Myśli i słowa. Podręcznik klasa 8
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
KSZTAŁCENIE LITERACKIE I KULTUROWE<br />
O podręczniku<br />
<strong>Podręcznik</strong> dzieli się na trzy działy: KSZTAŁCENIE LITERACKIE I KULTUROWE – poświęcony<br />
nauce o utworach literackich i innych tekstach kultury oraz zagadnieniom z dziedziny<br />
retoryki, KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE – zaw ierający informacje i ćwiczenia z nauki o języku,<br />
WIEM I UMIEM – pozwalający powtórzyć, sprawdzić i poszerzyć wiedzę oraz umiejętności.<br />
8<br />
Życiowe wędrówki<br />
Jednym z najstarszych i najpowszechniejszych motywów w literaturze i kulturze<br />
jest wędrówka. Już Biblia opowiada o pierwszych ludziach, Adamie i Ewie, którzy<br />
po wygnaniu z Raju musieli wyruszyć na poszukiwanie swojego miejsca na ziemi. Bycie<br />
w drodze wiąże się z poznawaniem przez człowieka otaczającej go rzeczywistości.<br />
Pokonywanie przestrzeni pozwala gromadzić doświadczenia, zmienia wewnętrznie,<br />
jest źródłem wielu doznań. Wędrówka jako motyw kulturowy ma także znaczenie<br />
symboliczne – oznacza życie człowieka, od narodzin do śmierci.<br />
Warto dążyć do tego, by swoją drogę przemierzać twórczo, mądrze, etycznie, bez<br />
wyrządzania krzywdy innym i z wiarą, że to życiowe wędrowanie ma głęboki sens.<br />
GŁOS KLASYKA<br />
O AUTORZE<br />
Adam Mickiewicz<br />
(1798–1855) jest uznawany za polskiego<br />
poetę narodowego i wieszcza, czyli<br />
twórcę obdarzonego wyjątkowym<br />
talentem, zdolnego poruszyć serca<br />
i umysły czytelników. Już za życia cieszył<br />
się wyjątkową sławą i uznaniem;<br />
po śmierci nadal wpływał – przez<br />
swoje dzieła – na sposób myślenia<br />
Polaków.<br />
Z klasy siódmej znasz dokładną biografię<br />
poety oraz jego utwory: balladę<br />
Świtezianka, wiersz Śmierć pułkownika,<br />
poetyckie opowiadanie Reduta Ordona<br />
i dramat Dziady, część II. Wiesz też,<br />
czym się odznaczała epoka, w której<br />
żył i tworzył Mickiewicz (infografika<br />
Adam Mickiewicz i jego epoka).<br />
MAM POJĘCIE<br />
Orientalizm (łac. orientalis – wschodni)<br />
to postawa fascynacji przyrodą<br />
i kulturą krajów Wschodu, postrzeganymi<br />
jako inne, odmienne, a przez to<br />
Walenty Wańkowicz, Portret Adama Mickiewicza na Judahu skale<br />
niezwykłe i tajemnicze.<br />
(1828), Muzeum Narodowe, Warszawa<br />
LITERACKIE KONTEKSTY<br />
Olga Tokarczuk<br />
Czas Prawieku<br />
Prawiek jest miejscem, które leży w środku wszechświata.<br />
Gdyby przejść szybkim krokiem Prawiek z północy na południe,<br />
zabrałoby to godzinę. I tak samo ze wschodu na zachód. A jeśliby<br />
kto chciał obejść Prawiek naokoło, wolnym krokiem, przyglądając<br />
się wszystkiemu dokładnie i z namysłem – zajmie mu to cały<br />
dzień. Od rana do wieczora.<br />
Na północy granicą Prawieku jest droga z Taszowa do Kielc,<br />
ruchliwa i niebezpieczna, rodzi bowiem niepokój podróży. Granicą<br />
tą opiekuje się archanioł Rafał.<br />
Na południu granicę wyznacza miasteczko Jeszkotle, z kościołem,<br />
przytułkiem dla starców i niskimi kamieniczkami wokół<br />
błotnistego rynku. Miasteczko jest groźne, ponieważ rodzi<br />
pragnienie posiadania i bycia posiadanym. Od strony miasteczka<br />
Prawieku strzeże archanioł Gabriel.<br />
Z południa na północ, od Jeszkotli do drogi kieleckiej, prowadzi<br />
Gościniec i Prawiek leży po obu jego stronach.<br />
Zachodnią granicą Prawieku są nadrzeczne, wilgotne łąki,<br />
trochę lasu i pałac. Przy pałacu jest stadnina koni, z których<br />
jeden kosztuje tyle co cały Prawiek. Konie należą do dziedzica,<br />
a łąki do proboszcza. Niebezpieczeństwem zachodniej granicy<br />
jest popadnięcie w pychę. Tej granicy strzeże archanioł Michał.<br />
Na wschodzie granicą Prawieku jest rzeka Białka, która oddziela<br />
jego grunty od gruntów Taszowa. Potem Białka skręca<br />
do młyna, a granica biegnie dalej sama, błoniami, między krzakami<br />
olszyny. Niebezpieczeństwem tej strony jest głupota, która<br />
bierze się z chęci mędrkowania. Tu granicy strzeże archanioł<br />
Uriel.<br />
W centrum Prawieku Bóg usypał górę, na którą każdego lata<br />
zlatują się chmary chrabąszczy. Dlatego ludzie nazwali to wzniesienie<br />
Chrabąszczową Górką. Rzeczą Boga bowiem jest tworzyć,<br />
rzeczą ludzi zaś nazywać.<br />
Od północnego zachodu płynie ku południu rzeka Czarna,<br />
która łączy się z Białką pod młynem. Czarna jest głęboka i ciemna.<br />
Płynie lasem i las odbija w niej swoją zarośniętą twarz. Po Czarnej<br />
żeglują suche liście, a w jej odmętach walczą o życie nieuważne<br />
owady. Czarna szarpie się z korzeniami drzew, podmywa las. Czasem<br />
na jej ciemnej powierzchni tworzą się wiry, bo rzeka potrafi<br />
być gniewna i nieokiełznana. Co roku późną wiosną wylewa<br />
na księże łąki i tam opala się w słońcu. Pozwala się mnożyć żabom<br />
w tysiące. Ksiądz walczy z nią całe lato i co roku pod koniec lipca<br />
daje się ona łaskawie sprowadzić do swojego nurtu.<br />
Małe ojczyzny<br />
O AUTORCE<br />
Olga Tokarczuk (ur. 1962) to znana<br />
współczesna powieściopisarka,<br />
autorka opowiadań i esejów.<br />
Mieszka w Sudetach, w okolicach<br />
Nowej Rudy, tam umieszcza akcję<br />
niektórych swoich utworów. Pisze<br />
o tajemnicach tkwiących w otaczającej<br />
nas rzeczywistości, uczy uważnego<br />
patrzenia na świat. Interesuje ją<br />
ludzka psychika. Jest laureatką wielu<br />
nagród; za powieść Bieguni została<br />
w 2008 roku uhonorowana Nagrodą<br />
Literacką NIKE, przyznawaną co roku<br />
za najlepszą książkę.<br />
O LEKTURZE<br />
Fragment pochodzi z powieści<br />
Prawiek i inne czasy. Tytułowy Prawiek<br />
jest nazwą fikcyjnej wioski,<br />
położonej w samym środku Polski.<br />
Wioska ta tworzy swoisty mikrokosmos<br />
(czyli niewielki świat będący<br />
odbiciem większego), w którym<br />
rozgrywają się tragiczne i radosne<br />
wydarzenia. Życie toczy się tam<br />
w logicznym porządku, wszystko<br />
ma swoje uzasadnienie. Książka<br />
przedstawia dzieje trzech pokoleń<br />
rodzin Boskich i Niebieskich. Akcja<br />
rozpoczyna się tuż przed wybuchem<br />
I wojny światowej i rozwija<br />
aż do lat 80. XX wieku.<br />
27<br />
32<br />
KSZTAŁCENIE LITERACKIE I KULTUROWE<br />
1. Opisz każdą z postaci przedstawionych na zdjęciach.<br />
2. Która ze sfotografowanych osób wywarła na tobie największe wrażenie? Wyjaśnij dlaczego.<br />
3. Jakie pytania chciałbyś / chciałabyś jej zadać? Zapisz je w zeszycie.<br />
4. Zaproponuj przymiotniki, które – według ciebie – najlepiej oddają nastrój fotoreportażu.<br />
Które elementy ukazane na zdjęciach wpływają na twój wybór?<br />
5. Podaj kilka propozycji innych tytułów, którymi można by opatrzyć pracę Adama Pańczuka.<br />
6. Wyobraź sobie, że masz możliwość zastąpienia sfotografowanych ludzi innym elementem otaczającej<br />
cię rzeczywistości. Co, według ciebie, pasowałoby do wszystkich zdjęć? Uzasadnij swój wybór.<br />
7. Drzewo, gałąź, chleb, siekiera to elementy wyeksponowane na kolejnych fotografiach. Co mogą<br />
symbolizować? Swoje pomysły zapisz w formie mapy mentalnej.<br />
8. Wyjaśnij, jakie symboliczne znaczenia niesie fotoreportaż Pańczuka. Co artysta chciał uwiecznić<br />
na fotografiach? Wykorzystaj informacje o karczebach z ramki O dziele (patrz: s. 29).<br />
9. Wiesz już, skąd pochodzi i kogo nazywa słowo karczeby. Sprawdź (na przykład spytaj rodziców lub<br />
dziadków), czy w twoim regionie używa się lub używało podobnych określeń, charakterystycznych<br />
dla okolicy. Spróbuj wyjaśnić, skąd pochodzą te <strong>słowa</strong> i jakie było ich znaczenie. W razie wątpliwości<br />
skorzystaj ze słownika etymologicznego.<br />
MAM POJĘCIE<br />
Etymologia to dział językoznawstwa badający, z jakiego języka pochodzi dane słowo, od jakiego wyrazu<br />
zostało utworzone, jakie było jego pierwotne znaczenie. Informacje zgromadzone przez naukowców można<br />
znaleźć m.in. w słownikach etymologicznych. Przykładowe hasło z takiego słownika:<br />
sukno ‘tkanina z szorstkiej wełny o spilśnionej, filcowatej powierzchni’. Wyraz rodzimy, ogólnosłowiański (por. czes.<br />
sukno, <strong>słowa</strong>c. sukno, ros. suknó, ukr. suknó, sch. súkno, bułg. súkno), kontynuant prsł. *sukno ‘tkanina’. Formacja<br />
*sukno została utworzona od czasownika *sukati ‘kręcić, nawijać’ (por. zapisane w SW gwar. nazwy: sukać ‘przenosić<br />
nici wątku z przędzion na cewki’ i ‘skręcać, zwijać nici’ oraz sukadło ‘narzędzie do nawijania nici na cewkę’); por. analogiczną<br />
formację płótno : pleść. Wyrazem pokrewnym jest lit. súkti ‘kręcić, zwijać’.<br />
(Krystyna Długosz-Kurczabowa, Słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, PWN, Warszawa 2008)<br />
Etymologia znaczy też tyle, co źródłosłów, pochodzenie wyrazu.<br />
10. Fotoreportaż to jedna z form dokumentowania ludzkiego życia. Czy, twoim zdaniem, spełnia swoje<br />
zadanie? Podaj odpowiednie argumenty.<br />
ODKRYWAM SZTUKĘ<br />
Fotografia (gr. phōtós – światło; gráphō – piszę) polega na rejestrowaniu trwałego, pojedynczego obrazu za pomocą<br />
światła dzięki wykorzystaniu urządzeń technicznych (aparatów fotograficznych różnego typu). Pojęciem<br />
tym określa się także otrzymany w takim procesie obraz, potocznie nazywany zdjęciem.<br />
Za pierwszą udaną trwałą fotografię uznaje się Widok z okna w Le Gras (Widok z okna pracowni) wykonany<br />
w 1826 roku przez francuskiego wynalazcę Josepha Nicéphore'a Niepce'a. Termin fotografia powstał trzynaście lat<br />
później – angielski badacz John Frederick Herschel nazwał tak proces otrzymywania trwałego obrazu i dowolnej<br />
liczby jego odbitek opracowany przez Williama Henry'ego Foxa Talbota. Talbot naświetlił w ciemni papier powleczony<br />
jodkiem srebra. Uzyskał w ten sposób obraz negatywowy (jasnym miejscom fotografowanego obiektu<br />
odpowiadał czarny osad). Po naświetleniu przez ten negatyw arkusza papieru pokrytego chlorkiem srebra<br />
otrzymał obraz pozytywowy, który można było powielić w dowolnej liczbie odbitek.<br />
Fotografia artystyczna (fotografika) to wykonywanie fotografii mających walory dzieł sztuki. Wykorzystuje<br />
ona rozmaite techniki fotografii jako medium artystyczne.<br />
Głos klasyka – utwory z kanonu<br />
literackiego; Konteksty literackie –<br />
współczesne nawiązania do klasyki<br />
literatury; Konteksty kulturowe –<br />
nieliterackie teksty kultury.<br />
O autorze – najważniejsze informacje<br />
o twórcy utworu literackiego<br />
lub dzieła sztuki;<br />
O lekturze – ważne wiadomości<br />
o prezentowanym dziele.<br />
Mam pojęcie – objaśnienia istotnych<br />
terminów i pojęć;<br />
Odkrywam sztukę – informacje<br />
z zakresu teorii i historii sztuki,<br />
ułatwiające analizę tekstów kultury.<br />
Treść<br />
FORMY WYPOWIEDZI. OPIS OBRAZU<br />
Przydatne słownictwo<br />
Życiowe wędrówki 17<br />
242 KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE<br />
Fonetyka 3. Sylaba<br />
290 WIEM I UMIEM<br />
Powtarzamy,<br />
sprawdzamy się<br />
Wstępne informacje o dziele: autorem obrazu pod tytułem... jest...<br />
artysta posłużył się techniką...<br />
autor, tytuł, rok powstania, dzieło pod tytułem... zostało namalowane przez... artysta wykorzystał technikę...<br />
jaką techniką jest wykonane, obraz powstał...<br />
obraz jest przykładem malarstwa...<br />
gdzie się znajduje<br />
obraz pochodzi...<br />
znajduje się...<br />
został wykonany techniką...<br />
jest wystawiany...<br />
Tematyka (uwaga: ten element obraz przedstawia...<br />
nie pojawi się w przypadku temat obrazu wiąże się z...<br />
malarstwa abstrakcyjnego) dzieło podejmuje temat...<br />
tematyka dotyczy...<br />
temat obrazu to...<br />
Co i jak przedstawia<br />
na pierwszym planie artysta umieścił...<br />
obraz (elementy ukazanej w prawym dolny rogu widać...<br />
rzeczywistości, kompozycja, kształty przypominają...<br />
barwa, linia)<br />
falista linia zarysowuje...<br />
dominującymi kolorami są...<br />
czerwona barwa wyróżnia...<br />
...zostały wyraźnie wyeksponowane...<br />
w centrum znajduje się...<br />
tło stanowią...<br />
po obu stronach osi obrazu widać...<br />
w głębi...<br />
barwy są (ciepłe / zimne / czyste / kontrastowe...)<br />
artysta posłużył się mocnym / słabym walorem barwy...<br />
kompozycja jest statyczna / dynamiczna, symetryczna / asymetryczna, harmonijna /<br />
chaotyczna<br />
Nastrój dzieła<br />
elementy obrazu tworzą nastrój...<br />
nastrój dzieła jest...<br />
obraz wywołuje nastrój...<br />
Ogólne wrażenie<br />
dzieło sprawia wrażenie...<br />
w dziele zastanawia...<br />
wywoływane przez dzieło obraz wywołuje...<br />
o wartości obrazu decyduje...<br />
gdy patrzę na obraz, myślę o...<br />
szczególnie zwraca uwagę...<br />
Wirtualny spacer<br />
Podzielcie się na grupy i opracujcie grę planszową zatytułowaną Literacka podróż. Jej postaciami uczyńcie<br />
bohaterów wybranych utworów literackich, możecie także wykorzystać teksty zamieszczone w tym rozdziale.<br />
Sformułujcie zasady gry, wskażcie liczbę graczy, opiszcie czekające na nich pułapki, ale i dodatkowe<br />
możliwości. Możecie przygotować dla zawodników zagadki związane z treścią poszczególnych utworów<br />
(za ich odgadnięcie dostaną dodatkowe punkty). Do stworzenia gry użyjcie dowolnego programu graficznego.<br />
Przydatne informacje znajdziecie na przykład na stronach: www.gamesfanatic.pl, www.gry-planszowe.pl/forum/viewtopic.php?f=5&t=9884,<br />
www.tworzeniegier.eu [dostęp: 1.12.2017].<br />
POZNAJEMY JĘZYK<br />
Wydostające się z płuc powietrze w czasie artykulacji rozpada się na sekwencje. Taką sekwencję w czasie<br />
artykulacji nazywamy SYLABĄ (inaczej zgłoską). Ośrodkiem sylaby w języku polskim zawsze jest samogłoska.<br />
Sylaba może stanowić cały wyraz (dom, kot, pies) albo jego część (sy - la - ba).<br />
Jeśli sylaba kończy się na samogłoskę, nazywamy ją otwartą (np. w wyrazie literatura wszystkie sylaby<br />
są otwarte: li - te - ra - tu - ra). Sylaba zakończona spółgłoską to sylaba zamknięta (np. trój - kąt).<br />
ORTOGRAFIA I INTERPUNKCJA<br />
Podczas przenoszenia wyrazów z jednej linii do<br />
Podczas przenoszenia wyrazów rozdzielamy dwie<br />
drugiej zawsze rozdzielamy sylaby, nigdy nie<br />
jednakowe spółgłoski stojące obok siebie.<br />
wprowadzamy dzielenia w obrębie sylaby.<br />
kon - ny<br />
Ja - gieł - ło<br />
li - te - ra - tu - ra<br />
ran - ny<br />
rat - tan<br />
prze - pa - ści - sty<br />
ar - ras<br />
wil - la<br />
Kiedy litera i jest jedynie znakiem miękkości lub zmiękczenia,<br />
wówczas nie oznacza ona głoski tworzącej sylabę.<br />
o - po - wia - da - nie<br />
kieł - ba - sa<br />
Sylaby nie tworzy także głoska u, gdy występuje w połączeniach<br />
samogłoskowych.<br />
Eu – ro - pa<br />
au - to - sto - po - wicz<br />
TRENING CZYNI MISTRZA<br />
ZADANIE 1.<br />
Jeśli ostatnie sylaby (czasem: półtorej sylaby) dwóch wyrazów brzmią podobnie, wówczas wyrazy te się<br />
rymują. Dopisz do podanych słów rymujące się z nimi wyrazy.<br />
głoska • rzeczownik • litera • dźwięki • mowa • fonetyka • końcówka • rdzeń • czasy • tryby<br />
Podaj definicje trzech wybranych wyrazów z ramki.<br />
WARTO ZAPAMIĘTAĆ<br />
podmiot liryczny<br />
(„ja” liryczne)<br />
sytuacja liryczna<br />
bohater liryczny<br />
formy<br />
wypowiedzi<br />
budowa<br />
główne środki<br />
językowe<br />
podstawowe<br />
gatunki<br />
ANALIZA UTWORU LIRYCZNEGO<br />
• ujawnia się (liryka bezpośrednia)<br />
• nie ujawnia się (liryka pośrednia)<br />
• indywidualny<br />
• zbiorowy<br />
• okoliczności<br />
• miejsce<br />
• czas<br />
• tożsamy z podmiotem lirycznym<br />
• odrębny od podmiotu lirycznego<br />
• opis poetycki<br />
• wyznanie liryczne<br />
• monolog liryczny<br />
• dialog liryczny<br />
• klasyczna: wersy, strofy, rymy, rytm<br />
• wiersz wolny<br />
• wiersz biały<br />
• epitet<br />
• porównanie<br />
• uosobienie<br />
• ożywienie<br />
• metafora<br />
• anafora<br />
• epifora<br />
• hiperbola<br />
• kontrast<br />
• peryfraza<br />
• fraszka<br />
• tren<br />
• pieśń<br />
• hymn<br />
• oda<br />
• elegia<br />
• sonet<br />
Alfons Mucha, Alegoria poezji<br />
(1898)<br />
Formy wypowiedzi – zawartość<br />
treściowa różnych form gatunkowych<br />
i przydatne słownictwo;<br />
Wirtualny spacer – zadanie domowe<br />
z wykorzystaniem programów<br />
i aplikacji internetowych.<br />
Poznajemy język – pigułka wiedzy<br />
o systemie języka;<br />
Ortografia i interpunkcja – zasady<br />
poprawności językowej;<br />
Trening czyni mistrza – ćwiczenia<br />
o zróżnicowanym stopniu trudności.<br />
Warto zapamiętać – najważniejsze<br />
wiadomości poznawane w ciągu<br />
roku szkolnego;<br />
Warto umieć – podsumowanie<br />
i sprawdzenie umiejętności analizy<br />
i interpretacji tekstu.<br />
W zadaniach, których treść wymaga uzupełnień, znajdziesz zaciemnione miejsca:<br />
– pamiętaj, by odpowiedzi nie zapisywać w podręczniku.<br />
lub takie symbole:
Change language