ŞUBAT 2015

13. yüzyılın en kayda değer
çalışması Roger Bacon’un
“Opus Majus”u. Gerçekte
ansiklopedik ruh 13. yüzyıl
boyunca canlı. Bu dönem
“Summa”, “Universitas”
ve “Speculum” çarpıcı
başlıklarını kullanan kitaplar
çağı. Aynı ruh, 16.yüzyılın
ortasına kadar devam eder.
ansiklopedilerle bir yerde buluşuyor.
Babil ve Asurluların standart astroloji
ansiklopedisi çalışmasının, Sargon
kütüphanesinde bulunan 70 tabletlik
bir örnekte kendini göstermesi gibi.
Pliny’den İbn’i Sina’ya
Bildiğimiz ansiklopedilerin öncüsü
olarak yaşlı Pliny’in yazdığı “Historia
Naturalis” yani “Doğa Tarihi” sayılabilir.
Pliny’nin çalışması iki ayrı önem taşır.
İlki, içerdiği konularla Rönesans’tan 19.
yüzyıla kadar ilgili konularda yazılan
kitaplara temel ve güvenilir referans
eserlerden biri olarak kabul edilmesi;
ikincisi de konu ve sınıflama şekli ve
çok yazarlı bir yapıyı benimsemesi.
10 cilt ve 37 kitaptan oluşan bu geniş
kapsamlı ansiklopedi çalışmasının; 200
kitaptan alınmış 20 bin madde olduğu
ve 146 Romalı ile 327 Yunan olmak
üzere toplam 473 yazar tarafından
hazırlandığı belirtilir. Kitapta
birincil kaynak olarak Aristo’dan
yararlanılmıştır. Ansiklopedici
Varro’nun “Disciplinarum Libri
Novem” kitabında konular daha
sonra trivium ve quadrivium olarak
da adlandırılacak gramer, mantık,
retorik, geometri, aritmetik, astronomi,
müzik olarak ayrılmış, bunlara tıp
ve mimari de eklemiştir. Özellikle
ilkçağ ve ortaçağda bu sınıflama, tüm
ansiklopedi ve eğitim dünyasına katkı
yaparak kaynak oluşturmuştur. Verrius
Flaccus ise, bir Romalı ansiklopedist
olarak çağdaşlarını etkileyecek önemli
bir yeniliğe imza atmıştır. Flaccus, dev
çalışması “De Verborum Significatum”
da ilk alfabetik düzenleme metodunu
geliştiren kişidir.
Pliny’nin yarattığı etki tek bir
konu üzerine hazırlanan başka
bir ansiklopedide de görülür. Bu
ansiklopedik kitap, İbn’i Sina’nın
56 Vizyon
Avrupa’da “Avicenna” ismiyle tanınan
“Tıp kanunu” yani “Canon Medicinae”
kitabıdır. Ortaçağ felsefecisi Bath’lı
Adelard tarafından 12.yüzyılda
Arapçadan Latinceye çevrilen kitap, 17.
yüzyıla kadar batı Avrupa’daki tüm tıp
fakültelerinde ana referans ders kitabı
olarak kullanılmasıyla da değer arz eder.
Ortaçağ
Ortaçağın ilk dönemlerinde var
olan ansiklopedilerin çoğunluğunun
dini kaynaklı olduğu görülür. Bu
dönemdeki ansiklopedilerin en
önemlilerinden biri, Seville’li Isidore’in
20 ciltlik “Etimolojinin Kökenleri”
yani “Origines des Etymologiae” isimli
eseri. Ernest Brehaut’a göre Isidore’in
kitabı karanlık çağların entelektüel
durumunu çizer. Geç Ortaçağ’ın
ansiklopedileri en yüksek değerdeki
bilgiyi arayarak öne çıkar. Bunların
Tanrı’nın iki kitabı hakkındaki gerçeği
ifade ettiği düşünülür: İncil ve doğa.
Ansiklopediler, böylece, Tanrı’nın
rasyonel yaratımları için planlandığı
bilgiyi insanın elde etme tutkusunu ve
çabasını kaydeder.
Dominikan Rahip Vincent of
Beavois tarafından yazılan “Speculum
Maius”, “Daha Büyük Ayna” 3 kitaptır:
Doğa hakkında, Tarih hakkında,
Doktrin hakkında. Hedef: ilahi ve
insana ait bilginin en iyilerini ayırıp,
harmanlayarak korumaya almaktır.
Açıkça belirtilen bir çalışma da Vincent
of Beavois’in diğer bir ansiklopedik
kitabı; “Speculum naturale, morale,
doctrinale, et historiale”. Kitap, Aristo
ve Thomas Aquinas gibi filozofların bir
derlemesi. 1541’de Basel’de terim olarak
en yakın ismi başlık seçen “Cyclopedia”
yayınlanır. Takip eden 60 yılda benzer
birçok kitap basılacaktır.
Çin’de “kategori kitabı” diye
adlandırılan “leishu” ilk defa
11. yüzyılda ortaya çıkar. Çin’de
ansiklopediler imparatorluk mâli
yardımlarıyla can bulur. Ming ve
Qing hanedanı döneminde İmparator
Yongle, “Yongle Canon” isminde
edebi alıntılardan oluşan büyük
hacimli bir ansiklopedi hazırlatmış,
ansiklopedi için 3000’den fazla yazar ve
akademisyen 8000’in üzerinde çalışma
yapmıştır. Bu eserin tek nüshası, 1449
yılında çıkan bir yangında yok oluncaya
dek imparatorluk kütüphanesinde
vücut bulmuştur.
Sonraları…
“The Grand Dictionnaire Historique”
Fransız Akademisyen Louis Moreri
tarafından yazılan kitap ilk ansiklopedik
referans çalışması olur. Kısa süre sonra
Pierre Bayle’ın yazdığı “Dictionnaire
Historique et Critique” yayınlanır.
Moreri’nin eseri alt başlıklarında
belirtildiği gibi “dini ve din dışı
tarihin kendine özgü bir bileşimi”dir.
İçinde ünlü Katolik soyluların kısa
yaşam öyküleri bulunduğundan çok
tutulur. 1727’de Ephraim Chambers
Londra’da “Cyclopedia” veya “Universal
Dictionary of the Arts and Sciences”
adıyla bir çalışma ortaya koyar. Özellikle
Newtoncu bilim, Locke felsefesi ve
boyama, bira yapımı, gravür, mumculuk
gibi teknolojik konularda güçlü, tarih,
coğrafya ve biyografide ise zayıftır.
17. yüzyıla kadar
ansiklopedi ağırlıklı olarak
konu bazında sıralanan
maddelere sahip olur.
17. yüzyıldan itibaren
ansiklopedicilik alfabetik
sıralama sistemini
benimsemeye başlar.
“Ansiklopedi” aydınlanma
dönüşümünde güçlü bir
motordur.
Ansiklopedi projesi
“Ansiklopedi” projesi 1745-1748
yılları arasında tasarlanarak üzerinde
çalışıldıktan sonra 1750’de duyurulur
ve tanıtımda yazar olarak belirtilen isim
Diderot’tur. Toplam 7 cildin ilki 1751,
ikincisi 1752 tarihlidir. Ansiklopedideki
71.818 maddeyi yazmak için 135
yazarla işbirliği yapılır. Editörlerin
zanaatları betimlemeleri ve bol resim
kullanarak anlatmakta ısrar etmeleri de
yapıtın kabul ettiği felsefe gibi radikal
bir yeniliktir kuşkusuz. Orijinal ve
korsan baskılarıyla birlikte “ansiklopedi”
her biri ortalama 30 ciltlik, toplam 25
bin takım, yani yedi yüz elli bin nüsha
satar. “Ansiklopedi”nin döneminin en
çok satan yapıtı olduğu ve Avrupa’nın
her yöresinde aralarında hukukçu,
papaz ve doktorlarında bulunduğu
geniş bir eğitimli okur kitlesine ulaştığı
tartışma götürmez bir gerçek. Kısa