(3)

Kitap Tanïtan Kitap (3)
değil, kendisinin dışında bir nedenle olmasıdır; bu da düşünce farklılığının temel noktasını oluşturur:
İnsana bağlı bir Tanrı yaratımıyla, Tanrı’ya bağlı bir insan yaratımı farklılığın temelidir. O’nun nefsini,
bizimle anlatması, yani kendinde Hakk’ı bilmek tasavvufta nisbet olarak ele alınırken, kendinden
dolayı Tanrı’yı var etmek Batı’nın yaslandığı en önemli görüşlerden biridir. Bu bakış da belli bir
noktaya kadar Batı aydınını, felsefecisini, düşünürünü tasavvufa yaklaştırsa da en önemli noktada
kırılmalara neden olur ve hiçlik, saçma, varoluşçuluk gibi felsefelerin sonucunu oluşturur.
Sartre’da ‘hiçlik’in verilişi, eşyanın İlahi tarafa bakan yönünün reddedilerek eşyayı tek boyuta
indirgenmesi ile öne çıkar. Sadece görünüm’ün varlığa ait olgu olmasıyla: Görünür olan, ‘akıl’
penceresinden bakış, görünür olmayanı reddediş, Tanrı’yı bu denklemden çıkarış, a posteriori bilginin
temel kabul edilişi… ile. Bulantı romanının kahramanı Antoine Roquentin, Descartes’in
“Düşünüyorum, öyleyse varım”ıyla, “Düşünüyorum, öyleyse hiçim”e ulaşır ve hiçliği aynı mantıkla
ispatlar. Birinin varlığı ispatladığı yerde diğeri hiçlik’i ispatlar. Çünkü hiçlik de bir tasarıdır/düşüncedir
ve o da ötekiler gibi bir varoluştur. Roquentin, hiçlik duygusunu yaşadığı, varlıkla birlik olma hâli sona
erdiğinde varoluşun gerçek sırrını çözdüğünü düşünerek parktan ayrılır. Oysa bu hâl bile (Çokluktan
Tek’e ulaşma) zaman-mekan’ı aşma/oluş’u idrak etme, fiziksel algının ötesinde metafizik bir hâldir. Bu
hâli yaşattığı kahramanı ile bile Sartre, Descartes felsefesinin dışına çıkar ve onu yanlışlamış olur. Tam
burada Varoluşçuluk(4) adlı eserinde Marksçıların ve Katoliklerin eleştirilerine verdiği cevapta
eleştirel bir üslupla şöyle der Sartre:
”Kişioğlunu tek başına ele alıyormuşuz -bunu komünistler söylüyor-, bütünden koparıyormuşuz.
Çünkü öznellik(subjektivite) olarak görüyormuşuz onu; çünkü yalnızca Descartes’in ‘Düşünüyorum
öyleyse varım’ sözüne dayanıyormuşuz; çünkü yalnızca kişioğlunun tek başına kendini kavradığı anı
göz önünde tutuyormuşuz. Bundan ötürü de yöremizdeki insanlarla bağlantı kuramıyormuşuz;
dışımızda yaşayan ve cogito ile yanına varılamayan kimselere dayanışma gösteremiyormuşuz.”
(Varoluşçuluk/s:34) Oysa Sartre’ın yarattığı Roquentin karakteri Sartre her ne kadar kabul etmese de
tam bu eleştirilere uygun bir profil çizmektedir.
Descartes’in düşünüyorum öyleyse varım(cogito ergo sum), dıştan çok conconlu bir cümledir ama
onu soyduğunuzda parlak şeker jelatininin içindeki bozuk ürünle karşılaşırsınız, hele de bu cümlenin
Tanrı’nın ispatında kullanılması daha büyük çıkmazlara neden olur. Bu yüzden Spinoza bu cümlenin
açmazlarını ve hatalarını açımlar. Aynı geleneği takip eden Goethe ve Gide de Descartes’in bu
ifadesini çürütmüşlerdir. Gide, “Duyumsuyorum öyleyse varım”ı felsefesinin merkezine koyar.
Burada, Gide’in Yeni Nimetler’de(5) yaslandığı Spinoza felsefesini açımlamak gerekliliği ortaya çıkar.
Gide’in doğaya bakışı ve onu Tanrı olarak nitelemesi(natura naturans) panteizmden yani Spinoza
felsefesinden etkilenimdir. Descartes’in Düşünüyorum öyleyse varım’ıyla Tanrı’nın varlığının
ispatlanamayacağını ispat etmeye çalışır ve Tanrı’ya inanışın kanıtlarda değil, kanıt dışında her şeyde
O’nu bularak olacağını ifade eder. Bu kısımda Spinoza felsefesinden yararlanarak bu anlayışa
Goethe’den ulaştığını ve Tanrı’yı yasalarla ispatlamanın gereksizliğine inandığını belirtir(Y.N / s:166).
Spinoza’nın yaptığı gibi -Spinoza, Euklides geometrisinde kullanılan yöntemi /uzay yerine Tanrı
görüşünü koyarak/ kendi görüşünü kanıtlamak için kullanır(6) (F.T / s: 292-306)-, kendi varlığını
bulduktan sonra Tanrı kavramını aramaz, Tanrı idesini mutlak çıkış noktası olarak ele alır. Tanrı ile
evren/doğa arasında farklılığın kalktığı, evrenin Tanrı’nın kendisi olduğu bu anlayış, Tanrı’yı varoluşun
koşulu anlamına getirir ve Tanrı’nın eseri, Tanrı’nın kendisi olarak kabul edilir. Ancak biraz daha ilerde
inançtan bahsederken, “Arkadaş; hiçbir şeye inanma, kanıtsız benimseme hiçbir şeyi.” (Y.N / s:198)
derken, kendisi ile çelişir. Burada Bacon ile Spinoza arasında bir gelgit yaşadığı görülmektedir ki
aslında Spinoza da Bacon’dan etkilenerek kendi felsefesini (erdemin asıl güç olması) bilgiye
dayandırır. İnsan olmasaydı Tanrı olmayacaktı şeklindeki “yaratım olmasaydı yaratıcı olmayacaktı”
tezi (bağıntı-bağımlılık); Spinoza’nın Occasionalistlerden ayrılan felsefesinin yansımasıdır.
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
9