 2008, s. 168. 

BAYKAL, B. S., ―ġark Buhranı Ve Sabah Gazetesi (1876)‖ Ankara Üniversitesi Dil ve 

Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. VI, S. 4, Eylül-Ekim 1948, Ank., s. 222. 

329

BAYSUN, M. C., ―Cevdet paĢa‘nın ĠĢkodra‘ya Memuriyetine Dair Vesikalar‖, Tarih 

Dergisi, C. 16, S. 21‘den ayrı basım, Ġstanbul Edeb. Fak. Matbaası, Ġstanbul 

1966, s. 49. 

BEYDĠLLĠ, K., ―Küçük Kaynarca AntlaĢması‖ DĠA, C. 26, TDVY, Ank. 2002, s. 524- 

527. 

_____, ―Küçük Kaynarca‘dan YıkılıĢa Osmanlı Siyasi Tarihi‖ Osmanlı Devleti Tarihi 

(Devlet Ve Toplum) C. 1, Ed: Prof. Dr. E. ĠHSANOĞLU, IRCICA, s. 119 

BĠLGE, M. L. , ―Arnavutluk‖ DĠA, C. 3, TDVY, Ġstanbul 1991, s. 386 

BRODRICK, G., Sale, M. T., Legh,T. W., Munro, J. A. R., ―Montenegro and Its 

Borderlands: Discussion‖ The Geographical Journal, Vol. 4, No: 5 (Nov. 

1894) s. 405-407. 

CALHOUN, S. C., ―Montenegro‘s Tribal Legacy‖ Military Review, July-August 2000, 

Kansas, s. 36. 

COFFIN, M. C., ―Where East Meets West, A Visit To Picturesque Dalmatia, 

Montenegro And Herzegovina” The National Geographic Magazine, Vol. 

XIX, No: 5, May 1908 Washington DC, s. 319. 

ÇAKMAK, Z., ―1875 Hersek Ġsyanı‖ Fırat Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, 

S.8, Elazığ 2003, s. 248. 

DARKOT, B., ―Karadağ‖ Ġslam Ansiklopedisi C. 6, MEB, Ġstanbul 1967, s. 226 

DAVISON, R. H., ―Mithat PaĢa and Ottoman Foreign Relations‖ The Journal of 

Ottoman Studies, III, Ġstanbul 1982, s. 167. 

DEVINE, A., ―Montenegro The Warrior People Of The Balck Mountain‖ Peoples of 

All Nations, Their Life Today and the Story of Their Past, Vol V: Japan to 

Oman, Ed: J.A.Hammerton, Educational Book Co. Early Edition., London 1922- 

24, s. 3121-3888 . 

DJURDJEV, B., ―Bosna-Hersek‖ DĠA, C.6, TDVY, Ġstanbul 1992, s. 301. 

DURHAM, M. E., ―King Nikola of Montenegro‖ Contemporary Review, Volume. 

119, (1921, Jan-June), s. 473. 

330

EMERSON‘S MAGAZINE AND PUTNAM‘S MONTHLY, ―A Visit to Montenegro‖ 

Emerson‟s Magazine And Putnam‟s Monthly (1857-1858), Nov. 1857, Vol. 

V, No: 557. 

GENCER, A. Ġ., ―Ayastefanos AntlaĢması‖ DĠA, C. 4, TDVY, Ġstanbul 1991, s. 225. 

GEORGEON, F., ―II. Abdülhamid‖ Osmanlı- Siyaset C. 2. Yeni Türkiye Yayınları, 

Ank. 1999, s. 272. 

GÜLSOY, U., OCHSENWALD, W., ―Hicaz Demiryolu‖ DĠA, C. 17, TDVY, Ġstanbul 

1998, s. 441-445. 

HANĠOĞLU, M. ġ., ―Yakın Tarihimizde Perspektif ve Ölçü Meselesi ve Ġdeolojik Tarih 

Yazımı‖ Zaman Gazetesi, 1 Ekim 2008, s. 20. 

HANĠOĞLU, ġ., ―Ġttihat Ve Terakki Cemiyeti‖ DĠA, C. 23, TDVY, Ġstanbul 2001, s. 

476. 

HARDY, W. H. C., ―Montenegro and Its Borderlands‖ The Geographical Journal, 

Vol. 4, No:5, (Nov. 1894), s. 397. 

HASSERT, K., ―Journeys in Montenegro‖ The Geographical Journal, Vol. 3, No: 

6(June 1894), s. 508-510. 

ĠLGÜREL, M., ‗Ġstimâlet‘, C. 23, TDVY, Ġstanbul 2001, s. 362-363. 

ĠNALCIK, H., ―Tanzimatın Uygulanması Ve Sosyal Tepkiler‖, Belleten, C. XXVII, 

(1964), s. 624-690. 

ĠNÖNÜ ANSĠKLOPEDĠSĠ, ―Arnavutluk‖ MEB, C. III, Ankara 1949, s. 374-375. 

ĠPEK, N., ―Balkanlar, Girit Ve Kafkasyadan Anadoluya Yönelik Göçler‖ SDÜFEF 

Sosyal Bilimler Dergisi, S. 1, Isparta 1995, s. 200-201. 

_____, ―Kafkaslardan Anadoluya Göçler (1877-1900) Ondokuz Mayıs Üniversitesi 

Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 6, Samsun 1991, s. 97. 

KARAHASAN, M. K., ―Tanzimat ve Balkanlardaki Slav Milletleri‖ Tanzimat‟ın 150. 

Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara: 31 Ekim-3 Kasım 1989, s. 

420-421. 

KARATAY, O., ―Karadağ‘da Bağımsızlık Mücadelesi‖, Balkanlar El Kitabı, C. 1, 

Karam&Vadi Yayınları, Ank. 2006, s. 459–460. 

331

_____, ―Osmanlı Hakimiyetinde Karadağ‖ Balkanlar El Kitabı, C. 1, Karam&Vadi 

Yayınları., Ank. 2006, s. 368. 

KARPAT, K., ―Balkanlar‖ DĠA, C.5, TDVY, Ġstanbul 1992, s. 25. 

KIEL, M., ―Ġpek‖ DĠA, C. 22, TDVY, Ġstanbul 2000, s.367. 

_____, “ĠĢkodra” DĠA, C. 23, TDVY, Ġstanbul 2001, s. 434. 

_____, ―Nevesin‖ DĠA, C. 33, TDVY, Ġstanbul 2007, s. 44. 

KIZILTAN,Y. ―I. MeĢrutiyet‘in Ġlânı ve Ġlk Osmanlı Meclis-i Mebusan‘ı‖ Gazi 

Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 26, Sayı 1, Ank. 2006, s.267. 

KOCACIK, F., ―Balkanlardan Anadolu‘ya Yönelik Göçler 1878-1890‖ Osmanlı 

AraĢtırmaları, (The Journal of Ottoman Studies) C. I, Ġstanbul 1980, s. 173- 

174. 

KODAMAN, B., ―ġark Meleselesi‖ Prof Dr. Abdülhalik M. ÇAY Armağanı, C. I. 

Ankara 1998, s. 632-634. 

_____, ―Osmanlı Siyasi Tarihi (1876-1920)‖ DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam 

Tarihi, C. 12, Çağ Yayınları, Ġstanbul 1995, s. 93. 

KOLOĞLU, O., ―Ġttihat ve Terakki Partisi‘nin DıĢ Politikası‖ ÇağdaĢ Türk 

Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, 15-17 Ekim 1997 Sempozyuma Sunulan 

Tebliğler, TTK, Ank. 1999, s. 232. 

KOSTICH, D. D., ―Montenegro‖, Encyclopedia International, Grolear Incorporated, 

Canada , 1970, s. 254 

KUNERALP, S., ―Bir Osmanlı Diplomatı K. Muzurus PaĢa― Belleten, 1970/3, TTK, 

Ank. 1970, S.429 

KURAT, A. N., ―Panslavizm‖, A.Ü.DTCF Dergisi, C.XI, S. 2-4, Ank. 1953, s. 241- 

246. 

KURAT, Y. T., ―1877-78 Osmanlı Rus Harbinin Sebepleri‖ Belleten, XXVI, S. 103, 

TTK, Ank. 1962. 

_____, ―Ayastefanos Buhranı Ġle Ġlgili Vesikalar‖ Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C. 

4, S. 6, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü, 

Ankara 1963, s. 428-503 

KÜÇÜK, C., ―Abdülhamid II‖, DĠA, C. 1, TDVY, Ġstanbul 1988, s. 223. 

332

_____,―Murad V‖ DĠA, C. 31, TDVY, Ġstanbul 2006, s. 183-185. 

LITTELL‘S LIVING AGE, ―Montenegro and Its Neighbors‖, Littell‟s Living Age 

(1844-1896), March 19, 1853, 36/461, s. 575. 

MERCAN, M., ―Sadrıazam Ahmet Cevat PaĢanın Seyahatnamesi‖ Türk Dünyası 

AraĢtırmaları, Haziran S. 102, s. 146. 

MEYDAN LARAUSSE, ―Karadağ‖, Meydan Yayınları, Ġstanbul 1995 s. 924-925. 

_____, ―NiĢan‖, C.9, Meydan Yayınları, Ġstanbul 1995, s. 368. 

MOACANIN, N., ―Karadağ‖ DĠA, C. 24, TDVY, Ġstanbul 2001, s. 384. 

MUHTAR, S., ―Göksu ve Alemleri‖ Resimli Tarih Mecmuası, S.22, Ekim 1951, s. 

1032. 

NEW YORK DAILY TIMES, ―The Levant‖ New York Daily Times, June 26, 1853, 

The New York Times, s. 2 

NEW YORK OBSERVER AND CHRONICLE, ―Montenegro-Danubian Provinces‖ 

New York Observer And Chronicle, July 8, 1858, 36/27, s. 214 

ONGUNSU, A. H., ―Abdülhamid II.‖, ĠA, C.1. MEB, Ġstanbul 1978, s. 76-80 

ORTAYLI, Ġ., ―Son Universal Ġmparatorluk ve II. Abdülhamid‖ Türkler, C. 12, YTY, 

Ankara 2002, s. 896 

_____, ―Osmanlı BarıĢı‖ Türkiye Günlüğü, Ġstanbul 1999, S. 58, s. 12-17. 

ÖKE, M.. K., ― ġark Meselesi ve II. Abdülhamid‘in Garp Politikaları (1876-1909)‖ The 

Journal of Ottoman Studies, III, Ġstanbul 1982, s. 274-275. 

_____, ―Son Dönem Osmanlı Ġmparatorluğu‖ DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam 

Tarihi, C. 12, Çağ Yayınları, Ġstanbul 1993, s. 214-217. 

ÖZCAN, A., ―Cülûs‖, DĠA, C.8, TDVY, Ġstanbul 1993, s. 113. 

_____, ―Sultan II. Abdülhamid‖ Türkler, C.12, YTY, Ank. 2002, s. 914. 

ÖZÇELĠK, A., ―Cebesoy, Ali Fuat‖, DĠA, C. 7, TDVY, Ġstanbul 1993, s. 194-195. 

_____, ―Çakmak, Fevzi‖ DĠA, C. 8, TDVY, Ġstanbul 1993, s. 190. 

ÖZYILDIRIM, N., ―Emirgan: ‗Emirgüne Bahçesi‘nden Bugüne‖ Ġstanbul Dergisi, Sayı 

50 (Temmuz 2004), Tarih Vakfı Yayınları, Ġstanbul 2004. 

PARLIAMENTARY PAPERS "Correspondence Respecting the Affairs of Turkey, and 

the Insurrection in Bosnia and the Herzegovina.", Parliamentary Papers 1876, 

333

vol. 84. The Memorandum was handed by Bismarck to Odo Russell on May 3, 

1876. 

PARMAKSIZOĞLU, Ġ.: ―Karadağ‖, Türk Ansiklopedisi, C. XXI, Milli Eğitim 

Basımevi, Ank. 1974 s. 267. 

PEPĠÇ, A., ―Podgoriça‘nın Kısa Bir Tarihçesi‖ OTAM, Sayı 18‘den Ayrı Basım, 

Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2006, s. 273-282. 

PETROSYAN, Y. A., ―1876 Anayasası ve Türk Tarihindeki Rolü‖ Türkler C.12, Çev: 

Damla Günay, YTY, Ankara 2002, s. 907. 

QUATERT, D., ―Zonguldak Maden ĠĢçilerinin Hayatı 1870-1920 BaĢlangıç Niteliğinde 

Bazı Gözlemler‖, Toplum ve Bilim, S.83, 1999-2000 KIġ, Birikim 

Yayıncılık,Çev: Tansel Demirel s. 82-85. 

RASTODER, ġ., ― A Short Review Of The History Of Montenegro‖ Montenegro In 

Transition, Ed. Florian Bieber, Nomos, Baden-Baden 2003, s. 125. 

_____, ― Karadağdan Müslüman Göçleri‖ Muhacilerin Ġzinde Derleyen: Hayri 

KolaĢinli, Lotus Yayınları, Ank. 2004, s. 88. 

SEDES, Ġ. H., ―1877-1878 Osmanlı-Rus SavaĢı‖ Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Dün/ 

Bugün/Yarın. 1987, S.34, 64-67. 

SHPUZA, GAZMEND, ―Arnavutluk Ve Jöntürk Devrimi‖ Osmanlı-Siyasi, C. 2, YTY, 

Ank. 1999, s. 472. 

SOMEL, S. A., ―Osmanlı ModernleĢme Döneminde Periferik Nüfus Gurupları‖ Toplum 

Ve Bilim, S. 83, 1999-2000 (KIġ), Birikim Yay., s.192. 

SOY, H. B., ―II. Wilhelm, Weltpolitik ve II. Abdülhamid‖ Türkler C. 13, YTY, Ank. 

2002, s. 25-27. 

STOĠANOVĠCH, T., ―Russian Domination in The Balkans‖ Between East And West 

The Balkan And Mediterranean Worlds, V. 4, Aristide D. Caratzas Publisher, 

New Rochelle, NY 1995 s.82. 

SÜSSHEĠM, K., ―Arnavutluk‖, ĠA, C. 1, MEB, Ġstanbul 1975, s. 590-591. 

ġAHĠN, N., ―XIX. Yüzyıl Sonrasında Anadoluya Yapılan Göç Hareketleri Ve Anadolu 

Coğrafyasındaki Sosyo-Kültürel Etkileri‖, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal 

Bilimler Dergisi, C. Vııı, S. 1, Haziran 2006, s.68. 

334

ġEMSEDDĠN SAMĠ ―Karadağ‖ Kamûsü‟l-a‟lâm, C. 5, Mihran Matbaası, Ġstanbul 

1306-1316(hicri), 1889-1899(miladi) 1891, s. 3636. 

ġENTÜRK, H., ―Tuna Vilayetinin TeĢkiline Karadağ Ve Hersek Vukuatına Dair (1861) 

Cevdet PaĢa Tarafından Kaleme Alınan Layiha“ Belleten , TTK Yayınları. 

Ank. 1995 (Aralık) , Sayı : 226 - Cilt : 59 , s. 722. 

ġERBETÇĠ, M. ,Türk Haritacılığı Tarihi (1895 - 1995), HKMO, Ġstanbul 1999, s. 83 

TEKELĠ, Ġ., S. ĠLKĠN, ―Ġttihat Ve Terakki Hareketinin OluĢumunda Selanik‘in 

Toplumsal Yapısının Belirleyiciliği‖ Türkiye‟nin Sosyal Ve Ekonomik Tarihi 

(1071-1920) Ed: Osman Okyar, Halil Ġnalcık, Ankara 1980, s. 375-376. 

THE ANGLO AMERICAN, ―Visit to the Vladika of Montenegro‖ The Anglo 

American, Nov. 21, 1846:8,5, s. 103. 

THE COLUMBIA ENCYCLOPEDIA, ―Balkan Peninsula‖ Sixth Edition, Columbia 

University Press, Columbia 2007. 

THE ECLECTIC MAGAZINE OF FOREIGN LITERATURE, ―Montenegro‖ The 

Eclectic Magazine Of Foreign Literature (1844-1898), March 1853, 28/3, s. 

380. 

THE NATIONAL GEOGRAPHIC MAGAZINE, ―Servia and Montenegro‖, The 

National Geographic Magazine No:11, Washington DC 1908, s. 774. 

THE NATIONAL MAGAZINE, ―The Voice- Telegraphes of Montenegro‖, The 

National Magazine, Nov. 1857: 11, s. 406. 

THE NEW YORK TIMES, ―Brave Struggle of Montenegro‖ The New York Times, 

June 16, 1877. 

_____, ―The New Ottoman Empire‖ The New York Times, July 15, 1878. 

_____, ―The Princedom of Montenegro‖ The New York Times, April 20, 1877. 

_____, ―The Turkish Provinces‖ The New York Times, April 12, 1877. 

_____, ―Turkey and The Great Powers‖ The New York Times, February 9, 1877. 

TUKĠN, C., ―Girit‖ DĠA, C. 14, TDVY, Ġstanbul 1996, s. 91-92. 

TÜRK ANSĠKLOPEDĠSĠ, ―ĠĢkodra Gambotu‖ MEB, Cilt. Xx, Ank 1972, s. 424 

_____, ―ĠĢkodra‖, MEB, Cilt. Xx, Ank. 1972, s. 424 

335

UZUNÇARġILI, Ġ. H., ―1908 Yılında II. MeĢrutiyetin Ne Suretle Ġlan Edildiğine Dair 

Vesikalar‖ Belleten Dergisi, 77, Cilt: XX - Sayı: 77 - Yıl: 1956 Ocak, s. 103-174 

_____, ―II. Abdülhamid‘in Ġngiliz Siyasetine Dair Muhtıraları‖, Ġ.Ü. Tarih Dergisi, VII, 

1954, s. 453-460. 

VILLARI, L., ―Races, Religions And Propagandas‖ The Balkan Question, Ed: L. 

VILLARI, London 1905, s. 158. 

WANK, S., ―Aehrenthal and the Sanjak of Novibazar Railway Project: A Reappreisal‖ 

Slavonic and East European Review, 42/99(1964:June), s. 361. 

YAMAN, E., "II. Abdülhamidin DıĢ Siyaseti," Sıla Dergisi, Sorgun-Yozgat, Sayı : 

2,3,4. 

YASAMEE, F. A. K. ―Ottoman Diplomacy in the Era of Abdulhamid II (1878-1908)‖ 

ÇağdaĢ Türk Dipomasisi: Sempozyuma Sunulan Tebliğler, 15-17 Ekim 

1997, Ankara 1999, s. 229 

YENĠ TÜRK ANSĠKLOPEDĠSĠ, ―Karadağ‖ C. 5, Ötüken Yayınları, Ġstanbul 1985, s. 

1687-1688. 

YERLĠKAYA, Ġ., ―Sırp-Karadağ ve 93 SavaĢı‘nın Vakit Gazetesi‘nde ĠĢleniĢi”. Askeri 

Tarih Bülteni. S. 41, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1996, s. 26-42. 

F. ĠNTERNET KAYNAKLARI 

ABOUT.COM:GEOGRAPHY, "Balkans", e.t. 01.08.2008. 

ALLCOCK, J. B., "Montenegro" Encyclopædia Britannica Online 26 Sep. 2008. 

ARABIAN HORSES, ―Arabian Horses‖ e.t. 12.09.2008 

CIA- THE WORLD FACTBOOK, ―Montenegro‖ CIA- The World Factbook 

e.t. 

06.12.2008. 

336

CULTURAL HERITAGE OF MONTENEGRO, , ―Montenegrin Decorations‖ Museum 

Heritage, e.t 13/09/2008 

DEPARTMENT OF INTERNATIONAL RELATIONS, ―Lord Odo Russell to the Earl 

of Derby on the Insurrection in Bosnia and Herzegovina, May 1876‖ Mount 

Holyoke College, South Hadley, Massachusetts, < http://www.mtholyoke.edu/ 

acad/intrel/ odo.html> e.t. 13.11.2008. 

ENCYCLOPÆDIA BRITANNICA "Gift Exchange" e.t. 02 Oct. 2008. 

_____, "Treaty of Campo Formio" http://www.britannica.com/EBchecked/topic/ 

91381/Treaty-of-Campo-Formio>. e.t. 25.10. 2008. 

_____,"Treaty of Passarowitz." 

. 

25 Oct. 2008. 

HALSALL, P.(Ed), ―Modern History Surce Book: The Treaty of Berlin, 1878 Excerpts 

on the Balkans‖ The Internet History Sourcebooks Project, Ed: Dr. P. 

HALSALL, Fordham University, New York 2006, e.t. 13.11.2008. 

HISTORY OF MONTENEGRO, Zemun, 1850, s. 92–93, 98–99 Translated by Stefan 

Branisavljevic e.t. 25.10.2008. 

HISTORY OF MONTENEGRO, ―Montenegro under Nicholas I Petrovic (1860- 

1918)‖ History Of Montenegro , 

e.t. 7.11.2008. 

MACĠT, Y., ―Hz. Muhammed'in Bazı ĠletiĢim Ġlkeleri‖, Sonpeygamber.info, 

 

e.t. 10.11.2008. 

MILOVIÇ, Z., ―Rumija Kao Zgnječena Konzerva‖ Montenegrina- Digitalna 

Biblioteka Crnogorske Kulture-Istoria, e.t. 

10.04.2009 

337

NATIONAL MUSEUM OF MONTENEGRO, Dispatched Letters, F. XXXI, 

Doc.No.189, Dated 24 September 1883, e.t. 2.11.2008. 

NATIONAL MUSEUM OF MONTENEGRO, King Nikola`S Museum Court Library 

(Fourth Room), e.t. 13/09/2008. 

RAKĠÇ, A., ―Osmanlı&Karadağ Diplomatik ĠliĢkiler‖ Sancak Bölgesi, 

e.t.29.10.2008. 

RAKOVIC, A. (ed.), ―The Clans of Old Montenegro‖ Serb Land Of Montenegro 

History Of Montenegro Online, e.t. 

18.10.2008. 

REPUBLIC OF MONTENEGRO, ―Montenegro‖ , e.t. 27/09/2008. 

SABAH GAZETESĠ, ―Tarihi Ġstanbul Depremleri‖ Sabah Gazetesi 17 Ağustos 2007, 

e.t. 3.11.2008. 

SESLĠ SÖZLÜK, ―Pandour‖ e.t. 13/09/2008. 

YAPP, M. E., "Ottoman Empire" Encyclopædia Britannica. . 26 Sep. 2008. 

338

EKLER 

A.HARİTALAR

B. BELGELER

C. RESİMLER

ÖZGEÇMİŞ 

Kisisel Bilgiler: 

Adı ve Soyadı : Uğur ÖZCAN 

Dogum Yeri: Çifteler/ESKİŞEHİR 

Dogum Yılı : 1977 

Medeni Hali: Evli 

Egitim Durumu: 

 

 

 

Lise: 1988 -1995, Ösel, Anadolu Lisesi/ANKARA 

Lisans : 1995-1999 Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen-Ed. Fak., Tarih 

Bölümü, ISPARTA 

YL : 1999-2004, Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Tarih 

ABD, Yakınçağ BD, ESKİŞEHİR. 

Doktora: 2004-2009 Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler 

Enstitüsü, Tarih ABD, Yakınçağ BD, ISPARTA 

Yabancı Diller ve Düzeyi: 

İş Deneyimi: 

l. İngilizce- İleri Düzey 

2. Almanca-Orta 

3. Boşnakça-Başlangıç 

 

 

 

 

2005, İngilizce Öğretmenliği, MEB Şirinevler Mahallesi, BURSA 

2005, İngilizce Öğretmenliği, YDS Hazırlık Deshanesi, BURSA 

2005-2006, Özel Eğitim Kurumu, Tarih Öğretmenliği, SAKARYA. 

2007-2008, Özel Eğitim Kurumu, Sosyal Bilgiler Öğretmenliği, SAKARYA 

Bilimsel Yayınlar ve Çalışmalar: 

 

 

 

"Accounting System In Ilhanians And A Sample Practice", The Balkan 

Countries’ 1 st International Conference On Accounting And Auditing, 8-9 

March 2007, Edirne, Turkey. (Yrd.Doç.Dr.Cemal ELİTAŞ, Yrd.Doç.Dr. 

Mehmet ERKAN ve Yrd. Doç. Dr. Oğuzhan AYDEMİR ile Birlikte) 

"Accounting Practices In Abbasids And A Sample Practice", The Balkan 

Countries’ 1 st International Conference On Accounting And Auditing, 8-9 

March 2007, Edirne, Turkey. (Yrd.Doç.Dr.Cemal ELİTAŞ, Yrd.Doç.Dr. 

Mehmet ERKAN ve Yrd. Doç. Dr. Oğuzhan AYDEMİR ile Birlikte) 

Uğur Özcan, “Accounting Education for the Practice of Stairs Method in the 

Ottoman State”, 12 th World Congress of Accounting Historians, Juyl 20-24, 

2008, Istanbul-TURKEY, Congress Proceedings Vol. 1, s. 703 (Doç.Cemal 

ELİTAŞ, Doç.Dr. Mehmet ERKAN ve Oğuzhan KALKAN ile birlikte)

Download (14Mb) - Suleyman Demirel University Research ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?