30.04.2013 Views

Estudios de traducción - Catalogación y estudio de las traducciones ...

Estudios de traducción - Catalogación y estudio de las traducciones ...

Estudios de traducción - Catalogación y estudio de las traducciones ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

ALONSO DE MÉNTRIDA<br />

VOCAVULARIO DE LENGUA BISAYA, HILIGAINA Y HARAYA DE LA ISLA DE PANAY Y<br />

SUGBU Y PARA LAS DEMÁS ISLAS<br />

PRIMERA PARTE<br />

1637


A ANTE ALIAS<br />

A, artículo: sa.l.sang. p.a.z<br />

A, artículo <strong>de</strong> propios: can.z<br />

A, <strong>de</strong> asco: siga. p.a.<br />

A, no lo dije yo!: vi<strong>de</strong> hati.u.a<br />

Aba<strong>de</strong>jo: toar toar.u.a.z.<br />

Abajar: arisngao, hungao.p.c.z.<br />

Abalanzarse al agua: sugbu.p.c.z.<br />

Abalanzarse al fuego: sugba.p.a.z.<br />

Abalanzarse al agua: losong.p.a.z.<br />

Abalanzarse a presa: daguit. p.a.z.<br />

Abalanzarse: damhag.p.a.<br />

Abalayar: tahup.u.a.z.<br />

Abalayar: hinhin.p.p.z.<br />

Abanillo: apayur; ay pay.p.c.<br />

Abaratar: bili.u.a. diyoe. p.a.<br />

Abaratar mercaduría: sahol.p.a.<br />

Abarcar abarcando: gucus.d.z.<br />

Abarcar con mano: gamal.u.a.z.<br />

Abarcar: hacgum.p.a.z.<br />

Abarcar: sacup; lucup. u.a.z.<br />

Abarrancarse: holog.p.a.z.<br />

Abarrajar: vi<strong>de</strong> hampac.p.a.<br />

Abarrajar navío: dagia.p.a.z.<br />

Abarrisco llevar: <strong>las</strong>ir. u.a.z.<br />

Abarrisco llevar: sip sip.p.a.z.<br />

Abajo en río: ilauur.p.p.z.<br />

Abejas: potiocan; liguan. c.z.<br />

Abejón: bangag.p.a.z.<br />

Abej(arón): p. buyog.u.a.z.<br />

Abejoruco: piliu.p.c.<br />

Abertura <strong>de</strong> boca: singi. u.a.<br />

Abertura o rotura: uaua. p.p.<br />

Abertura <strong>de</strong> tierra: gutag. u.a.<br />

Abertura redonda: liab. p.a.<br />

Avispas: lampinig.p.p.z.<br />

Ablandar: homoc; lomo. u.a.<br />

Ablandar en puño: gumos. p.a.z.<br />

Ablandar a golpes: hang ug. p.a.<br />

Ablandar: homoc; lomo.u.a.<br />

Abobado: bungug.p.a.<br />

Abofetear: tampa.p.a.<br />

Abogado: vi<strong>de</strong> lihog.p.p.<br />

Abollar: gupuc. p.a.<br />

Abollar: yupuc. p.a.<br />

Abominar, afear: lau ay.p.c.z.<br />

Abominar: vi<strong>de</strong> daut. p.a.z.<br />

Abominable: maraut.p.p.z.<br />

Abonar: nagamaayo.p.a.z.<br />

Abonanzar: linao.p.c.z.<br />

Aborrecer: dumut.p.a.z.<br />

Aborrecible: dulumtan.u.a.z.<br />

Abortar: har-as coha.p.a.<br />

Abotonar: nagabotones.z.<br />

2<br />

Abrazar niño: paya. p.a.<br />

Abrazar: sacum.u.a.; cuscus.p.a.<br />

Abrazar: cugus.p.a.<br />

Abrazar: cupcup.p.a.z.<br />

Abrazar: tagba.p.a.<br />

Ábrego viento: saratan.p.a.z.<br />

Abreviar: lactur.p.z.<br />

Abreviar: dali. u.a.; agap. p.a.<br />

Abrigar, arropar: taclap. p.a.<br />

Abrigarse: cuyugpus. p.p.<br />

Abrigarse: calogmo. p.a.<br />

Abrigar <strong>las</strong> manos: sipit.<br />

Abrigar <strong>de</strong> viento: limbung. u.a.<br />

Abrigar: bungbung. p.a.<br />

Abrir herida, ropa: uaua. p.p.<br />

Abrir, <strong>de</strong>stapar: bocabocar. p.a.<br />

Abrir puertas: ocab. u.a.<br />

Abrir cajón: honos. p.a.<br />

Abrir panica: lungat; bingat. p.a.z.<br />

Abrir ajorca: bingat. p.a.z.<br />

Abrir, ensancharse: yaya. D.V.z.<br />

Abrirse juntura: ganghal. p.a.<br />

Abrir por la barriga: hinay.p.c.z.<br />

Abrir por la barriga: bosbos.p.p.z.<br />

Abrir por el lomo: pacas.u.a.z.<br />

Abrir por medio: sasa. p.a.z.<br />

Abrir mujer: bitas. p.a.z.<br />

Abrir caña: buac.p.a.z<br />

Abrir los ojos: picat.p.a.z.<br />

Abrir los ojos: bolicat.p.p.z.<br />

Abrir la boca: nganga.u.a.z.<br />

Abrir falda: boclar; larlar.u.a.z<br />

Abrir mano, puño: cang cang.p.a.z.<br />

Abrir capullo: hathat.u.a.<br />

Abrir candado: soplot.p.a.z.<br />

Abrir concha, boca: tingal.p.a.z.<br />

Abrir o rajar: buac.p.a.z<br />

Abrir <strong>las</strong> piernas: bila.p.a.z.<br />

Abrirse postema: bosuang. p.c.z.<br />

Abrirse flor: bocar.p.a.z.<br />

Abrirse espiga: bosuac.p.c.z.<br />

Abrirse racimo: boscag.p.a.z<br />

Abrirse cogollo: bungday.p.c.<br />

Abrir camino: pahir.p.a.z.<br />

Abrirse arroz tostado: biri.u.a.z.<br />

Abrir lazo: laang.p.c.z.<br />

Abrochar corchetes: cauit.u.a.z<br />

Abrojos: buga buga.p.p.<br />

Abroquelarse: ca<strong>las</strong>ag.p.p.z.<br />

Abroquelarse <strong>de</strong>trás: lipur.u.a.z<br />

Abstenerse en comer: tilu.u.a.z<br />

Abstenerse: vi<strong>de</strong> hauar. p.a.<br />

Abuela: baye; oang. p.c.<br />

Abuelo: laque; oang. p.c.<br />

Abundancia, abundar: dasal. p.a.<br />

Abundancia, mucha: damu. u.a.


Acá, aquí: diri; dinhi. u.a.<br />

Acá venir: cari. u.a.<br />

Acabar obra: human; tapos p.a.z.<br />

Acabar: vi<strong>de</strong> huthut p.a.<br />

Acabar cosecha: tubas p.a.z.<br />

Acabarse: obos; olot p.a<br />

Acabar pleito: hiuat p.a.z<br />

Acabarse ración: cabus p.c.z.<br />

Acabarse linaje: papas p.a.z.<br />

A cada casa: sa tagsa cabalay p.p.z.<br />

A cada uno: sa tagsa catao p.p.z.<br />

Acaecer: tabo; sagapay p.p.z.<br />

Acallar niño: lingao. u.a.z.<br />

Acallar consolando: lipay. p.c.<br />

Acallar: hipos. p.a.<br />

Abrigarse: calogmo.p.p.<br />

Abrigar <strong>las</strong> manos: sipia.p.a.z.<br />

Abrigar <strong>de</strong> viento: limbung.u.a.<br />

Abrigar: bungbung.p.p.z.<br />

Abrir herida, ropa: uaua.p.p.z.<br />

Abrir, <strong>de</strong>stapar: boca bocar.p.a.z.<br />

Abrir [pu]ertas: ocab.<br />

Acanalado río: ilog.p.<br />

Acanalar: quilot; silo.p.a.z.<br />

Acarandar: yapyap.p.p.<br />

Acar<strong>de</strong>nalar: labur.u.a.z.<br />

Acariciar: haylo.p.c.z.<br />

Acarrear: hacot.p.a.z.<br />

Acarrear tierra: dacot.p.a.<br />

Acarrear por mar: sibia.p.c.z.<br />

Acarrear por tierra: sabiag.p.c.z.<br />

Acaso vara: aihan.u.a.<br />

Acaudalar: sapol, daginot. p.p.<br />

Acaudalar: bahandi.u.a.z.<br />

Acechar: silang.u.a.z.<br />

Acechar: alao; tiir.p.a.<br />

Acechar: soop.u.a.z.<br />

Acelar (azelar) la cosa: nacaaslum. z.<br />

Acelerarse razón: sayu.u.a.<br />

Acechar emboscada: habon.p.a.z.<br />

Aceda (azeda): quisum; dogisum. p.p.<br />

Aceda comida (azeda): bagiu. p.c.<br />

Aceite (azeite): lana; langis. u.a.<br />

Acepillar: catam.p.z.<br />

Aceptar persona: ayon; hauong.<br />

Acercarse: halani, dool. p.a.<br />

Acercar:halani. u.a.<br />

Acercarse: irug. p.a.z.<br />

Acercarse: tolos.p.a.<br />

Acercarse: pilio; hamgir.p.a.<br />

Acercarse a orilla: higar.p.a.<br />

Acercarse: habuy habuy.p.c.<br />

Acerca d[e] esto: satungur sini.z.<br />

Acero (azero): caraja. p.a.z.<br />

Acero (azero): caraha. p.a.<br />

Acer[tar tiran]do: igo.p.a.z.<br />

Acertar cosicosa: toon patuc.u.a.<br />

Acertar con barra: toon.p.a.<br />

3<br />

Aclarar: tina-o.p.c.z.<br />

Aclarar día: buclat.p.p.z.<br />

Aclarar lo oscuro: paua.p.a.<br />

Aclarar el sol: arlao.p.a.z.<br />

Acobardar: talao.p.a.z.<br />

Acodarse: tampoay.p.c.<br />

Acogerse a sagrado: ayup.u.a.<br />

Acometer: tolos.u.a.<br />

Acometer: tucao; ahat. p.a.<br />

Acometer ave: salapoc.p.p.<br />

Acometer: solong.u.a.z.<br />

Acometer: soso. D.V.z.<br />

Acometer navío: bangga.p.a.z.<br />

Acompañar: upur; nonot.p.p.<br />

Acompañar por mar: abay.p.c.z.<br />

Acompañar: alagar.p.p.<br />

Acompañar al dato: hinganib.p.p.z.<br />

Aconsejar: uali, laygay.p.a.<br />

Acordarse: dumdum.p.a.z.<br />

Acordarse: handum.p.a.z.<br />

Acordarse <strong>de</strong> ausente: olar.u.a.<br />

Acordar voces: a<strong>las</strong>.p.a.<br />

Acornar: songay.u.a.z.<br />

Acorrucarse: doco loco.a.<br />

Acorrucar los pollos: luub.p.<br />

Acortar: hayocong.u.a.z.<br />

Acortar: cubus.u.a.z.<br />

Acortar: halip-ot.p. p.<br />

Acortar: cuhus. u.a.<br />

Acortar plazo: cubus. u.a.z.<br />

Acortar cortando: otor.u.a.<br />

Acortar plática: alangalag. p.a.<br />

Acosar sig[u]iendo: apas. p.a.<br />

Acosar casa: hugnit. p.a.<br />

Acostarse: higda. p.a.<br />

Acostarse juntos: dolog. p.a.<br />

Acostar el niño: culan. p.a.<br />

Acostarse animal: loco. p.a.<br />

Acostumbrar a [la] mar: basbas. p.a.<br />

Acotar: vi<strong>de</strong> bungat. u.a.<br />

Acuchillar: tigbas.p.a.z.<br />

Acuchillarse: bulang tuyo.u.a.<br />

Acudir: dagia.p.c.<br />

Acudir a ayudar: gubuc.d.z.<br />

Acudir: botho.p.a.<br />

Acudir a recibir: labay.p.a.z.<br />

Acudir su regla: tuig.p.a.z.<br />

Acudir: Tambong.p.a.z.<br />

Acudir a vez: dapo.p.a.z.<br />

Acudir arroz: gabo.p.a.<br />

Acullá: cadto; didto.p.a.z.<br />

Acuñar: pisac.u.a.; pasoc.u.a.<br />

Acusar: sombong; buybuy.p.c.<br />

Acortar plática: alang alang.p.a.z.<br />

Acosar siguiendo: apas. p.a.z.<br />

Acosar casa: hugnit.p.a.<br />

Acostarse: higda.p.a.z.<br />

Acostarse juntos. dolog.p.a.z.


Acostar el niño: culan.p.a.z.<br />

Acostarse animal: loco.p.a.z.<br />

Acostumbrar a mar: basbas.p.a.z.<br />

Acotar: vi<strong>de</strong> bungat.u.a.z.<br />

Acreditado: vi<strong>de</strong> matoor.p.p.z.<br />

Acreedor: vi<strong>de</strong> otang.p.a.z.<br />

Acrisolar: sangar. p.a.<br />

Acuchillar: tigbas. p.a.<br />

Acuchillarse: bolang tuyo. u.a.<br />

Achicar: diot. p.a.z.<br />

Achicar bomba: inoubig.p.a.z.<br />

Achicar vestido: higus.p.a.<br />

Adalid: panogot; tagona.p.p.<br />

Adarga: ca<strong>las</strong>ag.p.p.z.<br />

Adarme: bangati.u.a.<br />

A<strong>de</strong>lantarse: ona.u.a.z.<br />

A<strong>de</strong>lante hacerse: osuag.p.c.z.<br />

A<strong>de</strong>lante llevar: dayon.p.a.z.<br />

A<strong>de</strong>lante pasar: ligar.u.a.<br />

A<strong>de</strong>lgazar lo ancho: nipis.u.a.z.<br />

A<strong>de</strong>lgazar: gamay.p.c.z.<br />

A<strong>de</strong>lg[az]ar metal: batbat.p.a.<br />

A<strong>de</strong>ntellar: cagat.p.a.; pangus.<br />

A<strong>de</strong>ntro: sasulur.u.a.z.<br />

A<strong>de</strong>rezar: ayo.p.a.z.<br />

A<strong>de</strong>udarse: otang.p.a.z.<br />

Adivinanza: toon toon.p.c.z.<br />

Adivinar: inao silang.u.a.<br />

Adivinar por la mano: palar.p.a.z.<br />

Adivinar por <strong>las</strong> tetas: soso.p.a.z.<br />

Administrar: vi<strong>de</strong> servir<br />

Admirable: tingala; bulung.p.a.z.<br />

Adobo, y hacello: dayoc.u.a.p.<br />

Adobar: hamul.u.a.z.<br />

Adolecer, morir: patay.p.c.z.<br />

¿A dón<strong>de</strong>?: Hain?.u.a.z.<br />

¿A dón<strong>de</strong> llevar?: Cain?p.a.<br />

Adorar: singba u.a.<br />

Adorable: silingbahun.<br />

[Acc]eso con mujer: halani.u.a.<br />

Acezar: hangus.p.a.z.<br />

Acezar: hinga.p.a.<br />

[A]cicalar: nisnis.ua.a.z.<br />

Acci<strong>de</strong>nte: saput.p.a.z.<br />

Acci<strong>de</strong>nte dar: abot; tabu.u.a.<br />

Azofar: sauay.p.c.z.<br />

A[som]ar al perro: is.z.<br />

Azorarse: gusa.u.a.z.<br />

Azotar: hampac; banug.p.a.<br />

Azotar al agua: quibual.p.c.<br />

Azotar al agua: tamba<br />

Azote: hampac.p.a.z.<br />

Azucena: bacong.p.a.<br />

Azuela: daldag. p.a.<br />

Azufre: azufre.z<br />

Azumbre: gantang.d.z.<br />

Achacar: bangur.u.a.<br />

Achaque: sangil. p.a.z.<br />

4<br />

Afamado: bantog; sanglet.p.a.z.<br />

Afamar: bantog. p.a.z.<br />

Afanar: saquer.p.a.z.<br />

Afear: lau-ay. p.c.z.<br />

Afeitar a navaja: sigar. p.a.<br />

Afeitar: alot; guriting. p.a.z.<br />

Afeitarse: higor.p.a.; dihog. p.a.<br />

Afeminado: bantot; bayug. p.a.<br />

Afición, bienquerer: pagbuut.z.<br />

Afición tener: lolot.p.a.z.<br />

Afilar: bair; talum. p.a.z.<br />

Afirmarse en los pies: sicar. u. a. z.<br />

Afirmar verdad: nagmattor. z.<br />

Afirmar en palo: tigaun. p.p.<br />

Aflicción, pena: casaquet.p.a.z.<br />

Afligido: vi<strong>de</strong> saquet; daut. p.a.<br />

Afligir: saquet. p.a.<br />

Afligirse: aua subu. u.a.z.<br />

Aflojar: parlos.p.a.z.<br />

Aflojar atadura: haguca. p.p.z.<br />

Aflojar cuero: huyac; hios. p.a.<br />

Aflojar viento: hugpay. p.c.z.<br />

Aflojar apretado: haloac. u.a.z.<br />

Aforrar: sanib; sapao. p.c.<br />

Aforrar olla: hanig. u.a.z.<br />

Aforrar: langcub.p.a.<br />

Aforrar cesto: haclap. p.a.z.<br />

Afortunado: huyang. u.a.z.<br />

Afrentar: lau-ay.p.c.z.<br />

Afrentar: daut; timolang.p.a.<br />

Afrentosa: icalau-ay; icaalo. p.a.<br />

Agacharse: cuub. p.c.z.<br />

Agazaparse: cupu; luub. p.a.<br />

Agal<strong>las</strong> <strong>de</strong> pez: hasang. p.a.<br />

Agarrarse: tacboy; capiot. p.c.<br />

Agarrarse, colgarse: cabit. u.a.<br />

A gatas andar: camang. p.a.<br />

Ágil, ligero: vi<strong>de</strong> dali. u.a.<br />

Adormirse pie: binhur. p.a.z.<br />

Adormir a otro: tolog. p.a.z.<br />

Adorno en <strong>de</strong>cir: sangput. p.a.z.<br />

Adquirir: sapol; daginor. p.p.<br />

Adquisitos bienes: sapol. p.a.<br />

Adquisitos bienes: sadili. p.p.<br />

Adre<strong>de</strong> hacer: hungur; tuyo. p.a.<br />

Advenedizo: sal-ot. D.V.z.<br />

Advertir: timaan.p.p.z.<br />

Advertir oyendo: bati. p.a.z.<br />

Advertir: andam alap. p.a.<br />

Adular: vi<strong>de</strong> in olog. u.a.z.<br />

Adular el perro: apop. a<br />

Adulterar: sapao sapao; sahib. u.a.<br />

Adulterino: vi<strong>de</strong> hijo.<br />

Adulto: hamtung. p.a.z.<br />

A escondidas hacer: licao. p.c.<br />

Afable: alaihan; yuyum. p.a.<br />

Afable: naya naya. p.a.z.<br />

Agra<strong>de</strong>cer: dayao. p.c.


Agra<strong>de</strong>cido: vi<strong>de</strong> in buut. u.a.z.<br />

Agrandar: dacu. u.a.z.<br />

Agravar: daog; bug-at.<br />

Agraviar: samuc; dahug. u.a.<br />

Agraviar: among; daut. p.aa.z.<br />

Agregarse: haop. p.p.<br />

Agridulce: alo aslom. u.a.z.<br />

Agrio: aslum. u.a.z.<br />

Agua y aguada: tubig. p.a.z.<br />

Agua <strong>de</strong> bomba: tubig. p.a.z.<br />

Agua en caña: sag-ub. D.V.z.<br />

Agua en navío: tobor. u.a.z.<br />

Agua dulce: tabang. p.p.z.<br />

Agua <strong>de</strong> mar: dagat. p.a.z.<br />

Agua salobre: tayam. p.c.z.<br />

Agua hedionda: lang-ug. p.a.z.<br />

Agua <strong>de</strong> olores: alac. p.a.z.<br />

Agua hacerse: tamoy tamoy. p.p.z.<br />

Aguamanil: vi<strong>de</strong> hunao. p.c.z.<br />

Aguanosa: lunao.p.c.<br />

Aguar pangasi o vino: tubig. p.a.z.<br />

Aguas <strong>de</strong>l pangasi: lanao. p.c.<br />

Agua mala: amumuela. p.p.<br />

Aguaza, sangraza: sago. p.a.z.<br />

Aguaza <strong>de</strong> virue<strong>las</strong>: dalimaso. p.p.<br />

Aguda <strong>de</strong> corte: talum. p.a.z.<br />

Aguda punta: talauis. p.p.<br />

Agudo: vi<strong>de</strong> hábil.<br />

Agüero: lihi. u.a.z.<br />

Aguijonear: sontoc; tioc. u.a.<br />

Águila: manaol. u.a.z.<br />

Aguinaldo: vi<strong>de</strong> tabo. p.a.<br />

Aguja <strong>de</strong> coser: dagum. p.a.z.<br />

Aguja para red: sicoan: p.p.z.<br />

Agujón <strong>de</strong> abeja: sugur. p.p.z.<br />

Agarrarse, colgarse: cabit. u.a.z.<br />

A gatas andar: camang. p.a.z.<br />

Ágil, ligero: vi<strong>de</strong> dali. u.a.z.<br />

Agonizar: hiboc. p.a.<br />

Agonizar: tinga; tinghac. p.a.<br />

Agora: nian; sara.u.a.<br />

Agorar: lihi. u.a.z.<br />

Agostar: laya. p.a.z.<br />

Agostarse arroz: langis. u.a.<br />

Agotar pozo: saga. u.a.<br />

Agotarse río: hubas. u.a.z.<br />

Agotar vasija: titi. p.a.z.<br />

Agradar: vi<strong>de</strong> buut. u.a.z.<br />

Agradar: tamur. u.a.z.<br />

Aguja para mal<strong>las</strong>: arpang. p.a.z.<br />

Aguja pez gran<strong>de</strong>: balu. u.a.z.<br />

Aguja pez chica: balaban. p.p.z.<br />

Aguja <strong>de</strong> marear: padaluman. p.p.<br />

Agujerear: quilicot. p.a.z.<br />

Agujerear: vi<strong>de</strong> lihot. u.a.<br />

Agujerear oveja: tosoc. p.a.z.<br />

Agujerear ratón: botbot botbot. d. v. z.<br />

Agujerear tabla: labut. p.c.<br />

5<br />

Agujerear en general: tohob. p.c.z.<br />

Agujero en secreta: gaha. p.a.<br />

Agujero <strong>de</strong> cuenta: lihot. u.a.<br />

Agujero <strong>de</strong> oreja: tosoc. p.a.z.<br />

Agujero en tinaja: potic. u.a.<br />

Agujero para hamaca: uhu. p.p.a.<br />

Agujero o vivera: boho. u.a.<br />

Agujero <strong>de</strong> pájaros: bangag. p.a.z.<br />

Aguzar punta: talauis. p.p.<br />

Aguzar cañuela: lais. p.a.z.<br />

Ahacinar: salang. d. v. hapnig. p.a.z.<br />

Ahajar: vi<strong>de</strong> arrebujar.<br />

Ahacerse: anar. p.a.z.<br />

Ahacerse: dalamun. p.p.<br />

Ahí adon<strong>de</strong> estás: dira. u.a.<br />

Ahí ir, llevar: cara. u.a.<br />

Ahijado: anac sa pagbuñag. p.a.z.<br />

Ahilvanar: halotahit. p.p.z.<br />

Ahíto: lagtuc; lugdang. p.c.<br />

Ahogar: cuga; piluc. p.p.<br />

Ahogar con manos: luuc. p.p.z.<br />

Ahogarse <strong>de</strong> humores: Luuc. p.p.z.<br />

Ahogarse tapado: poot. p.a.z.<br />

Ahogar: hicug; hugut. u.a.z.<br />

Ahogarse en agua: lumus. p.p.z.<br />

Ahogar el zacate: tignung. p.a.<br />

Ahondar: halalum. p.p.z.<br />

Ahondar el agua: bangbang. p.a.<br />

A[h]ora: niansara. u.a.<br />

Ahorcar: bitay; hicug. p.p.z.<br />

Ahorcarse: hicug. p.p. hugut. u.a.z.<br />

Ahorrar esclavo: timaua. p.p.<br />

Ahorrar <strong>de</strong> gastos: imut. p.a.<br />

Ahuyentar a vez: bugao. p.c.z.<br />

Ahumar: aso.u.a.z.<br />

Ahumar carne: tapa.u.a.z.<br />

Ahumar camarones: tapocal. u.a.<br />

Ahumar la olla: tahuy.pp.z.<br />

Ahumada comida: antoos.p.a.<br />

Ainas: halani. l. halapit. d.<br />

Airarse, enojarse: aquig. p.a.<br />

Aire: vi<strong>de</strong> viento.<br />

Aislado: ulang. u.a.<br />

Ajaqueca: hinglao. p.c.<br />

Ajedrez: damahan. pp.z.<br />

Ajeno: ang dile acun.<br />

Ajeno: ang dile imo.<br />

Ajeno: ang dile iya.<br />

Ajeno: ang salain.<br />

Ajos: <strong>las</strong>o; bauang. p.c.<br />

Ajonjolí: lunga. u.a.z.<br />

Ajorcas diferentes: calamcam. p.p.<br />

Ajuar: bahandi. u.a.z.<br />

Ajuar: panaptun; ginamitun. p.p.z.<br />

Ala <strong>de</strong> gente: buñog.p.a.<br />

Ala <strong>de</strong> ave: pacu; pacpac. u.a.<br />

Ala <strong>de</strong> pez: capay.p.p.z.<br />

Ala <strong>de</strong> tejado: balisbisan. u.a.


Alabar: dayao. p.a.; olog. u.a.<br />

Alabar admirándose: Anin? u.a.<br />

A la vía navegando: tagal. u.a.<br />

Alacrán: iui iui. p.p.<br />

A la ligera navegar: langpas. pc.<br />

Alambre tirado: cavat. p.a.z.<br />

Alambique: vi<strong>de</strong> alquitara.<br />

Alancear: labiog; butauan. u.a.<br />

Alancear: bolhog. p.a.z.<br />

Alancear: dugcal; tumbuc. u.a.<br />

Alar<strong>de</strong> hacer: biling. u.a.<br />

Alargar: haba. D.V.<br />

Alargar brazo: daohug. p.c.z.<br />

Alargar pescuezo: ducug. p.a.<br />

Alarido: vi<strong>de</strong> grita y gritar<br />

A la redonda: bilic. p.a.z.<br />

A la redonda: libor; buyuc. p.a.<br />

A la sazón: saamopayadto. etc.<br />

Alatón: sauay. p.c.z.<br />

Alba: caagaiun. l. agahun. p.a.<br />

Albazo dar: banag banag. p.a.z.<br />

Albahaca: cogong cogong. p.p.z.<br />

Albañal: guha. p.a.<br />

Alborear: banag u.a.z.<br />

Alborotarse: gusa. u.a.z.<br />

Alborar y alborotarse: balo. u.a.<br />

Albricias: ynugir. p.a.<br />

Alcabala: honos. p.a.z.<br />

Alcahuete: cagon.<br />

Alcahuetear: cagon cagon.<br />

Alcal<strong>de</strong>: hocom.u.a.z.<br />

Alcanzar: apas. p.a.z.<br />

Alcanzar: abot. u.a. sangbot. p.a.<br />

Alcanzar con punta: lauit. p.a.z.<br />

Alcanzar, tomar: coha. p.a.z.<br />

Alcanzar todos algo: ayao. p.p.z.<br />

Alcanzar saltando: ogdo. p.p.z.<br />

Alcanzar sol a luna: sulalung. p.p.<br />

Almario: alayohan. p.p.z.<br />

Almejas: toay; bibi. p.a.z.<br />

Almendras: pili. p.a.z.<br />

Almirez: vi<strong>de</strong> ducducan. p.p.z.<br />

Almizcle: catsoli. p.p.<br />

Almohada: olonan. p.p.z.<br />

Almohazar: coscos. p.a.z.<br />

Almorzar: bahao. p.c.z.<br />

Almorranas: boa. p.a.z.<br />

Almuerca: vi<strong>de</strong> hacup. p.a.z.<br />

Ajustar tab<strong>las</strong>: dapat. p.a.z.<br />

Ajustar al justo: igo; dapat. p.z.<br />

Alzar escalera: butung. p.a.<br />

Alzar el genital: otog. u.a.z.<br />

Alzar <strong>de</strong> obra teje<strong>de</strong>ra: loso. u.a.z.<br />

Alzar <strong>de</strong> obra: hunung. p.a.z.<br />

Alear: capacapa. u.a.<br />

Alegrarse: himaya. p.a.z.<br />

Alegre: saya. p.a. et sangia. pp.<br />

Alerta estar: sucang. u.a.<br />

6<br />

Alerta estar, ir: andam. p.a.z.<br />

Aleve: soab; locap. u.a.<br />

Alejarse: halayo. d.z.<br />

Alfanje: campilan. p.a.z.<br />

Alforza: pilo. u.a.z.<br />

Alforja: puyo. p.a.z.<br />

Algalia: didis. p.a.z.<br />

Algo: manggar. p.a.z.<br />

Algodón: bolac; gapas. p.a.<br />

Algodón menudo: doldol. d.z.<br />

Algodón en copo: binuyo. p.p.<br />

Algodón hilado: bonang. p.c.<br />

Alguacil: bilango. p.p.<br />

Alguna vez: macas-a. z.<br />

Algún día: utangar pa nga arlao. z.<br />

Alhajas: bahandi. u.a.z.<br />

Alhacena: alayoan. p.p.<br />

Aliarse: ala; gala. u.a.<br />

Aliento: guinhauas. p.p.z.<br />

Alijar: dagdag; holog. p.a.<br />

Alijar: cancan. u.a.z.<br />

Alimentar: Hupur, sacup. p.a.z.<br />

Alimentos, o gastos: golgol. p.a.z.<br />

Alindar: ilut. u.a.<br />

Alisar, bruñir: dalano. p.p.<br />

Alisar: hagupit. p.p.z.<br />

Alisar: quilquig. p.a.z.<br />

Alisar esquina: quimi. p.a.<br />

Alisar cañue<strong>las</strong>: lagi; halos. p.a.<br />

Alisar. hilagus. p.p.<br />

Alocado: inaabut. p.p.z.<br />

A lo largo echarse: obay. u.c.z.<br />

Al punto luego: guilayon. p.p.z.<br />

Alquilar navío: hinacay. p.c.<br />

Alquiler: tagolham. p.p.<br />

Alquilarse jornalero: poo. p.p.z.<br />

Alquimia: sauay. p.c.z.<br />

Alquitara: alacan. u.a.<br />

Alquitara <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra: toong. u.a.z.<br />

Al revés: suli. p.a. suhi. u.a.z.<br />

Al revés: baliscar. p.p.z.<br />

Alta cosa: hataas. p.p.z.<br />

Alta palma: layog. p.a.z.<br />

Alta casa: moog. p.a.<br />

Alta misa: carlum. p.a.z.<br />

Altar: halaran. u.a.z.<br />

Alta tierra: bongtor. p.a.z.<br />

Alterarse: vi<strong>de</strong> alborozarse.<br />

Alterar, quitar: halin. p.a.z.<br />

Altercar: soay. p.c.z.<br />

Alto <strong>de</strong> casa: itaas. p.p.z.<br />

Alto arriba: ibabao. p.c.z.<br />

Alto en la casa: salacan. p.p.z.<br />

Alto hacer: hunung. p.a.z.<br />

Alumbrar fuego: siga; ban-ag. p.a.<br />

Alumbrar: suga; ban-ag. p.a.<br />

Alumbrar con tizón: balabar. p.a.z.<br />

Alisar: hilagus. p.p.


Aliviar: gaan. p.a.z.<br />

Aliviarse enfermo: anaana. p.a.<br />

Aljaba: talangan. p.p.<br />

Aljofar: mutia. p.c.z.<br />

Allá: didto. l. ditto. p.a.z.<br />

Allá ir: adto; cadto. p.a.z.<br />

Allanar: tapan. u.a.z.<br />

Allanar: patag. p.a.z.<br />

Allegado: hilit. p.a.z.<br />

Allegar con manos: punpun. p.a.z.<br />

Allen<strong>de</strong> <strong>de</strong> mar, río: taboc. u.a.z.<br />

Allí: didto. dithon. u.a.<br />

Alma: calag. u.a.z.<br />

Almadana: palo. u.a.<br />

Almadiar: dagar. p.a.z.<br />

Almagre para oro: polog. p.a.z.<br />

Amarillarse fruta: lang gang. p.a.<br />

Amarra, amarrar: lauig. u.a.z.<br />

Amarrar: gair; gacur. p.a.z.<br />

Amasar: tapay; cumus. p.a.<br />

Amasar tortil<strong>las</strong>: ligis. p.c.z.<br />

Ambos: sila nga duha. p.p.z.<br />

Ambos: came nga duha. p.p.z.<br />

Ambos: quita. u.a.z.<br />

A medias tener: bulan; sanit. p.a.<br />

A medias tener navío: tapi. u.a.<br />

Amenazar: hubut. p.a. humut<br />

A menudo hacer: sunsun. d.z.<br />

Amigo: abian. u.a.<br />

Amigo <strong>de</strong> comer: vi<strong>de</strong> maqui. ua.<br />

Amigos hacerse: amoma. p.p.<br />

Amigos ser: abian. u.a.<br />

Amo <strong>de</strong> esclavos: agalun. p.p.z.<br />

Amodorrido: alipulung. p.p.z.<br />

Amohinarse: aquig; pungut. u.a.<br />

Amojonar: bogsoc. p.a.z.<br />

Amolar: bair. p.a.z.<br />

Amola<strong>de</strong>ra: bailan; balutan. p.p.<br />

Amonestar para casar: tauag. p.a.z.<br />

Amontarse: ilahas. p.p.<br />

Amontarse: laug. u.a.z.<br />

Amontarse persona: luug. u.a.z.<br />

Amontonado: bongtor. p.a.z.<br />

Amontonado: pongdoc. p.a.z.<br />

Amontonar: daolong. p.a.z.<br />

Amor: paghigugma; pagcaluyag. p.p.<br />

Amoroso: mahigugmaun. p.p.z.<br />

Amortajar: sapot. p.a.z.<br />

Amortecerse: uluc. u.a.<br />

Amortecerse: hibubun-ut. p.p.<br />

Amortecerse: ugtas; gutas. u.a.<br />

Amotinarse, enfadarse: tuyu. u.a.z.<br />

Amparar: sacup; huput. p.a.<br />

Alumbrar fuego: siga; ban-ag. p.a.<br />

Alumbrar: suga; ban-ag. p.a.<br />

Alumbrar con tizón: balabar. p.a.<br />

Alumbrar sol, luna: paua. p.a.a.<br />

Alumbre: tauas. p.p.z.<br />

7<br />

Albedrío: buur. u.a.z.<br />

Alunado: vi<strong>de</strong> abot. u.a.z.<br />

Alzar: bayao, buhar. p.c.<br />

Alzar ala <strong>de</strong> cayang: tucas. p.a.z.<br />

Alzar con tranca: tuclang. p.a.z.<br />

Alzar <strong>de</strong>l suelo: polot. p.a.z.<br />

Alzar faldas: lulhu. p.a.z.<br />

Alzar la cabeza: hangar. p.a.z.<br />

Alzar manteles: buc<strong>las</strong> p.a.z.<br />

Alzaprima: bangil. p.a.z.<br />

Ama <strong>de</strong> niño: iloyiloy. p.c.<br />

Amable: vi<strong>de</strong> hagugma. p.p.z.<br />

A machada: lalaquin-un. p.p.z.<br />

Amagar: oloy; hulug. p.a.z.<br />

Amamantar: soso. p.a.z.<br />

Amancebarse: hunay upur. u.a.<br />

Amanecer: aga. p.a.<br />

Amansar: anar inalam. p.p.<br />

Amansar viento: hugpay; humuc. pc.<br />

Amar: hagugma; lolot. p.a.<br />

Amarga, amargar: paet. u.a.z.<br />

Amarilla cosa: dinlao; dulao. p.a.<br />

Amarilla cosa: dalag. u.a.z.<br />

Ampollar: boto; labtog. p.a.<br />

Ána<strong>de</strong> mansa: itit. p.a.z.<br />

Ána<strong>de</strong> brava: gaquit. u.a.<br />

Ancha playa: hanayap. p.a.<br />

Ancha: bulang. p.c.; halapar.<br />

Ancha: yaparyapar. p.p.<br />

Ancha: haloag. p.p.z.<br />

Ancha cosa: yangyang. p.c.<br />

Ancho <strong>de</strong> mano: dapal. p.a.z.<br />

Ancho vestido: cabocab. p.p.<br />

Ancho <strong>de</strong> tela: sangcar. p.a.z.<br />

Ancla: sinipit. u.a.z.<br />

Anclaje y pagalle: honos. p.a.z.<br />

Andamio: daramba. p.a.z.<br />

Andamio: pantao. p.c.z.<br />

Andar: lacat; panao. p.c.<br />

Andar en puntil<strong>las</strong>: tihin. u.a.<br />

Andar en un pie: quingquing. p.a.z.<br />

Andar con cuidado: tigaon. p.p.<br />

Andar alerta: andam. p.a.z.<br />

Andar sobre aviso: halung. p.a.<br />

Andar hacia atrás: isol. p.a.z.<br />

Andar en conserva: abay. u.a.z.<br />

Andar con tiento: sagacay. p.c.z.<br />

Andar en zacatal: ducao docao. pc.z.<br />

Andar <strong>de</strong> casa en casa: abocaboc. pp.<br />

Andar cayéndose: hisuyosoy. p.c.z.<br />

Andar pasito: ananay. p.c.z.<br />

Andar en el agua: luu uy. p.c.z.<br />

Andar pasito: ticsiu. p.c.<br />

Andar <strong>de</strong> aquí para allí: libor. p.a.<br />

Andar animal: camang. p.a.z.<br />

Andar caimán: carao. p.c.z.<br />

Andar pareados: tupar. z.<br />

Andar culebra: hiualhiual. p.p.z.


Andar <strong>de</strong> noche: sorsor. p.a.z.<br />

Andar al tino: patat. u.a.<br />

Andar <strong>de</strong> nalgas: ilior igor. p.a.<br />

Andar niño: tacang. p.a.<br />

Andarse perdido: uala. p.p.z.<br />

Andar trompo: tiug. p.a.z.<br />

Andar rueda: galing. u.a.z.<br />

Andar grave: yacao. p.c.<br />

Andarse diente: honga. p.a.<br />

Andar a paso largo: lacang. p.a.z.<br />

Andas: layongan. p.p.z.<br />

Anegarse: lonor. p.a.z.<br />

Anegar: daop. p.a.<br />

Anegar creciente: sapo. p.a.z.<br />

Anegar avenida: baho; lungbas. p.a.<br />

Anegar: anao. p.c.z.<br />

Anfión: boringot. u.a.<br />

Anfión <strong>de</strong> perro: hangut. u.a.z.<br />

Angaril<strong>las</strong>: layongan. p.p.z.<br />

Angarilla <strong>de</strong> río: bais; sili. p.a.h.<br />

Angostar: quitir; hayicung. p.p.z.<br />

Angostar <strong>de</strong> abajo: quipiong. p.c.<br />

Angosta <strong>de</strong> boca: quipot. p.a.z.<br />

Angosta casa: sigpit. p.a.z.<br />

Angostarse: auasubu. u.a.z.<br />

Anidar <strong>las</strong> aves: salag. p.a.z.<br />

Anillo: singsing. p.a.z.<br />

Ánima: calag. u.c.z.<br />

Animal: mananap.<br />

Animarse: bisugbisug. p.p.z.<br />

Animar: isug; dasig. p.a.z.<br />

Ánimo: isug; dasig. p.a.z.<br />

Animoso: Maisug; madasig. p.p.z.<br />

Aniquilar: uala. u.a.z.<br />

Anoche: cagabi. p.p.z.<br />

Anochecer: nagabi. p.p.z.<br />

Antaño: sausacatung. p.a.z.<br />

Antena: bangcalan. u.a.z.<br />

Ante: atubangan. p.p.z.<br />

Antece<strong>de</strong>r: ona. u.a.z.<br />

Antecesor: vi<strong>de</strong> ilis. p.a.z.<br />

Antenado: manac. p.c.<br />

Antenoche: sausa; pacagabi. z.<br />

Antepasados: ona nga tao.z.<br />

Antepasados: umalagar. p.p.<br />

Antepecho: hambuyan. p.p.<br />

Anteponer: labi. u.a.z.<br />

Antes tiempos: daan. p.a.z.<br />

Antes, primero: anay. p.a.<br />

Antes que: anguapa. etc..<br />

Antes bien: hinonoo. p.p.z.<br />

Antes no: hinonoo. p.p.z.<br />

Anteayer: casanghapon. p.p.z.<br />

Anticiparse: sayu. p.p.z.<br />

Antigua cosa: daan. p.a.z.<br />

Antigua cosa: nalugay. p.p.z.<br />

Antigüedad: casanhe saona. u.a.<br />

Antigüedad: casahi saona.<br />

8<br />

Antojadizo: mailibgun. p.p.z.<br />

Antojadizo: mailib-gun.<br />

Antojársele: ibug. u.a.<br />

Antojo: caibug. p.p.z.<br />

Antojos: salaming. u.a.z.<br />

Anular: uala. u.a.z.<br />

Anunciar: suguir; pahibalo. z<br />

Anunciar nuevas: balita. p.a.<br />

Anzuelo: taga. u.a.z.<br />

Anzuelo: cauil. u.a.<br />

Anzuelo: bunit. u.a.<br />

Anzuelo <strong>de</strong> caimán: quiual. p.a.z.<br />

Añadir: dugang. p.a.z.<br />

Añadir agua: toghong. p.p.<br />

Añadir ancho: damit. p.a.<br />

Añadir cor<strong>de</strong>l: sogay. p.c.<br />

Añadir <strong>de</strong>bajo: suib. p.a.<br />

Añadir <strong>de</strong> bajo: libarib. p.p.<br />

Añadir en cosas: atip. p.a.z.<br />

Añadir en largo: sumpay. p.p.z.<br />

Añadir en peso: sampong. p.a.z.<br />

Añadir harigue: soblor. p.p.<br />

Añadir mal oro: togbong. p.p.<br />

Añadir pangasi: dulpa. p.a.<br />

Añadir puntas: songca. p.a.<br />

Añagaza: cati. p.a.z.<br />

Añal, <strong>de</strong> un año: tuig. p.a.z.<br />

Añejarse pangasi: sihing. u.a.z.<br />

Añejo: daan. p.a. sugay. p.c.z.<br />

Añejo arroz: saon. u.a.z.<br />

Año: tuig; taon; dagun. p.a.<br />

Año: tuig; taon; dag-on. p.a.<br />

Año pasado: sa usa ca tuig. p.a.<br />

Añublarse: dag-um. p.a.z.<br />

Añublarse sol: landong. p.a.z.<br />

Añudar: balighot. p.p.z.<br />

Añudar hilo: sipong. p.a.z.<br />

Aojar: vi<strong>de</strong> in utata. u.a.z.<br />

Apacentar: dang gut. p.a.<br />

Apaciguar: amoma. p.p.z.<br />

Apadrinar: amay. p.p.<br />

Apagar: subo; subsub. p.a.<br />

Apagar fuego: palong. p.a.z.<br />

Apalabrarse: polong. p.a.z.<br />

Apalear: pa<strong>las</strong>. p.a.<br />

Apalear: hampac; banug. u.a.<br />

Aparar manos: taga. p.a.z.<br />

Apareado: tupar.z.<br />

Aparecer: tuhao. p.c.z.<br />

Aparejar: tagana handa andam. p.a.z.<br />

Aparente: ibabao. p.c.<br />

Apartada cosa: talangitang. p.a.<br />

Apartada cosa: gahin. d.z.<br />

Apartadas tab<strong>las</strong>: ganghal. p.a.<br />

Apartadizo: sibay. p.c.<br />

Apartado: haua. p.a.z.<br />

Apartar: ulang. u.a.<br />

Apartar: lonlon. p.p.z.


Apartar o aparte: hilit. p.a.z.<br />

Apartarse: licay; orang. p.a.<br />

Apartarse: yuay; haua. p.a.<br />

Apartarse o irse: yuas. p.a.<br />

Apartar escalera: tuclin. p.a.z.<br />

Apartar varas: lihang. p.a.z.<br />

Apartarse casados: baya. p.a.z.<br />

Apartar, <strong>de</strong>tener: hauir. p.a.z.<br />

Apartar, dividir: bulag. z.<br />

Apartar con brazo: uacli. p.a.z.<br />

Apartar con <strong>de</strong>do: tuhil. u.a.z.<br />

Apartar con el hombro: siug. p.a.<br />

Apartar <strong>de</strong>l fuego: haon. p.a.z.<br />

Apearse: lusar. u.a.z.<br />

Apedrear: balitoc; casing. u.a.<br />

Apelar: napahocom. p.p.<br />

Apellido: sangur. u.a.<br />

Apenas: maculi. p.p.z.<br />

Apeñuscar: duut pongot. p.a.<br />

Apercibir: himan. p.a.z.<br />

Apercibir: ala. p.a.<br />

Apesgar, embrazar: sambul. p.a.z.<br />

Apesgar: daog. p.a.z.<br />

Apestar: salot. p.a.z.<br />

Apetecer: ibug; hinaot. p.p.z.<br />

Apetecible: cailibgan. p.p.z.<br />

Apetito: ibug. p.a.z.<br />

Apetito: vi<strong>de</strong> sabor.<br />

Apiadarse: looy; hinoclog. p.p.z.<br />

A pique ir: lugdang. p.c.z.<br />

Aplacar: tambag. u.a.<br />

Aplacar: alam alam. p.p.z.<br />

Aplacar: tugpay. p.c.<br />

Aplacer: buut. u.a.z.<br />

Ap<strong>las</strong>tarse: guba; haplac. p.a.<br />

Ap<strong>las</strong>tarse: sigsa; pigsa. p.a.<br />

Ap<strong>las</strong>tar: damilit. p.p.<br />

Apocado: imut. p.a.<br />

Apocar: diot. p.a.; diot diot. p.p.z.<br />

Apocarse: cubus. u.a.z.<br />

A poco más o menos: pasipala. p.a.z.<br />

A poco más o menos: iacao. p.c.<br />

Apodar nombre: ngalan. p.a.z.<br />

Apodar figuras: amgir. p.a.z.<br />

Apoyos: gubuc. d.z.<br />

Apoyar: sag sag. p.p.<br />

Apolillar: ipus. p.a.z.<br />

A popa: tolor. p.a.z.<br />

Aporcar: vi<strong>de</strong> cota.<br />

A porfía: ubas. u.a.z.<br />

Aporrear: hangug. p.a.<br />

Aportar: abot. u.a.z.<br />

Aportar: doong. p.a.<br />

Aposentar: sulur. dangput. p.a.<br />

Aposento <strong>de</strong> esclavos: sibay. p.c.<br />

Apostar: hinatagay. p.p.z.<br />

Apostatar: olimpas. u.a.z.<br />

Apostema: hubag. u.a.z.<br />

9<br />

Apreciar: batas. u.a.z.<br />

Apreciar obra: tungur. p.p.<br />

Apreciar: layog. p.a.z.<br />

Aprehen<strong>de</strong>r: lucup. u.a.z.<br />

Apren<strong>de</strong>r <strong>las</strong> cosas: lutub. a. toon. p.p.<br />

Apren<strong>de</strong>r oficio: saop. u.a.z.<br />

Aprendiz: saop; nagatoon. u.a.z.<br />

Apresurado: madagmit. p.p.z.<br />

Apresurar: dali. u.a.z.<br />

Apresurar: dacras. p.a.<br />

Apresurar: dusul. p.a.z.<br />

Apresuradamente: pulur. p.a.z.<br />

Apretada cosa: hoot. p.a.z.<br />

Apretada gente: siut. p.a.z.<br />

Apretador: barila. p.a.z.<br />

Apretar tejido: soro. u.a.z.<br />

Apretar lazo: hugut. u.a.z.<br />

Apretar: lugpit; lupit. p.a.<br />

Apretar: baliscug. p.p.<br />

Apretar: ipit. p.a.z.<br />

Apretar: ipit; labag. p.a.z.<br />

Apretar en el puño: cumu. p.a.z.<br />

Apretar, <strong>de</strong>smenuzar: gumuc. d.z.<br />

Apretar con tortor: gamat. p.a.z.<br />

Apretar en el puño: umul. u.a.z.<br />

Apretar: dasuc. u.a.z.<br />

Apretar cuerpo: puyut. p.c.<br />

Apretar con pies: yocyoc. p.c.z.<br />

Apretar mano: duun. p.a.z.<br />

Apretar cañizo: sansan. p.p.z.<br />

Apretar navío: amban. p.a.<br />

Apretar dientes: vugut. p.a.<br />

Apretar harigue: piul. p.p.<br />

Apretar: gusmu. p.a.z.<br />

Aprisa: cascas. p.a.z.<br />

Aprisionar: pandug. u.a.z.<br />

Aproar: dolong; tumur. p.a.<br />

Aproar langosta: olo. p.a.z.<br />

Aprobar por bueno: ayo. p.a.z.<br />

Aprobar sentencia: tuman. p.a.<br />

Apropiarse: acon; angcun. p.p.z.<br />

Aprovecharse: haagum. p.p.z.<br />

Aprovecharse: polos. p.p.z.<br />

Apto: vi<strong>de</strong> tupung. z.<br />

Apuesta: hinatagay. p.p.z.<br />

Apuñetear: pocpoc; tampoc. p.a.z.<br />

Apuñetear: sontoc. p.c.z.<br />

Apuntalar: toco. p.p.z.<br />

Apuntar: torlo; toro. u.a.z.<br />

Apuntar: sor-ong; tamur. p.a.z.<br />

Apurar plata, oro: oso; olay. p.c.z.<br />

A cualquier parte: diin. p.a.z.<br />

A cualquiera: canin-oman.z.<br />

¿A qué viniste?: cari?. u.a.z.<br />

¿A qué vas allá?: cadto?. u.a.z.<br />

Aquedar: tabog. p.a.z.<br />

Aquedar, atajar: abong. p.a.z.<br />

Aquel: iton; yadto. p.a.


Aquel mismo: amo; gayur. u.a.z.<br />

Aqueso: yara; yamo. u.a.z.<br />

Aquí: diri; dinhi. p.a.z.<br />

Aquí venir: cari. u.a.<br />

A quién, in recto: sin-o hain. p.a.<br />

A quien, in obliquo: canin-o. p.a.<br />

Ara: bato nga halaran. p.p.z.<br />

Arador: cagao. p.c.z.<br />

Araña: laua; damang. u.a.<br />

Araña: banayao. p.p.<br />

Arañar: camas. p.a.z.<br />

Arañar gato, león: cam<strong>las</strong>. p.a.z.<br />

Arañar gato: cascas; coscos. p.a.z.<br />

Arañar zarza: ga<strong>las</strong>. u.a.z.<br />

Arbitrar: nagabuut. p.p.z.<br />

Arbitrio: pagbuut. z.<br />

Árbol: cahoy. p.c.z.<br />

Árbol que crece: lanobo. p.p.<br />

Árbol duro: tugas. p.a.z.<br />

Árbol <strong>de</strong> navío: tolaroc. p.p.z.<br />

Arboleda: cacahuyan. p.p.z.<br />

Arboleda: catunggan. p.p.z.<br />

Arbolar: tindug; bangon. p.a.z.<br />

Arca: caban. u.a.z.<br />

Arca: quinabon. p.p.z.<br />

Arcabuz: luthang. p.p.z.<br />

Arcadas dar: duya. p.a.<br />

Arco: bosog. p.a.z.<br />

Arco <strong>de</strong> ballestón: paquil. p.a.<br />

Arco <strong>de</strong> nubes: balangao. p.c.z.<br />

Arco <strong>de</strong> pipa: piquit. u.a.<br />

Arco <strong>de</strong> bigolon: litgit. p.a.z.<br />

Ar<strong>de</strong>r: siga; dabdab. p.p.z.<br />

Ardid: lalang. u.a.z.<br />

Arena: ba<strong>las</strong>. u.a.z.<br />

Arenal: caba<strong>las</strong>an. p.p.z.<br />

Arenisca tierra: bonbon. p.a.z.<br />

Arenal alto: balur. p.a.z.<br />

Arfar navío: toactoac. p.p.z.<br />

Arfar balanzas: toangtoang. p.p.z.<br />

Arfar <strong>de</strong> una parte: toas. p.a.z.<br />

Argentería: palirpalir. p.p.z.<br />

Argolla: baclao. p.c.<br />

Argolla <strong>de</strong> nariz: singsing. p.a.z.<br />

Argüir: soay. p.c.z.<br />

Argüir: sudia. p.p.z.<br />

Argumento: vi<strong>de</strong> matoor. p.p.z.<br />

Arisco: lamaila. p.p.<br />

Aristas <strong>de</strong> arroz: longo. u.a.<br />

Arma: hinganiban. p.p.z.<br />

Armado estar: taga. p.a.<br />

Armar ballestón: dangat. p.a.<br />

Armar ballestón: balatic. p.p.z.<br />

Armar ratón: alugpit. p.p.z.<br />

Armella: singsing. p.a.z.<br />

Armonía: ambahan. p.p.z.<br />

Arpa suya (har-): corlong. p.a.<br />

Arpón, lanza (har-): tumbac. p.a.<br />

10<br />

Arpón o lengüeta (har-): salait. p.p.z.<br />

Arquear algo: bayoc. p.a.z.<br />

Arquearse rama: luay. p.c.<br />

Arquearse racimo: dua. p.a.<br />

Arrabal: loas. p.a.z.<br />

Arrecifes: igang. p.a.<br />

Arraigar: gamot. u.a.z.<br />

Arraigado mal: latom.<br />

Arralar atole: lonoc. p.a.z.<br />

Arrancar: gabut. u.a.z.<br />

Arrancar: solay. p.c.z.<br />

Arrancar con raíces: lucat. p.a.z.<br />

Arrancar palo: loca; goar. p.a.<br />

Arrancar flema: cughar. p.a.z.<br />

Arrasar montes: payas. u.a.<br />

Arrastrar ma<strong>de</strong>ro: saog; hela. p.a.<br />

Arrastrar: gunuy; guyur. p.c.z.<br />

Arrastrar a la sirga: ganoy. p.c.z.<br />

Arrastrar:uayuay; cayat. p.a.<br />

Arrastrar el vestido: sangiar. u.a.z.<br />

Arracimadas: pongot. p.a.z.<br />

Arrear: vi<strong>de</strong> adornar.<br />

Arrebatar: agao. p.c.z.<br />

Arrebatar: dagit. p.a.z.<br />

Arrebañar: hipo. p.a.<br />

Arreboles: alangaag. p.p.<br />

Arrebujar: yucut; comos. p.a.<br />

Arrebujar: cusu. p.a.<br />

Arregazar: bocas.z.<br />

Arregazar: lulhu. p.a.<br />

Arremangar: loslos; osos. D.V.z.<br />

Arremeter: toclos; docsol. p.a.<br />

Arrendar: vi<strong>de</strong> alquilar.<br />

Arreo: dayon. p.a.z.<br />

Arreo pasar: oslog. p.p.<br />

Arrepentirse: nulsul. p.p.<br />

Arresgar: hamulau-as. p.a.<br />

Arreciar dolor: dusul. p.a.<br />

Arreciar: bascug; cusug. u.a.z.<br />

Arriba en río: ilaya. p.p.z.<br />

Arriba lo alto: itaas; ibabao. z.<br />

Arrancar clavo: tangso. p.a.z.<br />

Arribar navío: balic. p.a.z.<br />

Arribar con viento: palir. p.a.z.<br />

Arrimarse: irag; oraray. p.c.z.<br />

Arrimar: sair. p.a.<br />

Arrimar: sandig. p.a.z.<br />

Arrimarse por favor: sagsag. p.p.<br />

Arrimo hacer: sagobay. p.c.<br />

Arrimada cosa: duut. p.a.z.<br />

Arrinconarse: sooc. p.p.z.<br />

Arrinconar: sooc. p.p.<br />

Arrobarse: cutang. p.c.<br />

Arrodillarse: lohor. u.a.z.<br />

Arro<strong>de</strong>larse: ca<strong>las</strong>ag. p.p.z.<br />

Arrogante: vi<strong>de</strong> retador.<br />

Arrojar p.p.: pilac; balibag. p.p.<br />

Arrojar arriba: salibongbong. p.p,.


Arrojar <strong>de</strong> alto: holog. p.a.z.<br />

Arrojarse <strong>de</strong> alto: holog. p.a.z.<br />

Arrojarse: sogbo. p.p.z.<br />

Arrojarse: sugba. p.a.z.<br />

Arroyo: sapa. u.a.z.<br />

Arrojar: sag-uli. p.p.z.<br />

Arrollar el viento: tipioc. p.c.z.<br />

Arrollar: locot; balilin. p.p.<br />

Arrostrar: atubangan. p.a.z.<br />

Arrostrar: atubang. p.a.<br />

Arropar: taclap. p.a.z.<br />

Arroz: humay. z.<br />

Arroz, otra especie: ginatos. u.a.z.<br />

Arroz, otra especie: magiloc. p.p.<br />

Arroz, otra especie: masinao. p.p.<br />

Arroz, otra especie: magbalio. p.c.<br />

Arroz, otra especie: calaya. p.c.<br />

Arroz, otra especie: cabelao. p.c.<br />

Arroz, otra especie: tinanmag. p.a.<br />

Arroz, otra especie: tinan-ag. p.a.<br />

Arroz, otra especie: cadimayan. u.a.<br />

Arroz, otra especie: bilibir. u.a.z.<br />

Arroz, otra especie: pongdol. dv.<br />

Arroz, otra especie: tabao. p.c.<br />

Arroz: bolacnaga. u.a.<br />

Arroz: bagonhon. p.p.<br />

Arroz, otra especie: cabanay. p.c.<br />

Arroz: manongbalay. p.c.<br />

Arroz: dinalosan. p.p.<br />

Arroz: calamboganon. p.p.<br />

Arroz: macab-ac. p.p.<br />

Arroz limpio <strong>de</strong> paja: yagasias. p.a.<br />

Arroz añublado: piapi. u.a.<br />

Arroz limpio: bugas. u.a.<br />

Arroz limpio: ahao. p.c.<br />

Arroz quebrado: binlur. p.a.z.<br />

Arroz ver<strong>de</strong>: pilipig. p.p.z.<br />

Arroz tostado: biti. u.a.z.<br />

Arroz cocido: can-un. p.a.z.<br />

Arrugar: culu. d.z.<br />

Arrugarse pellejo: curus. p.a.<br />

Arrugarse: curut; conot. u.a.<br />

Arrugarse: yomyom. p.a.z.<br />

Arrugarse hoja: quibicob. p.p.<br />

Arrullar paloma: agumur. p.p.z.<br />

Arrullar: duyan. p.a.z.<br />

Arrullar niño: bua; eya. p.c.z.<br />

Arrullar niño: uyuguyug. p.p.z.<br />

Arrullar niño: lipay. p.c.z.<br />

Arrumar: dugdug; irug. p.a.<br />

Arte, traza: lalang. u.a.z.<br />

Artejo <strong>de</strong> <strong>de</strong>dos: lauas. u.a.z.<br />

Artesa: pasongan. p.p.z.<br />

Artículo: butang; bolos. p.a.<br />

Artificio: lalang.<br />

Artillería: baril. u.a.z.<br />

Asa: calaptan. p.p.z.<br />

Asa <strong>de</strong> cajón: pacao. p.c.z.<br />

11<br />

A sabiendas: hungur tuyo. p.a.z.<br />

Asador: asalan. p.p.z.<br />

Asadura: tinae. p.p.z.<br />

Asaetear: pana. p.p.z.<br />

Asaltar: salacay. p.c.<br />

Asar: ihao. p.c.z.<br />

Asar en rescoldo: lambon. p.a.z.<br />

Asar en brasas: anag; landag. p.a.<br />

Asar plátanos: gang gang. p.a.z.<br />

Asco tener: higcun. p.a.z. loor.<br />

Asquerosa: mahigcunun. p.p.z.<br />

Ascendientes: binata; guican. p.a.z.<br />

Aseado, pulido: mabirbir. p.p.z.<br />

Asegurar p.p.: tagmay+.<br />

Asemejar: subung; tondoc.<br />

Asentarse: lincor. p.a.z.<br />

Asentar con amo: lincor. p.a.z.<br />

Asentar: dahon. p.a.z.<br />

Asentarse: catin. u.a.<br />

Asentarse: piongco. p.p.<br />

Asentarse heces: lugdang. p.c.z.<br />

Asentar tab<strong>las</strong>: dapar. p.a.z.<br />

Asentarse o escribir: sulat: u.a.z.<br />

Asentarse ave: hugpa. p.a.<br />

Asentarse en árbol: holon. p.a.z.<br />

Asentarse: tongtong. p.a.z.<br />

Asentarse abejas: Tangun. u.a.<br />

Asentarse en rama: taui; taya. p.a.<br />

Asco: birbir. p.a.<br />

Aserrar: lagari. p.p.<br />

Aseverar: matoor. p.p.z.<br />

Así: siling sini; subung sini.<br />

Asido quedar pez: toloy. p.c.z.<br />

Asiento: lingcoran. p.p.<br />

Asiento: langtaran. p.p.z.<br />

Asiento hacer: lugdang. p.c.z.<br />

Asiento <strong>de</strong>l remero: haot. p.a.<br />

Asiento <strong>de</strong> vino: labor. p.a.z.<br />

Así es: amo. u.a. mao.<br />

Asignar: timaan. p.a.z.<br />

Asir: caput. p.a.z.<br />

Asir <strong>de</strong> tener: hauir. p.a.z.<br />

Asir, pren<strong>de</strong>r: dacup. u.a.z.<br />

Asir <strong>de</strong>l bordo: gabang. p.a.<br />

Asir <strong>de</strong> mano o brazo: tuclu. u.a.z.<br />

Asir <strong>de</strong>l pie: bating. p.a.<br />

Asir muchos: tambayong. p.p.z.<br />

Asir dos cosas: laquip. u.a.z.<br />

Asir con dientes: ungut. p.a.z.<br />

Asir <strong>de</strong> brazo: bangca. p.a.<br />

Asir <strong>de</strong> los brazos: socob. p.a.<br />

Asirse buyo: cabon. u.a.<br />

Asir con <strong>de</strong>dos: camlot. p.a.z.<br />

Asistir: atubang. p.p.z.<br />

Asma: hubac; hucab. p.a.<br />

Asolar: laglag; bungcagso. p.a.<br />

A so<strong>las</strong> reñir: ahat. p.a.z.<br />

Asoleada cosa: inarlauan. p.p.z.


Asolearse: napaarlao. p.p.z.<br />

Asolear: cular; calcag. h. p.a.<br />

Asomarse a ventana: tangbu. p.a.z.<br />

Asomarse: gabuy. p.c.<br />

Asomarse a ventana: dungao. p.a.z.<br />

Asomarse: gaua; luag. p.a.<br />

Asomar: tonga. p.c.z.<br />

Asombrar: cugmat; ducla. p.a.<br />

Asombrarse: cugmat. p.a.z.<br />

Aspar: salic. u.a.<br />

Aspar lanza<strong>de</strong>ra: masagapsap; sicoan. p.p.z.<br />

Aspar lanza<strong>de</strong>ra: sicoan. p.p.<br />

Áspera ropa: salapsap. p.p.<br />

Áspera: bangis; balisa. p.p.<br />

Áspera: sicla; inggit. p.a.<br />

Áspera, que raspa: caguis. u.a.z.<br />

Áspera: gasanggasang. u.a.<br />

Áspera: aplur; saplur. p.a.z.<br />

Áspera a labios: to<strong>las</strong>. u.a.z.<br />

Áspera al comer: sagopla. p.p.z.<br />

Ascua: baga. p.a.z.<br />

Ascua hacer: baga. p.a.z.<br />

Astil<strong>las</strong>: sinapsap. p.p.z.<br />

Astil<strong>las</strong>: dinaldag. p.p.<br />

Astillero <strong>de</strong> navío: tocor. p.a.z.<br />

Ast[r]illejos: balatic. p.p.z.<br />

Astrólogo: bitoon. p.a.z.<br />

Astucia: lalang. u.a.z.<br />

Atabal: gimbal. d.<br />

Atabal: calatong.<br />

Atacarse: hinmihigot. p.p.z.<br />

Atado en hablar: dumudumu. p.p.<br />

Atado o haz: vi<strong>de</strong> haz.<br />

Ataduras: gacot; goos. p.a.z.<br />

Atajar río: sagpu. p.a.z.<br />

Atajar: abong; lambay. p.a.<br />

Atajar con razones: sambalac. u.a.<br />

Atajar: lactur. p.p.z.<br />

Atajar: bacay. p.c.<br />

Atalayar: bantay. p.c.<br />

Atañer: vi<strong>de</strong> tungur. p.a.z.<br />

Atañer: labut. p.a.z.<br />

Atar: goos; higot. u.a.z.<br />

Atar con labor: posor. u.a.<br />

Atar <strong>de</strong> dos partes: cotay. p.c.<br />

Atar: bugcus; butuc. u.a.z.<br />

Atar manos: gapos; pogos. p.a.<br />

Atar manos atrás: baclir. p.a.z.<br />

Atar boca <strong>de</strong> cesto: gacot. p.a.z.<br />

Atar cañas <strong>de</strong> balsa: guput. p.a.<br />

Atar cocos: taquin. p.a.z.<br />

Atar hocico: goom. p.a.z.<br />

Ataduras <strong>de</strong> hamaca: bangut. u.a.<br />

Atar navío: habay; gabay. p.c.<br />

Atar batel: taquin. p.a.<br />

Atar el salug: tagic. u.a.z.<br />

Atar cerca: quiliqui. p.p.<br />

Atar palo: gain; gacur. u.a.z.<br />

12<br />

Atarse a la cintura: habac. u.a.<br />

Atar el tapis: hugut. u.a.z.<br />

Atar algo a la carga: Tacboy. p.p.z.<br />

Atar o pegar: tacur. u.a.z.<br />

Atar en paño: poyong. u.a.z.<br />

Atar en paño: potos. u.a.z.<br />

Atascar: goot. p.a.z.; hibon<br />

Ataúd: longon. u.a.z.<br />

Atavío <strong>de</strong> cuerpo: dapat. p.a.z.<br />

Atenacear: quimpit. p.a.z.<br />

Aten<strong>de</strong>r: namati. p.p.z.<br />

Aten<strong>de</strong>r o oír: dungug. p.a.z.<br />

Aten<strong>de</strong>r quieto: inunung. p.p.<br />

Aten<strong>de</strong>r: hibaut. p.p.<br />

Aten<strong>de</strong>r: caham. p.a.; hicap.<br />

Atentar con <strong>de</strong>dos: pisil. u.a.z.<br />

Atentar fruta: pigis. u.a.<br />

Atentar con pie: sirsir. p.a.<br />

Atentar: sagabay. p.c.<br />

Atesar: mucmuc; banal. u.a.<br />

Atesar rellenando: dastuc. p.a.z.<br />

Atestar: dasuc. p.a.z.<br />

Atestiguar: sacsi. p.p.<br />

A tiempo llegar: tabo. p.a.z.<br />

A tiento: capoap; carapcap. p.p.<br />

A tiento: taghap. p.a.; tahap. p.a.<br />

Atinar el camino: toltol. p.a.z.<br />

Atinar o acertar: toon. p.a.z.<br />

Atizar: itong; sognor; gatong. d.<br />

Atizar: songlog. p.c.z.<br />

Atole: lonoc; basabasa. p.p.<br />

Atollar: goot. p.a.; tanlor.<br />

Atormentar: saquet. p.a.z.<br />

Atormentar: labag; ipit. p.a.z.<br />

Atosigar: hilo. z.<br />

Atraer: alam alam. p.a.<br />

Atraer: lumay. p.c.z.<br />

Atraer la leche: gubuc. u.a.<br />

Atragantarse: dulun; duluy. p.a.<br />

Atrición: burhi; calit. u.a.<br />

A traición: burhi; calit. u.a.z.<br />

Atraillar: tang-col; tocog. p.p.<br />

Atrancar: solay. p.c.<br />

Arrancar: baliaut. u.a.z.<br />

Atrancar: baliaut. u.a.<br />

Atrás: saolhi; saolehe. u.a.z.<br />

Atravesada presa: banga. p.p.z.<br />

Atravesar: tala. p.a.<br />

Atravesar zacatal: ducao. p.c.<br />

Atravesado estar: balabag. p.p.z.<br />

Atravesar: acop. p.a.<br />

Atravesar cerro: liquir. p.a.<br />

Atravesar: bactas. p.c.<br />

Atravesar mar o río: taboc. u.a.z.<br />

Atravesarse bocado: dulun. p.a.<br />

Atravesarse bebida: talaboc. p.p.<br />

Atravesarse espina: bucug. u.a.z.<br />

Atreverse: ahas; ahat. p.a.


Atriaca: sumpa. p.a.z.<br />

Atribular: saquet. p.a.z.<br />

Atronar: lisang. p.a.z.<br />

Atropellar: tunub; tapac. p.a.<br />

Atufarse, enojarse: tuya. u.a.z.<br />

Atún pez: alangolan. p.p.<br />

Aturdido: nalisang. p.a.z.<br />

Audiencia: holocmanap. p.z.<br />

Audiencia: holocman. p.p.<br />

Auditorio: angnamati. z.<br />

Ahuyentar: bugao. p.c.z.<br />

Aullar: ungal; oang. p.c.<br />

Aumentar hacienda: tobo. p.a.z.<br />

Aumentar, añadir: dugang. z.<br />

Aumentar ración: laya. p.a.z.<br />

Avenir río: baha. u.a.z.<br />

Avenida pequeña: lanab. u.a.<br />

Avenida: langbas. p.a.<br />

Aventajar, exce<strong>de</strong>r: labi. u.a.z.<br />

Aventajarse: siha. u.a.<br />

Aventar: apayur; paypay. u.a.z.<br />

Aventurado: tubang. p.a.<br />

Aventurado: bara; palar. p.a.<br />

Avergonzar: alo p.a.; ulao.<br />

Averiguar: asoy; sayor. p.a.z.<br />

Averiguar: hiuat. p.a.z.<br />

Averiguar careando: sudia. p.a.z.<br />

A veces hacer algo: ilis. p.a.z.<br />

Aumentar: dacu. u.a.z.<br />

Aumentar: boar; damu. u.a.<br />

Aumento <strong>de</strong> siembra: uya. p.a.<br />

Aún: pa<br />

Aun bien que: sabali. p.c.<br />

Aunque: bisan ano. p.a.<br />

A una hacer: dungan. p.a.z.<br />

A una y otra parte: sa duha caluio. z.<br />

Aunar, unir: usa. u.a.z.<br />

Aunarse todos: Sinpan. p.a.z.<br />

Aunarse para mal: hogop. p.a.<br />

Ausencia: pagcauala. u.a.z.<br />

Autor dueño: tagbuhat. p.p.z.<br />

Avanillo: apayur; paypay. u.a.<br />

Avante: tampioc; somol. D.V.<br />

Avaricia: imut. p.a.<br />

Ave: lamgam; pispis. p.c.h.<br />

Ave <strong>de</strong> rapiña: mananagit. u.a.z.<br />

Avecindarse: banua. p.c.z.<br />

Avecindarse: ayon. p.a.z.<br />

Avisado: inunung. p.p.z.<br />

Avisado: buut. u.a.z.<br />

Avisar, hacer saber: Napahabalo. z.<br />

Avisar, hacer saber: napabalo. z.<br />

Avisar así: pagpahabalo. z.<br />

Avisar o <strong>de</strong>cir: silong. p.a.z.<br />

(H)abía <strong>de</strong> ser: cunta. p.a.; unta.<br />

(H)abía <strong>de</strong> ser: cunta. p.a.<br />

Avivar fuego: siga. p.a.z.<br />

¡Ay!: arug; agugu. u.a.<br />

13<br />

¡Ay o guay has!: abu. u.a.<br />

¡Ay!, admirantis: aba! abao!. p.p.<br />

¡Ay <strong>de</strong> mí!: cailo aco. p.p.<br />

Aya: iloy iloy. p.c.<br />

Ayer: cacolop. p.a.<br />

Ayudar: apin. p.a.<br />

Ayudar: bulig. p.a.<br />

Ayudar: tabang. p.p.; laban. p.a.z.<br />

Ayudar a la vela: sogot. u.a.<br />

Ayudar a red: bayog. u.a.<br />

Ayudar en obra: sogop. p.p.a.<br />

Ayudar en obra: alayon. p.p.<br />

Ayudar en riña: gubuc. p.a.z.<br />

Ayudar a vencer: dagon. p.a.z.<br />

Ayudar a <strong>de</strong>cir: tugda. p.a.<br />

Ayudar a bailana: alabay. u.a.<br />

Ayudar [a] carga[r]: dohol. p.a.z.<br />

Ayudar a <strong>de</strong>scargar: dauat; ubus. u.a.<br />

Ayunar: poasa. p.p.z.<br />

Ayunar por muerte: auut. p.p.<br />

Ayuno estar: nagahayat. u.a.z.<br />

Azada <strong>de</strong> hierro: tagar.u.a.z.<br />

Azada <strong>de</strong> palo: bahar; gahoc.p.c.<br />

Azar: Malaut nga palar. u.a.z.<br />

Azul: vi<strong>de</strong> tinimga. p.p.<br />

B ANTE ALIAS<br />

Baba, babear: lauay. p.c.z.<br />

Bacilar: duhaduha. u.a.z.<br />

Bacín: pamosonan. p.p.z.<br />

Báculo: tongcor; songcor. p.c.z.<br />

Badajear: basal. u.a.z.<br />

Ba<strong>de</strong>a: barir. u.a.<br />

Bagre (v-): tabang cu. p.p.<br />

Bahía (vaia): sogor; looc. p.a.<br />

Bailar trompo: tiog. p.a.<br />

Bailar: sayao; saot. p.c.<br />

Bailar dos: sabay. p.c.z.<br />

Bailar mujer: gubuy; yucbu. p.a.<br />

Bailar la bailana: taluc. u.a.<br />

Baja cosa: hababa. u.a.<br />

Baja tierra, valle: ubus. u.a.z.<br />

Baja estar: ubus. u.a.z.<br />

Baja en calidad: cubus. u.a.z.<br />

Baja o corta: cubus. u.a.z.<br />

Baja voz: hagobhob. p.p.z.<br />

Bajar cabeza: doco tangu. u.a.<br />

Bajar: tugbung; dagondon. p.a.<br />

Bajar generalmente: panaog. u.c.z.<br />

Bajar río: ilig. p.a.z.<br />

Bajar ángel: cunsar. p.a.z.<br />

Bajar los ojos: tamur. p.a.z.<br />

Bajar perro: togpa. p.a.z.<br />

Bajar ave en suelo: hugpa. p.a.<br />

Bajar escurriendo: dalio os-os. p.p.z.<br />

Bajar <strong>de</strong> caballo: lusar.u.a.


Bajar colgada. tonton. p.p.z.<br />

Bajar la vela: lucas. p.a.z.<br />

Bajar vela: landac. p.a.<br />

Bajar árbol: pocan. p.a.z.<br />

Bajar [y] subir o<strong>las</strong>: poar. p.a.<br />

Bajar mar: hunas. u.a.z.<br />

Bajar voz: higauus; hagaohao. p.p.<br />

Bajío: hababas. p.c.z.<br />

Bajo a hondo: ilalum. p.p.z.<br />

Bajo <strong>de</strong> casa: silong. u.a.z.<br />

Bajo entre o<strong>las</strong>: ticumba. u.a.<br />

Bajos con agua: alangan. p.p.<br />

Bala: ponglo; tambilang. p.p.<br />

Baladrear: gasur; sucur. p.a.<br />

Balayos: nigo. p.c.z.<br />

Balayo: italahop. p.a.z.<br />

Balanza <strong>de</strong> coco: paya. u.a.z.<br />

Balancear: quibang quibang. p.p.<br />

Balancear: ling gang. p.a.<br />

Balancear: qui<strong>las</strong>. u.a.z.<br />

Balar, balido: huni. p.a.<br />

Balar: halahala. d.<br />

Balar cervatico: tili. u.a.<br />

Balcón: talangbuan. p.p.z.<br />

Baldado: sampil. p.a.<br />

Bal<strong>de</strong>: timba. p.p.z.<br />

Baldío: uay buhar. p.p.z.<br />

Baldía cosa: ginhiambitan; sangatanan. z.<br />

Ballena: tandayag. p.p.z.<br />

Ballenato: bongan siso. p.p.z.<br />

Ballestón: balatic. p.p.z.<br />

Ballestón <strong>de</strong> ratón: alugpit. p.p.z.<br />

Ballestón para monos: gaua. u.a.<br />

Balsa y hacella: gaquit. p.a.z.<br />

Baluarte: cota. p.a.z.<br />

Bambalearse: soyosoy; duug. p.a.z.<br />

Bambalearse: songloy; sumung. u.a.<br />

Bambalearse cabeza: duug. p.a.z.<br />

Bambalearse casa: tandug. p.a.z.<br />

Bancada <strong>de</strong> navío: loang. p.c.z.<br />

Bancada <strong>de</strong> popa: quigalan. u.a.<br />

Bancada <strong>de</strong> proa: taglauig. p.a.<br />

Banco <strong>de</strong> arena: pasil. u.a.z.<br />

Banco <strong>de</strong> arena: bacolor. p.p.<br />

Banda allen<strong>de</strong> (v-): taboc. u.a.<br />

Bandada (v-): lumayagan. p.a.<br />

Banda gala (v-): banda. p.a.<br />

Banda lado (v-): luyo. p.a.<br />

Ban<strong>de</strong>ra (v-): tong gol. p.c.<br />

Ban<strong>de</strong>ra (v-): casicasi. p.p.z.<br />

Bando, mandato (v-): sogo. p.a.z.<br />

Bando echar (v-): salihog; baliga.<br />

Bañar: digos. p.a.z.<br />

Barandil<strong>las</strong> (v-): calimposo. p.p.<br />

Barata: dile mahal.z.<br />

Barato dar: salap; ua<strong>las</strong>. p.a.<br />

Barba, quijada: sulang. u.a.z.<br />

Barba o bigotes: bungut. p.a.z.<br />

14<br />

Barbar: vi<strong>de</strong> bungut. p.a.z.<br />

Barba bifurcata: bulhay.p.c.<br />

Barba sumida: yacmu. p.a.z.<br />

Barba <strong>de</strong> gallo: pamitay. u.c.z.<br />

Barbas <strong>de</strong> peces: gangao. p.c.<br />

Barbacoa: tapa. u.a.z.<br />

Barbascos para peces: tuba. p.a.z.<br />

Barbacana: vi<strong>de</strong> cerca.<br />

Bárbara persona: buang; pungag.<br />

Barbero: mangangalot. p.p.z.<br />

Barjoleta: puyo. p.a.z.<br />

Barloventear: biloc. p.a.z.<br />

Barniz <strong>de</strong> navío: galagala. p.a.z.<br />

Barniz chalán: dalanang. p.p.z.<br />

Barnizar: buli;bulit. p.a.<br />

Barnizar: capur. p.a.<br />

Baro: baloc. p.a.z.<br />

Barra <strong>de</strong> hierro: baol. p.a.<br />

Barra <strong>de</strong> río: gibuangan. d.z.<br />

Barra <strong>de</strong> plata o oro: tunao. p.c.z.<br />

Barranca: pifong. u.a.<br />

Barranca en río: pangpang. p.a.z.<br />

Barrenar: locop. p.a.z.<br />

Barreno: bilibog. p.p.<br />

Barreño: langa langa. p.p.<br />

Barrer: silhig. p.p.z.<br />

Barrer: sighin. p.a.<br />

Barriga: tian. p.a.z.<br />

Barriga: pos-on. D.V.z.<br />

Barrigadas dar: ayor. u.a.z.<br />

Barrigón: siar. p.c.z.<br />

Barrio: pagmolo. p.p.<br />

Barrio: vi<strong>de</strong> balangay. p.c.<br />

Barro o lodo: lapoc. p.a.z.<br />

Barro <strong>de</strong> cara: ambolong. p.p.<br />

Barruntar: hangup. p.p.<br />

Barruntar: bati. p.a.z.<br />

Basa: bungsar. p.a.<br />

Basta: amoma. p.p.z.<br />

Bastar: sanang. u.a.<br />

Bastante: ayao. p.c.; sarang. u.a.<br />

Bastimento: ginhaua. p.p.z.<br />

Bastimento <strong>de</strong> viaje: balon. p.p.z.<br />

Bastón: tongcor; songcor. p.c.z.<br />

Basura (v-): sagbut. p.p.z.<br />

Basura: sagout; linghur. p.c.<br />

Basura <strong>de</strong> mar: salibug. p.p.<br />

Basura en río: loloc. p.c.<br />

Batea para oro: dulang. p.a.z.<br />

Batel <strong>de</strong> popa: tundaun. p.p.<br />

Batir a<strong>las</strong>: capa capa. u.a.z.<br />

Batir artillería: bung cag. P.a.z.<br />

Batir hoja: batbat. p.a.<br />

Batir huevos: lutic. u.a.<br />

Batir <strong>las</strong> o<strong>las</strong>: dapia. p.c.z.<br />

Batir mezclando: labogay. p.c.<br />

Bausan: langa. p.a.<br />

Bautizar: buñag. p.a.z.


Bazo: bagu. u.a.z.<br />

Bazucar: sipoc; sino. u.a.<br />

Beber: inum. p.a.z.<br />

Beber, dar vez: tagay. p.c.z.<br />

Beber animal: laclac. p.p.<br />

Beber aves: suyup; tolos. b. u.a.<br />

Beber a bruces: suyup. u.a.z.<br />

Beber a porfía: bacayao. p.p.<br />

Beber con sag-ub: ong ong. D. V.z.<br />

Beber dos: itib. p.a.<br />

Befa hacer: yamir. D.V.z.<br />

Beber mucho: yumyum. p.a.<br />

Beber pitarrilla: hirup. h.p.a.<br />

Belorta: piquir. u.a.z.<br />

Belorta: bangco<strong>las</strong>. u.a.<br />

Bellaco (v-): vi<strong>de</strong> samoc; dahuc. d.<br />

Bellaco (v-): pintas; tamla. p.a.<br />

Bellaco, malo (v-): maraut. p.p.z.<br />

Bella cosa: vi<strong>de</strong> hermosa.z.<br />

Bellota (v-): bonga; libacao. p.c.<br />

Ben<strong>de</strong>cir: dalangin. p.a.z.<br />

Bendita cosa: bendita.z.<br />

Beneficiar palmas: sang-gut. p.a.<br />

Beneficio o dádiva: hatag. p.a.z.<br />

Benigno: punggur; ambolong. p.p.<br />

Benigno, vejiga: libotog. p.p.<br />

Berengena (v-): talong. u.a.z.<br />

Bermejo: bulagao. p.c.z.<br />

Bermellón: sibucao; lino. u.a.<br />

Berraco (v-): butacal. p.p.z.<br />

Berr[e]ndo animal: igal. p.a.<br />

Besar: haluc. d.z.<br />

Bestia: utananap. u.a.z.<br />

Betún, betunar: capur. p.a.<br />

Bejuco (-x-): ouay. u.a.z.<br />

Becerrito: nati. u.a.<br />

Bien es o está: maayona. z.<br />

Bien nombre: caayo. p.p.z.<br />

Bien hacer: nacaayo. p.p.z.<br />

Bienes: caayohan. p.p.z.<br />

Bien poner: napahagayon. z.<br />

Bien hacer: lolot. p.a.z.<br />

Bienhechor: utalolot. p.a.z.<br />

Bien hecha persona: baihon. p.a.z.<br />

Bien quiero: hirop. u.a.<br />

Bilma: tampul. p.a.<br />

Bisabuelo: apo. p.a.z.<br />

Bisojo (vis-): libat. u.a.z.<br />

Bisoño (vis-): bago. p.a.z.<br />

Bisoño en mar (vis-): basbasun. pp.<br />

Bizarro (viz-): baihon; dayan. p.a.z.<br />

Bizco (v-): lising; libat. u.a.<br />

Bizco (v-): vi<strong>de</strong> manoc. u.a.z.<br />

Biznieto: apo; satohor. u.a.z.<br />

Blanca cosa: tagili. D.V.<br />

Blanco a que se tira: patigo. p.a.<br />

Blanco, blancura: poti.z.<br />

Blanco, no pintado: palao. p.c.<br />

15<br />

Blanco animal: ugis. u.a.z.<br />

Blanco <strong>de</strong> ojo: langit langit. p.p.z.<br />

Blanco <strong>de</strong> uña: tamartamar. p.p.<br />

Blanda: lomo. u.a.<br />

Blanda: yucyuc. p.a.<br />

Blanda arena: haboc. p.a.<br />

Blanda como postema: hanac. p.a.<br />

Blanda cosa: homoc; lubay. p.c.<br />

Blan<strong>de</strong>able: pigao; lobor. p.a.<br />

Blan<strong>de</strong>ar casa: utarutar. u.a.<br />

Blan<strong>de</strong>ar palo: buyoc. p.a.z.<br />

Blanquisco: duas. u.a.z.<br />

B<strong>las</strong>femar: daut; buyayao. p.p.<br />

B<strong>las</strong>onar: dangin. p.a.z.<br />

Bobear: hurung. u.a.z.<br />

Bobo: borong. u.a.z.<br />

Boca, en general: baba. D.V.z.<br />

Boca abajo: yaub. u.a.z.<br />

Boca abajo tendido: dapa. u.a.z.<br />

Boca arriba: hayang. p.a.z.<br />

Boca arriba tendido: holos. p.a.<br />

Boca <strong>de</strong> corral: ngangaan. u.a.<br />

Boca <strong>de</strong> estómago: solocsoloc. p.a.z.<br />

Boca <strong>de</strong> hueco: bingit. u.a.<br />

Boca <strong>de</strong> largar: singi; sipi. u.a.<br />

Boca <strong>de</strong> lazo: laang. p.a.z.<br />

Boca <strong>de</strong> pozo: liab. p.a.z.<br />

Boca <strong>de</strong> río: giboang. p.c.z.<br />

Boca <strong>de</strong> sacabuche: sanagbu. p.p.<br />

Bocado: hungit. p.a.z.<br />

Boca mordiendo: angcab. p.a.z.<br />

Bocanada <strong>de</strong> viento: bosoboso. p.p.<br />

Boca recogida: himus. p.p.<br />

Boca tuerta: hiuit quiuit. u.a.<br />

Bozal, torpe: bimal. p.c.<br />

Bochorno: alanga ang. p.p.<br />

Bodas: Pagpangasava. p.p.z.<br />

Bodoque: Songlo. p.p.<br />

Bofes: baga. p.a.z.<br />

Bofetón dar: tampa sagpa. p.a.<br />

Bofetón dar: picpic. u.a.z.<br />

Bogar: vi<strong>de</strong> remar. p.c.<br />

Boya: patao. p.c.z.<br />

Boyante navío: lutao. u.c.z.<br />

Bola: bola.z.<br />

Bolina, bolinear: biloc. p.a.z.<br />

Bolina boral: sondong. p.a.z.<br />

Bolsa: puyopuyo. p.p.z.<br />

Bolsa <strong>de</strong>l habacan: bingquiz. p.a.<br />

Bolsa <strong>de</strong> pesas: caray. p.c.<br />

Bolsas: pantog. u.a.z.<br />

Bomba: hinubigan. p.p.z.<br />

Bonanza: linao. p.c.z.<br />

Bondad: caayo. p.p.z.<br />

Bonete: calo. p.a.z.<br />

Bonita cosa: maayo ayo. p.p.z.<br />

Boñiga: tae. p.a.<br />

Boquear: tinga; hiyangu. u.a.


Borbolleta: bola. u.a.z.<br />

Borbollón: boang boang. p.p.<br />

Borbollón, chorro: bundauog. p.c.<br />

Bordar: liloc; badlis. u.a.z.<br />

Bordo <strong>de</strong> navío: dalili. p.p.z.<br />

Bordo <strong>de</strong> ropa: sirsir. p.a.z.<br />

Bordo <strong>de</strong> vaso: ngilit. p.a.z.<br />

Bordón traer: songcor. p.c.z.<br />

Borla: pamalompong. u.c.<br />

Borla <strong>de</strong>l cris: culili. p.p.z.<br />

Borona: daua. p.a.z.<br />

Borujo: ubas. p.a.<br />

Borujo <strong>de</strong> pangasi: basi. u.a.<br />

Borracho: mahurubgun. p.p.z.<br />

Borracho estar: hubug. d.z.<br />

Borrar: para; panas. p.p.<br />

Borrar: hibon. p.a.z.<br />

Borrasca: onos. u.a.z.<br />

Borrón, borrar: dagta. p.a.<br />

Bosar la leche: dul-ay. p.c.z.<br />

Bostezar, bostezo: lagbag. n.a.<br />

Bota, herramienta: habul. p.a.z.<br />

Bota, punta: sumpu. u.a.z.<br />

Bota, punta: sang sang. p.p.z.<br />

Bota, punta: omol. p.a.<br />

Bota, punta: donpol. p.a.z.<br />

Botar el navío: tolac. p.a.z.<br />

Botar el navío: tucun. u.a.z.<br />

Botar navío: tolor. p.a.z.<br />

Bote <strong>de</strong> pelota: ompoc. u.a.z.<br />

Botijones: tibor. u.a.z.<br />

Botijue<strong>las</strong>: tuytuy. p.c.z.<br />

Botón, botones: (?) z.<br />

Botón corredizo: potic. u.a.z.<br />

Botón <strong>de</strong> flor: potot. p.a.z.<br />

Botón <strong>de</strong> fuego: paso. p.a.z.<br />

Botón <strong>de</strong> lo que brota: bocol. u.a.<br />

Bracear (-z-): hayon. u.a.z.<br />

Bracear (-z-): quiay quiay. p.c.z.<br />

Bracear (-z-) andando: cauay. p.p.<br />

Bracear, tirar: habiug. p.c.<br />

Bragado: cambang. p.a.z.<br />

Braguero: bahag. u.a.z.<br />

Braguero manta: tampi. u.a.z.<br />

Bramar cervatico: tili. u.a.<br />

Bramar vaca: gaab. p.a.z.<br />

Bramar viento: dagohong. p.p.z.<br />

Brasa hacer: baga. p.a.z.<br />

Brasa coger: cac-ha. p.a.z.<br />

Brasero: bagahan; cacahan. p.a.z.<br />

Brasero: calan. u.a.z.<br />

Brasil: sibucao. p.c.z.<br />

Braza: dupa. p.a.z.<br />

Braza: licus. p.a.z.<br />

Braza <strong>de</strong> antena: cuilao. p.c.<br />

Brazo: murcon. p.a.z.<br />

Brazo <strong>de</strong> río: sanga. u.a.z.<br />

Brazos <strong>de</strong> peso: binaybinay. p.c.<br />

16<br />

Brazos [<strong>de</strong>] alacrán: cagat. p.a.<br />

Brazos <strong>de</strong> pulpo: gauay. p.c.<br />

Brazudo: butcunan. p.p.z.<br />

Brava: ila; ilahas. p.p.z.<br />

Bravatas: gasur. p.a.; sucur. p.a.<br />

Bravo: bangis. u.a.<br />

Brea: salong. p.c.z.<br />

Brea blanca: lunay. p.c.z.<br />

Brear: buli; bulic. p.a.<br />

Bretón: sarinsing. p.p.z.<br />

Breve, presto: dali; dagmir. p.a.z.<br />

Breve plática: lactur. p.p.z.<br />

Brevedad: lacturan. p.p.z.<br />

Brillar: vi<strong>de</strong> relucir.<br />

Brincar: sarsar. p.a.; lucso.<br />

Brincar: ambac ambac. p.p.z.<br />

Brincar así: sayao; uyaruyar. p.p.<br />

Brincar niño: ababaqua. p.c.<br />

Brindar: pana. p.a.; salabar. p.p.<br />

Brindar: alap. p.a.; gasa. p.a.<br />

Brío, apremio: sugus. p.a.z.<br />

Brioso, mandador: sugus. p.p.z.<br />

Brisa (-ç-): vi<strong>de</strong> viento.<br />

Brizna: vi<strong>de</strong> bignit. p.a.<br />

Brizna, parte: quibit. p.a.<br />

Brocal <strong>de</strong> hoja: balangbang. p.p.<br />

Broches <strong>de</strong> oro: gansing. u.a.<br />

Broma: tamiloc. p.p.z.<br />

Bronce: tumbaga. p.p.z.<br />

Broquel: ca<strong>las</strong>ag. p.p.z.<br />

Brotar: giliu. p.c.<br />

Brotar: guruc; tobo. p.a.<br />

Brotar: orlot. u.a.z.<br />

Brotar o nacer: tuluc. p.a.z.<br />

Brotar hijo <strong>de</strong> caña: borlo. p.a.<br />

Brotar renuevo: salingsing. p.p.z.<br />

Brotar tallo: tugbu. p.p.<br />

Brumar: daog; datog. p.a.z.<br />

Bruñir mantas: bunal. p.a.z.<br />

Bruñir paño: bulalo. p.p.z.<br />

Brujo (-x-): aloc; asuang. u.a.<br />

Bruto: mananap. u.a.z.<br />

Bubas: bangtas. p.a.<br />

Bubas, pocas: tabucao. u.a.<br />

Bucear: salum. z.<br />

Buche: tongol. p.a.z.<br />

Buche <strong>de</strong> ave: balonbalonan. p.p.<br />

Buena cosa: maayo. p.a.z.<br />

Búfalo: carabao. p.a.z.<br />

Bufar: posnga. p.a.z.<br />

Búho o lechuza: bucao. p.c.z.<br />

Bullirse: giho; lihoc. p.a.h.<br />

Bullirse gusanos: hiual. p.a.z.<br />

Burbuja: bola. u.a.<br />

Burlar: ya-oya-o; tiao. p.c.z.<br />

Burlar: yam-ir; ngiao. p.c.<br />

Burla hacer: suliga. p.p.<br />

Burlar remedando: ogiat. p.c.


Burlar, escarnecer: yubit. p.a.z.<br />

Burlar jugando: halug. d.z.<br />

Burujón en tierra: halocab. p.a.<br />

Buscar: quita; sagap. p.a..h.<br />

Buscar al tiento: cahain. p.a.<br />

Buscar por rastro: asoy; osoy. p.c.<br />

Buscar así: sugmac. p.a.<br />

Buscar, tomar fuego: bugcat. p.a.z.<br />

Buscar sementera: tala. p.a.z.<br />

Butrón gran<strong>de</strong>: bobo; boliar. p.p.<br />

Butrón pequeño: taon. p.a.<br />

Buyo: buyo. p.a.z.<br />

Bujeta (-x-): lalanhan. p.p.z.<br />

Bujeta (-x-) <strong>de</strong> algalia: suyan. p.a.<br />

C ANTE ALIAS<br />

Cabal: tuman. p.p.z.<br />

Cabal: tacus; sarang. u.a.<br />

Cabal en peso: sungcar. p.a.z.<br />

Cabal: ayao. p.c.z.<br />

Cabeza: olo. p.a.z.<br />

Cabeza <strong>de</strong> genital: omor. p.a.<br />

Cabeza <strong>de</strong> tronco: pono. p.a.<br />

Cabeza: panganauay. p.c.z.<br />

Cabeza a palo: taclu. p.a.<br />

Cabeza abajo: toar. p.a.z.<br />

Cabezadas dar: toctoc. u.a.<br />

Cabecear (-z-): doca; tocamo. u.a.<br />

Cabecear (-z-) negando: lungu. p.a.z.<br />

Cabecera: vi<strong>de</strong> olo. p.a.z.<br />

Cabello: bohoc. u.a.z.<br />

Cabello plano: tunhay. p.a.z.<br />

Cabello crespo: culung. u.a.z.<br />

Caber: sarang. u.a.z.<br />

Caber al justo: igo. p.a.z.<br />

Caberle: tungur. u.a.<br />

Cabizbajo: doco. u.a.z.<br />

Cabizbajo: dungas. p.a.z.<br />

Cable: lauig. u.a.z.<br />

Cable <strong>de</strong> bejucos: dandan. p.a.<br />

Cable <strong>de</strong> popa: buli buli. p.p.<br />

Cabo <strong>de</strong> cuchillo: polo. p.p.<br />

Cabo <strong>de</strong> can<strong>de</strong>la: opos. p.p.<br />

Cabo <strong>de</strong> palo: pono. p.a.<br />

Cabo: dolho. p.a.<br />

Cabra: canding. u.a.z.<br />

Cabril<strong>las</strong>, o<strong>las</strong>: dasi. u.a.<br />

Cabrio<strong>las</strong>: sarsar. u.a.<br />

Cabrito: nati. u.a.z.<br />

Cabrón: lambayan. p.a.z.<br />

Cacarear, cacar: putac. u.a.z.<br />

Cazable: unao. p.c.z.<br />

Cazador perro: mangtas. u.c.z.<br />

Cazar: vi<strong>de</strong> ayam. p.a.z.<br />

Cazar con re<strong>de</strong>s: batung. p.c.z.<br />

Cazar [con] ballestón: balatic. p.p.z.<br />

Cazar con liga: polor. p.p.<br />

17<br />

Cachorro: iro; tio. u.a.<br />

Cachonda: igal; quipal. p.a.<br />

Cada día: arlao arlao. p.c.z.<br />

Cada uno: vi<strong>de</strong> tagra. z.<br />

Ca<strong>de</strong>na: talicala. p.p.z.<br />

Ca<strong>de</strong>ra: balicauang. p.p.z.<br />

Ca<strong>de</strong>ra: balat-ang. p.p.z.<br />

Cadillos: ducut. p.a.z.<br />

Caduco: ulianun. p.p.<br />

Caer: holog. p.a. ubi plura[l] (?).<br />

Caer <strong>de</strong> hocico: dagpa. p.p.z.<br />

Caer <strong>de</strong> manos: sucamang. p.p.z.<br />

Caer <strong>de</strong> espaldas: hayang. p.a.z.<br />

Caer <strong>de</strong> otro modo: ticuang. p.a.z.<br />

Caer lo enhiesto: pocan. p.a.z.<br />

Caer <strong>de</strong> pies: bolhog. p.a.z.<br />

Caer lo <strong>de</strong> encima: palin. u.a.z.<br />

Caerse carga: bolagsac. p.p.z.<br />

Caérsele: butauan. p.p.<br />

Caerse: dingding; sucab; gapi. d.<br />

Caerse la pluma: dolo. p.a.z.<br />

Caerse el caballo. anot. p.a.<br />

Caerse fruta: polac. p.a.z.<br />

Caerse: nabuilao. p.c.<br />

Caer en peligro: tabo. u.a.<br />

Caer agua: avac. p.a.<br />

Caerse hoja agostada: data. u.a.z.<br />

Caerse postilla: bacbac. p.a.z.<br />

Caer en poso: tibsoc. p.a.<br />

Caer en falta: utoao. p.c.<br />

Caer el sol: hagmoc. p.a.<br />

Caerse ala: lay lay. p.c.<br />

Caer los <strong>de</strong> un lado: pa<strong>las</strong>. p.c.<br />

Cagada: tae. p.a.z.<br />

Cagar: caoolo; pasmos-on. p.a.<br />

Cagadura: tubul. u. a z.<br />

Cagada <strong>de</strong> niño: camandag. u.a.z.<br />

Cagada <strong>de</strong> niño: igit. u.a.z.<br />

Cagada <strong>de</strong> ratón: iti. u.a.z.<br />

Cagarruta: igot. p.a.<br />

Cagar <strong>las</strong> bragas: lopot. p.a.<br />

Caimán: buaya. p.p.z.<br />

Caimán: balangytao. p.c.z.<br />

Cal: apog. p.a.z.<br />

Cal mal cocida: bagangbang. p.p.<br />

Calabazas: tabiayong. p.p.z.<br />

Calabacil<strong>las</strong>: aboba. p.p.<br />

Calavera: olo; saminatay. z.<br />

Calafatear: dutdut. p.a.z.<br />

Calambre: quimay.p.c.z.<br />

Calar lo líquido: hunub. u.a.z.<br />

Calcañar: ticur; bool. u.ah.<br />

Calzada: quinocotaan. z.<br />

Calzarse: hocas. p.a.z.<br />

Calzar zapato: soob. u.a.z.<br />

Calzar hacha: suun. p.a.z.<br />

Cal<strong>de</strong>ar, pelar: dilua. p.c.<br />

Cal<strong>de</strong>ra: cava; daloasi. p.p.


Cal<strong>de</strong>ro: timba. p.p.<br />

Caldo: sabao; tasic. h.p.a.<br />

Calentar: init. p.a.z.<br />

Calentarse a fuego: dang dang. p.a.z.<br />

Calentar: dang gas; panalang. p.p.z.<br />

Calentar hoja: laub. p.a.<br />

Calentar morisqueta: calo calo. p.p.<br />

Calentura: hilanat. p.p.z.<br />

Calentura con frío: taquig. u.a.z.<br />

Calentura quitarse: houas. p.c.z.<br />

Caliente: mainit. p.p.z.<br />

Callar: hipas; hilum. p.a.<br />

Callar y callado: utumu. p.a.<br />

Callar, encubrir: lilong. p.a.<br />

Callado: mapuyo. p.p.z.<br />

Calle: lansangan. p.p.<br />

Calle o camino: dalan. p.a.z.<br />

Callo: cobal; lupac. p.a.<br />

Calmar, calma: linao. p.c.z.<br />

Calor: init. p.a.z.<br />

Calor <strong>de</strong>l fuego: danggas. p.a.z.<br />

Calosfrío: halomhom. p.p.z.<br />

Calva, calvo: upao. p.c.z.<br />

Cama o catre: bangcaso. p.p.<br />

Cama <strong>de</strong> puerco: dogmon. p.a.z.<br />

Camada <strong>de</strong> pollos: anac. p.a.z.<br />

Cmar: vi<strong>de</strong> cagada (?).<br />

Cámaras tener: caolo. p.p.z.<br />

Cámara o aposento: sulur. u.a.z.<br />

Camarada: abian; upur. u.a.<br />

Camarín: camalig. p.a.z.<br />

Camarones <strong>de</strong> mar: hipon. p.a.z.<br />

Camarones <strong>de</strong> río: olang. et a.u.a.z.<br />

Camainar: lacar; panao.h.p.c.<br />

Camino abierto: sangcar.u.a.<br />

Camino, calle: dalan. p.a.z.<br />

Camotes: ubi; gabi. u.a.z.<br />

Campana: linganay. p.p.z.<br />

Campanas: agung. et. a.p.p.z.<br />

Campanil<strong>las</strong>: bola; tilaoc. p.p.<br />

Campo: datag. p.a.; datagun. pp.z.<br />

Campo: banua. p.c.z.<br />

Campo, vega: patac. p.a.z.<br />

Canal en ma<strong>de</strong>ro: lugi. p.c.<br />

Canal o reguera: silog. p.a.<br />

Canal: dapit. p.a.<br />

Canal en río: ilog. p.a.z.<br />

Canal en mar: bungalo. p.p.<br />

Canalado ma<strong>de</strong>ro: bacalan. u.a.<br />

Canas, cano: uban. p.p.z.<br />

Cáncer (canzer): cagao. p.c.z.<br />

Canela: utana. p.a.z.<br />

Cangrejo: alimango. p.a.z.<br />

Cangrejos: casag; bacoayan. etc.<br />

Canilla: vi<strong>de</strong> tol-an. p.a.z.<br />

Cansarse, cansar: burlay. p.c.z.<br />

Cansarse: guol. p.a.z.<br />

Cansarse el que nada: capoy. p.c.z.<br />

18<br />

Cansar <strong>de</strong> hablar: yampa. p.a.<br />

Cansarse: lang-cag. p.a.<br />

Cansarse: hauus. p.a.<br />

Cantar: ambahan. p.p.<br />

Cantar <strong>de</strong> boga: hulu. p.a.<br />

Cantar en boga: sabi. p.a.<br />

Cantar con tesón: hucay. p.c.<br />

Cantar a la boga: batbat. p.a.z.<br />

Cantar exequias: canugon. p.p.<br />

Cantar, llorar: bagao. p.c.<br />

Cantar a vez: huni.<br />

Cantar gallo: talaoc. p.c.z.<br />

Cantar lechuza: cao cao. p.c.<br />

Cantar limocon: culu culu. p.a.<br />

Cantarillo: tibor. u.a.z.<br />

Cántaro: banga. p.a.z.<br />

Cantera: vi<strong>de</strong> tubag. u.a.z<br />

Cantidad: vi<strong>de</strong> caracu. u.a.z.<br />

Canto <strong>de</strong> piedra: bato. u.a.z.<br />

Caña: cavayan; patibongon. u.a.<br />

Cañas: dalosan. p.p.; bagacay. p.p.<br />

Caña que brota: tangbo. p.a.z.<br />

Caña <strong>de</strong>lgada: ha<strong>las</strong>amun. p.a.z.<br />

Caña entera: layo; bolos. u.a.<br />

Caña poco hueca: piongan. p.p.z.<br />

Caña maciza: libon. p.a.z.<br />

Caña dulce: tubo. u.a.z.<br />

Caña maciza: balocaui. p.p.z.<br />

Caña <strong>de</strong> arroz: dagami. p.p.z.<br />

Caña <strong>de</strong>l timón: caling. u.a.z.<br />

Caña <strong>de</strong> nipa: pauur. p.p.z.<br />

Caña fístola: balayong: p.p.<br />

Caña vieja: balbag. u.a.<br />

Caña <strong>de</strong> pescar: balaugan. p.c.<br />

Caña para cortar: layi. u.a.z.<br />

Cáñamo: lanot. p.a.z.<br />

Cañizo: siclat. z.<br />

Cañizo: langcapan; papag. p.p.z.<br />

Cañizo <strong>de</strong> bolos: amatong. p.p.<br />

Cañón <strong>de</strong> pluma: bolbol. p.a.z.<br />

Cañón <strong>de</strong> fuelles: pamuryong. p.p.<br />

Caño <strong>de</strong> orina: ilihan. p.p.z.<br />

Cañuela: coging. l. cogit. u.a.<br />

Cañue<strong>las</strong>: lipac. u.a.z.<br />

Cañue<strong>las</strong> <strong>de</strong> ponot: lag-i. u.a.z.<br />

Cañue<strong>las</strong> <strong>de</strong> ponot: to<strong>las</strong>oc. p.c.z.<br />

Cañutillo: lalacpun. p.p.<br />

Cañuto: pasoc. u.a.<br />

Cañutos con tapón: luca. u.a.<br />

Cañuto: ginlayon. p.p.<br />

Cañuto <strong>de</strong> pangasi: ha<strong>las</strong>am. u.a.z.<br />

Cañuto <strong>de</strong> agua: galung. u.a.<br />

Cañuto <strong>de</strong> cal: atagan. u.a.<br />

Cañuto fuelle: tayhup. u.a.z.<br />

Cañuto <strong>de</strong> tuba: salor. u.a.z.<br />

Cañuto: buli; loco. p.a.z.<br />

Capacho: andolan. p.p.<br />

Capitán: el mismo.


Capítulo: bolos. u.a.z.<br />

Capón: minibotoan. p.p.z.<br />

Capullo: alucaba. u.a.z.<br />

Capullo en botón: potot. p.a.z.<br />

Cara: nauung; guya. u.a.<br />

Caracoles <strong>de</strong> mar: lagang. u.a.z.<br />

Carbón, hacello: uling. p.a.z.<br />

Carcaj: talangan. p.p.<br />

Carcajadas: halacahac. p.p.<br />

Carcoma: bocboc. p.a.z.<br />

Carcomer: bocboc. p.a.z.<br />

Cárcel: bilangoan. p.p.z.<br />

Carcelaje: tang tang. u.a.z.<br />

Car<strong>de</strong>nal: labur. u.a.z.<br />

Cardo: catang catang. p.p.<br />

Cardume: pondoc. p.a.z.<br />

Carearse: sudia. p.p.z.<br />

Carecer: uala. u.a.; ualaay. p.c.<br />

Carestía: mahal. u.a.z.<br />

Carestía: vi<strong>de</strong> bili. u.a.z.<br />

Carga: dala. u.a.<br />

Cargar a otro: dohol. p.a.z.<br />

Cargar a cuestas: baba. D.V.z.<br />

Cargar al hombro: pas-an. D.V.z.<br />

Cargar persona: osong. p.a.<br />

Cargar en la cabeza: locdo. p.a.z.<br />

Cargar navío: lolan. p.a.z.<br />

Cargado, sumido: labo. p.a.<br />

Cargado <strong>de</strong> proa: sucmur. p.p.<br />

Cargado <strong>de</strong> popa: ugsang. p.p.<br />

Cargar carne salada: daog. p.a.z.<br />

Cargada persona: bug-at. p.a.z.<br />

Cargo: catungdanan. p.p.z.<br />

Caricia: hailo. p.a.z.<br />

Caricia: ogay. p.p.z.<br />

Caridad: paghigugma. p.p.z.<br />

Caritativo: malolot. p.p.z.<br />

Carlear: hagac; hacal. p.a.<br />

Carmenar: notnot; dotdot. p.a.<br />

Carnaza <strong>de</strong> árbol: alamay. p.c.<br />

Carne generalmente: onor. u.a.z.<br />

Carnuda cosa: maonor. p.p.z.<br />

Carne fresca: lab-as. p.p.z.<br />

Carne <strong>de</strong> coco: calocohon. p.a.z.<br />

Carne <strong>de</strong> coco: lugit. p.a.z.<br />

Caro: mahal. u.a.z.<br />

Carpintero: panday. p.c.z.<br />

Carraspera: asgar. p.a.<br />

Carrera: pagdalagan. p.p.z.<br />

Carrera en red: batasan. p.p.z.<br />

Carreta: garingan. p.p.z.<br />

Carrillo <strong>de</strong> polea: golong. u.a.z.<br />

Carrillo: apapangig. p.p.z.<br />

Carrizos: tigbao; tulibao. p.c.<br />

Carro: galingan. p.p.z.<br />

Carta: sulat. u.a.z.<br />

Cartón: alolong. p.p.<br />

Casa y hacella: balay. p.p.z.<br />

19<br />

Casilla: balaybalay. p.p.z.<br />

Casado: mino. p.a.z.<br />

Casarse varón: asaua. p.a.z.<br />

Casarse mujer: bana. p.p.z.<br />

Casarse con segunda: sandil. u.a.z.<br />

Casarse amancebados: cubut. p.a.z.<br />

Casarse en otro pueblo: tuyo. p.a.z.<br />

Casarse ellos: topo. p.a.z.<br />

Casar a los niños: hucut. u.a.z.<br />

Casados un par: asaua. p.a.z.<br />

Casamentero: cagón. p.a.z.<br />

Casamiento celebrar: hungao. pc.z.<br />

Casar caña, etc: basag. p.a.<br />

Cascadalosa: balana. z.<br />

Cáscara <strong>de</strong> arroz: tahup. p.a.z.<br />

Cáscara <strong>de</strong> fruta: panit. p.a.z.<br />

Cáscara <strong>de</strong> coco: bonot. u.a.z.<br />

Cascarón: pinus-an. p.p.z.<br />

Cascabel: golong golong. p.a.z.<br />

Casco <strong>de</strong> coco: bagol. u.a.z.<br />

Casco <strong>de</strong> cabeza: bagol bagol. p.a.z.<br />

Casco quebrado: bica. p.p.z.<br />

Casco, pedazo: tipic. u.a.z.<br />

Casil<strong>las</strong> <strong>de</strong> abejas: gahang. u.a.<br />

Caso hacer: tahor; taha. p.a.z.<br />

Caspa: aricdic; daqui. u.a.<br />

Casta: vi<strong>de</strong> gican. p.a.z.<br />

Casta cosa: vi<strong>de</strong> olay. p.c.z.<br />

Castaña: cagay. p.c.z.<br />

Castañeta <strong>de</strong> boca: taclap. p.a.<br />

Castañetear: ligatoc. p.p.<br />

Castigar: saquet. p.a.z.<br />

Castigar: onong. u.a.z.<br />

Castigar, vengar: balus. p.a.z.<br />

Castigar Dios: baliu. p.c.z.<br />

Castigar Dios: molay; tuyao. pc.<br />

Catarata: bulug; cugita. p.p.z.<br />

Catarata nube: colap.z.<br />

Catarro: obo. p.a.z.<br />

Catarro: sip-on. u.a.z.<br />

Cataviento: casi casi. p.p.z.<br />

Catequizar: nagatoon. p.p.z.<br />

Catecúmeno: napabañuag.<br />

Catorce: napolo cag opat. z.<br />

Caudal, trato: calacal. p.p.<br />

Caudal: pohonan. p.p.z.<br />

Caudillo <strong>de</strong> navío: tomoay. p.p.<br />

Caudillo así: bolor. p.a.<br />

Caudillo, cabeza: olo. p.a.z.<br />

Caudillo mayor: pono. p.a.z.<br />

Cautela: andam. p.a.z.<br />

Cautela: pagsoab; luib. u.a.<br />

Cauteloso: soab; luib. u.a.<br />

Cauterizar: paso. p.p.z.<br />

Cautivar y cautivo: bihag. p.a.z.<br />

Cava, foso: cot cot. u.a.z.<br />

Cabalgar (-v-): saca. u.a.z.<br />

Caballa pez (-v-): agumaa. p.p.z.


Caballete <strong>de</strong> ave (-v-): cagubcub. p.p.<br />

Caballete <strong>de</strong> tijeras (-v-): daog. p.a.z.<br />

Caballete <strong>de</strong> casa (-v-): bobong. p.a.z.<br />

Cavar: bac-ar; bugual. p.c.<br />

Cavar: cotcot; caycay. p.c.z.<br />

Caverna: tangub. u.a.z.<br />

Caja redonda: bohon bohon. p.p.<br />

Caja larga: sorong sorong. u.c.<br />

Cajones: honos honos. p.p.z.<br />

Cazcarrias: igit. u.a.z.<br />

Clamar por favor: alaba. p.a.<br />

Clara noche: sanaao. p.c.z.<br />

Clara <strong>de</strong> huevo: langit langit. pp.z.<br />

Clara agua: tin-ao. p.c.z.<br />

Clara lucía: sinao. p.c.z.<br />

Clara con luz: paua. p.a.<br />

Clara palabra: sayon. p.a.z.<br />

Claro, patente: dayag. u.a.z.<br />

Claro sonido: tonog. u.a.z.<br />

Claro: salumsum. p.c.<br />

Claro, poco: utapava. pp.<br />

Clavar: lansang. p.a.z.<br />

Clavar punta: suclat. u.a.<br />

Clavija: lubagun; lisoon. p.p.z.<br />

Clavito: bansil. p.a.z.<br />

Clavito <strong>de</strong> caña: totoc. u.a.<br />

Clavo <strong>de</strong> hierro: lansang. p.a.z.<br />

Clavo <strong>de</strong>l pie: lobot. p.c.<br />

Clavo <strong>de</strong> comer: sanqui. p.a.<br />

Clavo tachonar: posar. u.a.<br />

Clima: banoa. p..c.z.<br />

Cloquear: cotoc cotoc. u.a.z.<br />

Clueca: lumlum. p.p.z.<br />

Covacha (-b-): siclub; sicub. p.a.<br />

Cobar<strong>de</strong>, cobardía: talao. p.a.z.<br />

Cobertera: taclub. p.a.z.<br />

Cobertor: tabon. u.a.z.<br />

Cobrar: socot. p.c.<br />

Cobrar salario: sohol. p.a.z.<br />

Cobrar tributo: buhis. u.a.z.<br />

Cobrar <strong>de</strong> esclavo: dagupan. p.a.<br />

Cobrar resto: hingayao. p.a.<br />

Cobrar <strong>de</strong>rrama: amot. z.<br />

Cobrar: hinguli; huinguli.<br />

Cobrar <strong>de</strong>l hijo: lipot. z.<br />

Cobre: tumbaga. z.<br />

Cocar el mono: acla.<br />

¡Cocha ahí!: busa. u.a.z.<br />

Coco <strong>de</strong> palma: lubi. p.c.z.<br />

Cocos pequeños: pilipug. p.p.z.<br />

Cocos, otros: coyamamis. p.p.z.<br />

Coco enano: potpot. p.a.z.<br />

Coco <strong>de</strong> bonot: lubacan. u.a.z.<br />

Coco para beber: hongot. p.a.z.<br />

Coco, casco: bagol. u.a.z.<br />

Coco <strong>de</strong> pitogo: pitogo. p.p.z.<br />

Codada dar: sicul. u.a.<br />

Codiciar o codicioso: imut. p.a.<br />

20<br />

Codo: sico. p.a.z.<br />

Coetáneo: dungan. p.a.z.<br />

Coger: coha. p.ai.z.<br />

Coger <strong>de</strong>l suelo: polot. p.a.z.<br />

Coger rayando: cogit. p.a.z.<br />

Coger escudilla: calos. u.a.z.<br />

Coger agua: alub-ub. p.p.<br />

Coger arrebatando: hugnit. p.a.<br />

Coger fruta: dogdog. p.a.<br />

Coger sin pezón: popo. p.a.z.<br />

Coger: camlot. p.a.z.<br />

Coger: singit. p.p.<br />

Coger a puñados: hacup. p.a.z.<br />

Coger en el puño: cumu. p.a.z.<br />

Coger adúlteros: abot. u.a.z.<br />

Coger, pren<strong>de</strong>r: dacup. p.a.z.<br />

Coger con lazos: lit-ag. p.a.z.<br />

Coger pasito: sig-mit. p.a.z.<br />

Coger ropa: buc<strong>las</strong>. p.c.z.<br />

Coger <strong>de</strong>bajo: holog: p.a.z.<br />

Coger el pie: bating. p.a.<br />

Coger <strong>de</strong> dos pies: bicuang. p.c.z.<br />

Coger en rosca: balalao. p.c.<br />

Coger caimán: subar. u.a.z.<br />

Coger en saco: camasa. p.p.<br />

Coger arroz, etc.: ani. p.a.<br />

Coger caña dulce: tigpo. p.a.<br />

Coger entresacando: hapao. p.c.z.<br />

Coger el rebusco: hagdao. p.c.z.<br />

Coger <strong>de</strong>l río: sapur. u.a.<br />

Coger cosas juntas: saquip. u.a.z.<br />

Coger entre tab<strong>las</strong>: sugpit. p.a.z.<br />

Cogerse entre duro: dat-ul. d.z.<br />

Cogerse <strong>de</strong>do: turtur. p.a.z.<br />

Cogerse cangrejo: pislit. p.a.z.<br />

Coger arrullando: cascas. u.a.z.<br />

Coger huídos: sagup. u.a.z.<br />

Coger los cabellos: pongos. p.a.z.<br />

Coger brazas: cacha. p.a.<br />

Cogollo: ogbus. u.c.<br />

Cogollo, palmito: obur. p.a.z.<br />

Cogollo que crece: alisoso. p.p.z.<br />

Cogollo, lo duro: apngal. p.a.<br />

Cogollo <strong>de</strong> palma: lucay. u.a.z.<br />

Cogollo <strong>de</strong> cañadulce: paca. z.<br />

Cogollo <strong>de</strong> ubi, etc.: sula. u.a.<br />

Cogollo y echalle: orlot. u.a.z.<br />

Cogollo <strong>de</strong> carrizos: supo. u.a.z.<br />

Cogote: tangcogu; tingcoy. p.p.z.<br />

Cogujón: vi<strong>de</strong> posor. p.a.z.<br />

Coheche y cohechar: hiphip. pp.z.<br />

Coyuntura: boco boco. p.p.z.<br />

Coyuntura: luar; luta. p.a.<br />

Cola <strong>de</strong> animal: icog. p.a.z.<br />

Cola <strong>de</strong> gallo: laui. p.a.z.<br />

Colar: sala. z.<br />

Colarse: losot. u.a.z.<br />

Colar harina trigo: ayag. p.c.


Colear: icog; ulug ulug.<br />

Colegir: hangup. p.p.<br />

Cólera en ojo: aquig. p.a.<br />

Cólera trocada: dalag. u.a.<br />

Colérico: aquig; pungut. u.a.<br />

Coleta <strong>de</strong> cabello: ulug. p.a.z.<br />

Colgadizo <strong>de</strong> casa: salili. p.p.z.<br />

Colgado pendiente: cabit. u.a.<br />

Colgar: sab-ong; san-ang. u.a.<br />

Colgar: bitay. p.c.z.<br />

Colgar o pren<strong>de</strong>r: sulaot. p.p.<br />

Colgarse culebra: bitin. p.a.z.<br />

Colgar apesgando: yotyot. p.a.z.<br />

Colgar ropa: sablay. p.p.z.<br />

Colgar dosel: sab-ung. p.a.z.<br />

Colituerto: talingi; hiling. u.a.<br />

Collado: talaytay. p.p.z.<br />

Collar <strong>de</strong> oro: binutung. p.p.z.<br />

Colmo: otong otong. p.p.<br />

Colmo y colmar: olong. u.a.z.<br />

Colmena: vi<strong>de</strong> anila. p.p.<br />

Colmillo: tango. u.a.z.<br />

Colmillo: sarigan. u.a.<br />

Colmillo: bang-guil. p.a.<br />

Colmillo: sigmit. p.a.<br />

Color: panduc. pc.<br />

Color <strong>de</strong> oro: polog. p.a.z.<br />

Color blansquisco: lusao. p.c.<br />

Color malo: bughao. p.c.z.<br />

Color fusco: vi<strong>de</strong> buluc. p.a.z.<br />

Color encarnado: hinipon. u.a.<br />

Color ceniciento: tabonon. p.p.z.<br />

Color <strong>de</strong> teñir: gumus. p.a.<br />

Color <strong>de</strong> pintar: talag-cut. p.p.<br />

Colorada cosa: pola. p.a.z.<br />

Colorada ropa: ca<strong>las</strong>umba. p.p.<br />

Colorados dientes: caso. p.a.z.<br />

Colorados labios <strong>de</strong> buyo: pola. p.a.z.<br />

Colorear: siao siao. p.c.z.<br />

Columpiarse: tabion. p.p.z.<br />

Columnilla <strong>de</strong> abobot:. halago. pa.<br />

Coma o punto: culit. u.a.<br />

Comadre: utasigca; iloy. p.c.<br />

Comarca: vi<strong>de</strong> nayon. p.a.z.<br />

Comarca: cahalanian.<br />

Combatir: sangcay. p.c.z.<br />

Combatir: bungcag. p.a.z.<br />

Combatir o<strong>las</strong>: amuc. p.a.<br />

Combinar: vi<strong>de</strong> haom. p.a.<br />

Come<strong>de</strong>ro: vi<strong>de</strong> caun. p.a.z.<br />

Come<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> puerco: larug. u.a.z.<br />

Comedido: vi<strong>de</strong> taha. p.a.z.<br />

Comedirse hacer: alag-ag. D.V.<br />

Comenzar: sogor; ona. u.a.z.<br />

Comer: caun. p.a.z.<br />

Comer: hongit. p.a.z.<br />

Comer sola carne: lalan. u.a.<br />

Comer morisqueta sola: pas-ay. pp.<br />

21<br />

Comer con vianda: sula. u.a.z.<br />

Comer sara sara: doom. p.a.z.<br />

Comer arroz en cáscara: o<strong>las</strong>. p.c.<br />

Comer chupando: pang-os. p.a.z.<br />

Comer poco: hauat. u.a.<br />

Comer <strong>de</strong> todo: samang. p.p.<br />

Comer por la mañana: aga. p.a.<br />

Comer a medio día: odto. u.a.z.<br />

Comer fruta: lagotom. d.a.z.<br />

Comer con otro: salo. p.a.z.<br />

Comer a gusto: maco maco. u.a.<br />

Comer probando: timo. u.a.z.<br />

Comer a bocados: quib quib. p.a.z.<br />

Comer para beber: sum sum. p.p.z.<br />

Comer cosa cruda: hilap. p.a.z.<br />

Comer <strong>las</strong> aves: toca; toctoc. u.a.z.<br />

Comer los puercos: pahit. u.a.z.<br />

Comer el puerco: or-or. D.V.z.<br />

Comer perro: loong. p.c.<br />

Comer culebra: samoy. p.c.z.<br />

Comer langosta: unas. u.a.<br />

Comer <strong>de</strong>sabrido: sabluc. p.a.z.<br />

Comer cosil<strong>las</strong>: simo. D.V.<br />

Comer, dar a perro: damog. u.a.<br />

Comer el cuerpo: catul; giloc. pa.z.<br />

Comer, dar a puercos: sarug. u.a.z.<br />

Comer, dar a aves: bobor. p.a.z.<br />

Comer el río: soquib; mor mor. pa.<br />

Comer herramienta: sab sab. p.p.<br />

Cometer sentencia: hocom. u.a.z.<br />

Comezón: catul; giloc. p.a.z.<br />

Comezón <strong>de</strong> llaga: malus. p.p.<br />

Comida: can-un. p.a.z.<br />

Comida <strong>de</strong> toda cosa: ginhaua. p.p.z.<br />

Comida <strong>de</strong> enfermo y dársela: til-og. d.v.z.<br />

Commutar: vi<strong>de</strong> trocar.<br />

Comestible: calan-un. p.a.z.<br />

Commutar penitencia: ilis. p.a.z.<br />

Cómo hiciste esto: siling; subung. p.a.<br />

Como o parece: dao. p.a.z.<br />

Como si: barao. p.c.<br />

Como te pareciere: sumara. u.a.z.<br />

Comoquiera: bisan. p.a.z.<br />

Compa<strong>de</strong>cerse: hinoclog. p.p.z.<br />

Compadre: masigca amay. p.c.<br />

Compañero: upur iban. p.a.<br />

Compañero <strong>de</strong> navío: abay: p.c.z.<br />

Compañero <strong>de</strong> mal: onong. u.a.z.<br />

Compañero en beber: itib. p.a.<br />

Compañero en oficio: saop. u.a.z.<br />

Compañía en navío: tapi. u.a.z.<br />

Comparar: sanglet. p.p.z.<br />

Comparar: subung. p.a.<br />

Compasivo: looy; hinoclog. p.p.z.<br />

Compeler: lugus. p.a.z.<br />

Compendio: lactur. p.p.z.<br />

Competir: bical; indig. p.p.<br />

Competir con otro: ato. p.a.


Complacer a otro: bicut. u.a.z.<br />

Cómplice hacer: darahig. p.p.z.<br />

Componer novia: hipir. p.a.<br />

Componer: ayo. z.<br />

Componer su traje: baayhon. p.c.z.<br />

Comprar en venta: lito. p.a.z.<br />

Comprar vino: tang-uay. D.V.z.<br />

Comprar sementera: taba. p.a.<br />

Comprar uno por otro: sibo. p.a.z.<br />

Comprar: alang; song sung. p.p.<br />

Comprar arroz, etc.: dalauat. pp.<br />

Comprar, trocar oro: bailo. p.c.z.<br />

Comprar arroz: alili. p.p.z.<br />

Comprar hechizos: lubus. p.c.z.<br />

Comprallo todo: pisan; acop. p.a.<br />

Comprar por menudo: tingi. u.a.<br />

Comprar al doble: locap. u.a.<br />

Comprar luego: cabiao. p.c.<br />

Comprar <strong>de</strong> companía: amot. pa.z.<br />

Comprehen<strong>de</strong>r: lutub. p.a.<br />

Comprehen<strong>de</strong>r: sacup. p.a.z.<br />

Compuerta: bungbung. p.a.z.<br />

Compuesta: dumon; yuyu. D.V.<br />

Comulgar: calauat. p.p.z.<br />

Comunión: vi<strong>de</strong> ambit. p.a.z.<br />

Con, en propios: can. u.a.z.<br />

Con, en apelativos: sa; sang. u.a.<br />

Cóncava: siclub. u.a.<br />

Cóncava: yahong. u.a.<br />

Cóncava cosa: luyac. u.a.<br />

Concavidad: loang. p.c.z.<br />

Concebir: samcun. p.a.<br />

Concebir: vi<strong>de</strong> tuluc. p.a.z.<br />

Conce<strong>de</strong>r licencia: togot. p.a.z.<br />

Conce<strong>de</strong>r con otro: oyon; ayon. p.a.z.<br />

Concertarse: camhan. u.a.z.<br />

Concertarse: ba<strong>las</strong>an. u.a.<br />

Concertar a otros: payo. p.a.<br />

Concertarse: balata. p.p.<br />

Concertar huesos: uli. p.a.z.<br />

Concertar discor<strong>de</strong>s: amoma. pp.z.<br />

Concertar niños: hucut. u.a.z.<br />

Concertar para algo: ala. p.a.<br />

Concha: sisic; cala. p.a.<br />

Concha: tipay. p.c.z.<br />

Concha alocaba: tipaca. p.p.<br />

Concierto (conzierto): tipan. p.a.z.<br />

Concluir venciendo: daug. p.a.z.<br />

Concluir pleito: hiuat. p.p.z.<br />

Concomitancia: upur. u.a.z.<br />

Concordar: oyon; toon. p.a.z.<br />

Concubina: sandil. u.a.z.<br />

Concuñados: bi<strong>las</strong>. u.a.z.<br />

Concurrir: dagia; sami. u.a.<br />

Concurrir: doong; tabo. u.a.<br />

Concurrir: solong. p.a.z.<br />

Concurrir a ayudar: gubuc. d.z.<br />

Con<strong>de</strong>nar: hocom. u.a.z.<br />

22<br />

Con<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>r: ayon; oyon. p.a.<br />

Condiscípulo: vi<strong>de</strong> isigca. p.a.z.<br />

Condolerse: looy; hinoclog. u.a.z.<br />

Consi<strong>de</strong>rarse: bila. u.a.; daet.<br />

Consi<strong>de</strong>rarse: ala; gala. p.a.<br />

Conferir, tratar: polong. p.a.z.<br />

Confesar: tug-an. p.a.z.<br />

Confesar creyendo: utatoor. p.p.z.<br />

Confiar: salig; sagsag. p.p.<br />

Confiar: tugian; tuyang. p.a.<br />

Confinar: vi<strong>de</strong> ulut. u.a.<br />

Confirmar: lig-un. p.p.z.<br />

Confirmar, animar: isug. p.a.z.<br />

Confirmar obispo: conpirma. Z.<br />

Confitillos: giting giting. p.a.z.<br />

Conformarse: ayon; oyon. p.a.z.<br />

Confundir: buluc.<br />

Confuso: buluc buluc. p.a.<br />

Confutar: husay. p.c.z.<br />

Congojarse: subu; aua. p.a.z.<br />

Congruencia: paghioyon. p.p.z.<br />

Conjeturar: hangup. p.p.<br />

Conjunto: haop; lomar. u.a.<br />

Conjurarse: hogo. p.a.z.<br />

Conjurarse: sumpa; onong. u.a.<br />

Conjurarse. onong. u.a.z.<br />

Con licencia vuestra: tabi. p.a.z.<br />

Conocer: quilala. pp.; Ila+ u.a.<br />

Conocer: utay-ong. p.a.z.<br />

Conocido: capolong. p.p.z.<br />

Conocer o saber: habalo. u.a.z.<br />

Conocer mujer: ticlar. p.a.<br />

Conombroño (tocayo): sangay. p.c.z.<br />

Conquistar: gubat. p.a.z.<br />

Con sangre: dalangin. p.p.z.<br />

Conseguir: coha. p.a.z.<br />

Consejo dar: vi<strong>de</strong> laygay. p.c.<br />

Consentir: tangdu. u.a.z.<br />

Conserva: buchayo. p.p.z.<br />

Conservar: dayon. p.a.z.<br />

Conservar, durar: lugay. p.a.z.<br />

Consi<strong>de</strong>rar: huna huna. p.p.z.<br />

Consi<strong>de</strong>rar: tambong. p.a.z.<br />

Consiervo: talapur. D.V.; talauban.<br />

Consiguiente: sonor. u.a.z.<br />

Consistir, estar: ligun. p.p.z.<br />

Consolar y consolarse: lipay. p.c.z.<br />

Consonantes: duyog. p.a.; sabut.<br />

Consuelo: vi<strong>de</strong> lipay. p.c.z.<br />

Consorte en trabajo: onong. u.a.z.<br />

Constelación <strong>de</strong> fuego: bulalacao.<br />

Constelaciones: utolopolo. p.a.z.<br />

Consuegro, consuegra: balaye. p.p.z.<br />

Consultar: polong. p.a.z.<br />

Consumir: hagas; haghag. p.c.<br />

Consumir con fuego: pagtuc. p.a.<br />

Consumir: opor et opos. u.a.<br />

Contagiar enfermedad: latay. p.c.z.


Consumir, agostarse: hubas. u.a.z.<br />

Contaminar: olor; holac.<br />

Contar: bana. p.p.; ihap; isip. p.a.z.<br />

Contador así: maisip. p.p.z.<br />

Contar con palillos: bilang. p.a.<br />

Contar dos por uno: laquip. u.a.z.<br />

Contar cuentos: sugir; solsog. u.a.z.<br />

Contemplar: landong; tambong. p.a.<br />

Conten<strong>de</strong>r: indig. p.a.z.<br />

Contener: sacup; lucup. u.a.z.<br />

Contentarse: buut. u.a.z.<br />

Conterráneos: masigcatag banua. p.p.<br />

Contestar: oyon. p.a.z.<br />

Contigua cosa: duut. p.a.z.<br />

Continente tierra: nayon. p.a.z.<br />

Continencia: hauir. p.a.z.<br />

Contínuamente: sami. u.a.<br />

Contínuamente: sunsun; sucut. p.a.<br />

Continua cosa: dayon. p.a.z.<br />

Continuarse tierra: nayon. p.a.z.<br />

Continuo en trabajo: duput. p.a.<br />

Con todo eso: bisan. p.a.z.<br />

Contonearse: liqui liqui. p.p.z.<br />

Contracerca: sanib; nga alar. p.a.<br />

Contra<strong>de</strong>cir porfiando: soay. p.a.z.<br />

Contrayerba: sumpa; tambal. u.a.z.<br />

Contrapeso <strong>de</strong> navío: catig. p.p.z.<br />

Contrapeso <strong>de</strong> baroto: quili quili. p.p.<br />

Contrapeso: tilitimbang. pp.z.<br />

Contrario o contrariar: batoc. p.a.z.<br />

Contrario enemigo: auay. p.a.z.<br />

Contrario viento: som-ol. D.V.<br />

Contrario: ato. p.a.<br />

Contrario en pleito: polong. p.a.z.<br />

Contrecho: lopog; lulir. p.a.z.<br />

Contrecho <strong>de</strong> brazo: pagur. u.a.<br />

Contribuir: amot. p.a.z.<br />

Contribución: hinguli. p.p.z.<br />

Contumacia: pagcamasoay. z.<br />

Convalecer: vi<strong>de</strong> in ayo. p.a.<br />

Convencer: napatug-an. z.<br />

Convenir en parecer: oyoon-toon. p.a.<br />

Convenir: gayon. u.a.<br />

Conversar: polon. p.a.<br />

Conversar, andar: upur. u.a.<br />

Convertir, transformar: baliu. p.c.z.<br />

Convertir o hacer: buhar. p.a.z.<br />

Convertirse a Dios: napabuñag. z.<br />

Co[n]vexo: siquiaong. p.p.<br />

Convidar (-mb-): dapit. z.<br />

Convidar (-mb-): guinhaua. p.p.z.<br />

Convidar (-mb-): adiuata; bibi. p.a.<br />

Convidar (-mb-) al anito: agda. p.a.z.<br />

Convidar (-mb-) con hijo: hagar. p.a.z.<br />

Convocar: ala. et gala. p.a.<br />

Cooperar: dungan. p.a.z.<br />

Copa <strong>de</strong> árbol: dabung. p.a.z.; labung.<br />

Copia: damu. p.a.; daghan.<br />

23<br />

Copia: iyan. p.a.; iyaniyan. p.p.<br />

Copo: binuyo. p.p.; luli+.<br />

Copo <strong>de</strong> rueca: bohos. p.a.z.<br />

Coraza: batung batung. p.p.z.<br />

Corazón: tagiposoon; casing casing. pa.<br />

Corazón, voluntad: buut. u.a.z.<br />

Corazón <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ro: lubas. p.c.z.<br />

Corazón recio:tugas. p.a.z.<br />

Corazón:as-as. u.a.z.<br />

Corazón fofo: bocag. p.a.<br />

Coraje: aquig; pungur. p.a.<br />

Coraje, ánimo:isug. p.a.z.<br />

Curva (corba) <strong>de</strong> la pierna: lucun lucun. p.p.z.<br />

Curva (corba) cosa:vi<strong>de</strong> liar. p.c.z.<br />

Curva (corba) cosa como hoz: bauug. p.a.z.<br />

Corvina (corbina):salongsong. p.p.<br />

Corchete: cauit. u.a.; cauit cauit. p.p.z.<br />

Corcovado, giboso: boctot. pa.z.<br />

Corcovado:sacong. u.a.<br />

Corcovear: hiuur; hilor. p.a.<br />

Cor<strong>de</strong>l: calat. u.a.; pisi. p.p.<br />

Cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong> matraca: oilog. p.a.<br />

Cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong> pescar: hapun. p.a.z.<br />

Cor<strong>de</strong>l con anzuelo: tunda. p.c.<br />

Cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong> atarraya: bahayan. p.p.z.<br />

Cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong> chinchorro: calat. u.a.<br />

Cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong> paholan: gicos. p.a.z.<br />

Cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong> trompo: camago. p.p.<br />

Cordón <strong>de</strong> sombrero: auoauo. p.a.<br />

Cordón: cauul. p.a.<br />

Cordón <strong>de</strong> oro: sinuyot. p.p.<br />

Cordura: pagcamabuut. p.p.z.<br />

Corma: catang catang. p.p.<br />

Cornada dar: songay. u.a.z.<br />

Cornudo animal: songayan. p.p.z.<br />

Cornudo por baldón: bantot. p.a.z.<br />

Corona: purung purung. p.p.z.<br />

Coronar: purung purung.<br />

Coronilla: alimpolo. p.p.z.<br />

Coral: alar. p.p.z.<br />

Corral <strong>de</strong> pescar: ponot. u.a.<br />

Corral poner:bungsar. p.a.z.<br />

Corral <strong>de</strong> río: bacor. p.a.<br />

Corrales <strong>de</strong> bejucos: sagpur. u.c.z.<br />

Correa: cintas: l. sintas. z.<br />

Correa, tiras: li<strong>las</strong> nga panit.<br />

Corredor colgadizo: salili. p.p.z.<br />

Corredor fuera <strong>de</strong> la casa: pantao. p.c.z.<br />

Corregir: sauay. p.c.z.<br />

Corregir: barlung. u.a.z.<br />

Corregir a<strong>de</strong>rezando: ayo. p.a.<br />

Corregidor, justicia: hocom. u.a.z.<br />

Correo:sologoon. p.p.z.<br />

Correoso palo: hunit. p.a.z.<br />

Correoso como liga: pilit. u.a.z.<br />

Correr: dalagan. p.a.z.<br />

Correr el peso: hilig; hilit. u.a.<br />

Correr al trote: dagun dagun. p.a.z.


Correr una fortuna: onong. u.a.z.<br />

Correr a porfía: lumba. u.a.<br />

Correr cosa líquida: agay. u.a.z.<br />

Correr el agua: daganas. p.p.z.<br />

Correr con furia mar o río: sulug. pa.z.<br />

Correr acanalado: ilog. p.a.z.<br />

Correr atrás el río: soloc. u.a.<br />

Correr tras algo: apas. p.a.z.<br />

Correr cortina: honos. p.a.z.<br />

Correrse, avergonzanse: alo. p.p.; ulao.<br />

Correspon<strong>de</strong>r: ualing. p.a.z.<br />

Corriendo subir: dalandan. p.p.<br />

Corrillo <strong>de</strong> gente: irong. p.a.<br />

Corrillo: holongholong. p.p.<br />

Corrillo o manada: hugna. p.a.<br />

Corrillo hacer: luyung.<br />

Corromper doncella: boca. p.a.z.<br />

Corromperse: ticlar. p.a.<br />

Corromperse fiambre: bagiu. p.p.<br />

Corromper carne: donot. p.a.z.<br />

Corrupción: cadonot. p.p.z.<br />

Corta cosa: halip-ot. p.p.z.<br />

Corta razón: alang alang. p.p.z.<br />

Corta, baja: cobus. u.a.z.<br />

Corta o falta: cabus. u.a.z.<br />

Cortar lo agudo: dolot. p.a.z.<br />

Cortar ropa: tabas. u.a.z.<br />

Cortar árbol: pulur. u.a.z.<br />

Cortar raíz: puuc; sapla. p.a.<br />

Cortar rama gran<strong>de</strong>: picay. pc.<br />

Cortar dos por su lado: salo. p.a.z.<br />

Cortar <strong>de</strong>l lado: hibang. p.a.<br />

Cortar ma<strong>de</strong>ra: guhar. p.a.<br />

Cortar cañas: nangauayan. p.p.z.<br />

Cortar por el suelo: poar. u.c.<br />

Cortar ramo: otor; potol+. p.p.<br />

Cortar nipa: sasa. D.V.p.p.z.<br />

Cortar al sesgo: tanggab. p.a.z.<br />

Cortar leña: putput. p.a.z.<br />

Cortar palo, etc.: utas. u.a.<br />

Cortar plátano: tuba. u.a.z.<br />

Cortar en pedacitos: sacsac.<br />

Cortar al coco: tobtob. u.a.z.<br />

Cortar en trocitos: purpur. p.a.z.<br />

Cortar carne, pescado: hiua. p.a.z.<br />

Cortar en rueda: gulur. p.a.z.<br />

Cortar tajada: hilap. p.a.z.<br />

Cortar moneda: tatac. p.a.<br />

Cortar a caso: tigbas. p.a.z.<br />

Cortar hoja <strong>de</strong> oro: gurlab. p.a.z.<br />

Cortar oro, plata: hagubis. p.p.<br />

Cortar balagun: ga<strong>las</strong>. u.a.<br />

Cortar carne: lap lap. p.p.z.<br />

Cortar cresta: sang gol. p.a.<br />

Cortar cabellos a mujer: sangol. p.a.<br />

Cortar el cabello con bolo: abis. u.a.z.<br />

Cortar aserrando: gurgur. p.a.z.<br />

Cortar con la uña: corlo. p.a.z.<br />

24<br />

Cortar hoja con la uña: torter. u.a.<br />

Cortar coyunturas: luta. p.a.z.<br />

Cortar ataduras: tabtab. p.a.z.<br />

Cortar con dientes: pangut. p.c.z.<br />

Cortar al sesgo: balihas. u.a.z.<br />

Cortar a<strong>las</strong>: tuptup. p.a.z.<br />

Cortar al través: tagur. p.a.z.<br />

Cortar al cuero: lag-ir. p.a.z.<br />

Cortar tejido: sas<strong>las</strong>. p.p.z.<br />

Cortar <strong>de</strong>scosiendo: tastas. p.p.z.<br />

Cortar punta aserrada: talib. p.a.z.<br />

Cortar a lo largo: oyon. p.a.z.<br />

Cortar al través: balabag. p.p.z.<br />

Cortar un poco: siquiap. p.c.<br />

Cortar, <strong>de</strong>sbastar: sapsap. p.a.z.<br />

Corte o filo: solab. u.a.z.<br />

Corte sacar: lantup. p.a.<br />

Cortes: vi<strong>de</strong> in taha. p.a.z.<br />

Corteza <strong>de</strong> todo: panit. p.p.z.<br />

Corteza <strong>de</strong> árbol: opac. u.a.z.<br />

Corteza <strong>de</strong> caña: bahi. p.p.z.<br />

Corteza para atar: socdap. p.a.<br />

Corteza <strong>de</strong> tungug: baluc. u.a.<br />

Corteza <strong>de</strong> malabago: banlot. u.a.z.<br />

Corteza <strong>de</strong> morisqueta: ducut. p.a.z.<br />

Corteza <strong>de</strong>l coco: calib quib. u.a.z.<br />

Cortina como <strong>de</strong> cama: tabil. p.a.z.<br />

Corto <strong>de</strong> pescuezo: co-co. D.V.z.<br />

Corto <strong>de</strong> vista: vi<strong>de</strong> dalap. p.a.z.<br />

Cortos ojos: lama lama. u.a.<br />

Corto: ngumu ngumu.<br />

Corto tiro: caboy caboy. p.c.<br />

Corto vestido: cayas; cab<strong>las</strong>. p.a.<br />

Corto, vergonzoso: alo.<br />

Curvo (corbo), encorvado: balulu.<br />

Cosa: vi<strong>de</strong> manggar. p.a.z.<br />

Cosario: mangangayao. p.c.z.<br />

Coscorrón: vi<strong>de</strong> toctoc. u.a.z.<br />

Cosecha: tag alani. p.a.<br />

Cosecha acabada: tubas. p.a.z.<br />

Coser: tahi. u.a.z.<br />

Coser dos mantas: tanbi; taquip. pa.<br />

Coser atravesados. ambihas. z.<br />

Coser: cayang; sibar. p.a.<br />

Coser nipa: sibit. u.a.; pauur. p.p.<br />

Cilla (?): malomang gar. p.p.z.<br />

Costa o gasto: gogol.<br />

Costa <strong>de</strong> mar: baybay. u.a.z.<br />

Costado o lado: quilir. p.a.z.<br />

Costado <strong>de</strong> navío: luyo. p.a.z.<br />

Costal: puyo. p.a.; sopot. h.u.a.<br />

Costalejo: puyo puyo. z.<br />

Costar en precio: mahal. u.a.z.<br />

Costar, valer: tungur. u.a.z.<br />

Costear: vi<strong>de</strong> higar; piliu. p.c.<br />

Costilla: gosoc. p.a.z.<br />

Costo salir: sulit. p.a.<br />

Costosa cosa: mahal. u.a.z.


Costra <strong>de</strong> llaga: cugan. u.a.z.<br />

Costumbre: gaui; panduc. p.a.<br />

Costural: tinahi. z.<br />

Costura <strong>de</strong> cosido: tinahian. p.p.z.<br />

Costura <strong>de</strong> tab<strong>las</strong>: guindapatan. p.p.z.<br />

Costura <strong>de</strong> puntas: ginatipan.<br />

Costurera: mananahi. p.p.z.<br />

Cotejar: vi<strong>de</strong> tupar. u.a.z.<br />

Cotejar: vi<strong>de</strong> tair. u.a.z.<br />

Cotejar en peso: sungcar. p.a.z.<br />

Cotejar medidas: sibo. z.<br />

Cotejar consigo: patag; siling. p.p.<br />

Cotejar poner o vedado: bala. u.a.<br />

Coja cosa: piang. p.a.z.<br />

Cojear el calcañar: bool. h.u.a.z.<br />

Cojo: quing quing. p.a.z.<br />

Cosquil<strong>las</strong>: guiluc. p.a.z.<br />

Cosquil<strong>las</strong>: cutuc. z.<br />

Cocear: tindas. p.a.; dasdas. u.a.<br />

Cocer: vi<strong>de</strong> loto. p.a.z.<br />

Cocer carne, pescado: tola. p.a.z.<br />

Cocer con quilites: supus. p.a.<br />

Cocer plátanos: tanuc. u.a.<br />

Cocer tortil<strong>las</strong>: gang gang. p.a.z.<br />

Cocer arroz: lugao. p.c.z.<br />

Cocer en caña: pailao. p.c.<br />

Cocer atole: lonoc. p.a.<br />

Cocer harina y coco: sacol. p.a.<br />

Cocer cazabe: calo calo. u.a.<br />

Cocer yerbas: laga. p.p.z.<br />

Cocer ol<strong>las</strong>: pagba. p.a.z.<br />

Cocer bien sal: ing-li. p.a.z.<br />

Cocina: pangalayoan. p.a.z.<br />

Cocinero: mangangalayo. p.p.z.<br />

Crecida cosa: tobo. p.a.z.<br />

Crecer engordando: laboac.<br />

Crecer generalmente: tobo. p.a.z.<br />

Crecer planta: langbo. z.<br />

Crecer grano: luscang. p.a.<br />

Crecer la persona: supang. p.a.z.<br />

Crecer en cantidad: daco. u.a.z.<br />

Crecer número: damu. u.a.; daghan.<br />

Crecer en aumento: dugang. p.a.z.<br />

Crecer criatura: hambug. p.a.z.<br />

Crecer a palmos: hanhan. p.p.<br />

Crecer más que el primero: lotos. pa.z.<br />

Crecer catarata: lambuc. p.a.<br />

Crecer cuernos, etc.: socol. u.a.<br />

Crecer árbol: lanubo. p.p.z.<br />

Crecer renuevo: borlo: p.a.<br />

Crecer, dilatarse: osuag. p.c.z.<br />

Crecer río: lami. u.a.<br />

Creciente <strong>de</strong> mar: taub. p.a.z.<br />

Creciente pequeño: abut. p.a.z.<br />

Creciente mayor: bula<strong>las</strong>. p.p.<br />

Crecer en aguas vivas: ocaoc; otuc.<br />

Crecida persona: hamtung. p.a.z.<br />

Crecida en juicio: hamtang. p.a.z.<br />

25<br />

Crédito: camatooran. p.p.z.<br />

Crédulo: matoloohon. p.p.z.<br />

Creer: too; pati. p.a.; utatoon. p.p.<br />

Creo que: bacot. p.a.z.<br />

Crespo cabello: culung. u.a.z.<br />

Cresta: pamayasun; padong. u.a.<br />

Cria<strong>de</strong>ra: mapasosohon. p.p.z.<br />

Criado: alagar. p.p.<br />

Criado <strong>de</strong>l diuata: asog. p.a.<br />

Crianza: tahor; taha. p.a.z.<br />

Criar: banhas; toga. u.a.<br />

Criar madre a hijo: buhi. p.a.z.<br />

Criar dando el pecho: soso. p.a.z.<br />

Criarse: tobo; huput. p.a.z.<br />

Criar animales: hayup. p.a.z.<br />

Criar pájaros: togon. p.a.<br />

Crica <strong>de</strong> mujer: giti. d.z.<br />

Crietas: gutang. u.a.<br />

Crietas: lutac; gutang. u.a.<br />

Crisol: sanga gan; tunauan. u.a.z.<br />

Crisolar oro: sangag. p.a.z.<br />

Cristiano: binunagan. p.p.z.<br />

Crucificar: dupa. p.a.z.<br />

Cruda, no cocida: hilao. p.c.z.<br />

Crudas yerbas: malagut lagut. ua.z.<br />

Cruda morisqueta: alibotor. p.p.z.<br />

Crudo, indigesto: lagtuc. u.a.<br />

Cruel, iracundo: utabangis. p.p.<br />

Crujir los dientes: tacub. p.a.<br />

Crujir entre ellos: agub-ub. d.v.z.<br />

Crujir tafetán: cagas cas. p.p.z.<br />

Cruz <strong>de</strong>l cristiano: crus. z.<br />

Cruzados palos: bangday. p.p.<br />

Cruzar el pie: bilibir. p.a.z.<br />

Cruzadas cosas: balangar. p.p.<br />

Cruzadas unas y otras: taolima. p.p.z.<br />

Cruzados brazos: cuyugpus. p.p.z.<br />

Cruzar hilos: banos. p.a.z.<br />

Cruzar piernas: quipi. z.<br />

Crucero (cruzero) <strong>de</strong> sur: casing. u.a.<br />

Cuadrada cosa: pasagi. p.a.<br />

Cuadrada: posor posor. u.a.z.<br />

Cuadrar: igo; tacus. p.a.<br />

Cuadrar joyas: gayom; duag. p.a.<br />

Cuadrar: oyon; gayon. u.a.<br />

Cuajarse: magcut; puguc. u.a.<br />

Cuajo: tongol. z.<br />

¿Cuál?: sino?; sinsa+. p.a.<br />

¿Cuál?: hain?; ano? u.a.<br />

Cualquiera: bisan con sino.<br />

Cuál o qual: tagsa lamang. p.a.z.<br />

Cuál o cual vez: nacausa. z.<br />

Cuando, <strong>de</strong> pretérito: Can-o. u.a.; Canosa.<br />

Cuando, <strong>de</strong> futuro: San-o. D.V. anos-a.<br />

Cuando quiera: casan-oman; cunanos-aman.<br />

Cuando, <strong>de</strong> pretérito: ang. l. sa.<br />

Cuando, <strong>de</strong> futuro: con. l. sa.<br />

Cuántas veces o cuántos: pila. u.a.z.


¿Cuánto ha?: can-o?. u.a.; canosa?<br />

Cuarenta: opat capolo; capatan. ua.<br />

Cuarta parte: icapat. p.a.z.<br />

Cuarta parte <strong>de</strong> un tae: tilor.<br />

Cuarto <strong>de</strong> cuerpo: loa.<br />

Cuarto hacer: opat. u.a.z.<br />

Cubierta <strong>de</strong> libro: hapin. u.a.z.<br />

Cubierta o toldo: cayang. p.a.z.<br />

Cubierta: pandong. p.a.z.<br />

Cubrir o tapar: tabon. p.a.z.<br />

Cubrir nube al sol: colap. p.a.<br />

Cubrirse la cara: colombot. p.p.<br />

Cubrirse cabeza: boloco. p.p.<br />

Cubrir oro: halop; haclup. p.a.<br />

Cubrir caballete: bobong. p.a.z.<br />

Cubrir comida: halaohao.<br />

Cubrir casa: atup. u.a.z.<br />

Cubrir buyo: tagboc. p.p.<br />

Cubrir navío: cayang. z.<br />

Cubrir con leplep: cobcob. p.a.<br />

Cubrirse con otro: lipur. u.a.z.<br />

Cubrir <strong>de</strong> zacate: gabon. p.a.z.<br />

Cubrir botones: potic. u.a.z.<br />

Cubrir agua: lapao. p.c.<br />

Cubrir agua: sanap; sagnap. p.a.<br />

Cucuracha: ipus; tuyub. p.a.<br />

Cuchara: soag; silot. u.a.<br />

Cuchara: sandoc; calo. p.a.<br />

Cuchilla: bolo; binangon. p.p.<br />

Cuchillada dar: tigbas; pi<strong>las</strong>. p.a.<br />

Cuchillada dar: lantup. p.a.<br />

Cuchillada a lo largo: gibay. pc.z.<br />

Cuchillo: sundang. p.a.z.<br />

Cuchillo diferente: pisao. u.a.z.<br />

Cuchillo <strong>de</strong> caña: laye. u.a.<br />

Cuello o pescuezo: liug. p.c.<br />

Cuenca <strong>de</strong>l ojo: siclub; singmata.<br />

Cuenda: tagic. u.a.z.<br />

Cuenda diferente: talocatic. p.p.z.<br />

Cuenta <strong>de</strong> oro: bantoc. p.c.z.<br />

Cuenta <strong>de</strong> oro: bongan buyo. p.p.<br />

Cuenta <strong>de</strong> camagi: tontonan. p.p.<br />

Cuenta larga: tinacdum. u.a.<br />

Cuenta cuadrada: matambucao. pc.<br />

Cuentas <strong>de</strong> colores: taclay. pc.z.<br />

Cuenta, ratio: isip. p.a.z.<br />

Cuento: usacagatos calacsa.<br />

Cuento: solsog, etc.; sugir. p.a.z.<br />

Cuerda <strong>de</strong> rabel: sitgit. p.a.<br />

Cuerda <strong>de</strong> guitarra: dulus.<br />

Cuerda <strong>de</strong> carpintero: cutur.<br />

Cuerno: sungay. u.a.z.<br />

Cuernos <strong>de</strong> caballete. sayong. pc.<br />

Cuernos por mujer a marido: sanip; sapao.p.c.<br />

Cubrir creciente: sapo; apo. pa.<br />

Cuero pellejo: panit. pp.z.<br />

Cuero duro: cobal. p.a.z.<br />

Cuerpo: lauas. p.a.z.<br />

26<br />

Cuerpo <strong>de</strong> difunto: bangcay. pc.<br />

Cuervo: oac. l. ouac. u.a.z.<br />

Cuervo marino: anunurip. pp.<br />

Cuesco o pepita: liso. p.a.z.<br />

Cuesta: bangilir. p.p.<br />

Cuesta subir: tongas; tocar. p.a.<br />

Cuesta fácil: hanayhay. p.c.z.<br />

Curva: langgub; lungib. u.a.<br />

Cueva: tangub. u.a.z.<br />

Cueva o vivera: boho. u.a.<br />

Cueva <strong>de</strong> caimán: calopogan. p.p.z.<br />

Cuidado: dumdum. p.a.z.<br />

Cuidadoso: cugi; pisan. pp.<br />

Cuidar: duluput. pp.<br />

Cuidar <strong>de</strong> hijos: huput; sacop. p.a.; pantog.<br />

Cuidar <strong>de</strong> hacienda: gaui. p.a.z.<br />

Cuidadoso estar: olingag. pp.<br />

Cuidadoso andar: tigaon. pp.<br />

Cuidadoso estar: libo. p.a.<br />

¿Cuyo?: canin-o?; cansa?. p.a.<br />

¿Cuyo?, id est: Cuias?: anoanum. p.p.<br />

Cuita: caraut; pagsubu. pp.z.<br />

Cuitado: cailo; canogon. p.p.<br />

Culadas dar: ugsang. p.p.z.<br />

Culantro <strong>de</strong> indios: lamudio. pc.z.<br />

Culear: iuar. p.a.<br />

Culebra en general: saua. u.a.z.<br />

Culebra ordinaria: ha<strong>las</strong>. p.a.z.<br />

Culebra sierpe: man-ug. D.V.<br />

Culebra vívora: dupung. p.a.<br />

Culebra así: magpopo. pp.<br />

Culebra <strong>de</strong> mar: tangquig. p.a.z.<br />

Culebra <strong>de</strong> mar: valo valo. p.a.z.<br />

Culebrada espada: quiuo. p.a.<br />

Culebrear la culebra: hiuug. p.a.<br />

Culo: buli: ilohan. p.p.<br />

Culpa: vi<strong>de</strong> sala. u.a.<br />

Culpar: basol. p.a.z.<br />

Culpar: tuclin. p.a.<br />

Cultivar palmas: sang gut. p.a.z.<br />

Cumbre <strong>de</strong> cerro: alipocpocan. p.p.<br />

Cumbre <strong>de</strong> la casa: bobong. p.a.z.<br />

Cumbre <strong>de</strong> virtud: sampong. p.a.z.<br />

Cumplir mandato: tuman. p.a.z<br />

Cumplir palabra: dayon. z.<br />

Cumplir si falta: ayao. p.c.z.<br />

Cumplir día: poo. pp.z.<br />

Cumplir novenas: liuas. p.c.z.<br />

Cumplir el tributo: talongtong. pp.<br />

Cumplir el peso: sampong. p.a.<br />

Cuña: vi<strong>de</strong> yugyug. p.a.<br />

Cuña: pisac. u.a.<br />

Cuña gran<strong>de</strong>: baryi. p.c.<br />

Cuña o tarugo: pasoc. p.a.z.<br />

Cuñada: hipac. u.a.<br />

Cuñado: bayao. p.c.z.<br />

Cuñados, concuñados: bi<strong>las</strong>. u.a.z.<br />

Cuño o sello: batoc. p.a.z.


Cundir: sama. p.a.; lucup. u.a.<br />

Cundir: vi<strong>de</strong> dugdug. p.a.<br />

Curada cosa: gulang. p.a.z.<br />

Curar: bolong. p.a.z.<br />

Curar herida: tahun. u.a.<br />

Curar los dientes: hipo. p.a.<br />

Curar con yerbas: haclup. p.a.z.<br />

Curioso hacer: birbir. pp.<br />

Curioso: maquisayoron. et. p.p.z.<br />

Curtir manta: abo. u.a.<br />

Curtirse en trabajos: anar. p.a.<br />

Ç PROLITERA Z<br />

in fine<br />

Chacón, lagarto: tiqui. p.p.z.<br />

Chacota: saba. z.<br />

Champán: sampan. u.a.z.<br />

Chamuscar: sarab. p.a.z.<br />

Chamusquina: angtur. z.<br />

Chancaca: calamay. p.c.z.<br />

Chapalear: palacpalac. et. p.a.<br />

Chapalear: pasa pasa. p.p.<br />

Chapalear: tucbong. p.a.<br />

Chapodar: picay; pilay. p.c.<br />

Chapodar: saplong. p.a.<br />

Charco: lamao. u.a.z.<br />

Charco: biao; danao. p.c.<br />

Charlatán: <strong>las</strong>an; busac. p.c.<br />

Chata cosa: daya; sapia. p.c.<br />

Chata cosa: alipir. p.p.<br />

Chata frente: utatangar. p.p.<br />

Chivo (chibo): lambayan. p.p.z.<br />

Chica cosa: diot. p.a.z.<br />

Chicharra: gangis. u.a.z.<br />

Chicharrón. utus. u.a.<br />

Chico, más que otro: gulam. u.a.z.<br />

Chico con gran<strong>de</strong>: sulut. p.a.<br />

Chicubite (?): abobot. u.a.<br />

Chile: catumbal. p.a.z.<br />

Chillar raton: titit; botbot. p.a.<br />

Chillar mono: ngocngoc. p.a.<br />

Chimenea: hungauan. pp.z.<br />

China: batobato. u.a.z.<br />

China <strong>de</strong> cierto juego: coro. u.a.z.<br />

Chinche: dogho; sorot. p.a.<br />

Chinche ver<strong>de</strong>: tayangao. p.c.z.<br />

Chinche pequeña: bitana. pp.z.<br />

Chinchorro: pocot; holog. p.a.<br />

Chinchorro: calong.<br />

Chinchorro <strong>de</strong> río: sauang. p.p.<br />

Chirriar: silit silit: p.a.<br />

Chisguete: bundauog. p.c.<br />

Chisme: sugir sugir. u.a.z.<br />

Chismear: solog solog. p.p.z.<br />

Chispa <strong>de</strong> fuego: pisic. p.a.z.<br />

Chispear el fuego: pisic. p.a.z.<br />

Chispa <strong>de</strong> la can<strong>de</strong>la: biti biti. u.a.z.<br />

27<br />

Chocar: tumparac. p.p.<br />

Chocas: balongbalong. p.a.<br />

Choqueta (<strong>de</strong> la rodilla): toaytoay. p.c.z.<br />

Chorro <strong>de</strong> agua: bundauog. p.c.<br />

Chupar: yupyup. p.a.z.<br />

Chupar la teta: ngot ngot. u.c.<br />

Chupar: daludalu; soso. u.a.<br />

Chuparse los <strong>de</strong>dos: hamul. p.a.<br />

Chupar caña dulce: pang-os. p.a.z.<br />

Chupar el hechicero: hang gab. pa.z.<br />

Chupar lo que se masca: tupus. ua.z.<br />

D ANTE ALIAS<br />

Dádiva o don: hatag. p.a.z.<br />

Dádiva o provisión: sadia. u.a.<br />

Dadivoso: humalatag. p.p.z.<br />

Daga: balarao; calis. p.a.z.<br />

Dalle sol: as-as. u.a.z.<br />

Dama o galán: mamijing. p.p.<br />

Dañar: daut; amongamong. pp.z.<br />

Dañar la honra: bung cag. p.a.z.<br />

Daño o mal: caraut. p.a.z.<br />

Dañosa persona: itasamuc. p.a.z.<br />

Dar: hatag; tao. h.p.a.<br />

Dar en retorno: balus. p.a.z.<br />

Dar porque <strong>de</strong>n: sogot. D.V.z.<br />

Dar encima: gabao. p.c.<br />

Dar <strong>de</strong> lo pescado: hi<strong>las</strong>. p.a.z.<br />

Dar <strong>de</strong> lo que come: ua<strong>las</strong>. p.a.<br />

Dar en la mano: tonol. p.a.z.<br />

Dar al pobre: palos. p.a.<br />

Dar <strong>de</strong> abajo: dohol. p.a.z.<br />

Dar su cuerpo mujer: tugian. p.c.z.<br />

Dar <strong>de</strong> mano: baya: tamay. p.c.<br />

Dar acallando: uacli. p.a.z.<br />

Dar vestido raído: obas. p.a.z.<br />

Dar en rostro: buybuy. p.c.z.<br />

Dar porque calle: hilum. p.a.z.<br />

Dar con mazo: tomboc; dugcal. pa.<br />

Dar cumplimiento: ayao. p.c.z.<br />

Dar contra algo: tolor. p.a.z.<br />

Dar <strong>de</strong>l codo: sicul. u.a.z.<br />

Dar avisando: sindol. p.a.z.<br />

Dar lugar: paligar; paali. p.p.z.<br />

Dar en la mano: tapi. u.a.z.<br />

Dar a la puerta: toctoc; hantoc. p.a.z.<br />

Dar a la costa: dagsa. p.a.z.<br />

Dar con palillo: patic. u.a.z.<br />

Darse en los pechos: tampoc. pa.z.<br />

Dar uno con otro: toctoc. u.a.z.<br />

Dar en seco: sanglar et hubas. ua.<br />

Dar en boca: nariz; tupluc. pa.z.<br />

Dardo: hinagor; baros. p.a.<br />

Dardo con caña: sinampacan. pp.<br />

Dardo caña: sumbiling. u.a.z.


De, artículo <strong>de</strong> genitivo impropriis: ni; can. In.<br />

appellatibus: sa; sang; sing.<br />

De, adverbio <strong>de</strong> lugar: sa. z.<br />

De acá y <strong>de</strong> aquí: dinhi; diri. u.a.<br />

De acullá: didto. p.a.z.<br />

De ahí: dian. h.; dira. u.a.<br />

De allá o <strong>de</strong> allí: didto. p.a.z.<br />

De aquí a poco: canina. p.p.z.<br />

De aquí a cuando: san-o. D.D.<br />

De aquí a<strong>de</strong>lante: saolhe. u.a.z.<br />

De bal<strong>de</strong>: uaypolos. p.p.z.<br />

Debajo poner: salar. p.a.<br />

Debajo o encima: paobao; babas.<br />

Debajo: sailalum, etc. z.<br />

Debajo <strong>de</strong> casa, árbol: sasilong. pp.z.<br />

Debajo poner: daog; dat-og. pa.z.<br />

Deber: otang. p.a.z.<br />

Defraudado, engañado: limbong. ua.z.<br />

De fuera: sagoa; saloas. p.a.<br />

Defunto: minatay. u.a.z.<br />

Defunto cadáver: bangcay. p.c.<br />

Defuntos que invocan: umalagar. pp.z.<br />

Degollar: pog-ot; tongol; potol+. pp.<br />

Degollar: luba; sunbali. p.a.<br />

Degollar cabrito: yoyo. D.V.<br />

De grado o voluntad: saiya buut. ua.z.<br />

De la misma manera: siling man. pa.<br />

Delante: sa atubangan. p.p.z.<br />

Delante o <strong>de</strong>lantera: onahan. u.a.z.<br />

Delantera o presencia: atubangan. p.p.z.<br />

Delante ir: olo. p.a. oña.<br />

Delante poner: bungbung. p.a.z.<br />

Delegado: liuan; ilis. p.a.<br />

Delegado: buut; hocom. u.a.<br />

Delegar, mandar: sogo. p.a.z.<br />

Deleitar: buut. u.a.; duyag. p.a.<br />

Deleitarse, alegrarse: himaya. pp.z.<br />

Deleite: cailibgun; caluyagun. p.p.<br />

De lejos: sahalayo. p.p.z.<br />

Delgada y a<strong>de</strong>lgazar: nipis. ua. z.<br />

Delgada ropa: quinahig. p.p.<br />

Delgada, a<strong>de</strong>lgazar: gamay. p.c.z.<br />

Delgado <strong>de</strong> piernas: pictiuum. pc.<br />

Delgado <strong>de</strong> cintura: hauac. p.a.z.<br />

Deliberar: hunahuna. p.a.z.<br />

Delicada persona: lomo. u.a.<br />

Delicada: hanac hanac. p.p.<br />

Delicado: vi<strong>de</strong> yamic. p.a.<br />

Delicado, flojo: luya. p.a.z.<br />

Delicada: luming. p.a.<br />

Delicadamente hablar: yuyu. d.v.<br />

Delirar, caducar: ulianun. p.a.<br />

De mañana: daaga. p.p.<br />

De mancomún ir: ala.<br />

De manera: busa. u.a.z.<br />

Demarcar: timaan. p.a.z.<br />

Demás <strong>de</strong> esto: lai; paman.<br />

Demasía: labi; capin. u.a.<br />

28<br />

Demasiado: labi, etc. u a. z.<br />

Demonio: yaua. p.a.z.<br />

Demonio o diuata: banuaanum. pc.z.<br />

Demonio que silba: taho. u.a.<br />

Denegrido: itum itum. p.p.z.<br />

De ninguna manera: uala nga mugis.<br />

Denodado: pungut. p.c.z.<br />

Dentado, <strong>de</strong> dientes: ngipunan. p.a.z.<br />

Dentadura: cangipunan. p.p.z.<br />

Dentera dar: vi<strong>de</strong> ngilo. p.a.z.<br />

Dentro lo que está: solur. u.a.z.<br />

Dentro o <strong>de</strong>bajo: ilalum. p.p.z.<br />

Dentro encerrarse: luman. p.a.z.<br />

Dentro estar espina: tiunay. p.c.z.<br />

Dentro poner otro: lus-un. d.v.<br />

Denunciar: sombong; buybuy. p..c.<br />

Deparar mal o bien: bugna. u.a.<br />

Deparar el bien: tuga. u.a.<br />

De parte <strong>de</strong> fuera: sagoa. p.a.z.<br />

De parte <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro: sasulur. u.a.z.<br />

De paso hacer algo: hapit. p.a.; haruul.<br />

De por si poner cosa: lonlon. p.a.z.<br />

Depositar: butang. u.a.z.<br />

Depositar persona: napalingcor. z.<br />

Depositar: huput; ayo. p.a.<br />

Deprecación: vi<strong>de</strong> dalangin. p.p.z.<br />

Depren<strong>de</strong>r: vi<strong>de</strong> toon. p.a.z.<br />

De punta dar: bugsoc; ugduc. p.a.<br />

De cuando en cuando: nacatalagsa. z.<br />

De cuantos en cuantos: tag pila. u.a.z.<br />

Derecha mano, lado: too. p.a.z.<br />

Derecha cosa: tol-ir. D.V.z.<br />

Derecha espiga: tanga. u.a.<br />

Derecha herida, etc.: tirluc. p.a.z.<br />

Derecho racimo: uungu ung. d.v.<br />

Derecho y liso: bulanos. p.p.<br />

Derecho a la vía: tagal. u.a.z.<br />

Derecho ir camino: tortor. p.a.<br />

Derribarse: gican; ginmican. p.p.z.<br />

Desrabar: otor sing icug. p.a.<br />

Derramar y <strong>de</strong>rramarse: ola. p.a.<br />

Derramarse, rebosar: sul-ay. u.c.<br />

Derramar a granel: bohos. p.a.z.<br />

Derramar encima: bobo. p.a.z.<br />

Derramarse arroz: ayay. p.c.z.<br />

Derrengado: iuar. p.a.<br />

Derretirse y <strong>de</strong>rretir: tunao. pc.z.<br />

Derretirse: vi<strong>de</strong> tubig. p.a.z.<br />

Derretirse can<strong>de</strong>la: tolo. p.a.z.<br />

Derretirse cera, brea: lunay. p.c.z.<br />

Derretirse gordura: dinis. p.a.<br />

Derribar: ding ding; gapi. d.<br />

Derribar el viento: anor. p.a.z.<br />

Derribar techo: pa<strong>las</strong>. p.a.<br />

Derribar tinaja: doang. p.a.<br />

Derribar cosa: pocan. p.a.z.<br />

Derribar <strong>de</strong> lo alto: alolog. p.a.<br />

Derribar luchando: bundoc. p.a.


Derribar fruta: dagas. p.a.z.<br />

Derribar fruta: dughang. p.a.z.<br />

Derribar plátanos: dayog. u.a.<br />

Derribar lo compuesto: palin. u.a.<br />

Derribar al sentado: ticuang. p.c.z.<br />

Derrotar: palir; palis. u.a.z.<br />

Derrumbar: tingpa. p.a.z.<br />

Desabajar (<strong>de</strong>sabahar): arisngao; arisbong.p.c.<br />

Desabollar: tomboc. p.a.z.<br />

Desabrida: yam-is; <strong>las</strong>ay. p.c.<br />

Desabrida: tab-ang. D. V. z.<br />

Desabrido, enfadado: puul. u.az.<br />

Desabrido, sin vianda: sabluc. p.a.z.<br />

Desabrigar, enfriar: napatugnao. pc.z.<br />

Desafear: vi<strong>de</strong> ambac. p.a.z.<br />

Desafiar o reñir: ayat ayat. p.a.<br />

Desafiar con añagaza: cati. p.a.z.<br />

Desafiar a correr: ubas. u.a.z.<br />

Desafiar a cortar: tarya. p.p.<br />

Desafuciado: patay. p.c.z.<br />

Desagradar: dilimanibuut. u.a.z.<br />

Desagradarse: dilinahamuut. u.a.z.<br />

Desaguar: agay. p.c.z.<br />

Desaguarse, secarse: hubas. u.a.z.<br />

Desaguar navío: hinubig. p.p.z.<br />

Desayunarse, comer: timo. u.a.z.<br />

Desaliñado: dimabirbir. p.a.<br />

Desamar: dimahagugma. p.a.z.<br />

Desamparar: binmaya. p.a.z.<br />

Desamparar sementera: tabac. p.a.<br />

Desamparado: mulumulu. pp.<br />

Desangrarse: dugo; song go. p.a.z.<br />

Desañudar: hubar. p.p.z.<br />

Desaparecer: tagarlum. p.a.<br />

Desaparecerse: natunoa. p.c.z.<br />

Desaparecer, irse a pique: tonor. pa.z.<br />

Desapasionado: dili; ayon. p.a.z.<br />

Desapercibido: dimaandam. u.a.z.<br />

Desarmar: tangi. u.a.<br />

Desarrebujar: husay; saysay. p.c.<br />

Desarrugar: hinar; hitad; bitad. p.a.z.<br />

Desasir cor<strong>de</strong>l: palos. u.a.z.<br />

Desastre <strong>de</strong> hacienda: cauang. p.a.z.<br />

Desastre en mar: bung cag; polang. p.a.<br />

Desatar: hubar; barbar. pp.z.<br />

Desatinar, confundir: buluc. p.a.z.<br />

Desatravesar: ualing. p.a.z.<br />

Desbarajustar palo: biquil. u.a.z.<br />

Desvalijar (<strong>de</strong>sbalijar) cesto: hocar. p.a.z.<br />

Desbaratar lo hecho: bung cag. pa.z.<br />

Desbaratar: tastas; bing cas. p.a.z.<br />

Desbarbado: uaibungut. p.a.z.<br />

Desbastar: sapsap. p.a.z.<br />

Desbastar bejucos: agos; balos. p.a.<br />

Desbocado: baba-an. p.p.z.<br />

Descabezar: pong-ol. D.V.z.<br />

Descadillar: bignit; pignit. p.a.<br />

Descalabrar: bungar. p.a.<br />

29<br />

Descalzar: hocas sang medias. z.<br />

Descaminado andar: patac. u.a.<br />

Descansa<strong>de</strong>ro: pahoayan. p.p.z.<br />

Descansar: hoay. p.c.z.<br />

Descansar: talivayvay. pp.<br />

Descanso en la escalera: aluntaga. u.a.<br />

Descantillar marisco: bintag. p.a.<br />

Descapullar algodón: bocas. p.a.z.<br />

Descapullar: cusipar. p.p.z.<br />

Descarbonar: pulpug; toltog. ua.z.<br />

Descargar navío: ahu-as. p.a.z.<br />

Descasar, <strong>de</strong>scasarse: baya. p.a.z.<br />

Descargo dar: vauut. D.V.<br />

Descascarar árbol: opac. u.a.z.<br />

Descascarar el coco: bonot. p.a.z.<br />

Descascarar un poco: tiptip. p.a.<br />

Descascarar caña: usip. p.a.<br />

Descascarar plátano: bacbac. p.a.<br />

Descascarar árbol: holac. p.a.<br />

Descascarar fruta: palot. p.a.z.<br />

Descascarar <strong>de</strong>sollando: ac-ac. d.z.<br />

Descascarar caña dulce: tacdus.<br />

Descascarar: pacpag. d.v.; palpag.<br />

Descascarar árbol: salabay. p.c.<br />

Descascarar arroz: cusipar. p.p.<br />

Descascarar arroz: cocot. p.a.<br />

Descaspar: daqui. u.a.<br />

Desceñir: hubar.l. barbar. p.p.z.<br />

Descercar: bungcag; sang alar. pa. z.<br />

Descerrajar: buncang sang puerta. z.<br />

Desclavar: tanghal. p.a.<br />

Desclavar arrancando: bognot. pa.z.<br />

Descogollar palma: obur. p.a.z.<br />

Descoger: buclar; bitar. p.a.<br />

Descoger cor<strong>de</strong>l: botong; hinat. pa.<br />

Descolgar: vi<strong>de</strong> tonton. p.a.z.<br />

Descolorar: lungar; luspar. p.a.<br />

Descolorida ropa: lubar. p.c.z.<br />

Descolorida ropa: sus-ao. p.c.<br />

Descomedido: mapintas. p.p.z.<br />

Descomedido: dimatahor: dimataha. z.<br />

Descomedido ser: pintas. p.a.z.<br />

Descompasados remar: sayup. ua. z.<br />

Descompadas cosas: siuil. u.a.z.<br />

Desconcertar: bung cag. p.a.z.<br />

Desconcertarse: itul. p.a.<br />

Desconcertarse: umbu; taca. u.a.<br />

Desconcertarse hueso: tima. u.a.<br />

Desconcertarse cabeza: bung gu. p.a.z.<br />

Desconfiar: dilimagalaum. z.<br />

Desconocer: bulao; bulung. p.a.<br />

Descontar, no meter en cuenta algo: dile isip;<br />

dile bana.<br />

Descorazonado: halangahag. p.p.z.<br />

Descoser cortando: tastas. p.a.z.<br />

Descoser sin romper: barbar. p.p.z.<br />

Descostrar: bacbac; paisi. p.a.<br />

Descostrarse costra: parpar. p.p.z.


Descrecer: cupus. u.a.z.<br />

Descuartizar: lapa. p.a.z.<br />

Descubrir, <strong>de</strong>scobijar: bocas. p.a.z.<br />

Descubrir secreto: boca. p.a.z.<br />

Descubrirse cosa: buyagyag. p.p.<br />

Descubrir faltas: balotbot. u.a.<br />

Descubrir a gritos: tuao. z.<br />

Descubrir el fuego: baloscay. z.<br />

Descubrir: dayag. p.p.z.<br />

Descubrir <strong>de</strong> alto: lantao. p.c.z.<br />

Descubrir la mar: luao. p.c.<br />

Descubrir, explorar: capcap. u.a.z.<br />

Descubrir parecer: tonga. p.a.z.<br />

Descubierto al viento: tancap. p.a.z.<br />

Descuidado, inhábil: halangahag.<br />

Descuidarse, olvidarse: limot. pa. z.<br />

Des<strong>de</strong>cir el color: dimog. p.a.<br />

Des<strong>de</strong>cirse: baui. p.a.z.<br />

Des<strong>de</strong>cirse: barbar sang polong. p.a.z.<br />

Des<strong>de</strong> don<strong>de</strong>: diin tubtub. u.a.z.<br />

Des<strong>de</strong> entonces: sadtong arlao. z.<br />

Des<strong>de</strong>ntado, sumido: yaymu. p.a.z.<br />

Des<strong>de</strong>ntar: hingo; sauang. p.a.<br />

Desdicha: maraut nga palar.<br />

Desdichada persona: cailo. u.a.z.<br />

Desdichada: uaibala; uay palar.<br />

Desdichada cosa: canogon. p.p.z.<br />

Desear: ibug; ila. p.a.<br />

Desear: hinaot; ani. u.a.<br />

Desear diciendo ojalá: cabay. pp.<br />

Desear al ausente: hirlao. p.c.z.<br />

Desear al bienhechor: handum. pa.z.<br />

Desear mal: ani; onong. u.a.<br />

Desear vengarse: humut. p.a.z.<br />

Desear comer lo que ve: tamoy. pc.z.<br />

Desear alcanzar: coha; himulat. p.p.<br />

Deseo <strong>de</strong>l difunto: olar. u.a.<br />

Desecar: anuc. p.a.<br />

Desechar al mancebo: ayus. p.c.<br />

Desechar, <strong>de</strong>jar: baya. p.a.z.<br />

Desechar escogiendo: pili. p.a.z.<br />

Desembarazar: hauan. p.a.z.<br />

Desembarcarse: cauas; tacas. ua.<br />

Desembarcar a otro: cauas. p.a.z.<br />

Desembarcar carga: hau-as. pa.z.<br />

Desembargar: lucat; gauar. p.a.<br />

Desembarrar: parpar. pp.z.<br />

Desenvolver fardo: buscag. pp.z.<br />

Desembriagarse: puao. p.c.<br />

Desecho: pinilian. p.a. etc. z.<br />

Deshelarse: tunao; lanay. p.c.z.<br />

Desenvainar: gabot; bognot. pa.<br />

Desembuchar: boca; bocar. p.a.<br />

Desemejante: disubung; lain. p.a.<br />

Desempeñar: lucar; gauar. p.a.<br />

Desemperezar: cugi. z.<br />

Desempulgar: palos; hocas. p.a.<br />

Desencajados huesos: hagsal. p.a.z.<br />

30<br />

Desencajado: habil; hamihami. u.a.<br />

Desencajar: ocang. p.a.z.<br />

Desencolerizarse: hungao. p.c.z.<br />

Desenconarse hinchado: hupa. pa.z.<br />

Desenfadarse: hampang; canan. p.a.<br />

Desenfrenado pecar: boca. p.a.z.<br />

Desengañar: sayor sang limbong. z.<br />

Desengolfarse: piliu. p.c.z.<br />

Desengrudar: bacbac; pacsi. p.a.<br />

Desenhetrar: husay; salaysay. p.c.<br />

Desenojarse: hungao. p.c.z.<br />

Desensenar, sacar el seno: coot. ua. z.<br />

Desensenar: loas; sahogor.<br />

Desenterrar: cotcot; caycay; siesta en ataúd:<br />

bocar. p.a.<br />

Desentonarse voces: <strong>las</strong>ag. p.a.<br />

Deseo activo: pagpanhinaot. p.p.z.<br />

Deseo pasivo: caluyagun; cailibgun; cailaun.<br />

Desesperar: dili magalaum. z.<br />

Desesperado per<strong>de</strong>rse: uala. u.a.z.<br />

Desfallecer: vi<strong>de</strong> capoy. p.c.z.<br />

Desfar<strong>de</strong>lar: hicay; iclay. p.c.<br />

Desfavorecer: dili pasalig. z.<br />

Desfigurado: lungar; luspar. p.c.z.<br />

Desfogar la cólera: hungao. p.a.z.<br />

Desfondar cesto: bulua. p.p.z.<br />

Desgajar gajo: sipi. ua.z.<br />

Desgajar rama: bang gi. p.a.z.<br />

Desgajarse: bong go; long go. p.a.<br />

Desgajar: vi<strong>de</strong> tigpo. p.a.z.<br />

Desgalgar rodando: ligir. p.a.z.<br />

Desganado <strong>de</strong> comer: dimaibug. z.<br />

Desgraciado: cauang. p.a.z.<br />

Desgranar arroz: lagas. p.p.z.<br />

Desgranar con los pies: giuc. p.a.z.<br />

Desgranar con la mano: homo. p.a.<br />

Desgranar con cuchillo: cagur. u.a.z.<br />

Desgranar maíz: cusipar. p.p.z.<br />

Desgranar uno con otro: ngur ngur. z.<br />

Desgreñado: pacpac; gan-og. pa.<br />

Deshacer: bungcag. p.a.z.<br />

Deshacer con manos: pug day. p.c.<br />

Deshacer terrón: cupay. p.c.<br />

Deshacer el techo: ting-cas. p.a.z.<br />

Deshacer nipa vieja: paspas. p.a.<br />

Deshacerse <strong>de</strong> algo: halin. p.a.<br />

Deshacer concierto: lapas. p.a.<br />

Deshacer escalera: buclang. p.a.<br />

Deshacer el sol <strong>las</strong> nubes: poas. p.z.<br />

Deshacerse nubes: paua. p.a.z.<br />

Deshacerse vapor: hanap. p.a.<br />

Deshacerse cosiendo: donot. p.a.z.<br />

Desherbar: gona; hilamon. u.a.<br />

Desheredar: dilepapanoble.<br />

Deshilar ropa: barbar. p.p.z.<br />

Deshilar: hi<strong>las</strong>; dotdot. p.a.<br />

Deshincharse: hupa; cupus. u.a.<br />

Deshojar con uña: tortor. u.a.z.


Deshojar nipa: saloso. pp.; sasa. d.v.z.<br />

Deshollejar: bacbac; pacsi. p.a.<br />

Deshollinar: tagdap. p.a.<br />

Deshonesto: maolag. p.p.; olagan. z.<br />

Deshonesto en hablar: tamla. pa.<br />

Deshonrar: nagabungcag sang dungug. z.<br />

Desierto: cahaua an. pp.<br />

Desigual: ditupung; diangay. pc.z.<br />

Desigual como <strong>de</strong>dos: taginos. ua.<br />

Desigual: dile igo; dile oyon. p.a.z.<br />

Deshigual hilado: alimatuc. pp.<br />

Desigual: uyut uyut. u.a.<br />

Desigual: cubag p.a.<br />

Desistir: louat. p.c.z.<br />

Desleír en agua: tunao; hunao. pc.<br />

Deslindar tierras: pagutlan. pp.z.<br />

Deslomado: nabalian sang talortor. z.<br />

Deslustrarse: nalubar. p.c.z.<br />

Deslumbrarse: sulung. p.a.z.<br />

Deslumbrarse el sol: silao. p.c.z.<br />

Desmayar <strong>de</strong> hambre: bung tas. pa.z.<br />

Desmayarse <strong>de</strong> golpe: gug-an. pa.z.<br />

Desmayarse <strong>de</strong> pena: gutas. u.a.<br />

Desmayado <strong>de</strong> golpe: punao. p.c.z.<br />

Desmedrado: pigus. u.a.<br />

Desmedrado niño: titis; atas. pa.<br />

Desmedrar arroz: popos. p.a.<br />

Desmedrar en crecer: sagut sut. p.p.z.<br />

Desmembrar: potol. p.p.z.<br />

Desmemoriar: vi<strong>de</strong> limot. p.a.z.<br />

Desmentir: vi<strong>de</strong> bacac. p.a.z.<br />

Desmenuzar con <strong>de</strong>dos: cusi. u.a.z.<br />

Desmenuzar comida: quitquit. pp.z.<br />

Desmenuzar arroz: dugmuc. p.a.z.<br />

Desmenuzar entre los dientes. cocot. pa.<br />

Desmenuzar: tipic. u.a.z.<br />

Desmenuzar quilites: cumut. pa.z.<br />

Desmerecer: ditupung; diangay. z.<br />

Desmeollar fruta: coha sang onor. et. z.<br />

Desmochar: picay. p.c.<br />

Desmochar: bong go; pong-ol. d.v.z.<br />

Desmochar palma: obur. p.a.z.<br />

Desmontar rosar: caingin. p.p.z.<br />

Desmontar: gahit. p.a.z.<br />

Desmoronar, <strong>de</strong>rrumbarse: tingpa. z.<br />

Desmoronar tierra: mormor. p.a.<br />

Desmotar algodón: sicsic. p.p.z.<br />

Desnarigado: pangos. u.a.z.<br />

Desnaturalizarse: halin. p.a.z.<br />

Desnudar en cueros: hobo. p.a.z.<br />

Desnudar: vi<strong>de</strong> hocas. p.a.z.<br />

Desnudarse la mujer: locbo. pp.<br />

Desnudo andar: bayong bayong. ua.<br />

Desnudo <strong>de</strong> arriba: hob<strong>las</strong>. p.a.<br />

Desobe<strong>de</strong>cer: dili masogot. z.<br />

Desocupado: uai libang. z.<br />

Desocupar aposento: hauan. p.a.z.<br />

Desollar: anit; panit. p.p.z.<br />

31<br />

Desollar topando: lislis; pac<strong>las</strong>. ua.<br />

Desor<strong>de</strong>nar: nagabung cag; sang lalang. z.<br />

Desorejar señalado: gilang. u.a.<br />

Desosar: nanhinol-an; tol-an. p.a.<br />

Desovar (<strong>de</strong>sobar) la langosta: tub-uc. D.V.<br />

Desovar (<strong>de</strong>sobar) el pescado: uaguag. p.p.<br />

Despabilar: sugi; gunting. p.a.<br />

Despachar mensajero: sogo. p.a.z.<br />

Despachurrar: pusa. u.a.z.<br />

Despavorido: molag molag. p.p.<br />

Despearse: paul. p.a.<br />

Despezonar fruta: popo. p.a.z.<br />

Despedazar comida: hang-it. pc.<br />

Despedazar animal: Lapa. p.a.z.<br />

Despedazar: dugmuc. p.a.z.<br />

Despedir la gente: napapauli. z.<br />

Despedirse: gican patlogot. u.a.<br />

Despedir: sobol. p.a.<br />

Despedirse: amoma. u.a.<br />

Despegarse: hucal. u.a.<br />

Despegar ostión: locba. p.a.<br />

Despegar corteza: holac. p.a.z.<br />

Despegarse perro: tabnos; hoblot. pa.<br />

Despegarse, caerse: popo. p.a.z.<br />

Despenar: lipay; libang. u.a.<br />

Despeñar: holog; tambug. p.a.<br />

Despensa: alayohan. p.p.z.<br />

Despensero: gumalaui. u.a.z.<br />

Despepitar algodón: ligis. p.c.z.<br />

Despepitar: nanhiliso. z.<br />

Desperezarse: hiuur; hinat. p.a.<br />

Desperdiciar hacienda: auas. p.a.z.<br />

Despernar: bingat. p.a.z.<br />

Despertar: vi<strong>de</strong> mata. u.a.z.<br />

Despertar al que duerme: pucao. p.c.z.<br />

Despertar: molagmolag. p.p.<br />

Despertar saltando: bungca<strong>las</strong>. u.a.<br />

Despertar con ruido: bantar. p.a.<br />

Desplacerse: dili mahamuur. z.<br />

Desplegar rugas: hinal.p.a.<br />

Despoblar: lag lag; halin. p.a.<br />

Despoblarse: lalin. z.<br />

Despojar por fuerza: agao. p.c.<br />

Despojar, <strong>de</strong>snudar: hobo. p.a.z.<br />

Despolvorear: bilibor; borbor. p.a.z.<br />

Desportillar almejas: patloc. ua.<br />

Desportillar, mellar: gibang. d.z.<br />

Despostillar: cugan. u.a.z.<br />

Después: conina. p.p.; saolhico. u.a.z.<br />

Despuntar: vi<strong>de</strong> talib. p.a.z.<br />

Desquiciar: ocang. p.a.z.<br />

Desquitarse en juego: baui. p.a.z.<br />

Desquijarar: singi et sipi. u.a.z.<br />

Desta manera: siling sini.<br />

Destapar: bocas. p.a.z.<br />

Destapar: bocar; boca. p.a<br />

Destapado cesto: ayang ang. p.c.z.<br />

Destaparse río: dinhi sanayon. z.


Destechar: cacas. u.a.z.<br />

Destemplada herramienta: hilao. pc.z.<br />

Destemplanza: pagcacagur.<br />

Destemplado en comer: macagur. pp.<br />

Desterrar: sobol. pa.; hingilin. pp.<br />

Desterronar: pugday; cupay. p.c.<br />

Destetar niño: lutas. u.a.z.<br />

Destejer: barbar. p.p.z.<br />

Destilar: vi<strong>de</strong> tolo. u.a.z.<br />

Destilar materia: agas. p.a.z.<br />

Destituído: uaysasaligan. z.<br />

Destorcer: lubar; lublar. p.a.<br />

Destral: uasay. p.c.z.<br />

Destrabar lo prendido: palos. u.a.z.<br />

Destreza: pagcabatir. z.<br />

Destripar: hinay; bosbos. p.a.z.<br />

Destrozar: bung cag. p.a.z.<br />

Destrocar: tigpo. p.a.<br />

Destruir y <strong>de</strong>struirse: laglag. pp.z.<br />

Destruir, <strong>de</strong>strozar: ham<strong>las</strong>. p.a.<br />

Destruir hacienda: among. p.p.<br />

Destruir, dañar: daut. p.a.z.<br />

Desusar: baya. p.a.z.<br />

Desván: bayanban. p.p.<br />

Desvanecerse: cabezaalipuyung. pp.<br />

Desvanecerse vista: libat. u.a.z.<br />

Desbarajustar palo: biquil. u.a.z.<br />

Desvariar enfermo: yamyam. u.a.z.<br />

Desvelar a otro: hocao. p.c.z.<br />

Desvelar: vi<strong>de</strong> hi<strong>las</strong>. p.a.z.<br />

Desventura: pagcauai palar. z.<br />

Desvergonzado: tamla. p.a.; tampa<strong>las</strong>an.<br />

Desvergonzado: dimaaro; tampa<strong>las</strong>an. pp.<br />

Desvergonzarse: paras. u.a.<br />

Desvirgar doncella: boca. p.a.z.<br />

Desvirgarse: ticlar; tigma. p.a.<br />

Detener: hauir. p.a.z.<br />

Detener la cámara: pugung. u.a.; y apetito.<br />

Detenerse lugar: sali. p.a.<br />

Detener a otro: lugay. p.c.<br />

Detenerse o trabarse: sali. p.a.<br />

Detener el navío: solangcur. p.p.<br />

Detenerse: tunug; hunung. p.a.<br />

Detenerse por gusto: uili. p.a.z.<br />

Detener el viento: bungbung. p.a.z.<br />

Detenerse con regalo: gamun. d.<br />

Detener mensajero: lantag. p.a.<br />

Detenerse en parte: sahing. p.c.<br />

Determinar: tapat. p.a.z.<br />

Determinar, concluir: hiuat. p.c.<br />

Determinado, resuelto: hugut. pp.z.<br />

Determinado: manginmatay: pc.z.<br />

Detrás, a <strong>las</strong> espaldas: salicor. pp.z.<br />

Detrás <strong>de</strong> algo: luyo. p.a.z.<br />

Detrás <strong>de</strong> persona: lipur. u.a.z.<br />

Detrás poner: vi<strong>de</strong> talicor. p.p.z.<br />

De través salir: bagat. p.a.<br />

Devanar: polon. p.p.<br />

32<br />

De veras: matoor. p.p.; too. p.a.<br />

De veras hacer: hungur; tuyo. pa.<br />

Deuda y <strong>de</strong>udor: otang. p.a.z.<br />

Dejar generalmente: baya; taan. pa.z.<br />

Dejar gallina a pollos: talin. u.a.<br />

Dejar por here<strong>de</strong>ro: bilin. p.a.z.<br />

Dejar carga: pugsac; ontog. p.a.<br />

Dejar la plática: ligar. u.a.<br />

Dejar pasar: ligar. u.a.<br />

Dejar caer <strong>de</strong> la mano: butauan. pp.<br />

Dejar culebra camisa: lono. pc.z.<br />

Dejar obra compañero: tugian. pc.z.<br />

Dejar a la ventura: tabac. u.a.<br />

Dejar dolor: houas. u.a.z.<br />

Dejar niño la teta: lutas. p.a.z.<br />

Dejar la obra: auar. u.a.<br />

Dejarse algo: bilin. p.a.z.<br />

Dejar algo en medio: tahang. u.a.<br />

Dejar algo en medio: lacao. p.c.<br />

Dejar algo en blanco: liuar. u.a.z.<br />

Dejativo: maluya. pp.z.<br />

Deceno: icapolo. pp.<br />

Decir: polong; sugir. p.a.<br />

Decir así: siling. u.a.<br />

Decir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la calle: silong. p.a.<br />

Decir dos veces la cosa: liuan. p.p.<br />

Decir bajito: sitsit. p.a.<br />

Decir quién faltó: tomar. p.a.<br />

Diezmar oro, plata: honos. p.a.z.<br />

Diezmar en cuenta: binayao. p.c.<br />

Día: arlao. p.c.z.<br />

Día <strong>de</strong> fiesta: fiesta. z.<br />

Día <strong>de</strong> ayuno: arlao nga igapo asa. z.<br />

Diablo: yaua. p.a.z.<br />

Días ha: nalugay na. z.<br />

Dibujar: balis; barlis. u.a.<br />

Dibujo: ibinalis; ibinarlis.<br />

Dicha: bala; palar; bola. p.a.<br />

Dichosa cosa: bala; palar. p.a.<br />

Dicho: polong. p.a.z.<br />

Disciplina: hampac. p.a.z.<br />

Diente: ngipon; unto. p.a.h.<br />

Dientes <strong>de</strong>scubiertos: uangis. p.a.z.<br />

Dientes <strong>de</strong> ajos: sibay. p.c.<br />

Diestro en tirar: maigo. p.p.z.<br />

Diestra mano, persona: too. u.a.z.<br />

Diez: polo; napolo. p.p.<br />

Diez, en distributivo: tagpolo.<br />

Diezmo o <strong>de</strong>ceno: icapolo.<br />

Diezmo <strong>de</strong> oro: honos. p.a.<br />

Diezmo, <strong>de</strong> diez uno: binayao. p.c.<br />

Diferencia: pagcalain. p.p.z.<br />

Diferenciarse: lain. p.a.z.<br />

Diferente no ser: palain. pa.z.<br />

Diferencia <strong>de</strong> colores: bagay. p.c.z.<br />

Diferir: angan anagan. p.p.z.<br />

Difícil hacer la cosa: culi. p.a.z.<br />

Dificultad: vi<strong>de</strong> culi. p.a.z.


Digerir, digerirse: donot. p.a.z.<br />

Digna cosa: tupung. u.a.; tacus. z.<br />

Dignidad: mahal. u.a.z.<br />

Digno hacer: vi<strong>de</strong> tupung. u.a.z.<br />

Digresión en plática: ligar. u.a.<br />

Dilatarse, dilatar: osuag. p.c.z.<br />

Diligente: madi maragmit. p.p.z.<br />

Dilúculo <strong>de</strong> mañana: sanaao. p.c.z.<br />

Dilúculo <strong>de</strong> la tar<strong>de</strong>: salumsum. p.c.z.<br />

Diluvio: paganao. p.c.z.<br />

Disminuir: diot et diot diot. p.p.z.<br />

Disminuir: colang. p.a.z.<br />

Disminuir en respeto: ihig. p.a.z.<br />

Disminuir en precio: pigus. u.a.<br />

Dinero o plata: pilac. p.a.z.<br />

Dios el mismo nombre: Dios. z.<br />

Dios <strong>de</strong> infieles: diuata; barhala. pp.z.<br />

Discernir: quilala; timaan. p.a.z.<br />

Disciplina: hampac. p.a.z.<br />

Disciplina, enseñanza: pagtoon. n. z.<br />

Discípulo: gintotoonan. p.p.z.<br />

Discordar: batoclain. p.a.<br />

Discreto: mabuut; buutan. p.p.z.<br />

Discreción: pagcamabuut. p.p.z.<br />

Disculparse: vauut; balibar. p.p.<br />

Discurrir, colegir: hangup. p.p.<br />

Discurrir pensando: hunahuna. p.p.z.<br />

Disentir, no convenir: oyon. p.a.z.<br />

Disfrazarse: nagpacalain. z.<br />

Disfrazarse <strong>de</strong> mujer: babaye. p.c.z.<br />

Disfrazarse <strong>de</strong> hombre: lalaqui. pp.z.<br />

Disimular: napaligar. p.p.<br />

Disimular: nagpacapuyo. z.<br />

Disolución: paghigalam. z.<br />

Disparar ballestón: bocas; holac. pa.<br />

Dispararse ballestón: talibcas. pp.<br />

Disparar arcabuz: boto. u.a.z.<br />

Disparates hablar: <strong>las</strong>ang. p.a.z.<br />

Dispensar: togot. u.a.z.<br />

Disponer, or<strong>de</strong>nar: lalang. u.a.z.<br />

Dispuesta persona: bayhunan. pp.z.<br />

Disputar: soay. p.c.z.<br />

Distancia: pagca hilayo. z.<br />

Distinta cosa: lain. p.a.; usab. z.<br />

Distinta estar: lain; bagay. p.c.<br />

Distraerse: gaygay; galan; unanar.<br />

Dictamen: catol-iran; catarungan. p.p.z.<br />

Diversa cosa: lain. p.a.z.<br />

Divertir: lingao. p.c.z.<br />

Divertir, entretener: libang. u.a.z.<br />

Divididas cosas: ulang. u.a.<br />

Dividir apartando: ulang. u.a.<br />

Dividir el caballo: sucay. u.a.<br />

Dividir arroyuelos: bulhay. p.c.<br />

Dividirse río: sanga; buung. u.a.<br />

Dividir cortando: tunga; pihac. p.a.<br />

Dividirse <strong>de</strong>l camino: simang. u.a.z.<br />

Dividir caña, etc.: boang. p.a.<br />

33<br />

Dividir entre si: angcun. p.a.z.<br />

Divieso: hubag. u.a.; pugsa. p.a.<br />

Divinidad: pagca Dios; quena Dios. z.<br />

Dije o digo: nga nacun.<br />

Dijes: hias hias. z.<br />

Dice o dicen o dicen que: cono. u.a.z.<br />

Dice o dicen: nganlaong; imingun.<br />

Dicen que piensan: cono abi. z.<br />

Doblar ropa: pilo; pico+. u.a.z.<br />

Doblarse punta: pilo; pico+. u.a.z.<br />

Doblar panica: cupi. p.a.<br />

Dobladura: vi<strong>de</strong> pilo. u.a.z.<br />

Doblar ropa entre dos: luyo. p.a.z.<br />

Doblar ropa: piur. p.p.<br />

Doblarse el cuerpo: coob. p.c.z.<br />

Doblar falda <strong>de</strong> lambón: quimunquimun. p.a.z.<br />

Doblegar: buyuc. p.c.z.<br />

Doblez en ropa: pilo. u.a.z.<br />

Docto sabio: maalam. p.p.z.<br />

Doctor o maestro: magtotoon. pp.z.<br />

Doctrina: pagtolon-an. pp.z.<br />

Doctrina enseñar: toon. p.a.z.<br />

Doler algo: saquet. p.a.z.<br />

Doler la cabeza: hinglao. p.c.<br />

Doler tripas: suul; cutuy. p.c.<br />

Doler el cuerpo: ul-ul. D.V.<br />

Doler estómago: hilab. p.a.z.<br />

Dolor enfermedad: Saquit. p.a.z.<br />

Dolor <strong>de</strong> ijada: lisur. u.a.z.<br />

Dolor <strong>de</strong> mal suceso: canogon. p.p.z.<br />

Doméstico animal: hayup. p.a.z.<br />

Donoso burlón: matiao. z.<br />

Don<strong>de</strong>: sa<br />

Doncella moza: dalaga. p.a.z.<br />

Dorar: vi<strong>de</strong> halop. p.a.<br />

Dorar dientes: bansil. p.a.z.<br />

Dormir: vi<strong>de</strong> tolog. p.a.z.<br />

Dormir hasta que esté alto el sol: mooc. p.a.z.<br />

Dormitar: toyo; pilao. p.c.<br />

Dornajo o pesebre: pasongan. pp.z.<br />

Dornajo come<strong>de</strong>ro: larugan. p.p.z.<br />

Dosel y endoselar: sabung. u.a.z.<br />

Dos: duha. u.a.z.<br />

Dos mil: duha calivo. z.<br />

Dos veces: nacaduha. z.<br />

Dos tanto: duha ca subung.<br />

Dotar generalmente: vi<strong>de</strong> bugay. z.<br />

Dote: bugay. z.<br />

Dote <strong>de</strong>clarar: taltag. p.a.<br />

Dote <strong>de</strong> los parientes: comit. u.a.<br />

Dote a los parientes: hiphip. p.a.z.<br />

Dote, otra parte: linucban. pp.z.<br />

Dote aparte: cumit. u.a.<br />

Doce: napolo cagduha. z.<br />

Doceno: icapolo cagduha. z.<br />

Doce mil: napolo cag duha calibo. z.<br />

Doscientos: duha ca gatos. z.<br />

Drago, árbol: apitong. p.p.


Dragón: man-ug. D.<br />

Duda: pagcaduha duha. z.<br />

Dudar: duhaduha; tubatuba. u.a.z.<br />

Duelo o compasión: cangon. pp.z.<br />

Duen<strong>de</strong>: banuaanun. p.p.z.<br />

Duen<strong>de</strong> <strong>de</strong> otro modo: ogima. u.a.<br />

Dueño <strong>de</strong> esclavos: agalun. p.p.z.<br />

Dueño <strong>de</strong> algo: tag. l. tagbulauan. z.<br />

Dulce cosa: tamis. D.V.z.<br />

Dulce: tuba.l. tinam-is. D.V.<br />

Dulzura <strong>de</strong> la cosa: pagcatam-is. D.V.z<br />

Dura tierra: bantuc. p.z.<br />

Dura cosa: matigdas. z.<br />

Durar: dayon. z.<br />

Durable: mayadon. z.<br />

Durar, perseverar: hamongaya. pp.z.<br />

Dura ma<strong>de</strong>ra: baring gilan. pp.z.<br />

Dura morisqueta: bugun. u.a.z.<br />

Duro <strong>de</strong> condición: marig-a; sing buut. z.<br />

E ANTE ALIAS<br />

Ea, exultantis: harao. p.c.z.<br />

Ea, exhortantis: hea; hia; tara. u.a.<br />

Ea, rogantis: ta.l. tata. ua.<br />

Ea, ecce: yana. u.a.<br />

Ea, <strong>de</strong>l que se <strong>de</strong>spi<strong>de</strong>: da.<br />

Ea, al que resbaló: asig.l. isig. u.a.<br />

Echado ma<strong>de</strong>ro a persona: barir. pa.<br />

Echado enfermo: haryata. u.a.<br />

Echar a pique: lugdang. p.a.z.<br />

Echar niño en zacatal: tapuc. pa.z.<br />

Echarse: higda; batang. p.a.h.<br />

Echarse juntos: dolog. p.a.z.<br />

Echar criatura: abortar.<br />

Echar sobre: luca; lampay. p.c.z.<br />

Echar a la costa: dagsa. p.a.z.<br />

Echar a la costa: dapia. p.c.z.<br />

Echar alto: holog. p.a.z.<br />

Echar algo en la olla: lunur. pa.z.<br />

Echar chinchorro: tactac. p.a.z.<br />

Echar cabeza abajo: toar. p.a.z.<br />

Echar al rincón: dugmac. pp.z.<br />

Echar por ahí ropa: logmoc. pp.z.<br />

Echar el viento arroz: hapay. pc.z.<br />

Echar <strong>de</strong> la boca: ar-ar. u.a.z.<br />

Echar aguas: bogoc; buga. u.a.z.<br />

Echar a la orilla: haclin. p.a.z.<br />

Echar al hombro: pas-an. D.V.z.<br />

Echar al hombro: abilay. p.c.z.<br />

Echarse boca abajo: yaub. u.a.z.<br />

Echarse así caimán: hapa. pc.z.<br />

Echarse <strong>de</strong> lado: taquilir. p.p.z.<br />

Echar al niño: culan. p.a.z.<br />

Echarse a lo largo: balilig. pp.<br />

Echarse pies con cabeza: suli. pa.<br />

Echarse <strong>de</strong> pechos: hambuy. pc.<br />

34<br />

Echarse pareados: oyon. p.a.z.<br />

Echar en vasija: sulur. u.a.z.<br />

Echar con banga olla: ipis. p.a.z.<br />

Echar con sag-ub agua: tigis. p.p.z.<br />

Echar agua al pangasi: tuyung. pa.z.<br />

Echarse sacayanes al agua: losong. pa.z.<br />

Echar <strong>de</strong>l pueblo: hingilin. pp.z.<br />

Echar, ojear aves: bugao. p.c.z.<br />

Echar agua caliente: dilua. p.c.<br />

Echar cabo <strong>de</strong> capa: uacli. p.a.z.<br />

Echar a granel: bohos. p.a.z.<br />

Echar agua con algo: bo-bo. p.a.z.<br />

Echar agua a la olla: lamao. ua.z.<br />

Echar agua con remo: buncalis. z.<br />

Echar menos algo: iliu. p.c.z.<br />

Echar menos algo: sapo. u.a.z.<br />

Echar agua con hisopo: sablig. pa.z.<br />

Echar sobre los huevos: lum lum. z.<br />

Echarse puerco en agua: lubug. z.<br />

Eclipsarse el sol: ngit ngit. p.a.z.<br />

Eclipsarse la luna: bacunaua. p.p.z.<br />

Eco <strong>de</strong> voz: aningal. p.p.z.<br />

Edad o tiempo: tuig. p.a.z.<br />

Edificar, obrar: buhat. p.a.z.<br />

Efecto o obra: buhat. p.a.z.<br />

El, artículo <strong>de</strong> nominativo: ang. z.<br />

Él, ellos, etc.: siya. p.a.; sila. u.a.z.<br />

Elevarse: tugnao. p.c.z.<br />

Elefante: gadia. p.c.z.<br />

Elegantemente: matolir. p.p.z.<br />

Elegir: pili; ahag; a<strong>las</strong>. p.a.<br />

Elegir en dignidad: buhat. u.a.z.<br />

El mismo amo: siya nga gayur. z.<br />

Él mismo hacer algo: onay. p.c.z.<br />

Elocuente: hamolong; himolong. p.p.z.<br />

El otro: iton usa.<br />

Envasar (embazar): ngalat. u.a.<br />

Embadurnar: dam-os. p.a.z.<br />

Embarazar: auat. u.a.z.<br />

Embarazar, ocupar: balangan. pp.<br />

Embarazar, dividir: libang. ua.z.<br />

Embarazar ocupación: libang. ua.z.<br />

Embarazado, con trastes: linghut.<br />

Embarazar: vi<strong>de</strong> gomo. u.a.<br />

Embarbascar pescado (envarb-): tuba. P.a.z.<br />

Embarcación: sacayan. u.a.z.<br />

Embarcar carga: lolan. p.a.z.<br />

Embarcarse, embarcar: sacay. pc.z.<br />

Embarca<strong>de</strong>ro: salaquian: p.c.z.<br />

Embargar hacienda: guun. u.a.<br />

Embarnecer: supang. p.c.<br />

Embarnizar: bulibulit. p.a.<br />

Embarnizar: capor. p.a.<br />

Embaucar: alam. p.a.; boyo. ua.<br />

Embarcar: vi<strong>de</strong> malao. p.c.<br />

Embajador: cagon. p.a.z.<br />

Embajada llevar o dar: cagon. pa.z.<br />

Embelesarse: nga nga. u.a.z.


Embejucar: baat; bang cas. p.a.<br />

Enviar algo (embiar): dara; dol-ong. pa.<br />

Enviar a<strong>de</strong>lante (embiar): ona. u.a.z.<br />

Embobado: hurung. u.a.z.<br />

Emblanquecer: vi<strong>de</strong> poti.<br />

Emboca<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> is<strong>las</strong>: sulangan. u.a.z.<br />

Embocar por is<strong>las</strong>: sulang. u.a.z.<br />

Embornales: hasang. p.a.z.<br />

Emborrachar: hubug. d.z.<br />

Emborrachar: buyo; alan. p.a.z.<br />

Emboscada, emboscar: habon. pa.z.<br />

Embravecerse: bangis. u.a.<br />

Embravecerse: aquig. p.a.<br />

Embrutecerse: mananap. u.a.z.<br />

Embrión ser: dugopa. p.p.z.<br />

Embudo hacer: alolong. p.p.<br />

Embuste <strong>de</strong>cir: malao. pc.<br />

Embustero: magimamalao.<br />

Embutir rellenando: dasuc. u.a.z.<br />

Emmarañar: gologolo. u.a.<br />

Emmendar: ayo. p.a.; ayar. h.<br />

Emmendar lo tuerto: tarlong. pa.z.<br />

Enmohecerse: agop-op. D.V.z.<br />

Enmu<strong>de</strong>cer: ngola. p.a.; apa. u.a.<br />

Empacho <strong>de</strong> pecar: hi<strong>las</strong>. pa.z.<br />

Empalagar comida: som-ol. d.v.z.<br />

Empalagar, enfadar: puul. u.a.z.<br />

Empalar: salay. p.c.<br />

Empapada en agua tierra: lunao. pc.<br />

Empapar el agua: hunub. u.a.z.<br />

Emparejar en premio: subung. p.a.<br />

Emparejar en castigo: onung. ua.z.<br />

Emparejar el tejido: coging. ua.<br />

Emparentar: otor. p.a.<br />

Empe<strong>de</strong>rnecerse: tig-a. p.a.z.<br />

Empeine <strong>de</strong>l pie: lolor. p.p.z.<br />

Empeines: buni. p.a.z.<br />

Empeines muchos: alap-ap. p.p.z.<br />

Empeñar, empeño: lun-ar. p.a.z.<br />

Empeorarse enfermo: daut. p.a.z.<br />

Emperezar: tamar. u.a.<br />

Empero: apang; agar; condi. d.V.<br />

Emperezarse: tigul. u.a.<br />

Empinado techo: solong. u.a.z.<br />

Empinarse la persona: tihin. u.a.<br />

Empinar caña, jarro: toang. p.a.z.<br />

Emp<strong>las</strong>tar: hampol; tampol. p.a.z.<br />

Emplazar: vi<strong>de</strong> in samaya. pp.<br />

Emplazar que morirá: tacga. p.p.<br />

Emplear, merca<strong>de</strong>ar: pohon. p.p.<br />

Emplumecer: tuluc; salubsub. pa.<br />

Empobrecer: banaga. p.p.; imul.<br />

Empollarse huevos: piso. u.a.z.<br />

Emponzoñar: hilo. p.a.z.<br />

Emponzoñar picando: lala. p.a.z.<br />

Empozar, empozarse: tibsoc. pa.<br />

Empreñarse: mabdos; samcun. pa.<br />

Empulgar arco: sab-ong. p.a.z.<br />

35<br />

Empulgueras <strong>de</strong> arco: tacu. u.a.<br />

Empuñar arma: cumu. p.a.z.<br />

Empuñadura <strong>de</strong> daga: polo. p.p.z.<br />

En, in propriis: can; cay. h. In appelativis: sa.<br />

En, como prenomen en un peso: sing.<br />

Enajenar: halin. u.a.<br />

Enamorar: napahagugma. z.<br />

Enamorado: nahagugma. z.<br />

Enana persona: pancadan. p.p.z.<br />

Enana persona: poot. p.a.<br />

Enana gallina: lupisanun. p.a.<br />

Enano coco: lupisan. p.a.z.<br />

Enano puerco: agil. u.a.<br />

Enano arco: bingat. p.a.z.<br />

Enarcar y arquear: balang. p.a.<br />

Enarcar <strong>las</strong> cejas: cundat. p.a.z.<br />

Enhastar lanza: toar. u.a.; suun.<br />

Enhastar hacha: suun. p.a.z.<br />

Enca<strong>de</strong>nado, enca<strong>de</strong>nar: talicala. pp.z.<br />

Encalar: buli; burit. p.a.<br />

Encallar: sanglar. p.c.z.<br />

Encalvecer: upao; dangas. u.a.z.<br />

Encaminar guiando: tortor. ua.<br />

Encaminar: torlo. u.a.z.<br />

Encanalar agua: dapit. p.a.z.<br />

Encanalada agua: ilog. p.a.z.<br />

Encañado alto: salarang. p.a.<br />

Encandilar aves: silao. p.c.z.<br />

Encanecer: uban. p.a.z.<br />

Encantar: mantala. u.a.z.<br />

Encaramarse: tongtong. p.p.z.<br />

Encaramarse: taui. p.a.<br />

Encarcelar: bilango. pp.z.<br />

Encarecer mercaduría: mahal. z.<br />

Encargar: Togon. Bilin. h. p.a.z.<br />

Encargar secreto: hongor. p.a.z.<br />

Encarrar: onor. u.a.z.<br />

Encarnar: dolot. p.a.z.<br />

Encarnar como Dios: nacatao. z.<br />

Encarnado color: hinipon. u.a.<br />

Encarrujada ropa: quilitot. p.p.<br />

Encartar acusando: buybuy. p.c.z.<br />

Encajar tabla: dapat. p.a.z.<br />

Encajar ma<strong>de</strong>ra: haum. p.a.<br />

Encajar al justo: igo. p.a.z.<br />

Encen<strong>de</strong>r can<strong>de</strong>la: dagcut. p.a.z.<br />

Encen<strong>de</strong>r fuego: ducut. p.a.z.<br />

Encen<strong>de</strong>r carbón: baga. p.a.z.<br />

Encendido en cólera: haling. z.<br />

Encerar hebra: talo. p.a.z.<br />

Encerrar o cerrar: lucub. u.a.<br />

Encerrar en aposento: sulur. au.z.<br />

Encestar arroz: baquir. p.a.z.<br />

Encima: saibabao. p.p.z.<br />

Encima estar: binmababao. z.<br />

Encima poner: longtor. p.a.z.<br />

Encima <strong>de</strong> palos: bangil. p.a.z.<br />

Enclavijar los <strong>de</strong>dos: sucsuc. p.a.z.


Encoger nervio: culu. d.z.<br />

Encoger brazo, etc.: culu. d.z.<br />

Encoger <strong>las</strong> piernas: ticong cong. pp.z.<br />

Encoger <strong>las</strong> piernas: quipi. z.<br />

Encogerse lo seco: quibicob. pp.<br />

Encogerse rosa: cupus. u.a.z.<br />

Encogido niño en el vientre: balulu. D.V.<br />

Encogerse echado: balicotcot. pp.z.<br />

Encolerizarse: aquig. p.a.<br />

Encomendar, rogar: lihog. p.a.z.<br />

Encomendar: alinton. pp.<br />

Encomendar, confiar: tugian. pc.z.<br />

Encomienda: tugon. p.a.z.<br />

Encomendar a Dios: ampo. p.a.z.<br />

Enconarse llaga: nangnang. p.p.<br />

Encontinente: guilayon. p.p.z.<br />

Encontrar: sugat et tumparac. p.p.<br />

Encontrarse llegando: tagbo. p.a.z.<br />

Encontrar navíos: bang ga. p.a.z.<br />

Encontrar en el camino: sagapay. p.p.z.<br />

Encontrarse vientos: som-ol. d.V.<br />

Encontrar <strong>de</strong> través: bagat. p.a.z.<br />

Encontrar llaga: alim; olat. p.a.<br />

Encorvada <strong>de</strong> vieja: socong. u.a.<br />

Encorvado con carga: soctot. d.v.<br />

Encorvarse el cuerpo: coob. p.c.z.<br />

Encorvarse racimo: dua doco. u.a.<br />

Encrespado: culung. u.a.z.<br />

Encrespada ropa: quilitot. pp.<br />

Encrucijada: gin sanghan. pp.z.<br />

Encubierto andar: licao. p.c.<br />

Encubrir <strong>de</strong> la herencia: licun. p.a.<br />

Encubrir que no está: uala. u.a.z.<br />

Encubrir lo que sabe: lilong. p.a.z.<br />

Encubrir a<strong>de</strong>lante: lipur. u.a.z.<br />

Encubrir pecando: hogop. p.a.z.<br />

Encubierto andar: ducao. p.c.z.<br />

Encuendar ma<strong>de</strong>ra: tagic. u.a.z.<br />

Encumbrarse: Haas. p.p.z.<br />

En<strong>de</strong>ble casa: maguya. pp.; gamay.<br />

En<strong>de</strong>nantes: canina. pp.; caguiha.<br />

En<strong>de</strong>rezar: tol-in. D.V.z.<br />

En<strong>de</strong>rezar harigue: oliog. p.c.<br />

En<strong>de</strong>rezar <strong>las</strong> tab<strong>las</strong>: sigo. p.a.<br />

En<strong>de</strong>rezar <strong>de</strong>do, pie: tuy-or. p.a.z.<br />

En<strong>de</strong>rezar o <strong>de</strong>scansar: tuihacao. pp.z.<br />

Endulzar: tam-is. D.V.z.<br />

Endurecer: tig-a et tigas. u.a.<br />

Endurecerse tierra: bantur. p.a.z.<br />

Eneldo <strong>de</strong> los indios: lamudio. pc.<br />

Enemigo: auay. p.a.; baga. u.a.h.<br />

Enemistad: pagcaauay. pp.z.<br />

Enemistar a otros: opang. u.a.<br />

Enerizarse: balocag. pp.z.<br />

En este pueblo: dinhi sining banua; longson.<br />

Enfadarse <strong>de</strong> esperar: langcag. p.a.<br />

Enfadarse: puul. u.a.; son-ol. d.v.<br />

Enfadadizo: pul-anun. p.p.z.<br />

36<br />

Enfadarse, <strong>de</strong> navío, etc.: ipo. p.a.<br />

Enfermar: saquit. u.a.z.<br />

Enfermedad: saquit. p.a.z.<br />

Enfermedad <strong>de</strong> tiempo: salot. p.a.z.<br />

Enfermedad que vuelve: saput. p.a.z.<br />

Enfermedad <strong>de</strong> San Lázaro: amomotol. p.p.<br />

Enfermo <strong>de</strong> hígado: quibit. p.a.<br />

Enfermo <strong>de</strong>l bazo: bagu. u.a.z.<br />

En fiel estar el peso: sungcar. p.a.z.<br />

Enflaquecer: niuang. u.a.z.<br />

Enflaquecerse: hogo; hayat. u.a.<br />

Enflaquecer el niño: atas. p.a.z.<br />

Enfriar, enfriarse: tugnao. p.c.z.<br />

Enfundar: puyo. p.a.z.<br />

Engalanar: luag gayon anag. p.a.<br />

Engalanarse: canaman; dayan. p.a.<br />

Engañar: limbong; lipot. p.a.<br />

Engañar: malao. p.c.<br />

Engañar en la verdad: taclap. p.a.<br />

Engañarse uno con otro: tapang. p.a.<br />

Engarrafar <strong>de</strong> rapiña: dagit. p.a.z.<br />

Engastar piedra: tampoc. u.a.z.<br />

Engazar: cauitcauit. u.a.z.<br />

Engendrar: tuluc. p.a.z.<br />

Engolfarse: lauur. u.a.z.<br />

Engolfar: lauang lauang. pp.<br />

Engolosinar: galam. p.a.z.<br />

Engorar el huevo: bogoc. p.a.z.<br />

Engordar: tambuc. u.a.z.<br />

Engran<strong>de</strong>cer: dacu; labi. u.a.<br />

Engrifarse el ave: poloc. pp.<br />

Engrudo: hinang gop. pp.<br />

Engullir: lamoy lamon. p.a.z.<br />

Enhastiarse: puul. u.a.z.<br />

Enhestar: tindug. et bangon. p.a.z.<br />

Enhetrado cabello: pacpac. u.a.z.<br />

Enhilar aguja: tanog. p.a.z.<br />

Enigma: balaybay. p.p.z.<br />

Enjaular: tangcal; pogar. p.a.<br />

Enlabiar: lumay. p.c.z.<br />

Enlazar, enlazarse: lit-ag. p.a.z.<br />

Enlisar la tela: coghon; binting. p.a.<br />

Enlodar, enlodarse: lapoc. p.a.z.<br />

Enlodar: dam-os: dihog. p.a.z.<br />

Enloquecer: buang; hurung. u.a.z.<br />

En lugar <strong>de</strong> madre o padre: pinacayloy;<br />

pinacaamay.<br />

Enlucir con chalán: dalanang. p.p.z.<br />

Enmelar: dugos. p.a.z.<br />

En mi niñez: sabatapaaco. z.<br />

Ennegrecer: itum. p.a.z.<br />

Ennegrecer los dientes: tacorin. u.a.<br />

Ennoblecer, ennoblecerse: dato. p.a.z.<br />

Enñu<strong>de</strong>cer el arroz: boco. u.a.z.<br />

Enojar a otro: aquig; pungut. u.a.<br />

Enojarse: aquig et pungut. u.a.<br />

Enojarse, sentirse: tuyo. u.a.z.<br />

Enojar y mostrarlo: sulingut. p.c.


Enojado estar: silag. p.a.z.<br />

En otro lugar: sa lain nga banua.<br />

En otro día: sa lain nga arlao. z.<br />

Enramar: sabor; borbor. p.a.z.<br />

Enramar con palmas: lucay. u.a.z.<br />

Enranciarse: caras. p.a.<br />

Enredar cosa: sau-ir. p.c.<br />

Enredarse pies: salacbay. p.c.<br />

Enredarse en algo: bulubur. pp.z.<br />

Enredarse zarzas: hisangbur. p.a.z.<br />

Enredarse puerco: batung. u.a.z.<br />

Enriquecer: namahandi; nanapol.<br />

Enriquecer a otro: solog. u.a.z.<br />

Enroscarse culebra: balalao. p.c.<br />

Enroscar cable: balalao. p.c.<br />

Enroscarse culebra: bulubur. pp.z.<br />

Enroscarse culebra: buluolon. pp.<br />

Enroscarse con frío: balicotcot. pp.z.<br />

Enroscarse como pergamino: quibicob. pp.<br />

Ensayarse: vi<strong>de</strong> ana ana. p.a.<br />

Ensalzar: napalabi. z.<br />

Ensanchar: halapar. pp.z.<br />

Ensanchar: haloag. pp.z.<br />

Ensanchar: loang. p.c.z.<br />

Ensanchar: pilipig; apar. p.a.<br />

Ensanchar hoyo: hibang. p.a.<br />

Ensanchar sementera: damit. p.a.<br />

Ensanchar sementera: osuag. pc.z.<br />

Ensangostar: quitir. p.a.<br />

Ensangostarse río: quipot. p.a.<br />

Ensangrentar: dam-os; hirhir. p.a.<br />

Ensartar: tohog. p.c.z.<br />

Ensartar cañas. haloghog. p.p.z.<br />

En seco quedarse: hinubasan. z.<br />

Ensenarse: logor; loot. p.a.<br />

Enseñar para apren<strong>de</strong>r: toon. p.a.z.<br />

Enseñar al perro a cazar: langan. ua.<br />

Enseñorear: nagaponoan. z.<br />

Ensebar: dihog. p.a.; bulir. p.a.<br />

Ensoberbezerse: labi. u.a.z.<br />

Ensor<strong>de</strong>cer: napacabungul. z.<br />

Ensortijado cabello: quilitot. p.p.<br />

Ensuciar: buling. u.a.z.<br />

Ensuciar: dam-os; dihog. p.a.z.<br />

Ensuciar con basura: sangbut; linghut.<br />

Entablar casa: nagasalug. z.<br />

Entablar navío: pagcut. p.a.<br />

Entablar baroto: timbao. p.c.<br />

Entablar navío: yahir. p.a.<br />

Entena: bangcalan. u.a.z.<br />

Entendimiento: isip. p.a.z.<br />

Entendimiento: buut. p.a.z.<br />

Entendimiento, discurso: hunahuna. pp.z.<br />

Entendimiento: isasabut. p.p.z.<br />

Enten<strong>de</strong>r: hibalo. pp.; sayor. pa.<br />

Enten<strong>de</strong>r hacer: sabut. u.a.z.<br />

Enten<strong>de</strong>r: lutub. p.a.<br />

Enten<strong>de</strong>r conjeturando: hangup.<br />

37<br />

Enten<strong>de</strong>r advirtiendo: inunung. pp.<br />

Entera cosa: bug-os. p.a.z.<br />

Entera tela: bolos; layon. u.a.<br />

Entera caña palo: layon; lauis. u.a.<br />

Entera cosa caña: bilog. pa.<br />

Entera moneda, fruta: boo. p.a.<br />

Enternecerse: homoc. p.a.z.<br />

Enterrar difunto: lubung. u.a.z.<br />

Enterrar vivo: hugut. u.a.z.<br />

Enterrar vivo con muerto: onong. u.a.z.<br />

Enterrar dos difuntos: auang. pa.<br />

Entibiar un poco: initinit. z.<br />

Entibiarse: natulutugnao. p.c.z.<br />

Entiesarse: nangusug. z.<br />

En todas partes: sangatanan. u.a.z.<br />

Entonar voces: a<strong>las</strong>. p.a.<br />

Entonarse: dayan. p.a.z.<br />

Entonces: ang amo payadto.<br />

Entorpecerse: cum cumo. u.a.<br />

Entradas <strong>de</strong> la frente: sooc sooc. pp.<br />

Entrada <strong>de</strong> cosa: ganghaan. p.p.z.<br />

Entrada: susurlan. p.p.z.<br />

Entrañas, al hígado: atay. p.p.z.<br />

Entrañas, <strong>las</strong> tripas: tinay. pp.z.<br />

Entrar: sulur. u.a.z.<br />

Entrar por <strong>de</strong>bajo: sohot. p.a.z.<br />

Entrar <strong>de</strong>monio en persona: saub. z.<br />

Entrar diuata en bailana: halo. pa.<br />

Entrarse en zacatal: ducao ducao. z.<br />

Entrar mujer en telar: soob. u.a.z.<br />

Entrar <strong>de</strong>bajo: silong. pa.z.<br />

Entrar río en mar: giboang. pc.z.<br />

Entrar por estero: baliohag. pp.<br />

Entrar arma con puño: apo. pa.<br />

Entrar <strong>de</strong>recho arma: tirluc. pa.z.<br />

Entrar viento: dupuy. p.c.<br />

Entrar por <strong>las</strong> mal<strong>las</strong>: losot. u.a.z.<br />

Entrar agua: salopsop. p.p.<br />

Entre dos luces: banaag. pp.<br />

Entre casa y casa: gincal-angan. z.<br />

Entre dientes traer: ugtum. p.a.<br />

Entregar a la justicia: sugiot. p.c.z.<br />

Entremeter: sucsuc; sul-ut. p.a.<br />

Entremeter pleito: labut. p.a.z.<br />

Entremeter: sulut. p.a.<br />

Entremeter: sal-ut. pp.<br />

Entremeterse con otros: lamoc. p.c.z.<br />

Entremeter ropa: sapot. p.a.z.<br />

Entreoír: dungug dungug. p.p.z.<br />

Entrepernar: tangday. pp.z.<br />

Entreponerse: ulang. u.a.z.<br />

Entresacar escogiendo: luha. pp.z.<br />

Entresacar tirando: honos. pa.z.<br />

Entresuelo <strong>de</strong> casa: aluntaga. u.a.<br />

Entretener: libang. u.a.z.<br />

Entretener: angan angan. pp.z.<br />

Entretenimiento: lingao lingao. p.c.z.<br />

Entreverar colores: bagay. pc.


Entreveradas aves: saac. p.a.<br />

Entreverar cosas: sulur. p.a.<br />

Entristecer: aua. p.a.; subu. u.a.<br />

Entremecerse pie, mano: binhur. pa.z.<br />

Entremecerse (sic) <strong>de</strong> frío: biling. u.a.<br />

Enturbiar: lubug. p.a.z.<br />

Envainar: tagub. p.a.<br />

Embanastar (env-): sulur. u.a.z.<br />

En vano trabajar: tayam. p.a.z.<br />

En vano: uay polos. p.p.z.<br />

Envanecer: vi<strong>de</strong> huyus. D.<br />

Envanecer: buao. p.c.<br />

Envararse miembro: basaig. p.a.z.<br />

Envararse: hiuir. p.c.z.<br />

Envarar: sulur. u.a. bobo.<br />

Envejecerse: tigulang. pp.z.<br />

Envejecerse herramienta: umal. pa.z.<br />

Envejecerse ropa: dumay. p.c.z.<br />

Embelesarse (env-): ngalat. p.a. et nga nga. u.a.<br />

Enverdar: too. p.a.; totoo. pp.<br />

Envés <strong>de</strong> la mano: camaoo. p.p.<br />

Envés <strong>de</strong> cuchillo: licor. u.a.z.<br />

Embestir (env-) con navío: dungca. p.a.z.<br />

Envidia, envidiar: hicao; sina. p.a.<br />

Envilecerse: bañaga; cubus. u.a.<br />

Enviudar: balo. p.a.z.<br />

Envolver niño: darapur. u.a.<br />

Envolver en paño: potos. u.a.z.<br />

Envolver en hojas: tum-an. D.V.<br />

Enjaguar la boca: limog mog. pp.z.<br />

Enjaguar vasija: logo. D.V. z.<br />

Enjuagar vasija: lino. p.a.z.<br />

Enjambre <strong>de</strong> abejas: tangun. ua.<br />

Enjugar: mala. u.a.z.<br />

Enjugar al sol: bular; calcag. h.<br />

Enjugar al fuego: dang dang. pa.z.<br />

Enjugarse con paño: pahir. p.a.z.<br />

Enjundia: ginabut. p.a.; sapar. pa.<br />

Enjundia <strong>de</strong> gallina: bol-o. p.a.<br />

Enjuta ropa: namala. z.<br />

Enjuto <strong>de</strong> carnes: maquigas sing lauas.<br />

Enjuta cosa seca: sang cay. p.p.z.<br />

Encías: ngislu. p.a.z.<br />

Equivalor: masigtupung. z.<br />

Equivaler peso: masig ca sungcar. z.<br />

Equivocarse: tapang talang. ua.<br />

Equívoco: quibit nga polong. z.<br />

Era en que se siembra: dalan. pa.<br />

Era en que se trilla: giucan. z.<br />

Era, tiempo: tuig. pa.z.<br />

(H)eredad o sementera: oma. u.a.z.<br />

(H)eredar y here<strong>de</strong>ro: soble. p.a. bilin. p.a.<br />

(H)erencia: panobrion.<br />

(H)erencia o manda: bilin. p.a.; cabilin. z.<br />

Erizarse cabello. balocag. p.p.z.<br />

Erizarse ave: poloc. p.p.<br />

Erizo <strong>de</strong> la mar: tayum. p.a.<br />

(H)ermano: bogto; igsoon. p.a.<br />

38<br />

(H)ermano o pariente: otor. p.a.<br />

(H)ermanos en un parto: cuyug. p.a.z.<br />

(H)ermano mayor: magulang. p.p.z.<br />

(H)ermano menor: manhor. p.a.z.<br />

(H)ermano <strong>de</strong> padre o madre: hanig. u.a.;<br />

camabao.<br />

(H)ermano <strong>de</strong> leche: itib et salo. u.a.<br />

Errar, generalmente: sala. u.a.z.<br />

Errar tocándole: cabias. p.c.<br />

Errar la secreta: salapar. u.a.<br />

Errarse en camino: banos. p.a.z.<br />

Errarse tiempo: hibias. p.c.<br />

Errarse por haberse ido: banolar. pp.<br />

Errar el camino: bulung. p.a.z.<br />

Errar el camino: simang. u.a.z.<br />

Errática estrella: halin halin. p.p.<br />

Es así: amo. u.a.<br />

Escabeche hacer: quilao. p.c.z.<br />

Escala: hagdan. p.a.z.<br />

Escalar: salacay. p.c.<br />

Escaldar: dilao. p.c.<br />

Escalera hacer: hagdan. p.a.z.<br />

Escalera <strong>de</strong> perro: calatcat. p.p.z.<br />

Escalón: ang ang. D. V.; balitang. h.<br />

Escalón <strong>de</strong> palma, poyo: hachac. p.a.<br />

Escamar pescado: hingbis. p.a.z.<br />

Escamoso pescado: hingbison. p.p.z.<br />

Escamondar bejucos: naui. p.c.z.<br />

Escamondar cañas, etc.: agus. p.a.<br />

Escamondar cañas o nipa: saloso. p.p.z.<br />

Escamondar palo o ramas: saplong. pa.<br />

Escamondar: calisquis. p.c.z.<br />

Escaño: ling coran; giurangab. pp.<br />

Escapar <strong>de</strong>l peligro: uislic. p.a.z.<br />

Escaparse saliendo: soblang. p.p.z.<br />

Escaque: labor; lucat. p.a.<br />

Escarabajear papel: barlis. p.a.z.<br />

Escaramuzar: lalutampil. p.a.z.<br />

Escarceo hacer: sulug. p.a.z.<br />

Escarcear e irse al agua: aliqui. ua.<br />

Escardar: gona. p.a.; hilamon. ua.<br />

Escardillo: igogona; ighihilamon.<br />

Escarmentar: lugda. p.a.<br />

Escarbar, generalmente: caycay. p.c.z.<br />

Escarbar ave: cacha. p.a.<br />

Escarbar: cahig. p.p.z.<br />

Escarbar o raspar: cohit. p.a.z.<br />

Escarbar con <strong>de</strong>do: cahit. u.a.z.<br />

Escarbar la gallina: copo. d.z.<br />

Escaso, mesquino: imut. p.a.<br />

Exce<strong>de</strong>r (es-): labi. u.a.<br />

Excelencia (esz-): pag labi; pag labao. z.<br />

Excelente (esz-): ang linmabi, etc.<br />

Esclarecer: huyag huyug. p.p.<br />

Esclavo hacerse, etc.: olipun. u.c.z.<br />

Esclavo <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> casa: hayohay. p.p.<br />

Esclavo <strong>de</strong> por si, etc.: tohay. p.c.<br />

Esclavo a medias: bulan; sanit. p.a.


Esclavo cautivo: bihag. p.a.z.<br />

Esclavo regulado: sibin. p.a.<br />

Esclavo por tiranía: lopot. p.a.<br />

Escoba: silhig. p.p.z.<br />

Escobajo <strong>de</strong> espiga: ohot. u.a.z.<br />

Escobajo: bulig. p.a.; pongot. pa.<br />

Escobón: vi<strong>de</strong> sighir. p.a.z.<br />

Escoger entresacando: luha; iclay.<br />

Escogido: hamili. u.a.; mahal. ua.<br />

Escon<strong>de</strong>r y escon<strong>de</strong>rse: tago. p.a.z.<br />

Escon<strong>de</strong>r bahandi: tabac. u.a.<br />

Escon<strong>de</strong>rse: licao. p.c.<br />

Escon<strong>de</strong>rse gusano: hitihot: iboc. p.a.<br />

Escon<strong>de</strong>r entre ropa: sucsuc. p.p.z.<br />

Escon<strong>de</strong>r a lo largo: saliut. p.p.z.<br />

Escon<strong>de</strong>r difunto: langag. u.a.<br />

Escon<strong>de</strong>rse en zacatal: sucsuc. p.p.z.<br />

Escon<strong>de</strong>r o sentar en cuclil<strong>las</strong>: catin.<br />

Escondrijo: talogoan. p.p.z.<br />

Escondiente: tagotago; huum. p.p.<br />

Escoplo, escoplar: tigib. u.a.z.<br />

Escoria: boay. p.c.<br />

Escorpión: halo. u.a.; mabitang. pp.<br />

Escota: bilobilo; buhibuhi. p.p.<br />

Escocer: hapdus. p.a.z.<br />

Escocerse el niño: nalalhaanghita.<br />

Escocer <strong>de</strong> caminar: hima. p.a.<br />

Escocer <strong>de</strong> comer: to<strong>las</strong>. u.a.z.<br />

Escrivano: manunulat. z.<br />

Escrivir: sulat. u.a. et z.<br />

Escrivir en caña: guhit.; liloc. pa.z.<br />

Escritura: sulat. u.a.z.<br />

Escuchar atendiendo: bati. p.a.z.<br />

Escuchar acechando: tingur. pa.<br />

Escuchar atento: ling hag. p.a.<br />

Escudarse: ca<strong>las</strong>ag. p.p.z.<br />

Escudo: ca<strong>las</strong>ag. p.p.z.<br />

Escu<strong>de</strong>ro o paje: alagar. pp.<br />

Escu<strong>de</strong>rar <strong>de</strong> la mano: agbay. z.<br />

Escudilla: sulia.p.c.<br />

Escudillo: tagayan; ipisan. u.a.<br />

Escudilla <strong>de</strong> coco: saluc. u.a.<br />

Escudriñar la conciencia: hitihot. p.p.<br />

Escuela: así la llaman.<br />

Esculpir: batoc. p.c.; liloc. p.a.<br />

Escombrada cosa: mahauan. z.<br />

Escupir: loa. p.a.; pila.; lura+. u.a.<br />

Escupir peces: sung pit. p.a.z.<br />

Oscura palabra (es-): buluc. p.a.z.<br />

Oscurecer (es-): ngitngit. p.a.z.<br />

Oscura (es-): bito. p.a.z.<br />

Oscuro espejo (es-): lubug. p.c.z.<br />

Oscuro bulto (es-): lambuc. p.a.<br />

Escurrirse apretando: hugut. u.a.z.<br />

Escurrirse: dahug. p.a.<br />

Escurrirse, escurrir: loslos. p.p.z.<br />

Excusa dar (es-): bangur. u.a.<br />

Excusarse (es-): uauut. D.V.<br />

39<br />

Ese o esa o eso: yan. u.a.; cana.<br />

Ese mismo: amoyana, u.a.<br />

Ejecutar (es-) o cumplir: tuman. p.a.z.<br />

Esencia <strong>de</strong> la cosa: ca. l. pagca.<br />

Esencia <strong>de</strong>Dios: butang. p.a.z.<br />

Exento <strong>de</strong> tributo (es-): timaua. p.p.z.<br />

Exento <strong>de</strong> cuenta (es-): gauas. d.z.<br />

Exento <strong>de</strong> trabajo (es-): baliga. p.p.z.<br />

Exento el viento (es-): dampalan. p.p.<br />

Exenta vega (es-): patag; datag. p.a.z.<br />

Exequias a su modo (es-): dat-ar. p.a.<br />

Esfera: calipolonan.<br />

Esforzar, esforzarse: isug. p.a.z.<br />

Esforzar fuerte: cusug. p.c.z.<br />

Esforzarse a comer: sug-ung. p.a.<br />

Esforzar, exhortar (es-): agda. p.a.z.<br />

Esgrimir: naquig lalis. z.<br />

Eslabón <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na: lungat. p.a.z.<br />

Eslabón <strong>de</strong> camagi: goat. u.a.<br />

Eslabón <strong>de</strong> fuego: tiltil. p.a.z.<br />

Esmerarse en algo: nacaayo. z.<br />

Eso: vi<strong>de</strong> ese.<br />

Exortar (es-): agda; hagar. p.a.z.<br />

Esotro: yanang usa; ang usa.<br />

Espaciarse: hampang; canam. pa.<br />

Espaciosa cosa: hinay. p.c.z.<br />

Espacioso en hablar: ananay. p.p.z.<br />

Espacioso, tardón: maculi. z.<br />

Espacio <strong>de</strong> salug: lusat. u.a.<br />

Espacio <strong>de</strong> ceja y ceja: obor obor. uc.<br />

Espacio <strong>de</strong> <strong>de</strong>do a <strong>de</strong>do: ginga ginga.<br />

Espacioso aposento: maluang. z.<br />

Espada: caliz. p.a.z.<br />

Espadarte pez: parangan. p.p.z.<br />

Espalda: licor. u.a.z.<br />

Espaldar <strong>de</strong> silla: iragan. p.p.z.<br />

Espaldilla: alip-ip. p.p.<br />

Espantable cosa: icahaharluc. z.<br />

Espantajo: palirpalir. u.a.z.<br />

Espantar y espantarse: harluc. p.z.<br />

Espantar sobresalto: cugmat. p.a.z.<br />

Espantadizo: cugmat. p.a.z.<br />

Espantar gallinas: aplag. p.a.<br />

Esparcirse mal: tagonton. p.a.<br />

Esparcirse ponzoña: sama. p.a.<br />

Esparcir los colores: sama. p.a.z.<br />

Esparcirse los peces: abog. p.a.z.<br />

Esparcirse por el aire: apoc. pa.<br />

Esparcir sembrando: saboag. p.a.z.<br />

Esparcir flores, juncia: sabor. pa.z.<br />

Esparcida agua en río: lapagap. pp.<br />

Esparcir a <strong>las</strong> aves arroz: bobor. z.<br />

Esparcir arrojando: sablig. p.a.z.<br />

Esparcir montón: ocay. p.c.z.<br />

Esparcirse todos: tiarag. p.a.<br />

Esparcir palabra: bantolin. p.p.<br />

Esparrancarse: bila. p.a.z.<br />

Espárragos o helecho: paco. u.a.


Especias <strong>de</strong> la olla: ilalacut. p.p.z.<br />

Especie o diferencia: bagay. p.c.<br />

Especie, rostro, faz: guya. u.a.<br />

Espectáculo: panolutucun.<br />

Espejo: salamin. p.p.z.<br />

Espejo en que se mira: panganinauan. z.<br />

Espeluzarse cabello: balocag. p.p.z.<br />

Esperanza y esperar: laom. p.a.z.<br />

Esperar vanamente: tagulaom. z.<br />

Esperar en otro: salig; sag sag. p.p.<br />

Esperar, aguardar: hulat. p.a.z.<br />

Esperar que llegue: napaabot. z.<br />

Esperezarse: hinat et hiuur. pa.<br />

Experimentar (esp-), advertir: timaan. p.a.z.<br />

Experimentar (esp-): biling. u.a.<br />

Experimentado (esp-): matimaan. z.<br />

Experto (esp-): vi<strong>de</strong> batir. u.a.z.<br />

Espesa cosa, árboles: singpur. p.a.z.<br />

Espeso nacer arroz: dasuc. p.a.z.<br />

Espesos carocales (?): banos. u.a.z.<br />

Espesos matorrales: malinhut.<br />

Espesura <strong>de</strong> carrizal: looc. p.a.z.<br />

Espetar, empalar, etc.: salay. p.c.<br />

Espiar como espía: capcap. u.a.z.<br />

Espía: macapcap. z.<br />

Espiga <strong>de</strong> cañadulce: bilaho. pa.<br />

Espiga <strong>de</strong> arroz: ohot. u.a.z.<br />

Espiga <strong>de</strong> arroz: liting. p.c.<br />

Espiga <strong>de</strong> arroz: lactur. pp.z.<br />

Espina, espinar: tunuc. u.a.z.<br />

Espina sacar: uat-uat. D.V.z.<br />

Espina <strong>de</strong> caña: caging quing. pa.z.<br />

Espina <strong>de</strong> la palma: buli; balagang. p.p.<br />

Espina <strong>de</strong> pez: silic. p.a.z.<br />

Espina <strong>de</strong> pescado: butug. u.a.z.<br />

Espina se queda <strong>de</strong>ntro: tiunay. pc.z.<br />

Espinazo: talortor; tubung. ua.<br />

Espinazo y su armazón: cagongcong. p.a.z.<br />

Espinazo levantado. lagay. p.a.z.<br />

Espililla <strong>de</strong> zacate: giluc. p.c.z.<br />

Espinilla <strong>de</strong>l pie: lolor. p.p.z.<br />

Espirar: lonos. p.a.<br />

Espíritu vital: ginhaua. p.p.z.<br />

Espíritu, alma: calag. u.c.z.<br />

Espiritual, unido con Dios: luniar. u.a.<br />

Espiritual: mapalandongon. z.<br />

Espolón <strong>de</strong> navío: songar. p.a.z.<br />

Espolón <strong>de</strong> gallo: tahur. u.a.z.<br />

Esponja empapaagua: sayapsayap; masuyup.<br />

Esportilla <strong>de</strong>l arroz: sabacan. ua.<br />

Esportilla: sulurlanan. p.p.z.<br />

Esposa: asaua. p.p.z.<br />

Esposo: bana. p.a.z.<br />

Esposas para <strong>las</strong> manos: coot. ua.z.<br />

Exprimir (esp-): cumus; puga. u.a.z.<br />

Exprimir ropa (esp-): lubag. p.a.z.<br />

Exprimir con husillo (esp-): ipit. p.a.z.<br />

Exprimir caña dulce (esp-): utus. u.a.<br />

40<br />

Exprimir naranja (esp-): puga. u.a.z.<br />

Espuela: tisuc. p.a.z.<br />

Espuerta: hacotan. u.a.z.<br />

Espulgar la cabeza: hingoto. p.p.z.<br />

Espulgar a tiento: sicsic.z.<br />

Espulgar el cuerpo: hinoma. p.p.z.<br />

Espulgar liendres: nanhilusa. p.p.z.<br />

Espuma: bola. u.a.z.<br />

Espumosa cosa: bulaun. u.a.z.<br />

Espuma, aceite: balotay. p.p.<br />

Espumar la olla: sapo. u.a.<br />

Espumarajos hacer: bola. u.a.z.<br />

Escuadra o escuadrón: hugna. pa.<br />

Esquife: tondaun. p.p.<br />

Esquina: pamilic; posor. u.a.<br />

Esquina <strong>de</strong> tabla: ngilit. p.a.<br />

Equipar navío: sancap. p.a.z.<br />

Esquitarse: vi<strong>de</strong> baui. p.a.z.<br />

Esquiva persona, animal: ila. p.a.z.<br />

Ese, esa, eso: vi<strong>de</strong> ese.<br />

Esostro: vi<strong>de</strong> esotro.<br />

Esostro día <strong>de</strong> mañana: damlag. pa.z.<br />

Estable cosa, durable: dayon. p.a.z.<br />

Establecer, or<strong>de</strong>nar: lalang. u.a.z.<br />

Establecer, hacer ley: samaya. pp.z.<br />

Estable en lo que dice: tapat. p.a.z.<br />

Estacar y estaca: osoc; bogsoc. pa.z.<br />

Estacas <strong>de</strong>l ponot: taliosoc. p.p.z.<br />

Estacas <strong>de</strong> cerca: tagduc. p.a.<br />

Estado, altura: tagalumapao. p.c.z.<br />

Estado, fortuna: cabtangan. p.p.z.<br />

Estae <strong>de</strong> navío: panondoc. p.p.<br />

Estallido generalmente: tonog. u.a.z.<br />

Estallido <strong>de</strong> caña: boto; lopoc. ua.<br />

Estallido dar: vi<strong>de</strong> holagtos. p.p.z.<br />

Estallido <strong>de</strong> <strong>de</strong>dos: loto; lopo. ua.<br />

Estallido dar honda: holobtic. pp.<br />

Estancarse sangre: tunung; puut. u.c.<br />

Estancarse agua: charco.<br />

Estancarse laguna: lanao. p.c.z.<br />

Estandarte <strong>de</strong> guerra: tong gol. pc.<br />

Estanque, laguna: danao. p.c.z.<br />

Estaño: timga nga olay. z.<br />

Estañar: buli; bulit; higor. p.a.<br />

Estar: vi<strong>de</strong> ara.<br />

Estar en pie: tindug. p.a.z.<br />

Estar en medio: taliuala. p.p.z.<br />

Estar en casa: yoco. p.a.z.<br />

Estar <strong>de</strong> asiento: hamongaya. pp.<br />

Estar: tunung; hunung. p.a.<br />

Estático: vi<strong>de</strong> tigul. u.a.<br />

Estatua: taotao; bathala. p.p.<br />

Este: ini; quini+; dia. u.a.h.<br />

Estevado <strong>de</strong> piernas: bacang. p.c.z.<br />

Exten<strong>de</strong>r (est-) ropa: buclar; bitar. p.a.<br />

Exten<strong>de</strong>rse (est-): hoyhoy. p.c.z.<br />

Exten<strong>de</strong>r (est-) <strong>las</strong> piernas: hisuir. pc.z.<br />

Exten<strong>de</strong>rse (est-) la tierra: cuyana. p.p.


Exten<strong>de</strong>r cerca (est-): yapar yapar. pp.<br />

Exten<strong>de</strong>r (est-) reino, etc.: osuag. p.c.z.<br />

Estera o petate: banig. u.a.z.<br />

Estéril persona: bauas. p.a.<br />

Estero sin cabeza: bongol. p.a.z.<br />

Estero <strong>de</strong> mar: baliohag. p.p.z.<br />

Estiércol: sagbut. pp.; linghut. pc.<br />

Estimar: mahal. u.a.; dacu. u.a.z.<br />

Estimar o respetar: tahor. p.a.z.<br />

Estirar generalmente: butung. p.a.<br />

Estirar tirante: tanig; hugut. u.a.<br />

Estirar ropa: hinat; butung. p.a.<br />

Estirar <strong>las</strong> cuerdas: onat. u.a.z.<br />

Estirar los cabellos: gunit. p.a.z.<br />

Estirondar: buila. p.p.z.<br />

Estítico: tubul. u.a.z.<br />

Esto: vi<strong>de</strong> este.<br />

Estómago: soloc soloc. p.a.z.<br />

Estopa: bonot; bagotbot. u.a.<br />

Estopa <strong>de</strong>lgada: gomon. p.a.<br />

Estoraque: parina. u.a.z.<br />

Estornudar: bahaun. pp.; sunga. h.<br />

Estorbar (-v-) ocupando: libang. u.a.z.<br />

Estorbar divirtiendo (-v-): lingao+ pc.<br />

Estorbar al que tira (-v-): sicu. u.a.z.<br />

Estrado: lingcuran; gurangan. pp.<br />

Estragado estómago: maraut ang ginhaua. z.<br />

Extrañar y extrañarse (es-): ila. p.a.z.<br />

Extrañar (es-): bulung; tingala. u.a.z.<br />

Extrañarse (es-): dili siya dala munun.<br />

Extraño (es-): vi<strong>de</strong> in sina. p.a.<br />

Estranguria: patac patac. u.a.<br />

Estrecha cosa, vestido: hoot. p.a.z.<br />

Estrecha casa, río: quitir; sigpit. p.a.<br />

Estrecho, <strong>de</strong> una tierra: ulang. u.a.z.<br />

Estrecho emboca<strong>de</strong>ro: sulang. u.a.z.<br />

Estregar <strong>las</strong> manos: nanlopo. z.<br />

Estregar limpiando: logor. p.a.z.<br />

Estregar ropa: nisnis. p.p.z.<br />

Estregar: coso. u.a.; quisi. d.<br />

Estregar ropa con palo: susu. d.v.z.<br />

Estregar con los pies: gioc. p.a.z.<br />

Estregar: ngur ngur. u.c.z.<br />

Estregar, sacar fuego: lag-ir. u.a.z.<br />

Estregarse rascándose: ir-ir. d.u.z.<br />

Estregarse: haplus. p.a.z.<br />

Estrellado: bitoon. p.a.z.<br />

Estrel<strong>las</strong> para sembrar: tolong. pc.<br />

Estrella <strong>de</strong>l alba: cabuguason. pp.z.<br />

Estrel<strong>las</strong> cabril<strong>las</strong>: molopolo. p.a.z.<br />

Estrel<strong>las</strong> enfrente: tongco. p.a.<br />

Extremada cosa (est-): uaitupung. et. z.<br />

Extremado ser (est-): vi<strong>de</strong> in siha. Na. z.<br />

Estremecerse: quiliquig. p.p.<br />

Estremecerse: oulug. u.a.<br />

Estremecerse tierra: cunug cuung.<br />

Extremidad <strong>de</strong>l vestido (est-): sirsir. p.a.z.<br />

Estrenar navío: bagobag. u.a.<br />

41<br />

Estrenar casa: nagahimalay. z.<br />

Estribar con los pies: sacar. u.a.<br />

Estribar en otro: salig; sagsap. p.p.<br />

Estribar en bordón: tigaun. pp.<br />

Estribar en bordón: talocor. p.a.z.<br />

Estribo <strong>de</strong> escalera: olobaybay. pp.<br />

Estropajo: ihohogas. et. z.<br />

Estrujar: cumus; gumus. p.a.z.<br />

Estrujar postema: hiyor. p.c.z.<br />

Estudiar: nagatuon; vi<strong>de</strong> toon. z.<br />

Estudiante: matolonon. z.<br />

Eterno: ang amo guihapon. z.<br />

Ético: latom. p.a.<br />

Evaporar: alisbong; hungao. p.c.<br />

Exagerar: pinacadacu. z.<br />

Examinar: tocso; socna+. p.a.<br />

Exasperar: aaquig. p.a.<br />

Exce<strong>de</strong>r plazo: liban. p.a.<br />

Exceptar: lain. p.a; gahin. d.<br />

Exceptar en trabajo: Tahang. u.a.<br />

Ejemplar (exe-), para imitar: panundugan. z.<br />

Ejemplificar (exe-): sanglet. p.p.<br />

Ejercitarse (exe-) en algo: anar gayor. z.<br />

Ejército (exe-): panauan. p.p.<br />

Exhortar: agda; hagar. p.p.<br />

Exorable: alampoon. pp.z.<br />

Explicar: sayor; husay. p.c.z.<br />

Explorar como espía: capcap. u.a.z.<br />

Execrarse: sumpa; onong. u.a.<br />

Exquisita cosa: uay subung. et.<br />

Extirpar: gabor. p.a.<br />

F ANTE ALIAS<br />

Fábrica: buhar. p.a.z.<br />

Fabricar o obrar: buhar. p.a.z.<br />

Fabricar: panday. p.c.z.<br />

Fabricar casa: balay. p.p.z.<br />

Fabricar navío: tocor. p.p.z.<br />

Fábula: solsog. u.a. et sugir. p.a.z.<br />

Fácil <strong>de</strong> hacer: madali buhatun. z.<br />

Fácil: uyunuyun sing buut. z.<br />

Falca <strong>de</strong> tabla en baroto: timbao. p.c.<br />

Falca: dagpag. p.a.<br />

Falca <strong>de</strong> corteza <strong>de</strong> árbol: opac. p.c.z.<br />

Falca <strong>de</strong> nipa: dalopi; talapi. pp.<br />

Falda o cabos <strong>de</strong>l bahag: uayauay. p.c.z.<br />

Falda o regazo: sabac. p.p.z.<br />

Falda <strong>de</strong>l cerro: cunsar. p.a.<br />

Falda <strong>de</strong> sombrero: tapi tapi.<br />

Faldas en cinta poner: culucus. p.p.z.<br />

Falsa cosa: dimatoor. z.<br />

Falsedad: pagcadimatoor. z.<br />

Falsa persona: masoab; masocab.<br />

Falsa, engañadora: malimbong. z.<br />

Falsa sospecha: taghap. p.a.z.<br />

Falso, <strong>de</strong> dos caras: matoangtoang. z.<br />

Falso testimonio: butangbutang. z.


Falta en peso o medida: colang. pa.z.<br />

Falta cosa: alang alang. p.a.z.<br />

Falta o culpa: sala. u.a.z.<br />

Falta vasija: Gabang. p.a.<br />

Falta y faltar: Tahang. u.a.<br />

Falta estar por medida: Hagur. ua.<br />

Falta y faltar a tiempo: Patas. ua.<br />

Falta gran<strong>de</strong>: casauayonan.<br />

Falta en lo que hace: liat; langar. u.a.<br />

Faltar así: langan. u.a.z.<br />

Falta que se reparte: diayao. z.<br />

Faltar remero <strong>de</strong> su lugar: tahang. u.a.<br />

Faltar, no estar: uala. u.a.<br />

Faltar, no haber: uai. l. ualay.<br />

Faltar la luna: hanap. p.a.<br />

Faltar a la obra: lihis. p.a.<br />

Faltar, sentir: liu. p.c.<br />

Faltar <strong>las</strong> fuerzas: capoy. p.c.z.<br />

Falto <strong>de</strong> algún miembro: pong col. pp.z.<br />

Fama: sugir. p.a.; sugir sugir. pp.<br />

Fama: dungug. p.a.z.<br />

Fama: sangiao. p.c.z.<br />

Fama, difamatio: pagcabantog. z.<br />

Famoso: bantog. p.a.z.<br />

Fama mala: balita. u.a.<br />

Fama, honra: dayao. p.c.<br />

Familia: ang sacup sabalay. z.<br />

Familia: caopdanan. pp.z.<br />

Famoso por ejemplo: sangletan. p.p.z.<br />

Fanfarrón: abung; landung. p.a.<br />

Fardo no atado, hacelle: bantal. pa.z.<br />

Fardo y enfardar: bongcos. p.a.<br />

Farfullar lo que dice: ungal. p.a.<br />

Fatiga o afán: saquet. p.a.<br />

Fatigado, muy cansado: hinga. p.a.<br />

Fatigado <strong>de</strong> andar, etc.: guul. p.a.z.<br />

Fatigar, entristecer: aua; subu. ua.z.<br />

Fatigar, afligir: saquet. p.a.z.<br />

Favorecer en peligro: baui. p.a.z.<br />

Fajar o ceñir: uagcus; bagcus. pa.<br />

Faja o braguero: bahag. u.a.z.<br />

Faz <strong>de</strong> toda cosa tejida: dayan. pa.z.<br />

Faz: vi<strong>de</strong> guya. u.a.z.<br />

Fe o creencia activa: pagtoo. z.<br />

Fe pasiva: taloohan. z.<br />

Fea cosa: lau-ay. p.c.z.<br />

Fealdad: lau-ay; calau-ay. z.<br />

Ferias que da el que viene: tinaboan. z.<br />

Ferias pedir o dar: tabo. p.a.z.<br />

Feroz: aquig. p.a.<br />

Fértil tierra: toloboan nga duta. z.<br />

Fiada cosa tomar: gamit. p.a.<br />

Fiador <strong>de</strong> fisga: palihan. p.p.z.<br />

Fiador <strong>de</strong> lanza: gauot. u.a.<br />

Fiador <strong>de</strong> puñal o daga: pacot. u.a.<br />

Fiador <strong>de</strong>l remo: sulangot. p.p.<br />

Fiambre comida: bahao. p.c.z.<br />

Fiar <strong>de</strong> otros: laom. p.a.z.<br />

42<br />

Fiar a otro para pagar: alili. p.p.z.<br />

Fiar a otro: nangaco. z.<br />

Fiador: mangangaco; mapangacohon. z.<br />

Ficción: paglimbong. z.<br />

Fiel <strong>de</strong> peso: dalidali. pp.z.<br />

Fiel igualdad: pagsungcar; casampongan.<br />

Fiel que cree: matoloohon. z.<br />

Fiel creyente: angtinmotoo.<br />

Fiel en su palabra: madayonon.z.<br />

Fiel, verda<strong>de</strong>ro: tolohoan ngatao. z.<br />

Fiebre: vi<strong>de</strong> calentura.<br />

Fiera cosa: ilahas; maila. p.p.z.<br />

Fieros echar: gasur; sucur. p.a.<br />

Fiesta: fiesta.z.<br />

Figura o imagen: anino. pp.z.<br />

Figura hacer en agua: anino. pp.z.<br />

Figura o imagen: tao tao. pp.z.<br />

Filigrana: laua laua. pp.z.<br />

Filo <strong>de</strong> cosa que corta: sulab. ua.z.<br />

Filo sacar o afilar: sulab. u.a.z.<br />

Filo sacar o corte: talum. p.a.z.<br />

Fin: catapusan; catubtuban.<br />

Fin activo: paghuman. z.<br />

Fin pasivo: pagcahuman. z.<br />

Fin <strong>de</strong> cosecha: tubas. p.a.z.<br />

Fina cosa en metales: olay. p.c.z.<br />

Fingir algún achaque: aloy. p.c.z.<br />

Fingir algún embuste: malao. pc.<br />

Fingirse principal: nagpacadato. z.<br />

Firmar: sinmulat sang ngalan. z.<br />

Firme cosa: malig-un. p.p.z.<br />

Firmeza: pagcalin-un; calig-un. p.p.<br />

Fisga <strong>de</strong> una lengüeta: isi. p.a.z.<br />

Fisga <strong>de</strong> dos arpones: sagangat. pp.z.<br />

Fisgar tirando: labiog. p.c.z.<br />

Fisgar, alancear: tarac. p.a.<br />

Fístola: potic. u.a.<br />

Fijos tener los ojos (fix-): tingala. ua.z.<br />

Flaca cosa: vi<strong>de</strong> niuang. u.a.z.<br />

Flaca cosa: Cagas. p.a.z.<br />

Flaquear la voluntad, fe, etc.: mahuyang ang<br />

buut, ang pagtoo. et. z.<br />

Flauta: lantoy; ting gab. p.a.<br />

Flautón <strong>de</strong> guerra: bodyong. p.c.z.<br />

Flecha: oryong. u.a.; pana. p.a.z.<br />

Flechar, asaetear: pana. p.a.z.<br />

Flecha <strong>de</strong> ballestón: pangoriong. pp.z.<br />

Flecha <strong>de</strong> cerbatana: gapasan. ua. z.<br />

Flechar con cerbatana: sugpit. pa.z.<br />

Flema salada: ducut ducut. u.a.<br />

Flemas o babas: lauay. p.c.z.<br />

Fletar navío y flete: hinacay. pp.<br />

Flor y florecer: bolac. p.a.z.<br />

Flor <strong>de</strong> espiga: malo. u.a.<br />

Flor <strong>de</strong> arroz: muging. u.a.<br />

Florones <strong>de</strong> cañas: balocboc. u.a.<br />

Florearse: buyanbuyan. p.p.z.<br />

Floja persona (floxa): matamar. p.p.


Floja por vacía (floxa): huyac; hios. p.a.<br />

Floja cosa (floxa): bucag cag. p.p.<br />

Floja y aflojar (floxa): hugac; toboc. ua.<br />

Floja pitarrilla: tabag. u.a.z.<br />

Flojas tab<strong>las</strong> (floxas): habil habil. p.p.<br />

Flojo vino (floxo): matab-ang. p.p.z.<br />

Flojo o ralo tejido (floxo): halaghag. p.p.<br />

Flojo por ser ancho (floxo): haloag. p.p.<br />

Flojo <strong>de</strong> sangre en narices (floxo): song go. z.<br />

Flojo en otra parte (floxo): dugo. u.a.z.<br />

Floja piedra (-x-): buga. u.a.<br />

Floja tierra, arena (-x-): haboc. p.a.<br />

Flojo corazón (-x-): bocag. p.a.<br />

Fogón: abo. u.a.; dapolan. p.p.<br />

Fogón <strong>de</strong> barro: calan. u.a.z.<br />

Fonda cosa y fondo: halalum. pp.z.<br />

Fondo o suelo: cailaluman. p.p.z.<br />

Forastero: dumoloong. pp.z.<br />

Forastero: vi<strong>de</strong> salut. D. V. z.<br />

Forzar: lugus; pilit. p.a.<br />

Forcejar: nangusuc. z.<br />

Forjarse nube: gotoc. u.a.<br />

Forjar dos hierros: laquep. z.<br />

Forma <strong>de</strong> rostro, etc.: panduc. p.c.<br />

Forma <strong>de</strong> persona: vi<strong>de</strong> baihon. u.a.z.<br />

Formada, apuesta persona: bayhonan. p.p.z.<br />

Forma o ser <strong>de</strong> la cosa, con: pagca-.<br />

Formado niño: muyo muyo. u.a.<br />

Formar o hacer: buhat; cabig. p.a.<br />

Formarse el niño: tuluc. p.a.z.<br />

Fornicar y fornicaria: hunay. p.c.z.<br />

Fornido hombre: husug. u.a.z.<br />

Fornida mujer: mabung. u.a.<br />

Fortaleza o castillo: cota. p.a.z.<br />

Fortaleza, fuerte cosa: lig-un. pp.z.<br />

Fortaleza así: bascug. p.a.z.<br />

Fortaleza, <strong>de</strong> fuerzas: cusug. u.a.z.<br />

Fortaleza <strong>de</strong> ánimo: isug. p.a.z.<br />

Fortalecer algo: talobascug. p.p.z.<br />

Fortuna: palar. p.p.z.<br />

Fosa o foso: pisong. u.a.<br />

Frágil caña: lutab. u.a.<br />

Fragua: salsalan; panalsalan. p.p.z.<br />

Fraguar, labrar: salsal. p.p.z.<br />

Franco: malolot. et. p.p.<br />

Franqueza: pagcamalolot. p.p.<br />

Frasis: pagpolong. p.p.z.<br />

Fregar platos: hogas. p.a.z.<br />

Freír: nagapamanteca:z.<br />

Freír huevos en tortilla: tapay. p.c.<br />

Frente: agtang. p.a.z.<br />

Frente <strong>de</strong>: tinimbao; sang par. ua.<br />

Frecuentar (-q-) o persistir: danay. pc.<br />

Frecuentemente (-q-): sunsun. p.a.z.<br />

Frecuentemente ir (-q-): calocadto. p.p.<br />

Frecuentemente hacer (-q-): olioli. pp.z.<br />

Fresco como huevo: bag-o. p.a.z.<br />

Fresca carne o pescado: lab-as. pp.z.<br />

43<br />

Fresco viento: vi<strong>de</strong> hayahay. pc.z.<br />

Flexible (fre-): uyug uyug. p.a.<br />

Fría cosa, frío: tugnao; bugnao. pc.z.<br />

Fría cosa: vi<strong>de</strong> tiquig. u.a.<br />

Frío <strong>de</strong> calentura: taquig. u.a.z.<br />

Friolento: mayamig. p.p.z.<br />

Frisar: nagacasubung. p.p.<br />

Frijoles (fris-) ordinarios: balatong. pp.z.<br />

Frontera <strong>de</strong> mar o río: taboc. ua. z.<br />

Frontera al viento: tampac. p.a.z.<br />

Frontispicio <strong>de</strong> la casa: panolong. ua.z.<br />

Fruncir la boca: higiom. p.a.z.<br />

Fruncir ropa: quilitot. p.p.<br />

Frustar, engañar: limbong. ua.z.<br />

Frustrado: uay agur agur. z.<br />

Frustradas esperanzas: laom. p.a.z.<br />

Frutas fructificar: bonga. p.a.z.<br />

Fruta madura: hinog; loto. pa.<br />

Fruta que él llama dura: bagnas. p.a.<br />

Fruta fuera <strong>de</strong> tiempo: tong tong. p.a.<br />

Fruta ver<strong>de</strong>: linghor; hilao. p.c.z.<br />

Fruta caída sin sazón: polac. p.a.z.<br />

Fruta que no se coge: ligar. u.a.<br />

Fuego sacar: bair. u.a.<br />

Fuego con eslabón: tiltil. p.a.<br />

Fuego buscar. bugcat. p.a.z.<br />

Fuelles: hasohas. p.a.z.<br />

Fuente: tuburan. u.a.z.<br />

Fuentezuela junto al río: bobon.ua.<br />

Fuente en la mujer: diuaur. p.a.<br />

Fuera <strong>de</strong> casa, iglesia: goa. p.a.<br />

Fuera salir, sacar: goa. p.a.z.<br />

Fuera <strong>de</strong>l pueblo: vi<strong>de</strong> loas. p.a.<br />

Fuera salida, como artillería: daual.<br />

Fuera salir <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n. siuil. u.a.z.<br />

Fuera <strong>de</strong> cuenta: gauas. d.<br />

Fuera <strong>de</strong> esto: uailabot ini. z.<br />

Fuerza <strong>de</strong>l cuerpo: cusug. u.a.z.<br />

Fuerza <strong>de</strong> viento: pagcamarlus. pp.z.<br />

Fuerza compulsiva: lugus; pilit. pa.z.<br />

Fuerza: vi<strong>de</strong> vigor.<br />

Fuerte: cota. p.a.z.<br />

Fuerte o firme: malig-un. p.p.z.<br />

Fuerte, animoso: maisug. pp.z.<br />

Fuerte o recia ma<strong>de</strong>ra: bacur. p.a.<br />

Fuerte vino, vinagre: maisug. pp.z.<br />

Fuerte tuba: bahal. u.a.z.<br />

Fuerte, con ahínco: uyayor. p.a.<br />

Fuerte y ligera persona: dalagangan. p.a.z.<br />

Fugitivo: malagiuun.<br />

Fulano: sicoan. z.<br />

Funda o vaina: tagub. p.a.<br />

Fundamento: sugor; tuna. p.a.<br />

Fundamento: caligunan. p.p.z.<br />

Fundición, horno: tunauan. u.a.z.<br />

Fundir, <strong>de</strong>rretir: tunao. p.a.z.<br />

Fundir metales: bobo. p.a.z.<br />

Fundición, el mol<strong>de</strong>: boboan. pp.z.


Furioso: aquig. p.a.; pungur. ua.<br />

Furia o locura: buang; hurung. ua.z.<br />

Furioso viento: marlus. p.a.; onos. ua.<br />

Furia tener: salig.; sag sag.<br />

G ANTE ALIAS<br />

Gaveta (-b-): honos honos. p.p.z.<br />

Gabia (-b-): pangapo. u.a.<br />

Gafos <strong>de</strong> dos manos, etc.: quimay. z.<br />

Gafo <strong>de</strong> uvas y <strong>de</strong>sgajalle: sipe. u.a.z.<br />

Gajo <strong>de</strong> naranja: sibay. p.c.<br />

Gajo <strong>de</strong> nangca: soboc. p.a.z.<br />

Galán: baihonan. z.<br />

Galán o dama: mamijing. p.c.<br />

Galán con joyas: dayan. p.a.z.<br />

Galán, que le está bien: maduag.<br />

Ga<strong>las</strong> <strong>de</strong> oro: calopi. p.p.<br />

Ga<strong>las</strong> <strong>de</strong> oro, joyas: hias. z.<br />

Ga<strong>las</strong>, generalmente: dayan dayan. pa.z.<br />

Ga<strong>las</strong> <strong>de</strong>l cuello: totong. u.a.<br />

Galápago: bao. u.a.z.<br />

Galardón: balus. p.a.z.<br />

Galeotilla: caracoa. p.p.z.<br />

Gálibo: pagcagayhon. p.p.z.<br />

Gallego viento: habagat. p.p.z.<br />

Galillo <strong>de</strong> la garganta (?): tilaoc. pp.z.<br />

Gallina: manoc. u.a.<br />

Gallina pone<strong>de</strong>ra: monga. p.a.<br />

Gallina agallada: bantot.<br />

Gallina: dumalaga. p.p.z.<br />

Gallina o gallo blanco: bucay. pc.<br />

Gallina parda: bolantingun. p.p.z.<br />

Gallina negra: digum. p.a.<br />

Gallina <strong>de</strong> laguna: damologan. pp.<br />

Gallo: hanagsar. p.p.z.<br />

Gallo negro y blanco: bacungon. pp.z.<br />

Gallo nevado: balaquiqui. z.<br />

Gallo pol<strong>las</strong>trón: sulug.<br />

Gallinero en que duermen: holonan. z.<br />

Gallinero: tongcal. u.a.z.<br />

Galluelo: ngalagngag. p.p.<br />

Galopear: dagun dagun. p.a.z.<br />

Gama osa (?): libay. p.c.<br />

Gamo osa (?): u.a.<br />

Ganado: vi<strong>de</strong> hayop. p.a.z.<br />

Gana<strong>de</strong>ro pastor: bantay. p.c.z.<br />

Ganancia tuvo: laba. p.a.<br />

Gananciales bienes: sapol; gaui. pa.<br />

Gananciales castrenses: sadali. p.p.<br />

Ganar indulgencia: coha. p.a.z.<br />

Ganar voluntad: aman. p.a.<br />

Gangoso, gangosear: punga. pp.<br />

Gañir el perro: ngus ngus. u.c.<br />

Garabato: sabit; cauit. p.c.<br />

Garabato <strong>de</strong> anzuelo: bacong. ua.z.<br />

Garabato para colgar: sangatan. z.<br />

Garañón: butacal. u.a.z.<br />

44<br />

Garza blanca: talabong. z.<br />

Garcetas (-c-): sabol sabol. p.p.<br />

Garfio: cauit. p.c.z.<br />

Garzos ojos: malubug nga mata. z.<br />

Gargajo: barlo. u.a.<br />

Gargajo arrancar: cughar. p.a.z.<br />

Garganta: tutunlan. p.p.z.<br />

Gargantear: vi<strong>de</strong> looy. p.a.z.<br />

Gargantil<strong>las</strong>: totong; dahog. ua.<br />

Gargantilla: toloy toloy. p.c.<br />

Gargarismos hacer: boloc boloc.<br />

Gargarismos hacer: caga. z.<br />

Gargalito: galao. u.a.z.<br />

Garra o brazos <strong>de</strong> cangrejo: caga. p.a.<br />

Garras, uñas: camas. u.a.z.<br />

Garrapata: otol. p.a.z.<br />

Garrar el ancla: laran. p.a.z.<br />

Garrido: madayandayan. z.<br />

Garrote o palo: cahoy. p.c.z.<br />

Garrodar (?): hugut; puyot. u.a.<br />

Gastar o disipar: buha osic. u.a.<br />

Gastarse ropa: ninhi. u.a.<br />

Gastarse hierro: atas. p.a.z.<br />

Gastarse ludiendo: o<strong>las</strong>. u.a.<br />

Gastada ropa: dumay. p.c.z.<br />

Gastada herramienta: umal. pa.z.<br />

Gastado por <strong>las</strong> puntas: dangas. ua.<br />

Gastar el fuego can<strong>de</strong>la: opus. u.a.z.<br />

Gastarse lo que lu<strong>de</strong>: lutgut. D.V.<br />

Gastar día en trabajo: poo. p.p.z.<br />

Gatear subiendo: dap<strong>las</strong>. p.a.z.<br />

Gatera: agian sa cuning.<br />

Gato: iring. u.a.;curing. u.a. oti.<br />

Gatos monteses: quiuig milo. u.a.<br />

Gato <strong>de</strong> algalia: sing galong. p.p.z.<br />

Gavilán (-b-) o azor: sicup. u.a.z<br />

Gavilla (-b-): vi<strong>de</strong> matojo.<br />

Gemir sollozando: bachu; hirluca.<br />

Gemir el cansado: aguntos. p.p.z.<br />

Generación, padres, hijos: magcan-ac. z.<br />

Generaciones: binata. p.p.z.<br />

Género, especie: bagay. p.c.<br />

Generosidad en dar: hatag. p.a.z.<br />

Generoso: uitar sangletan. p.p.z.<br />

Genital: boto. u.a.; utin+. p.a.z.<br />

Genital honesto: cuinatao. z.<br />

Genital <strong>de</strong> animal: lais. u.a.<br />

Gente, la especie: tao. z.<br />

Gente mediana: tuminga nga tao. z.<br />

Gente <strong>de</strong> alguna faena: baliga. pp.z.<br />

Gentil: dili binunagan. z.<br />

Gentil, bizarro: baihon. u.a.z.<br />

Gentileza: pagcabaihonan. pp.z.<br />

Gestos hacer: osngab. p.p.<br />

Gestos hacer por burla: himut. p.a.<br />

Gestos hacer probando: culiut. p.c.z.<br />

Giba: boctot. p.a.z.<br />

Gigante: tuya. p.a.z.


Gloria por fama: bantog. p.a.z.<br />

Gloria por alabanzas: dayao. p.c.<br />

Gloria por alegría: himaya. p.p.z.<br />

Gloriarse: napadayao. p.p.<br />

Glorificar: himaya. pp.z.<br />

Glotón, comedor: vi<strong>de</strong> incaun. pa.z.<br />

Golfo: vi<strong>de</strong> lauor. u.a.z.<br />

Golondrina: sayao. p.p.z.<br />

Golosina por antojo: naybugan. p.p.z.<br />

Goloso: vi<strong>de</strong> cagur. u.a.<br />

Golpe: pagtoctoc. p.<br />

Golpe dar: bolagsac. p.p.; pugsac.<br />

Golpear ropa: lapdus. p.c.z.<br />

Golpear con cañuto: tactac. pa.z.<br />

Golpear picadillo: turtur. p.a.z.<br />

Golpear con palo: bunal. p.a.z.<br />

Golpes dar en bordo: hantoc. pa.z.<br />

Golpes dar en el bordo: hacdod. pa.z.<br />

Golpes dar hincando: sampal.<br />

Golpe dar con <strong>de</strong>do: patic.<br />

Golpear ropa: susu. D.V.z.<br />

Golpes dar con hal-o: toltog. pa.<br />

Golpear fruta: han-ug. p.p.<br />

Golpear cesto, bacía: taboy. p.p.<br />

Golpear con maza: pacang. ua.z.<br />

Goma: vi<strong>de</strong> taguc. u.a.z.<br />

Gonces, bisagras: luat. u.a.<br />

Gorda cosa, ma<strong>de</strong>ro, etc.: bahul. ua.<br />

Gorda cosa <strong>de</strong> tabla: dacmul. p.a.<br />

Gorda cosa, gordura: tambuc. ua. z.<br />

Gordo caldo: latab. p.a.z.<br />

Gordo <strong>de</strong> cuerpo: bonayun. p.p.z.<br />

Gordura <strong>de</strong> <strong>las</strong> tripas: boy-on. pa.z.<br />

Gordura <strong>de</strong> cangrejo: aligi. ua. z.<br />

Gorgolitas <strong>de</strong> agua: boloc boloc. p.p.<br />

Gorgojo: bocboc. p.a.z.<br />

Gorjear el niño: pataua. p.a.<br />

Gorjear al niño su madre: buyao.<br />

Gorrión: maya. p.a.z.<br />

Gota <strong>de</strong> cosa líquida: tolo. p.a.z.<br />

Gota <strong>de</strong> agua, sangre: pisic. p.a.z.<br />

Gota coral: gutas. u.a.<br />

Gota, enfermedad: tibac. p.a.z.<br />

Gota o isipula: calamayo. p.p.z.<br />

Gotera que corre: tabir. u.a.z.<br />

Gobernador, capitán: Basal. z.<br />

Gobernador: buut; lalang. u.a.z.<br />

Gobernar su familia: huput. pa.z.<br />

Gobernar navío: bansalan. p.p.z.<br />

Gobernar caudillo: tomoay. pp.<br />

Gozar: vi<strong>de</strong> agum. p.a.z.<br />

Gozoso: mahimayaun. p.p.z.<br />

Gracia venille: toga. u.a.<br />

Gracia, amistad: abian; daet. pa.<br />

Gracia <strong>de</strong> Dios: gracia. z.<br />

Graciar, agra<strong>de</strong>cer: buut. u.a.z.<br />

Gracioso: yaoyao. p.c.z.<br />

Grada: ang ang. D.V.; balitang. pa.<br />

45<br />

Grajo: oac. l. ouac. u.c.<br />

Grana con que se tiñe: lacha. pa.<br />

Granar: bonga et onor. u.a.<br />

Granates: tuclay. p.c.<br />

Gran<strong>de</strong>: dacu. z.<br />

Gran<strong>de</strong>za: dacu. z.<br />

Gran<strong>de</strong>za por largo: sucug. u.a.z.<br />

Gran<strong>de</strong>cer por algo: sucug. u.a.z.<br />

Grandor: vi<strong>de</strong> dacu. u.a.z.<br />

Granel: bohos; alabang. pp.<br />

Grano <strong>de</strong> uva, pepita: liso. p.a.z.<br />

Grano <strong>de</strong> arroz, cáscara: pasi. ua. z.<br />

Grano <strong>de</strong> arroz lleno: bosol. u.a.<br />

Grano <strong>de</strong> arroz limpio: bugas. a.z.<br />

Grano <strong>de</strong> arroz limpio: hinlauan. z.<br />

Grano <strong>de</strong> arroz cocido: momho. z.<br />

Grano quitar <strong>de</strong> espiga: balo. u.a.z.<br />

Grano <strong>de</strong> arroz quebrado: binlur. z.<br />

Grano <strong>de</strong> arroz quebrado: dugmuc. z.<br />

Grano <strong>de</strong> oro: uagas. u.a.z.<br />

Granos <strong>de</strong>l rostro: pungur. pp.<br />

Grasa: tambuc. u.a.z.<br />

Gratificar, agra<strong>de</strong>cer: dayac. p.c.<br />

Gratificar retribuyendo: balus. pa.z.<br />

Gratuito don: hatag. p.a.z.<br />

Grave persona: maug-dang. pp.z.<br />

Grave por pesada: bug-at. p.a.z.<br />

Granar gallina: iyac; iyagac. p.p.z.<br />

Graznar porque teme: uluc; duluy+. p.a.<br />

Grieta: vi<strong>de</strong> gurang. u.a.<br />

Grillos, prisión: grillos.z.<br />

Gritar el vencedor: hugiao. p.c.z.<br />

Gritar por favor: baohag. p.a.<br />

Gritar llamando: siac. p.a.<br />

Gritar, dar voces: tuao. p.c.z.<br />

Gritar recio: saba. p.a.z.<br />

Gritar a los puercos: baboy. pp.z.<br />

Gritar pidiendo socorro: antiao.<br />

Gritar mujer. iyac. p.a.<br />

Gruesa voz: hagobhob. p.p.z.<br />

Gruhir viento: dagooc. pp.z.<br />

Grujir coyunturas: ligatoc. u.a.<br />

Grulla: Tihol. u.a. Taghoy. p.c.z.<br />

Gruñido gruñir: iuic. p.a.z.<br />

Gruñir: gomor et gomor gomor.<br />

Guay: abu; cailo. pp.<br />

Guarda: bantay. pc.; tanor.<br />

Guardar centinela: bantay. pc.; tangca. u.a.<br />

Guardar algo: ayo; piot tipig. p.a.<br />

Guardar joyas: limi. u.a.<br />

Guardar escatimando: imut. p.a.<br />

Guardar, afanar: duaru. pp.<br />

Guardar al difunto: tangun. ua.<br />

Guardar <strong>las</strong> tinajas: salay. p.c.<br />

Guardar ganado: bantay. p.c.z.<br />

Guardar <strong>de</strong>l convite: gasa. p.a.z.<br />

Guardar al compañero: tagana. p.p.z.<br />

Guardar semilla: halit. pa.


Guardarse: tagam. u.a.; andam. pa.<br />

Guardas <strong>de</strong> chapa: hasang. pa.z.<br />

Guarecerse, guarida: ayup. u.a.<br />

Guarnecer al dato: gabay. p.c.<br />

Huevo (g-) y poner: itlog. p.a.z.<br />

Huevo (g-) sin gallo: itlog sa hangin. z.<br />

Huevo (g-) <strong>de</strong> tortuga: dahic. u.a.z.<br />

Huevos (g-) <strong>de</strong> langosta: tubuc. u.a.<br />

Huevos (g-) <strong>de</strong> peces: bihur. p.a.z.<br />

Huérfano (g-): ilo. p.a.z.<br />

Huérfano (g-): vi<strong>de</strong> botas. p.a.<br />

Güero perdido: baog. p.a.z.<br />

Güero, no empollado: binogoc. pp.z.<br />

Guerra: vi<strong>de</strong> gubat. p.a.z.<br />

Guerra dar, hacer, etc.: gubat. p.a.z.<br />

Guerrear: auay; tampil. p.a.<br />

Guerrero: mangugubat. p.p.z.<br />

Guerra: vi<strong>de</strong> tanuman. p.a.<br />

Hueso (gueso): vi<strong>de</strong> tol-an. p.a.<br />

Huesos mondos (guesos): hagcal. p.a.<br />

Hueso (gueso) <strong>de</strong> pez: bucug. u.a.z.<br />

Hueso (gueso), pepita: liso. p.a.z.<br />

Huésped (guesped): tao; domoloong. pp.z.<br />

Guía y guiar: panogot. pp.<br />

Guía en el árbol: ogbus. u.c.<br />

Guiar a<strong>de</strong>lante: ona. u.a.z.<br />

Guía <strong>de</strong> la mano: agbay. p.c.z.<br />

Guiar camino: torlo. u.a.z.<br />

Guiar, encaminar: toltol. p.a.z.<br />

Guiar el agua: dapit. p.a.<br />

Guiñar: vi<strong>de</strong> liray.<br />

Guiñar, hacer <strong>de</strong>l ojo: piluc. p.c.z.<br />

Guiñar con <strong>las</strong> cejas: cundat. p.a.z.<br />

Guiñar el navío: maliuag. pp.<br />

Guindar: vi<strong>de</strong> batas. u.a.<br />

Guindalera: calat nga ibabatac.<br />

Guirnalda: purung purung. pp.z.<br />

Guisar comida: <strong>las</strong>a. p.a.z.<br />

Guitarra: cudiape. pp.z.<br />

Guitarrón <strong>de</strong> caña: corlong. p.a.z.<br />

Gula: cagur. u.a.<br />

Gusano: vi<strong>de</strong> olor. u.a.z.<br />

Gusano peludo: til-as. D.V.z.<br />

Gusarapos: vuyu vuyu. u.a.z.<br />

Gustar probando: tilao. z.<br />

Gustar saboreándose: inam inam.<br />

Gusto: tilao. p.c.z.<br />

Gusto: ginhaua. pp.z.<br />

Gustosa comida: namit. p.a.<br />

Gusto <strong>de</strong> la comida: macomaco. ua.<br />

Gusto dar: duyag. u.a.<br />

H ANTE ALIAS<br />

Habas <strong>de</strong> bisayas: balagay. p.a.<br />

(H)aber o tener: mei. p.a.; aruna.z.<br />

(H)aber o tener: mei. p.a.<br />

(H)aber: vi<strong>de</strong> mei.p.a.<br />

46<br />

(H)ábil <strong>de</strong> juicio: vi<strong>de</strong> buut. u.a.<br />

(H)ábil, entendido: sabut. u.a.<br />

(H)ábil: vi<strong>de</strong> lutub; tutum. p.a.<br />

(H)abilidad: pagcalatab.p.a.<br />

(H)abilitar: tupung. u.a.z.<br />

Habitar habitación: puyu.<br />

Habitar casa: balay. p.p.z.<br />

Habitar pueblo: banua. p.c.<br />

(H)abituarse: anar; gay gay. p.a.<br />

Hablar: vi<strong>de</strong> lingug. p.a.z.<br />

Hablar, hablador: polong. p.a.z.<br />

Hablar, hablador: baba. a.z.<br />

Hablador, bachiller: tabi. u.a.z.<br />

Hablar al oído: hithit. p.a.<br />

Hablar bajito: hagaohao. p.p.z.<br />

Hablar muchos: ngas ngas. u.a.<br />

Hablar ayudando: saligbat. p.a.<br />

Hablar recio: saba. p.a.z.<br />

Hablar llena la boca: moal. p.c.<br />

Hablar entre dientes: gomor. pa.z.<br />

Hablar murmurando: hicay.<br />

Hablar por muchos: layag. p.a.<br />

Hablar <strong>de</strong>l ausente: sabit.<br />

Hablar metáforas: amgir. pa.z.<br />

Hablar torpe: salicuaot. z.<br />

Hablar con torpeza: sau-ir. p.c.<br />

Hablar obscuro: buluc. p.a.<br />

Hablar sin provecho: tulahao. p.c.z.<br />

Hablar tibiamente: taphao. p.a.z.<br />

Hablar por ro<strong>de</strong>os: libur. p.a.z.<br />

Hablar en secreto: hicum. p.a.<br />

Hablar <strong>de</strong>teniéndose: utulutul. ua.<br />

Hablar ayudando: saligbat. p.a.<br />

Hablar mucho: yogi. p.a.<br />

Hablar con brío: ticasug.<br />

Haz: buscus. p.c.; butuc. z.<br />

Haz <strong>de</strong> zacate: bogso. p.a.<br />

Hacha o <strong>de</strong>stral: uasay. p.c.z.<br />

Hachón <strong>de</strong> brea: culucur. p.p.z.<br />

Hachón: bagacay. p.c.; suga. p.a.z.<br />

Hachón para ahuyentar: anuguc. pp.z.<br />

Hacina <strong>de</strong> leña: sal-ang. d.v.<br />

Hacina: hapnig. p.a.z.<br />

Halagar: alam alam. pp.z.<br />

Halagar con la mano: haplus. p.a.z.<br />

Aliento (haliento): guinhaua. p.p.z.<br />

Hallar: sayang; palag+.<br />

Hallar acaso: sucay. u.a.<br />

Hallar acaso: subac. p.a.z.<br />

Hallarse bien: dalamun. p.p.<br />

Hamaca: duyan. p.a.z.<br />

Hambre, hambrear: gotom. p.a.z.<br />

Hambre tener: buhas. p.c.<br />

Andrajo (han-): noog. u.a.z.<br />

Hanega: pasong. p.a.<br />

Harina: binocboc. pp.z.<br />

Harina para cazabe: natuc. u.a.z.<br />

Hartarse: bosog. u.a.z.


Hartarse, enfadarse: puul. u.a.z.<br />

Harto, repleto: gutut. u.a.z.<br />

Harto o adjusto: tacus; igo. pa.z.<br />

Asta <strong>de</strong> hacha (has-): patoc. u.a.; pati. pp.<br />

Asta <strong>de</strong> remo (has-): lang gangan. p.p.<br />

Asta <strong>de</strong> lanza (has-): olongan. p.c.z.<br />

Asta en medida (has-): taga. u.a.<br />

Hasta, id est usque: tubtub. u.a.<br />

Hastío: puul. u.a.z.<br />

Hato por alhajas: bahandi. u.a.z.<br />

Haz <strong>de</strong> ropa: carayagan. p.p.z.<br />

Hazaña: pananglet. p.p.z.<br />

Hacer: buha. p.a.z.<br />

Hacer: cabig; buhat. p.a.z.<br />

Hacer cosa <strong>de</strong> muchas: banhay. p.c.<br />

Hacer a veces: liuan. u.a.<br />

Hacer casa en lugar <strong>de</strong> otra: lusuc. u.a.z.<br />

Hacer al revés: suli. p.a.z.<br />

Hacer acaso: vi<strong>de</strong> ulaua. p.p.<br />

Hacer sementera común: tobong. ua.<br />

Hacer a ratos: saliat. u.a.<br />

Hacer al <strong>de</strong>sgaire: pasipala. p.a.z.<br />

Hacer flojamente: talungcaca. ua.<br />

Hacer remudándose: ilis. p.a.z.<br />

Hacer a la mar: lauur. u.a.z.<br />

Hacerse a navegar: basbas: p.a.z.<br />

Hacer <strong>de</strong> esta manera: siling. ua.<br />

Hacer a alguna parte: irug. u.a.z.<br />

Hacer a<strong>de</strong>lante: osuag. p.c.z.<br />

Hacia: vi<strong>de</strong> dapit. p.a.z.<br />

¿Hacia adón<strong>de</strong>?: pasingain. u.a.<br />

Hacia alguna parte: napa.<br />

Hacienda: vi<strong>de</strong> ginamitun. p.p.z.<br />

Hacienda, ganancial: sapol. p.a.<br />

Hacienda, alhajas: bahandi. u.a.z.<br />

Hacienda castrense: sadili. p.p.z.<br />

Heaque (?): tutuc. p.a.<br />

Hebra <strong>de</strong> algodón: lanot; lugas. p.a.z.<br />

Hebra torcida: olang. u.a.<br />

Hebra <strong>de</strong> lanot: nahot. u.a.<br />

Hebra <strong>de</strong> oro: daliomas. p.p.<br />

Hebra <strong>de</strong> oro plata, etc.: cauat. pa.z.<br />

Hebra <strong>de</strong> carne: supat. p.a.z.<br />

Hechicera persona: aloc. u.a.<br />

Hechizo para amores: lumay. pc.z.<br />

Hechizo para hechizar: bacuit. z.<br />

Hechizo, enhechizar: dahola. p.a.<br />

Hechizo, hechizero: hoclog. p.a.<br />

Hechizero que vuela: tang gal. pa.z.<br />

Hechizo invisible: tagarlum. pa.<br />

Hechizo para peces: tiu tiu. p.p.<br />

Hechicero que saca huesos: bot bot. p.a.<br />

Hechos apren<strong>de</strong>r: lubus. p.c.z.<br />

Hechura pasiva: pagcabuhat. pp.z.<br />

He<strong>de</strong>r y hedor: baho. p.a.z.<br />

He<strong>de</strong>r carne, pescado: langsa. pa.z.<br />

He<strong>de</strong>r a humo: antoos. p.a.<br />

He<strong>de</strong>r yerbas: langto. p.a.z.<br />

47<br />

He<strong>de</strong>r ropa sudada: pan-us. d.v.z.<br />

He<strong>de</strong>r agua, vino: lang-ug. p.a.z.<br />

He<strong>de</strong>r suciedad: bang-ug. p.a.z.<br />

He<strong>de</strong>r a orines: angso. p.a.z.<br />

He<strong>de</strong>r cosa muerta: lan-o. p.a.z.<br />

He<strong>de</strong>r a sobaquina: anghit. p.a.z.<br />

He<strong>de</strong>r a chamusquina: angtur. pa.z.<br />

He<strong>de</strong>r vino o pangasi: ganghao. pc.z.<br />

Helecho: paco. u.a.z.<br />

Hedor <strong>de</strong> narices: bohor. p.a.<br />

Hembra: babaye. p.c.z.<br />

Hen<strong>de</strong>r hoja en tiras: gihay. p.c.z.<br />

Hen<strong>de</strong>r bejucos: golay. p.c.z.<br />

Hen<strong>de</strong>r ma<strong>de</strong>ro, etc.: birac. u.a.z.<br />

Hen<strong>de</strong>rse: balana. u.a.z.<br />

Hen<strong>de</strong>r caña, hueso: basag. p.a.z.<br />

Hen<strong>de</strong>dura: lutac. p.a.z.<br />

Hen<strong>de</strong>rse ma<strong>de</strong>ro: siri. p.a.z.<br />

Herbir el pecho (herb-): haga<strong>las</strong>. u.a.<br />

Hervir (herb-): vi<strong>de</strong> bocal. u.a.z.<br />

Hervir a borbollones (herb-): calarcar. p.z.<br />

Hervir <strong>de</strong> escarseo (herb-): alimbocar. z.<br />

Hervi<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> río (herb-): daganas. p.a.z.<br />

Hervir el agua (herb-): silig silig. p.a.<br />

Hervir gusanos (herb-): hiboc. p.a.z.<br />

Herbolario: sumpa. u.a.z.<br />

Herida y herir: pi<strong>las</strong>. p.a.<br />

Herir cortando: aliua. p.a.<br />

Herir con piedra o arma: bono. ua.z.<br />

Herir con estocada: sontoc. p.c.z.<br />

Herir: bongdol. p.a.z.<br />

Herida al soslayo: socap. p.a.z.<br />

Herir la raya pez: binsol. p.a.z.<br />

Herir <strong>de</strong> muerte: tigbac. p.a.z.<br />

Hermosa o hermosura: anag. p.a.z.<br />

Hermosear: duag. p.a.<br />

Herrar cubo: timba. p.p.<br />

Herramienta <strong>de</strong> oficial: cabigan. p.p.<br />

Herrería: salsalan. p.p.z.<br />

Herrar esclavo: batuc. p.a.<br />

Herrumbre: boay. p.c.<br />

Hidrópico, hinchado: galoc. p.a.<br />

Hidrópico <strong>de</strong>l niño: bolantoy. pa.<br />

Hiel: apdu. u.a.z.<br />

Hierro, metal: salsalun. p.p.z.<br />

Hígado: atay. p.p.z.<br />

Higuera, higos: tubug. u.a.z.<br />

Hijo o hija, cría: anac. p.a.z.<br />

Hijo progénito: panganay. p.c.z.<br />

Hijo único: bugtong. p.a.z.<br />

Hijo bastardo: libog. p.a.<br />

Hijo <strong>de</strong> puta: onon. D.V.<br />

Hijo, hablando: uyu. u.a.; boto. u.a.<br />

Hijo, hablando: ipi; oa. u.a.<br />

Hijo mayor: gulang. p.a.z.<br />

Hilado o hiladas: longtor. p.p.z.<br />

Hilada <strong>de</strong> nipas: daygag. p.c.<br />

Hilar: vi<strong>de</strong> bulung. p.a.z.


Hi<strong>las</strong>: vi<strong>de</strong> not not. p.p.<br />

Hilvanar (-b-): halotahit. p.p.z.<br />

Hilera: vi<strong>de</strong> nunog. p.a.<br />

Hilera <strong>de</strong> pareados: tangpar. u.a.z.<br />

Hilera a lo largo: obay. p.c.z.<br />

Hilera <strong>de</strong> plantas: coyog. p.a.z.<br />

Hincarse algo: suclat. u.a.<br />

Hincar u horadar: hilihor. p.p.z.<br />

Hincar estaca, etc.: bog soc. p.a.z.<br />

Hincar estaca: tag duc. p.a.<br />

Hincar estaca, puyas: ugduc. p.a.z.<br />

Hincar haligue: ugmur. p.p.<br />

Hincada quedarse: tunuc. u.a.z.<br />

Hincarse punta <strong>de</strong> palo: toor. pa.z.<br />

Hinchada cosa: hubag. u.a.z.<br />

Hincharse ojos: labtac. p.a.<br />

Hincharse cabeza: haloc. p.a.<br />

Hinchar la barriga: galoc. p.a.<br />

Hinchar cosa muerta: botor. p.a.z.<br />

Hincha soplando: huyup. p.a.z.<br />

Hinchar con viento: bucalung. p.p.<br />

Hincharse los pies: basul. p.a.z.<br />

Hincharse grano arroz: luscag. pp.z.<br />

Hinchazón <strong>de</strong>l oído: bayooc. pp.z.<br />

Hincharse como ronchas: labhag. pp.z.<br />

Hinchazón mala: lipay. p.c.z.<br />

Hinchar yema para brotar: pisquil. pa.<br />

Hipar el perro: usig. p.a.z.<br />

Hipo e hipo dar o tener: siclu. pa.<br />

Hipocresía: pagcasantos. z.<br />

Ironía (h-): sumbaya; suliga. p.p.<br />

Hisopo <strong>de</strong> herrero: paspas. p.a.z.<br />

Osar (h-): soclar. u.a.<br />

Hocicar u hozar: song-ar. u.a.<br />

Hoguera: daboc. p.a.z.<br />

Hoyo y hacelle: cotcot. p.a.z.<br />

Hoyos, sartenajas: lagondo. p.p.<br />

Hoyuelo sembrado: goar. p.a.<br />

Hoyuelo para plantar: gahoc. p.a.<br />

Hoja y hojoso: dahon. p.a.z.<br />

Hoja <strong>de</strong> palma: panir. u.a.<br />

Hoja vieja: dayumyum. p.p.<br />

Hoja <strong>de</strong> metal: batbat. p.a.<br />

Hojarasca: dahon nga madalag. z.<br />

Holgado vestido: haloag. u.a.z.<br />

Holgarse: vi<strong>de</strong> hampang. p.a.<br />

Holgarse: luyag. p.a.<br />

Holgazán: hanoy hanoy. p.c.<br />

Hollar o pisar: tunub. u.a.z.<br />

Hollar o patear: gisar. d.<br />

Hollejo: panit. p.p.z.<br />

Hollín: agui. p.c.z.<br />

Hollín <strong>de</strong> tinta: bilo. u.a.z.<br />

Hombre, la especie: vi<strong>de</strong> tao. p.a.z.<br />

Hombro: abaga. p.p.z.<br />

Homicidio: pagpatay. z.<br />

Honda para tirar: lamboyog. u.a.z.<br />

Honda cosa, pozo: halalum. p.p.z.<br />

48<br />

Honda herida: tirluc. u.a.z.<br />

Hondo en trabajos: sauang. p.a.z.<br />

Hondo en trabajos: alangan. p.p.<br />

Hondo el bugsay: tampong. u.a.<br />

Hondo el bugsay: palir. p.a.z.<br />

Hondo navío: yahong. u.a.<br />

Hondura: hatalum. p.p.z.<br />

Hondo <strong>de</strong> tinaja: buli. u.a.<br />

Hongos diversos: ohong. u.a.<br />

Honorable: tahor; taha. p.a.z.<br />

Honra o fama: dungug. z.<br />

Honrar, alabar: dayac.<br />

Honrar: taha. p.a.z.<br />

Hora a la 24 horas: sucat. u.a.<br />

Horca: bitayan. p.p.z.<br />

Horca o horquita: sanga sanga. p.p.z.<br />

Horquita <strong>de</strong>l cayán: patindug. u.a.z.<br />

Horquita <strong>de</strong>l gallo: gadol. p.a.z.<br />

Horma: larauan. p.p.z.<br />

Hormigas: surun. u.a.; subay. p.c.<br />

Hormigas voladoras: analacior.<br />

Hormigas coloradas: tigas-ai.<br />

Hormiguero: balay sang sarum. z.<br />

Horror <strong>de</strong> pecar: hi<strong>las</strong>. p.a.z.<br />

Horror <strong>de</strong> miedo: cuilquig. p.a.z.<br />

Hortigas: dalamo. p.p.<br />

Hortigar: lapdus. p.c.z.<br />

Hoz generalmente: galab. u.a.z.<br />

Hoz para segar: tucao. p.c.z.<br />

Hocino <strong>de</strong> mananguete: sangut. p.a.z.<br />

Hueca <strong>de</strong> huso: paliryan.<br />

Hueca cosa: ohang. p.a.<br />

Hueco en árbol: gongab. p.a.<br />

Hueco sonar: cagab cab. u.a.z.<br />

Hueco con calidad: loang. p.c.z.<br />

Huelgo, resuello: ginhaua. pp.z.<br />

Huella: dana; tunub. z.<br />

Huírse: lagiu. p.a.z.<br />

Huído andar: licao. p.c.<br />

Huírse <strong>de</strong> prisión: buhi. p.a.z.<br />

Huírse, escaparse: loos. p.p.<br />

Huírse: lihas lihas. p.p.z.<br />

Huírse corriendo: yagbot. p.a.<br />

Humazo dar a abejas: pohag. u.a.z.<br />

Humear: vi<strong>de</strong> aso. u.a.z.<br />

Humear la atalaya: tooc. p.a.<br />

Húmeda, humedad: umug. u.a.z.<br />

Hume<strong>de</strong>cerse sal: hogno. p.a.<br />

Húmedo arroz: undag. p.a.z.<br />

Humillar rogando: ampo. p.a.z.<br />

Humillarse por vencido: daug. p.a.z.<br />

Humillar, humildad: cubus. u.a.z.<br />

Humo: aso. u.a.z.<br />

Hundirse a pique: lugdang. p.c.z.<br />

Hundirse en agua: lunur. u.a.z.<br />

Hundirse en mar: polang. p.a.z.<br />

Hundirse trecho: gubat. u.a.<br />

Hundirse casa: gubat. d.z.


Hundirse casa: bung cag. u.a.z.<br />

Hundirse a<strong>de</strong>ntro: piluoc. p.c.z.<br />

Hundirse tierra: losot. u.a.z.<br />

Huracán: vi<strong>de</strong> bagio. p.c.z.<br />

Hurgar en agujero: hulhug. p.a.z.<br />

Hurgonazo: dodo. D.V.<br />

Hurgonazo dar: sontoc. z.<br />

Hurtadil<strong>las</strong>: calit. u.a.z.<br />

Hurtar o robar: gubat. p.a.<br />

Hurtar: cauat. p.a.; tacao. h. pc.<br />

Hurtar los que pasan: dahas. p.a.<br />

Hurtar lo que pue<strong>de</strong>n: dagiao. p.c.<br />

Hurtar a traición: burhi. u.a.z.<br />

Hurtar mujer: taban. p.a.z.<br />

Hurtar los <strong>de</strong> casa: limot. u.a.z.<br />

Hurtar el cuerpo: banos. p.a.z.<br />

Huso: bulungan. u.a.; tingcalan.<br />

I VOCALIS ANTE ALIAS<br />

Y (i), conjunción: cag. ig. h. ug+.<br />

Izar: bognos; butung. p.a.<br />

Idólatra, idolatrar: anito. p.a.<br />

Ídolo: diuata. pp.z.<br />

Iglesia: singbahan. pp.z.<br />

Ignorar, no saber: ambut. pc.z.<br />

Ignorar, no saber: dimaalam. p.p.z.<br />

Igual, igualar: tupung. u.a.z.<br />

Igual en edad: laladungan. p.p.z.<br />

Igual en medida: sibo. p.a.z.<br />

Igual en fiel: sampong. u.a.<br />

Igual en peso: sungcar. p.a.z.<br />

Igual estar: bantang. p.a.z.<br />

Igualar atados: sahir; subung. pa.<br />

Igualar el repartimiento: talair. pp.z.<br />

Iguales en ánimo: buung. u.a.z.<br />

Iguales en pequeños: masigcadiot. z.<br />

Iguales en valentía: subung. p.a.<br />

Igualar dientes: sang ca. p.a.<br />

Igualar punta: talib. p.a.z.<br />

Igual cosa larga: bonayon. pp.z.<br />

Igual <strong>de</strong> lisa y larga: lisun. p.a.z.<br />

Ijada <strong>de</strong> pescado: hinay-an. p.p.z.<br />

Ijada, el lado: quilir. p.a.z.<br />

Ijada, enfermedad: lisur. u.a.z.<br />

Ilícita cosa: lihi; maglihi. pp.z.<br />

Ilegítimo: onon. D.V.<br />

Ilustre: mahal nga tauo. z.<br />

Imagen: tao tao; larauan. p.p.z.<br />

Imagen o retrato: barhala. p.p.<br />

Imagen, sombra en espejo: anino. pa.z.<br />

Imaginación: hunahuna. p.p.z.<br />

Imaginar: hunahuna. p.p.z.<br />

Imaginar, traer a si: landong. p.a.z.<br />

Imitar: tondog; gagar; ilub. p.a.<br />

Imitar: vi<strong>de</strong> ayap. p.a.<br />

Inmo<strong>de</strong>sto (imm-): dilemaligdung. z.<br />

Inmortal (imm-): dilemamatiun. z.<br />

49<br />

Impaciente ser: dimapailub. z.<br />

Impaciencia: aquig. pa.<br />

Imperfecto: dihuman.<br />

Imperio o mando: sogo. p.a.z.<br />

Impetrar perdón: uala. u.a.z.<br />

Impetuoso mandar: daluus.<br />

Impetuoso viento: dulus; onos. ua.<br />

Implícitamente contenerse: sacop. z.<br />

Imponer falso: butang butang. pp.z.<br />

Importar provecho: polos. pp.z.<br />

Importunar: vi<strong>de</strong> hingio. pc.z.<br />

Importuno en repetir: sona. z.<br />

Importunamente pedir: ayo. pa.<br />

Imposible: dili sarang. z.<br />

Impotente: hapay, etc.: culu. d.z.<br />

Imprimir: batoc. p.a.z.<br />

Impru<strong>de</strong>nte: vi<strong>de</strong> buut. u.a.z.<br />

Incendio (inz-) activo: pagsonog. z.<br />

Incensar (inz-): vi<strong>de</strong> parina. u.a.z.<br />

Incircunciso (inz-): pisot. u.a.z.<br />

Incitar (inz-): agda; hagar. p.a.z.<br />

Incitar (inz-): togpo. p.a.z.<br />

Incitar para que riñan: baghut. pa.z.<br />

Inclinación: pag oyon. p.p.z.<br />

Inclinada cosa: dalhag. p.a.<br />

Inclinada estar: cupa. u.a.<br />

Inclinados atrás: pa<strong>las</strong>. p.a.<br />

Inclinado con la carga: soctot. pa.<br />

Inclinar la cabeza: doco. u.a.z.<br />

Inclinarse a favorecer: ayon. p.a.z.<br />

Inclinado árbol: hauong. p.a.<br />

Inclinada cosa, árbol: huyug. pa.<br />

Inclinar arqueando: buyuc. p.a.z.<br />

Incluir: lucup; sacop. p.a.z.<br />

Incomprehensible: disanang; lucpan. z.<br />

Inconsi<strong>de</strong>rado en <strong>de</strong>cir: tulahao.<br />

Inconsi<strong>de</strong>rado: uala maghunahunas. z.<br />

Inconstante: dimaligun sing buut. z.<br />

Incontinente ser: dimaghauir. z.<br />

Incorregible: dimarugda.<br />

Incrédulo: di. l. dimatoo. z.<br />

Increíble: vi<strong>de</strong> intoo.<br />

Índice <strong>de</strong>do: itotoro. p.a.<br />

Indiferente: duha duha. ua.z.<br />

Indicio: timaan. p.a.z.<br />

Indigesto: lagtoc. ua.<br />

Indignarse: uyahut. pa.<br />

Indigno: vi<strong>de</strong> lagnat. p.a.<br />

Indulgencias: vi<strong>de</strong> loas. p.a.z.<br />

Industria: lalang; paglalang. z.<br />

Industrioso: malalangun. z.<br />

Industriar: vi<strong>de</strong> enseñar.<br />

Industriar al perro: langan. pa.<br />

Inducir por traer: alamalam. pp.z.<br />

Inescrutable: disarang hunahunaun. z.<br />

Inexorable ser: dipag anpo. et z.<br />

Inexperto: dimatimaan. z.<br />

Infamia: maraut nga dungug. z.


Inferior en calidad: cubus. u.a.z.<br />

Inferior o vencido: daug. p.a.z.<br />

Infeccionar: olor; hulac. pa.<br />

Infeccionar con mal: latay. p.c.z.<br />

Infiel: dile binunagan. z.<br />

Infiel, que no cree: uatotoo sa Dios. z.<br />

Infierno: vi<strong>de</strong> solar. z.<br />

Infinito: uaycatapusan. z.<br />

Informar: sugir; solsog. ua.z.<br />

Infundir: bobo. p.a.z.<br />

Ingenioso, tracista: lalang. u.a.z.<br />

Ingrato: dimatalamdun. z.<br />

Ingrato, que se olvida: malimuton. z.<br />

Ingre: hita. p.a.<br />

Ingreirse: vi<strong>de</strong> indig. p.a.; amgir. z.<br />

Inhumano: dimapatug; silingun.<br />

Injuria (inh-) <strong>de</strong> palabra: buyayao. pc.<br />

Injusta cosa: dimatarung.<br />

Inmóvil estarse: tigul. u.a.<br />

Innumerable: dile maysip. z.<br />

Inocente: uapaybuut. z.<br />

Inocente, sin culpa: uaysala. z.<br />

Inobediente: dimopati; dimas-got.<br />

Inquieto: vi<strong>de</strong> gihot. p.p.<br />

Inquieto, inquietar: cuiua. d.<br />

Inquieto: dimahamgtang. z.<br />

Inquieto andar: lacuit. p.a.<br />

Inquirir: sona; tocso. p.a.<br />

Inquirir en secreto: sit sit. p.a.<br />

Inquirir quien faltó: siasat. p.a.<br />

Insensible: dimacabati. z.<br />

Insignia: timaan; tanda. p.a.<br />

Insistir, instar: hingio. p.c.z.<br />

Insistir pidiendo: hingayo. p.c.z.<br />

Insolente: samoc; dahug. d.<br />

Instable, no durable: mahalin. z.<br />

Instancia: paghingio. p.c.z.<br />

Instancia: pagdusul. p.p.<br />

Instinto natural: cabtangan. pp.z.<br />

Instrucción: togon; sogo. p.a.z.<br />

Influir, or<strong>de</strong>nar: lalang. u.a.z.<br />

Instrumento <strong>de</strong> oficial: idadapat. uz.<br />

Insuficiente: diayao. z.<br />

Insuficiente para cargo: ditupung. z.<br />

Insufrible: disarang acohon. z.<br />

Insufrible: disarang ipailub. z.<br />

Intención: buut; pagcabuut. pp.z.<br />

Intentar hacer algo: binmubuut. z.<br />

Intentar algo: colahao; ulaua. pp.<br />

Interce<strong>de</strong>r: ampo; alaba. pp.<br />

Intercesor echar: lihog. p.a.z.<br />

Interés: polos; agur. u.a.<br />

Interés, retorno: balus. p.a.z.<br />

Interesable: maquibalusun.<br />

Interior: ang cailaluman sabuut. z.<br />

Interpolación: sangan; liat. p.c.<br />

Interpretar, intérprete: durubasa.<br />

Interpretar: sayor. p.a.z.<br />

50<br />

Interrumpir plática: bogto. p.a.z.<br />

Intervalo: langan; liat. p.c.<br />

Intestinos, <strong>las</strong> tripas: tinay. pp.z.<br />

Intitular: naga sulat sang ngalan. z.<br />

Inútil: uay polos. l. halos. p.a.<br />

Inventar: patao; toga. u.a.<br />

Inventar mentiras: pato pato. p.p.<br />

Inventar bur<strong>las</strong>: banghag. p.p.<br />

Inventariar o escribir: sulat. u.a.z.<br />

Invidia, invidiarse: hicao. p.c.z.<br />

Invisible: disarang quitaun. z.<br />

Invisible con hechizo. tagar-un. p.a.<br />

Invocar, rogar: ampo. p.a.z.<br />

Invocar al bajar <strong>de</strong> casa: apo apo.<br />

Ir a alguna parte: cadto. u.a.<br />

Ir ahí adon<strong>de</strong> estás: cara. u.a.<br />

Ir a algún pueblo con: napa.<br />

Ir por algo: vi<strong>de</strong> coha. pp.z.<br />

Ir por algo ordinario: lacat. ua.z.<br />

Irse generalmente: pauli. pp.z.<br />

Ir unos, venir otros: banos. p.a.z.<br />

Ir o pasar <strong>de</strong> largo: dayon. p.a.z.<br />

Ir o venir a la costa: tugbung. u.a.z.<br />

Ir corriendo tras alguno: tondog. p.<br />

Ir tras otro: apas. p.a.z.<br />

Ir o venir a fiestas: dalan. p.a.z.<br />

Ir poco a poco: aginor. u.a.z.<br />

Ir, venir a espacio: hinay. p.c.z.<br />

Irse, escaparse: lucas. u.a.<br />

Ir en conserva navíos: abay. pc.z.<br />

Ir en compañía: upur. u.a.; uban. z.<br />

Ir concertados: ala. p.a.<br />

Ir o venir <strong>de</strong> propósito: tuyo. p.a.z.<br />

Irse a pique: lugdang; tugdang. p.a.z.<br />

Irse con la corriente: bungalos. pp.<br />

Ir contra viento: song song. p.p.z.<br />

Ir a popa: vi<strong>de</strong> tolot. u.a.z.<br />

Irse a otra parte: halin. u.a.z.<br />

Irse o mudarse: ayon. p.a.z.<br />

Ir a holgarse: vi<strong>de</strong> dapon. p.a.<br />

Irse perdido: uala. u.a.z.<br />

Irse sin hacer cosa: lagalag. u.a.<br />

Irse vagabundo: laog. z.<br />

Irse cayendo: songloy; sumung. ua.z.<br />

Ir ro<strong>de</strong>ando: licao. p.c.<br />

Ir a salir a alguna parte: tonga. pa.z.<br />

Ir por agua: nanubig. z.<br />

Ir con caña: sag-ub. D.V.z.<br />

Ir por leña: nangahoy. z.<br />

Ir a la ligera: langpas. p.a.z.<br />

Irse <strong>de</strong>spidiendo: labay. p.c.z.<br />

Ir por la orilla: tapin tapin.<br />

Ir <strong>de</strong> una piedra a otra: latay. pc.z.<br />

Irse <strong>de</strong>samparando: tucas. u.a.z.<br />

Ira o cólera: aquig. p.a.<br />

Irradiar: vi<strong>de</strong> silac. p.a.z.<br />

Irritar o enojar: vi<strong>de</strong> aquig. pa.<br />

Isipula: calamayo. pp.z.


Isla: polo. p.p., collectiue: capoloan. z.<br />

Isleño: poloanun. pp.z.<br />

Isleta: polopolo. pp.z.<br />

Isleta o banco: bacolor. pp.z.<br />

Izquierda mano: uala. u.a.z.<br />

Izquierdo, zurdo: uala. u.a.z.<br />

J PRO X ANTE ALIAS<br />

Jabalí: vi<strong>de</strong> puerco.<br />

Jaeces: dayandayan. z.<br />

Jamás: vi<strong>de</strong> nunca.<br />

Jarro en que se bebe: ilimnan. z.<br />

Jarro: sarro, corrupto <strong>de</strong> jarro.<br />

Jactancioso: vi<strong>de</strong> cundat. p.a.z.<br />

Jactarse: andac; cundat; dungug. pa.z.<br />

Jactarse <strong>de</strong> lo no hecho: ahang pa.<br />

Jaula: tangcal. u.a.z.<br />

Jazmín: sampaga. pp; manol. u.a.z.<br />

Jornal: sohol. p.a.; tandan. h.<br />

Jornal pedir y pagar: sohol. p.a.<br />

Jornalero: vi<strong>de</strong> poo. pp.z.<br />

Jarro: vi<strong>de</strong> onda. p.c.<br />

Joyas: vi<strong>de</strong> ga<strong>las</strong>. u.a.<br />

Joya que se pone <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l primario halige o<br />

piedra: sanag. z.<br />

Juego <strong>de</strong> maesecoral: tanhaga. z.<br />

Juego <strong>de</strong> los huesos: luat. p.a.z.<br />

Juez: hocom; magbubuut. z.<br />

Jugar: sugar, corrupto.<br />

Jugar gallos: butang. u.a.z.<br />

Jugar los muchachos: halog. d.z.<br />

Jugar el campilán y ca<strong>las</strong>ag: cayas. u.a.z.<br />

Juicio: paghocom. pagbuut. z.<br />

Juncia: baquibaqui. p.c.z.<br />

Juncia cortita: mutha. pp.<br />

Junco para nipas: banban. p.p.z.<br />

Juntamente cautivar: etc.: onong. ua.z.<br />

Juntamente: vi<strong>de</strong> pati. u.a.<br />

Juntar dos o más cosas: laquip. ua.z.<br />

Juntar: tingub; tipon. pa.; apon. h.<br />

Juntar <strong>las</strong> manos: tacup. p.a.<br />

Juntar<strong>las</strong> abiertas: damit. p.a.<br />

Juntar los corrales: tapo. p.a.<br />

Juntar dos cosas: acub. u.a.z.<br />

Juntarse en corrillo: holong holong. z.<br />

Juntarse en alguna parte: tagbo. pa.z.<br />

Juntarse dos ríos: tagbo. p.a.z.<br />

Juntarse para ir juntos: burbur. pp.z.<br />

Juntar con <strong>las</strong> manos: punpun. pp.z.<br />

Juntarse apartando: lonlon. p.p.z.<br />

Juntarse aparte: punpun. pp.z.<br />

Juntarse <strong>las</strong> puntas: tangco. u.a.z.<br />

Juntas y justas tab<strong>las</strong>: dapat. pa.z.<br />

Juntar añadiendo: atip. p.a.z.<br />

Juntarse aves, etc.: tambong. pa.z.<br />

Juntar aves a dormir: dapo. p.a.<br />

Juntar muchos: apong. p.a.z.<br />

51<br />

Juntarse hombre con mujer: dolog. pa.z.<br />

Juntar cosa: sinaya. pp.<br />

Juntas, contiguas estar: duut. p.a.z.<br />

Junto o juntamente: upur. u.a.z.<br />

Juntos, pareados: tupar. p.a.z.<br />

Juntos dormir: dolog. p.a.z.<br />

Juntos a una: dungan. p.a.z.<br />

Juntos cantar, etc.: bagao; dagao. p.c.<br />

Juntos, apretados: singput; siut. z.<br />

Juramento, jurar: sumpa. p.a.z.<br />

Jurar testigo: sacsi. p.a.<br />

Jurisdicción: sacop. p.a.z.<br />

Justa cosa: vi<strong>de</strong> tarung. u.a.z.<br />

Justiciar: bitay; bogot. p.a.<br />

Juzgar juez: nagahocom. z.<br />

Juzgar con Cristo al mundo: sudia. z.<br />

L ANTE ALIAS<br />

Lavajo (-b-) <strong>de</strong> los ojos con agua: luuao. p.c.<br />

Labihendido: siuang. u.a.z.<br />

Labicorto: vi<strong>de</strong> ngilit. p.a.z.<br />

Labio: ngabil; bibig. u.a.h.<br />

Labor y labrar: sucat. u.a.<br />

Labio uerendorum: bibig; ngabil. p.a.<br />

Labor y labrar con labores: sulut. pa.<br />

Labor a torno: calimposo. p.p.<br />

Labor, labranza: oma. u.a.<br />

Labor cosiendo: tahi. u.a.z.<br />

Labor <strong>de</strong> aguja: Sulam. u.a.<br />

Labor <strong>de</strong> escultura: Liloc. p.a.z.<br />

Labor en bejuco: posor. u.a.z.<br />

Labor, trabajo: buhat. p.a.z.<br />

Labrar con fuego: paso. pp.z.<br />

Labrar con hacha: sapsap. p.a.z.<br />

Labrar con azuela: daldag. p.a.<br />

Labrar con escoplo: tigib. u.a.z.<br />

Labrar florones: potac. u.a.z.<br />

Labrar canas: balocboc. p.a.z.<br />

Lacia cosa: layun. ua.; laub. pa.<br />

La<strong>de</strong>ada cosa: hilay. p.c.z.<br />

La<strong>de</strong>ada, la<strong>de</strong>ar: hilig. p.a.z.<br />

La<strong>de</strong>ados: quilos; pa<strong>las</strong>. u.a.<br />

Ladino: barir. u.a.<br />

Lado <strong>de</strong> persona: etc.: cuilir. p.a.z.<br />

Lado o banda: etc.: luyo. p.a.<br />

Ladrón: cauat. p.a.z.<br />

Ladrón salteador: lingo. p.a.<br />

Lagartija: tagutu; sucsuc. pa.h.<br />

Lagarto o chacón: tiqui. pp.z.<br />

Lagarto <strong>de</strong>l brazo: cusug. u.a.z.<br />

Lágrima y echar<strong>las</strong>: loha. p.a.z.<br />

Lagrimal: himotaan. pp.z.<br />

Laguna hacer: danao. p.c.z.<br />

Lagunajo, pantano: lanas. p.a.<br />

Lagunajo: danao; lib-og. p.a.<br />

Lama: oba; lomot. p.a.z.<br />

Lamentar: bar-ar. z.


Lamer: dila. p.a.z.<br />

Lámina: bat bat. p.a.<br />

Lámpara: lampara: z.<br />

Lana: bolbol. p.a.<br />

Lana o vello: balahibo. p.a.z.<br />

Lanza y alancear: bangcao. p.c.z.<br />

Lanza ancha: lumanab. u.a.<br />

Lanza<strong>de</strong>ra y ponerla: siuan. pp.z.<br />

Lanzar echar: sobol. p.a.<br />

Lance <strong>de</strong> pescador: pagholog. z.<br />

Lanceta o sajador: carlit. u.a.z.<br />

Landre o seca: bologan. p.p.z.<br />

Langosta: dolon; locso. p.p.<br />

Lanuda cosa: vi<strong>de</strong> bobol. p.a.<br />

La<strong>de</strong>ar: higor. p.a.<br />

Larga cosa hacer: haba. p.a.<br />

Largar cor<strong>de</strong>l: togot; buhi. p.a.<br />

Largar cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong> golpe: lolos. dv.<br />

Lastar o apagar: bayar. p.a.<br />

Lástima tener: looy. p.c.z.<br />

Lastimarse <strong>de</strong> algo: hilac. p.a.z.<br />

Lastimado o penado: saquet. p.a.z.<br />

Lastimado o dolorido: ulul. d.v.<br />

Latir el pecho asombrado: culba. z.<br />

Latir: quibot quibot. p.p.z.<br />

Latir postema: ngut ngut: u.a.z.<br />

Lavar ropa: bonac. p.a.z.<br />

Lavar, sacar mancha: quimo. d. z.<br />

Lavar loza, ol<strong>las</strong>, etc.: hugas. p.a.z.<br />

Lavar pescado, carne: sao sao. pa.z.<br />

Lavarse la cabeza: bobho. p.a.<br />

Lavar la cara: hilam-os. p.p.z.<br />

Lavar manos: hunao. p.c.; ipiec; hugas.<br />

Lavarse el cuerpo: digos. p.a.z.<br />

Lavarse la mujer: hugab. p.a.z.<br />

Lavar yerbas, pescado: basa. u.a.z.<br />

Lavar herida: onab. u.a.<br />

Lavar arroz: vi<strong>de</strong> quilis. p.a.z.<br />

Lava<strong>de</strong>ro y lavar oro: dulang. pa.z.<br />

Lazada hacer: balo; sulaot. pp.<br />

Lazada <strong>de</strong> los cabellos: pongos. ua.z.<br />

Lazadas trabadas: cabar cabar. pp.<br />

Lacería, lacerar (laz-): imut. p.a.z.<br />

Lazo escurridizo: lit-ag. p.a.z.<br />

Lazo que se echa: binta. p.a.z.<br />

Lazo el perchal: anihas. pp.z.<br />

Leal, fiel: tugian. p.c.z.<br />

Leal, obediente: masogot. z.<br />

Leche y lechera: gatas. p.c.z.<br />

Leche <strong>de</strong> cocos: gata. u.a.z.<br />

Leche <strong>de</strong> árbol o fruta: tagoc. ua.z.<br />

Lecho: vi<strong>de</strong> cama.<br />

Lechón: oroc; baitin. p.a.z.<br />

Lechuza: bocao. p.c.<br />

Leer: basa. p.a.z.<br />

Legado: vi<strong>de</strong> embajador.<br />

Legado en testamento: bilin. p.a.z.<br />

Legaña y legañoso: mota. p.a.z.<br />

52<br />

Legítimo hijo: onay. p.c.<br />

Legumbres: vi<strong>de</strong> frijoles.<br />

Ley, mandato: sogo. p.a.z.<br />

Ley, <strong>de</strong>creto: samaya. p.p.z.<br />

Ley o tasa, arancel: batas. u.a.z.<br />

Ley, concierto: vi<strong>de</strong> balaran. ua.<br />

Leña para el fuego: gatong. d.<br />

Leño: cahoy. p.c.z.<br />

Lendroso: vi<strong>de</strong> lusa. u.a.z.<br />

Lengua, lenguaje: polong. p.a.z.<br />

Lenguaraz: polong; baba. D.V.<br />

Lengüeta <strong>de</strong> anzuelo: salait. pp.z.<br />

Lengüeta <strong>de</strong> arpón: sima. p.a.z.<br />

Leonado: vi<strong>de</strong> tungug. u.a.z.<br />

Lepra, leproso: cagirquir. p.a.<br />

Lepra <strong>de</strong> San Lázaro: amomotol. p.p.<br />

Lerdo, como pesado: sambul. pa.z.<br />

Lerdo en apren<strong>de</strong>r: bicual. p.c.<br />

Letra: guhit; liloc. p.a.<br />

Letrero: sinulatan. p.p.z.<br />

Letrina: pos-on. D.V.z.<br />

Levadura <strong>de</strong>l pangasi: tapay. p.c.z.<br />

Levantar un pie: quing quing. pa.z.<br />

Levantar campilán: paquili. pp.<br />

Levantar peces: abog. p.a.z.<br />

Levantar polvo: apoc. p.a.<br />

Levantar nueva: angcat. p.a.z.<br />

Levantar faldas: lulhu. p.a.z.<br />

Levantarse en pie: tindug. p.a.z.<br />

Levantarse: bangon. p.a.z.<br />

Levantarse ronchas: labhag. p.p.z.<br />

Levantar el tiple (?): taning. p.a.<br />

Levantar la cabeza: hangar. p.a.z.<br />

Levantar <strong>de</strong>l suelo: polot. p.a.z.<br />

Levantar <strong>las</strong> o<strong>las</strong>: luyan. p.a.<br />

Levantar algo a otro: pathas. pc.<br />

Levantar chinchorro: botoa. p.c.z.<br />

Levantar viento <strong>las</strong> faldas: cabocab.<br />

Levantar a lo valiente: balitbit.<br />

Levantarse langosta: cuyab. pp.<br />

Levantar el viento nipa: cuyab. pp.<br />

Levantarse navío: butauan. p.p.<br />

Lejía para sal (lexia): tuma. u.a.<br />

Lejía para sal (lexia): tapas. u.a.<br />

Lejía <strong>de</strong> ceniza (lexia): Tolo. p.a.z.<br />

Lejos y alejar: halayo. d.z.<br />

Lías y liar: bugcus; butuc. ua.z.<br />

Liar engarzando: cabar cabar. pp.<br />

Lías <strong>de</strong> ataúd y lialle: bahus. ua.<br />

Liberal en dar: loloto; omgi. p.c.<br />

Libertad y libertar: imaua. p.p.z.<br />

Libertarse, rescatarse: loas. p.a.z.<br />

Libertar cautivo: tobos. p.a.z.<br />

Libra: vi<strong>de</strong> cati. p.a.<br />

Librar <strong>de</strong> peligro: baui. p.a.z.<br />

Librar lo que <strong>de</strong>be: tuclin. p.a.<br />

Libre: timaua. p.p.z.<br />

Libro: sulat. u.a.


Lisas diferentes: balanac. p.p.z.<br />

Licencia pedir: laong. u.a.<br />

Licencia o permiso: tuyang. p.a.<br />

Lisos <strong>de</strong>l telar: coghon. p.a.z.<br />

Lienzo <strong>de</strong> indios: lompot. p.a.z.<br />

Lienzo o lencezuelo: lienzo. z.<br />

Liendre: lusa. u.a.z.<br />

Ligar para soldar: pidal. u.a.<br />

Liga para pájaros: polot. p.p.z.<br />

Liga y ir en liga: ala. p.a.<br />

Liga o ligas: bugcus; butuc. ua.z.<br />

Ligazón <strong>de</strong> navío: agar. u.a.<br />

Ligazón que se clava. laol. p.a.<br />

Ligera persona: dali dagmit. p.z.<br />

Ligera persona: calayacay. p.c.<br />

Ligera como rayo: tolon.<br />

Ligera mujer: bansay. p.c.<br />

Ligero corredor: madalaganun.<br />

Ligero navío: tolin. p.a.z.<br />

Lima y limar: quilquig. p.a.z.<br />

Limar los dientes: bair. p.a.z.<br />

Limar los dientes: sangca. p.a.<br />

Limeta <strong>de</strong> loza, limeta: tuy-tuy. pc.<br />

Limón: bisbis. u.a.<br />

Limón cedrón: batang. u.a.<br />

Limosna, dalla y pedilla: limos. z.<br />

Limpia, clara: sinao. p.c.z.<br />

Limpia ropa: vi<strong>de</strong> timgas. p.c.<br />

Limpia cosa y limpiar: hauan. pa.z.<br />

Limpiar <strong>las</strong> nubes: paua. p.a.z.<br />

Limpiadientes: quiqui. p.a.z.<br />

Limpiar, <strong>de</strong>sherbar: gona. p.a.z.<br />

Limpio arroz en cáscara: timgas. p.c.z.<br />

Limpiar arroz: tahop. p.a.z.<br />

Limpiar el lanote: quigi. u.a.z.<br />

Limpiar la sementera: bunglay. pc.<br />

Limpiar el oído: quilicog. pp.<br />

Limpiar rayendo: cabig. p.p.z.<br />

Limpiar restregando: nisnis. pp.z.<br />

Limpiar <strong>de</strong>trás: ilo. p.a.z.<br />

Limpiar mocos: sipnga. p.p.<br />

Limpiar legañas: mota. p.a.z.<br />

Limpiar la mano, cara: pahir. p.a.z.<br />

Limpiar los dientes: tinga. u.a.z.<br />

Limpiar: toba; tuctuc. p.a.<br />

Linaje: ginicanan. z.<br />

Linaje: caotoran.<br />

Linda o lindo: anin. u.a.<br />

Lin<strong>de</strong>, lindar: ulut. u.a.<br />

Liquidámbar: samala. p.a.<br />

Liquidarse la cosa: tubig. p.a.z.<br />

Lisa cosa: dalano. p.p.<br />

Lisa, <strong>de</strong>lgada: bulanos. p.p.<br />

Lisa, larga: lisun. p.a.z.<br />

Lisado y alisar: sampil. p.a.<br />

Lisonjear: olog olog. p.a.z.<br />

Listada manta: tibang tibang. ua.<br />

Listada y listado tejer: Pulut. p.a.<br />

53<br />

Listas o tiras: vi<strong>de</strong> tira.<br />

Lista, listado animal: tolis. p.c.z.<br />

Lista <strong>de</strong> animal: licus. p.a.z.<br />

Lista o cinta blanca: baclay. p.c.<br />

Liviana cosa: magaan. p.a.z.<br />

Liviano hacer: vi<strong>de</strong> gaan. p.a.z.<br />

Livianos bofes: baga. p.a.<br />

Liviano sobre agua: lutao. u.c.z.<br />

Loa: pagdayao; pag olog. z.<br />

Loar: dayao; olog. u.a. dayig. z.<br />

Loable: dadayauun; dalayauun.<br />

Lobanillo: boctol; bocol. u.a.<br />

Loco loco estar: boang. p.a.z.<br />

Lozana planta: langbo. p.a.z.<br />

Lozano, coposo: dabong. p.a.z.<br />

Lodo, lodoso: lapoc. p.a.z.<br />

Lo <strong>de</strong>más: ang iban.<br />

Logrado durar mucho: hamungaya. p.p.<br />

Logro, dar y llevar: tobo. p.a.z.<br />

Logro tanto más: locap. u.a.<br />

Loma: talaytay; balur. p.a.<br />

Lombriz: lago. u.a.<br />

Lombriz larga: arorolay. p.c.<br />

Lombriz en el cuerpo: uati. u.a.z.<br />

Lomos o lomillos: cusug. u.a.z.<br />

Lomo <strong>de</strong> cuchillo: licor. z.<br />

Lomo <strong>de</strong> espada, etc.: color. u.a.<br />

Lo mismo: vi<strong>de</strong> amo. u.a.<br />

Lo mismo es: palain pa? z.<br />

Lonja larga: gibay. p.c.z.<br />

Longitud: vi<strong>de</strong> halayo. d.z.<br />

Loor: vi<strong>de</strong> loa. p.a.<br />

Losa: mayapar yapar.<br />

Luchar: bulu. p.a.; dumuc.<br />

Luciérnaga: aniniput. p.p.z.<br />

Ludir: vi<strong>de</strong> lutgut. D.V.<br />

Ludir loza: ticbing. p.p.<br />

Luego, ahora: nian; sara. u.a.; caron.<br />

Luego, <strong>de</strong>spués: conina. p.p.; oña.<br />

Luego que: anay nga.<br />

Lugar en don<strong>de</strong>: ginpatian. z.<br />

Lumbre, fuego: calayo. p.p.z.<br />

Lumbre, llama: siga. p.a.z.<br />

Luminaria: siga; suga. u.a.z.<br />

Luna: bulan. p.a.z.<br />

Lunado, con luz: bulanon. z.<br />

Luna nueva: lati; subang. u.c.<br />

Luna creciente: ungut. p.a.<br />

Luna llena: ugsar. p.a.<br />

Luna menguante: quibit. p.a.<br />

Luna menguante: vi<strong>de</strong> oatin. u.a.<br />

Luna acabarse: hanap. p.a.<br />

Lunar: alung. p.a.<br />

Lunar gran<strong>de</strong>: bulong. u.a.<br />

Lustre que reluce: quilan quilan.<br />

Lustre <strong>de</strong> cosa bruñida: hinao.<br />

Lustre dar: quilan quilan. p.a.<br />

Luto y luto traer: lalao. p.c.


Lujuria: pagpaquighilaua. z.<br />

Lujurioso: hilauas. z.<br />

Luz <strong>de</strong>l día: Capaua.<br />

Lucero <strong>de</strong> tar<strong>de</strong>: vi<strong>de</strong> hapon. p.a.z.<br />

Lucero <strong>de</strong>l alba: cabuguason. z.<br />

Lucida o clara: paua. p.a.<br />

Luz y lucir: dan-ag. p.a.z.<br />

Lucir, alumbrar: bana-ag. p.p.<br />

Lucir sol, luna, etc.: silac. pa.z.<br />

Lucir fuego, ascua: aniag. p.p.z.<br />

Lucir, alumbrar: ilao. p.c.<br />

LL ANTE ALIAS<br />

Llaga y llagado: pi<strong>las</strong>. p.a.<br />

Llaga <strong>de</strong> bubas: poco. u.a.z.<br />

Llaga <strong>de</strong> cáncer: bocboc. p.a.z.<br />

Llama: vi<strong>de</strong> siga. p.a.z.<br />

Llamar: tauag. p.a.z.<br />

Llamar a voces: siac; gasur. p.a.<br />

Llamar diciendo: ohoy; oihao. pc.<br />

Llamar combidados: dapit. p.a.z.<br />

Llamar agüero: lauag. p.c.<br />

Llamar al viento: canti. p.a.z.<br />

Llamar con la mano: camay. p.c.z.<br />

Llamarse <strong>de</strong> un nombre: sangur. u.a.<br />

Llamar nombre: ngalan. p.a.z.<br />

Llamar pidiendo favor: antiao. p.c.<br />

Llamar gallinas: bucay. p.c.<br />

Llamar gallinas a pollos: cotoc. p.a.z.<br />

Llamar a los patos: bibi. p.a.z.<br />

Llamar a los puercos: ducan. p.a.<br />

Llamar a los lechones: batin. u.a.z.<br />

Llamar al perro: tiang. p.a.<br />

Llamar al perro: tacla. p.a.<br />

Llamar al gato: ding ding. p.a.<br />

Llamaradas: quilao quilao.<br />

Llana cosa: tapon. u.a.<br />

Llana tierra igual: angay. p.c.z.<br />

Llana tierra, sin tierra: datag. p.a.z.<br />

Llave con si: solot. p.a.<br />

Llave <strong>de</strong> edificio: sucug.<br />

Llave <strong>de</strong> <strong>las</strong> tijeras: sucug sucug. ua.<br />

Llave <strong>de</strong>l suelo: batangan. u.a.z.<br />

Llegar: abot; dangat. p.a.z.<br />

Llegar <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> otros: abot. u.a.z.<br />

Llegar: abot. u.a.<br />

Llegar adon<strong>de</strong> va: sangput. p.a.z.<br />

Llegar con mano: gaui. p.a.<br />

Llegar al suelo sondalera: tugna.<br />

Llegar navío forastero: doong. pa.z.<br />

Llegar a embestir: dungca. p.a.z.<br />

Llegar a mesón: hapit. p.a.z.<br />

Llegar o tomar algo: hapit. pa.z.<br />

Llegar a mujer: halani.<br />

Llegar, ir, seguir: dason. p.a.<br />

Llegarse a conversación: tambong. z.<br />

Llegarse a la mesa: tambong. p.a.z.<br />

54<br />

Llegar temprano: sayo. u.a.z.<br />

Llegar enfrente: nahatungur. z.<br />

Llegar a lo alto: sampog. p.a.z.<br />

Llegar la fama: Lasir. u.a.<br />

Llegar ocasión: tabo. u.a.z.<br />

Llegar la creciente: lami. u.a.<br />

Llegar sol al mediodía: sangcay.<br />

Llena cosa y llenar: pono. p.a.z.<br />

Llena ir la vela: bocalong. p.a.<br />

Llena, preñada: butic tic. p.p.<br />

Llena lo contenido: gutuc. u.a.<br />

Llenar boca: sangal. p.a.<br />

Llenar boca: sobo. p.a.<br />

Llenarla al goloso: sang sang. p.a.<br />

Llevar o traer: dala; dol-ong. p.a.<br />

Llevar uno solo: bogtong. p.a.z.<br />

Llevar en hombros: osong. p.a.<br />

Llevar en cabeza: locdo. p.a.z.<br />

Llevar agua en cañada: dapit. p.a.z.<br />

Llevar o traer a cuestas: baba. d.v.z.<br />

Llevar en paño al cuello: auis. u.a.<br />

Llevar en la mano: bibit. p.a.z.<br />

Llevar en brazos: cugus. p.a.<br />

Llevar al hombro. pas-an. D.V.z.<br />

Llevar en <strong>las</strong> palmas: tap nay. pc.z.<br />

Llevar al hombro: sag-ilay. pc.z.<br />

Llevar paño al hombro: abilay. pc.z.<br />

Llevar a jorro: unda. p.a.<br />

Llevar batel por popa: tondaun. pp.<br />

Llevar bajo el brazo: sipit. p.a.z.<br />

Llevar <strong>de</strong> lado al navío: habay. p.c.<br />

Llevar atado al cuerpo: habac. pa.<br />

Llevar <strong>de</strong> la mano: agbay. pc.z.<br />

Llevar aprisa: yuyhu. p.c.<br />

Llevar por fuerza: yuryur. z.<br />

Llevar entre dos: yayong.<br />

Llevar cosa larga dos: toang. p.a.<br />

Llevar en el regazo: sabac. p.a.z.<br />

Llevar a la sirga: ganoy. p.c.z.<br />

Llevar por <strong>de</strong>lante: tabog. u.a.z.<br />

Llevar algo en la falda: bantal. p.a.z.<br />

Llevar el agua: anor. p.a.z.<br />

Llevarse la corriente: balugbug.<br />

Llevar el viento: palir. p.a.z.<br />

Llevar hurtado: taban. p.a.z.<br />

Llevar en la boca: banca. p.a.<br />

Llevar consigo: upur. u.a.<br />

Llevar en conserva: abay. p.c.z.<br />

Llevarse el diuata: daay. p.c.<br />

Llevar viento al navío: duldul. p.a.<br />

Llevar la avenida: bogauas. pp.<br />

Llevar el río cosas: carcar. p.a.<br />

Llevarse la avenida todo: ab-ab. pc.z.<br />

Llevar <strong>de</strong> comer: tondog. p.a.<br />

Llevar caimán presa: Cubcub. p.a.<br />

Llorar: tangis; hilac+. p.a.<br />

Llorar quejándose: nguy nguy. ua.z.<br />

Llorar el niño: oha. p.a.z.


Llorar el niño: hibi.<br />

Llorar, echar lágrimas: loha. pa.z.<br />

Llorar al difunto: minatay. u.a.z.<br />

Llorar al cautivo: haya. p.a.<br />

Llover y lluvia: olan. p.a.z.<br />

Llover lluvia recia: bunuc. p.a.z.<br />

Llover lluvia prolija: niquinic.<br />

Llover y lluvia mansa: tarete. p.a.z.<br />

Lloviznar: balohabo. p.p.z.<br />

Lluvia que se mete en casa: angi. p.a.<br />

M ANTE ALIAS<br />

Maza y macear: pacang. u.a.z.<br />

Maza o bruñidor: bunal. p.a.z.<br />

Mazada dar en nao: tomboc. p.a.<br />

Mazamorra: dugmuc nga biscocho: z.<br />

Maciza cosa: libon. p.a.z.<br />

Macizar recalcando: dasuc. pa.z.<br />

Macilento: vi<strong>de</strong> flaco.<br />

Mazo, martillo: palo. u.a.<br />

Mazorca <strong>de</strong> hilado: bosog. p.a.z.<br />

Mazorca <strong>de</strong> maíz, etc.: poso. p.a.z.<br />

Mazotes <strong>de</strong> muchachos: pitos. p.p.z.<br />

Macho: lalaque. p.p.z.<br />

Machora: umasog. p.p.<br />

Ma<strong>de</strong>ra para casa: guhar. p.a.<br />

Ma<strong>de</strong>ra, leño, etc.: cahoy. p.c.z.<br />

Ma<strong>de</strong>ra o trozo: batang. p.a.<br />

Ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> corazón fuerte: tugas. z.<br />

Ma<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> algodón: cupang. p.a.<br />

Ma<strong>de</strong>juela <strong>de</strong> seda: balighut. p.p.z.<br />

Ma<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> lanot: putus. p.a.z.<br />

Madre: iloy. p.c.; inahan+.<br />

Madre putativa: iloy iloy. p.c.<br />

Madre: pagoancan. p.p.<br />

Madre <strong>de</strong> río: calauasan. p.p.z.<br />

Madrina: iloy; sapabunag. et.<br />

Madrugar: aga. p.a.<br />

Madrugar: bugtao; poca. u.a.<br />

Madura fruta: hinog. p.a.z.<br />

Madura fruta sin sazón: tanag. p.a.z.<br />

Madura postema: homoc. p.a.z.<br />

Maduro: longbuy; toling. u.a.<br />

Maduro racimo, espiga: lipos. p.a.<br />

Maestro: vi<strong>de</strong> toon. p.a.z.<br />

Magra cosa: vi<strong>de</strong> niuang. u.a.z.<br />

Magullada, magullar: han-ug. pa.<br />

Magullar la cabeza: balbag. p.p.z.<br />

Mayar: ngao ngao; ngao. p.c.<br />

Mayor: labi nga dacu. z.<br />

Mayorcillo: dacudacu. u.a.z.<br />

Mayor en edad: magulang. p.p.z.<br />

Mayorazgo: gindadatoan.<br />

Majar o moler: bayo. p.a.<br />

Maja<strong>de</strong>ro el palo: hal-o. p.a.z.<br />

Majar sal y aceite: lusac. u.a.z.<br />

Majar o moler: ducduc. p.a.z.<br />

55<br />

Majar, machacar: turtur. p.a.z.<br />

Majestad: caraco; pagcaraco. z.<br />

Mal hacer: daut. p.a.z.<br />

Mal, enfermedad: saquet. p.a.z.<br />

Mala condición: pagcamabungis. z.<br />

Mal <strong>de</strong> corazón: gutas. u.a.<br />

Mal <strong>de</strong> ojos y dar: tagumata. p.p.z.<br />

Mala estar, empeorar: daut. p.a.z.<br />

Maldad: caraut; pagcaraut. z.<br />

Maldad: pagsamoc. z.<br />

Mal<strong>de</strong>cir: buyayao. p.c.<br />

Mal<strong>de</strong>cirse: sumpa. p.a.z.<br />

Mal<strong>de</strong>cir: dangin. p.a.z.<br />

Malear, malearse: daut. p.a.z.<br />

Maleficio o pecado: sala. u.a.z.<br />

Maleficio: manaut nga buhat. z.<br />

Mal hacer: vi<strong>de</strong> daut. p.a.z.<br />

Malicia y maliciar: taghap. p.a.z.<br />

Maliciosa hacer algo: higala. p.p.z.<br />

Maliciosamente así: hungur. p.a.z.<br />

Maligno: masamoc. z.<br />

Malla <strong>de</strong> red: mata. u.a.z.<br />

Mal logrado: vi<strong>de</strong> canogon. p.p.z.<br />

Malo: vi<strong>de</strong> in daut. p.a.z.<br />

Malquisto: naaquigan. et.<br />

Malsín y malsinar: soab. u.a.<br />

Maltratar el sol: hangup. p.a.<br />

Maltratar: vi<strong>de</strong> saquet. p.a.z.<br />

Malvado: mapintas. p.p.z.<br />

Mamar: vi<strong>de</strong> soso. z.<br />

Maña, traza: lalang. u.a.z.<br />

Mañana: vi<strong>de</strong> aga. p.a.; orma.<br />

Mañana, otro día: buas. u.a.; orma.<br />

Manada: hugna; hot-ong. p.a.<br />

Manar en manantial: tobor. u.a.z.<br />

Manar borbollón: bogang bogang. z.<br />

Manar agua salada: sago. p.a.z.<br />

Manar materia: nana. p.a.z.<br />

Manar en chisguete: poslit. p.p.<br />

Manca, mancar: piang. p.a.z.<br />

Manco <strong>de</strong> brazo: pacao. p.c.z.<br />

Manca pierna: quio quiu. p.a.<br />

Manco <strong>de</strong> mano o pie: otor. u.a.<br />

Manco <strong>de</strong> <strong>de</strong>dos: cong cong. p.a.z.<br />

Manzana <strong>de</strong>l coco: boa. p.a.<br />

Manzanilla <strong>de</strong> bararao: tonga tong.<br />

Manceba: laye; calolot. p.a.<br />

Mancebo soltero: olitao. p.p.z.<br />

Manchar, mancha: dagta; dum-i. p.a.<br />

Manchada ropa: tama tama. u.a.<br />

Manchar con tizne: buling. u.a.z.<br />

Manchada ropa <strong>de</strong> color: por-as. z.<br />

Mancha en el cuerpo: alap-ap. pa.z.<br />

Mancha en frente <strong>de</strong> animal: tongco. p.a.z.<br />

Mancornar: vi<strong>de</strong> taquin. pa.<br />

Manda, testamento: togon. p.a.z.<br />

Mandamiento y mandar: sogo. p.a.z.<br />

Manda<strong>de</strong>ro: sologoon. p.p.z.


Mandar por ley: samaya. p.p.z.<br />

Mandato: sogo. p.a.z.<br />

Manera, traza: lalang. u.a.z.<br />

Manga: pacu. u.a.<br />

Manga <strong>de</strong> agua: bohaui. pp.z.<br />

Manga, red: salap. p.a.<br />

Manga, re<strong>de</strong>cilla: sihur; sibot. ua.<br />

Manglar: catung gan. p.p.z.<br />

Mangle palo: catunganun. p.p.z.<br />

Mango <strong>de</strong> cuchillo: polo. p.p.<br />

Mangonada dar: sicuay. p.c.z.<br />

Maniatar: gapos. p.a.z.<br />

Manida, retirada; ayup. u.a.<br />

Manifestar: dayag; hayag. p.a.z.<br />

Manifiesta cosa: buyag yag. p.p.<br />

Manifestar: napaquita. z.<br />

Manifestar: napahabaro. z.<br />

Manifestar: olan. u.a.<br />

Manjar, vianda: sur-an. p.a.z.<br />

Mano: camut. u.a.z.<br />

Mano <strong>de</strong>recha: too. u.a.z.<br />

Mano <strong>de</strong> almirez: ducduc. p.a.z.<br />

Manojo: bugcus; butuc. u.a.z.<br />

Manojo <strong>de</strong> arroz: pong pong. d.v.z.<br />

Manojo segado: opong. p.a.z.<br />

Manojo medio: gaygay. p.c.<br />

Manojo <strong>de</strong> bejucos: copang. p.a.<br />

Manojo en rosca: bolon. p.a.z.<br />

Manosear comida: yamuc. u.a.<br />

Mansa cosa: mahagup. p.p.z.<br />

Mansedumbre: pagcahagup. z.<br />

Mansa persona: mahinay. z.<br />

Manso río: linung; lonoy. p.c.<br />

Manta <strong>de</strong> medriñaque: habul. pa.z.<br />

Manta teñida: minal-ol. u.a.<br />

Manta listada: pinanhonosan. z.<br />

Manta pintada: pinoyosan.<br />

Manta sin bruñir: ogpac. p.c.z.<br />

Manta <strong>de</strong> buri: bayocboc. p.p.<br />

Manta, saya listada: tapis. p.a.<br />

Manta <strong>de</strong> hombre: tampi. u.a.<br />

Manta <strong>de</strong> algodón: lompot. z.<br />

Manta gorda y espesa: quinahig.<br />

Manta <strong>de</strong> hilos doblada: binali. p.a.<br />

Manta entera: bolos. p.a.z.<br />

Manta: gintas. pp.<br />

Manta <strong>de</strong> sangley: cayo. pa.; bonacan.<br />

Manta o zaraza: tabas. u.a.z.<br />

Mantilla: bangan bangan. pp.<br />

Manteca: lana nga tambuc. z.<br />

Mantener: nagapacaun. z.<br />

Mantil<strong>las</strong> o pañoles: bachun. p.c.<br />

Mantil<strong>las</strong> <strong>de</strong> niño: daraput. p.a.<br />

Mantilla <strong>de</strong> pobre: tapi. u.a.<br />

Manto: taong; pandong. p.a.<br />

Mar: dagar. p.a.z.<br />

Mar alto: lauur. u.a.z.<br />

Marca, marcar: tima-an. p.a.z.<br />

56<br />

Marca <strong>de</strong> esclavo o ganado: batuc.<br />

Marchar: lacat; panao. p.c.<br />

Marchita: layung. u.a.<br />

Marca creciente: taub. p.a.z.<br />

Marfil: tiposo; gading. p.a.<br />

Margarita: mutia. p.c.z.<br />

María árbol: dangcalan. p.p.<br />

Marido: bana. p.a.z.<br />

Marido y mujer: tiayon. p.p.z.<br />

Marina: bay bay. z.<br />

Marina gente: dumagat. p.p.z.<br />

Marinero: lutao. z.<br />

Marítima: bay bay. p.c.z.<br />

Mariposa: anonugba. z.<br />

Mariposa: alibangbang. z.<br />

Mariscar: cuinhas. p.a.z.<br />

Marisco: paquinhasun. p.p.z.<br />

Martillar, martillo: pacpac. d.v.z.<br />

Martillar hierro: salsar. p.a.<br />

Martillo gran<strong>de</strong>: palo. u.a.<br />

Más, aumentativo: labi. u.a.z.<br />

Más, exceso: labi; capin. u.a.z.<br />

Más querer: labi. u.a.z.<br />

Mas: apang. agar. u.a.<br />

Mas que: bisan. p.a.z.<br />

Más valiera: tapat. u.a.z.<br />

Mascar: vi<strong>de</strong> samsam. p.a.z.<br />

Mascar con ruido: cusam. p.a.z.<br />

Mascar con dos carrillos: balit. ua.<br />

Mascar buyo: mama. u.a.z.<br />

Mascar con ruido: ubub. DV. z.<br />

Mascar como sin dientes: lisay. p.c.z.<br />

Mascar o rumiar: quimur quimur. z.<br />

Mascar palabras: ngumungumu. z.<br />

Masa: quinumus. z.<br />

Masar: cumus. p.a.z.<br />

Matas <strong>de</strong> árboles: pondoc. p.a.z.<br />

Matalotaje y hacelle: balon. p.p.z.<br />

Matar: patay. p.c.z.<br />

Matar salteador: lingo. p.a.<br />

Matar veneno: patay. p.c.z.<br />

Matar al hechicero: tanbi. p.a.<br />

Matar piojos: turus. u.a.z.<br />

Matar moscas: dagpi. p.a.z.<br />

Matar la carga: boto. u.a.z.<br />

Matar la carga: pac<strong>las</strong>. u.a.z.<br />

Materiar (?): nana. p.a.z.<br />

Materia <strong>de</strong> los oídos: boog. p.a.z.<br />

Matorral: vi<strong>de</strong> linghut.<br />

Matracas: palacopac. u.a.z.<br />

Matricular: sulat. u.a.z.<br />

Matrimonio: pagcamiño. z.<br />

Matrimonio: pagpangasava. z.<br />

Meados y mear: ihi. p.a.z.<br />

Mecer niño: yug yug; tabion. p.p.z.<br />

Mecer la olla: loag. p.c.z.<br />

Mecer mezclando: haog. z.<br />

Mecha <strong>de</strong> arcabuz: anugut. pp.z.


Mechero: quimpit. p.a.z.<br />

Media o mitad: tunga. p.a.z.<br />

Medio partir: tunga. p.a.z.<br />

Media ave, persona: pihac. p.a.<br />

Media hanega: tunga sapasong.<br />

Media noche: maghiuala.<br />

Medianero: vi<strong>de</strong> cagon. p.a.z.<br />

Mediana estatura: alang alang.<br />

Mediano: vi<strong>de</strong> tumunga. p.p.z.<br />

Mediana: hamtung. p.a.z.<br />

Mediano vestido: luma. p.a.z.<br />

Mediano en edad: tunga. p.a.z.<br />

Mediar como tercero: cagon. p.a.z.<br />

Medicina y dalla: vi<strong>de</strong> bolong. pa.z.<br />

Medida <strong>de</strong> una mano: dapal. p.a.z.<br />

Medida, jeme: balangit. pp.<br />

Medida, palmo: dangao. p.a.z.<br />

Medida, tres cuartas: patoc. u.a.<br />

Medida, braza: dupa. p.a.z.<br />

Medida, vara: vi<strong>de</strong> socor. p.a.z.<br />

Medida y medir: tacus. p.a.z.; socob.<br />

Medida en redondo: gacus. d.z.<br />

Medida en redondo: licus. pa.z.<br />

Medida, ganta: gantang. d.z.<br />

Medida, hanega: pasung. p.a.z.<br />

Medida <strong>de</strong> ración: bailuc. p.c.z.<br />

Medio o mitad: tunga. p.a.z.<br />

Medio: pihac. p.a.z.<br />

Medio entre extremos: tunga. p.a.z.<br />

Medio coco: paya. u.a.z.<br />

Medio día: vi<strong>de</strong> odto. u.a.z.<br />

Medio alcanzar: abut. u.a.z.<br />

Medio asar: laub. p.a.<br />

Medio asar o quemar: angol. p.a.z.<br />

Medio crudo: hilao hilao. z.<br />

Medio tae <strong>de</strong> oro: bangui; bulan. p.a.<br />

Medio esclavo: bulan. p.a.<br />

Medio manojo <strong>de</strong> arroz: gaygay.<br />

Medio conveniencia: higayonan. z.<br />

Medio hermano: camabao. p.c.<br />

Medio real: secaualo. pp.z.<br />

Medio tostón: cahati. pp.z.<br />

Medio celemín: gantang. d.z.<br />

Medir alto o fondo: tugna. p.a.z.<br />

Medir licor <strong>de</strong> vasija: tadol. u.a.<br />

Meditar, pensar: hunahuna. pp.z.<br />

Meditar: landong; tambong. p.a.z.<br />

Meditación: pagpalandong. z.<br />

Medrar, crecer: bosol. u.a.<br />

Medrar, tener provecho: polos. p.z.<br />

Medroso: mahar; lucum.<br />

Mejor: maayo. p.p.z.<br />

Mejor y mejorar: labi. u.a.z.<br />

Mejorar la cosa: ayo. p.a.<br />

Mejorar enfermedad: hungao. pc.z.<br />

Mella, mellar: gibang. d.z.<br />

Mella y mellar: tingib. p.a.<br />

Mellar tabla: gipac. p.a.z.<br />

57<br />

Mellado, sin dientes: hingo. d.z.<br />

Mellado, sin dientes: sangab. u.a.z.<br />

Mellar dientes: sauang. p.a.z.<br />

Mellizos: capir; caruha. p.a.<br />

Melón y melonar: bulugcusun. pp.z.<br />

Melones pequeños: buyog. u.a.z.<br />

Melón silvestre: bu<strong>las</strong>a. u.a.z.<br />

Membrana: vi<strong>de</strong> habul habul. p.a.z.<br />

Membrarse: vi<strong>de</strong> dumdum. u.a.z.<br />

Membrudo: husug; mabung. u.a.<br />

Memorable: dulumdumun. z.<br />

Memoria: dumdum. u.a.z.<br />

Memoria pía hacer: olar. u.a.<br />

Memoria: handum. u.a.z.<br />

Mención hacer: sabit. u.a.<br />

Mendigar: naquilimo. z.<br />

Mendigo: maquilimoson. z.<br />

Mendrugo: tipic sa tinapay. z.<br />

Menearse y menear: giho. p.a.<br />

Menearse hincada: honga. p.a.<br />

Menearse cosa enhiesta: uyug. u.a.z.<br />

Menearse casa: tandug uyug. u.a.z.<br />

Menearse casa: sayug; huyang. p.a.z.<br />

Menearse el suelo <strong>de</strong> casa: utar.<br />

Menear navío surto: lingi gang. p.a.<br />

Menearse el que duerme: gisung. p.a.z.<br />

Menear la cabeza: lungu. p.a.z.<br />

Menear pie o mano, etc.: quiliuquiliu. p.c.<br />

Menearse labios: quibig quibig. p.p.<br />

Menearse pulso: cuyap cuyap. z.<br />

Menear o vibrar: ulug uulug. z.<br />

Menear palo con la corriente: quitiu.<br />

Menear lo que se cuece: loag. p.c.z.<br />

Menearse <strong>las</strong> carnes: yanu yanu. pp.<br />

Menear cosa pendiente: caya caya. z.<br />

Menearse y bambalear: tabion. pp.z.<br />

Menearse navío: quibang quibang. z.<br />

Menearse la rodilla: quinaquin. z.<br />

Menearse en agua el pez: quibo.<br />

Menearse agua: cabot. p.a.<br />

Menear cosa líquida: sino. u.a.<br />

Menear, abazucar: sipoc. p.a.z.<br />

Menester y menesteroso: imol. p.a.<br />

Mengua, falta: vi<strong>de</strong> colang. p.a.z.<br />

Menguante marea: hunas. u..a.z.<br />

Menguar creciente: cunta.<br />

Menguar cualquier cosa: cunhur. z.<br />

Menguar avenida: hubas. u.a.z.<br />

Menguar cosa que se cuece: col-ao. z.<br />

Menguar lo que se cuaja: culpa. pc.<br />

Meñique <strong>de</strong>do: comaligiot. p.c.z.<br />

Menor se dice por él: diot. z.<br />

Menor en edad: manghor. p.a.z.<br />

Menor en calidad: cabus. u.a.z.<br />

Menor <strong>de</strong> un lado: vi<strong>de</strong> pihig. d.z.<br />

Menor que sus compañeros: higus.<br />

Menor <strong>de</strong>smedrado: pigus. u.a.z.<br />

Menos o <strong>de</strong>sigual: gulam. u.a.z.


Menos en peso: colang. p.a.z.<br />

Menoscabar: naculang. z.<br />

Menospreciar: pasipala. p.a.z.<br />

Menospreciar con <strong>de</strong>sdén: isig. ua.z.<br />

Mensajero enviar: sogo. p.a.z.<br />

Menstruo <strong>de</strong> la mujer: tuig.<br />

Mentar: vi<strong>de</strong> nombrar.<br />

Mente: buut; isip; hunahuna. pp.z.<br />

Mentir, mentira: vi<strong>de</strong> bacac. p.a.z.<br />

Mentiroso llamar: bacac. p.a.z.<br />

Menuda cosa: vi<strong>de</strong> gamay. p.c.z.<br />

Menuda, <strong>de</strong>licada: yucyuc. p.a.z.<br />

Menuda cosa: tagidiot. p.c.z.<br />

Meollo: otoc. p.a.z.<br />

Meollo <strong>de</strong> nuez: pili et onor. ua.z.<br />

Mercado: parian; tamhanan. pa.z.<br />

Merca<strong>de</strong>ar, merca<strong>de</strong>r: calacal. pp.<br />

Merca<strong>de</strong>ar revendiendo: baliuas. z.<br />

Merca<strong>de</strong>ar primera vez: pohon.<br />

Merca<strong>de</strong>ar por mar: baligia. z.<br />

Mercaduría: calacal; baligia. z.<br />

Merced, misericordia: looy. pc.z.<br />

Merced, don: hatag. p.a.z.<br />

Merced hacer Dios: toga. u.a.<br />

Merecer: vi<strong>de</strong> tupung. u.a.z.<br />

Mérito: pahanung dan. z.<br />

Merecido lo tienes: vi<strong>de</strong> tiuga. pa.<br />

Merendar: vi<strong>de</strong> odto. u.a.z.<br />

Mermar por medirse: hagor. pa.<br />

Merma: colang. p.a.z.<br />

Mermar cosa líquida: cunta. p.a.z.<br />

Mermar lo que se muele: apoa. p.c.<br />

Mes o luna: bulan. p.a.z.<br />

Mesa baja <strong>de</strong> bisayas: latoc. p.a.<br />

Mesa a lo español: lamesa. z.<br />

Mesar: vi<strong>de</strong> gunit. p.a.z.<br />

Mesón o venta: hapitan. p.p.z.<br />

Mestizo: vi<strong>de</strong> libog. p.a.z.<br />

Mesura, mo<strong>de</strong>stia: ligdung. p.p.z.<br />

Mesura bajando los ojos: pagtamor. p.a.z.<br />

Mesurarse así: tamur. p.a.z.<br />

Metal bronze: tumbaga. pp.z.<br />

Metáfora: balaybay. p.p.<br />

Meter: vi<strong>de</strong> sulur. u.a.z.<br />

Meter comida al niño: ngo ngo.<br />

Meter por <strong>de</strong>bajo: saib. p.a.<br />

Meter <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> ropa: soab. u.a.z.<br />

Meter algo en el seno: soquip. u.c.z.<br />

Meter mano en el seno: coot. pa.z.<br />

Meter daga en la cinta: socdip. pa.z.<br />

Meter <strong>de</strong>do en anillo: soob. ua.z.<br />

Meter en el rescoldo: aobsob. u.a.z.<br />

Meter entre ceniza: hurhur. pa.z.<br />

Meterse pie en hoyo: talibho. pp.z.<br />

Meter pie entre cañas: bu<strong>las</strong>ot. pp.z.<br />

Meterse entre muchos: lamoc. p.c.z.<br />

Meter los <strong>de</strong>do en la boca: hamol. pa.<br />

Meter can<strong>de</strong>la en can<strong>de</strong>lero: taor. z.<br />

58<br />

Meter por agujero: torloc. p.p.z.<br />

Meter en los ojos <strong>de</strong>dos: tupluc. pa.z.<br />

Meter mucho en la boca: hom hom. z.<br />

Meter algo en la boca: omom. D.V.z.<br />

Meter tripas: sucsuc. p.a.z.<br />

Meter palo en la boca: tingal. u.a.z.<br />

Meter entre ropa: salar. p.a.<br />

Meter la cola entre piernas: bahag. z.<br />

Meter mano en cosa líquida: laugao. z.<br />

Meter en costal: puyo. p.a.z.<br />

Meter en resquicio: dut dut. p.a.z.<br />

Meter a lo largo: saliut. pp.z.<br />

Meterse a<strong>de</strong>ntro: oploc. pp.<br />

Meter cizaña: solog solog. pp. z.<br />

Meter en un pabellón: lomon. pp.z.<br />

Metido <strong>de</strong> hombros: socong. u.a.<br />

Mejilla, el hueso: pamagongon. z.<br />

Mezclar para refinar: talagcut. z.<br />

Mezcla y mezclar: sacut. u.a.z.<br />

Mezclarse generación: libog. pa.<br />

Mezclar cosas líquidas: simbog. z.<br />

Mezclar borona con arroz: lomor.<br />

Mezclar y batir: labogay. p.c.z.<br />

Mezclar comida puercos: haog. pa.z.<br />

Mezclado arroz: taba taba. p.a.<br />

Mezcla <strong>de</strong>l ginamus: amul. ua.z.<br />

Mezquino: vi<strong>de</strong> imut. p.a.; mahicao. z.<br />

Mi, mío, etc.: acun; co; nacun.<br />

Miedo tener y causar: harluc. pa.z.<br />

Miel <strong>de</strong> abejas: dugus. p.a.z.<br />

Miel <strong>de</strong> nipa o caña: tang guri.<br />

Miembro o parte: butang. p.a.z.<br />

Miembro viril: vi<strong>de</strong> genital.<br />

Mientras que: ang; con. l. sa. z.<br />

Mies: humay; batar; daua. p.a.z.<br />

Migaja o grano cocido: momho. ua.z.<br />

Migaja <strong>de</strong> pan, bizcocho: dugmuc. z.<br />

Mijo o borona: daua. p.a.z.<br />

Mijo o millo: batar. u.a.z.<br />

Mil: libo; usacalibo; mil. z.<br />

Milésimo: icalibo. z.<br />

Milano: banog. u.a.z.<br />

Mina: vi<strong>de</strong> dulangan; dulang. ua.z.<br />

Minar, socavar: vi<strong>de</strong> soquib. p.a.z.<br />

Minuta o cuenta: isip. p.a.z.<br />

Mira: iya; tumutuc ca.<br />

Mirar, ver: quita; tutuc. p.a.<br />

Mirar arriba: hangar. p.a.z.<br />

Mirar hacia abajo: tamur. p.a.z.<br />

Mirar a<strong>de</strong>ntro: ling ling. u.a.<br />

Mirar si está bueno: sor-ong. pc.z.<br />

Mirar a lo alto: tingala. u.a.z.<br />

Mirará atrás o a los lados: lingig. pa.<br />

Mirar embebecido: buslung. p.a.<br />

Mirar que se le va la vista: lingat. pc.<br />

Mirar con ojos airados: sipat. pa.z.<br />

Mirar levantando los ojos: yang hag. z.<br />

Mirar <strong>de</strong> lejos los animales: handucag.


Mirar o levantar los ojos: dilat.<br />

Mirar severo: lugdat. p.c.z.<br />

Mirar por celosía: silang. u.a.z.<br />

Mirar por celosía: siplat. p.a.z.<br />

Mirar consi<strong>de</strong>rando: hulung hulung. z.<br />

Mirar la espía: cap cap. u.a.z.<br />

Mirar por la palma: palar. p.a.z.<br />

Mirarse al espejo: salaming. u.a.z.<br />

Mirarse a espejo, agua: aninao. p.c.z.<br />

Mirar <strong>de</strong> medio ojo: balangicog. pa.<br />

Mirar atravesado: tagolingao. z.<br />

Misa: misa. z.<br />

Misa <strong>de</strong>cir, oír: singba. u.a.z.<br />

Miserable: vi<strong>de</strong> imut. p.a.; mahicao. z.<br />

Miseria, mal: vi<strong>de</strong> daut. pa.z.<br />

Misericordia tener: looy. p.c.z.<br />

Mitad: vi<strong>de</strong> pihac; picas. p.a.z.<br />

Mitad <strong>de</strong> cosa hendida: buac. p.a.z.<br />

Mitad: tunga. p.a.z.<br />

Mitad o medio: bangi. p.a.<br />

Miz, llamando al gato: ding ding.<br />

Mochila para el balon: balonan. z.<br />

Moza soltera: dalaga. pp.z.<br />

Mozo soltero: olitauo. pp.z.<br />

Mocho animal: libay. p.c.<br />

Mocos o romadizo: sip-on. u.a.z.<br />

Mocos y mocoso: taping. ua.<br />

Mocos duros: pong-it. D.V.<br />

Mocos limpiar: sipnga. u.a.<br />

Mo<strong>de</strong>rar lo bastante: sarang. u.a.<br />

Mo<strong>de</strong>rar para achicar: diot. pa.z.<br />

Mo<strong>de</strong>sta: ligdum; tahum. u.a.z.<br />

Mojar, escarnecer: soor. u.a.; yubit. z.<br />

Mogote, cerrillo: buquir. p.a.z.<br />

Mogote: otong otong. pp.<br />

Moho y mohezerse: agop-op. dv. z.<br />

Mojado (moh-) y mojar: hupit. p.a.z.<br />

Mojado <strong>de</strong>l rocío: yamog. p.a.z.<br />

Mojado <strong>de</strong>l sereno: ton-og. d.u.z.<br />

Mojar el aguacero: tob-as. u.a.z.<br />

Mojarse aguacero: pitpit. u.a.z.<br />

Mojarse con aguacero: bunac. pa.z.<br />

Mojar en veneno punta: toslo. p.a.<br />

Mojar pluma: tognob. p.a.z.<br />

Mojón o lin<strong>de</strong>: ulut. u.a.<br />

Mojonar tierras: timaan. p.a.z.<br />

Mol<strong>de</strong> como <strong>de</strong> campana: bobo. pa.z.<br />

Mol<strong>de</strong>: tunauan. u.a.z.<br />

Mol<strong>de</strong> o crisol: sangagan. pp.z.<br />

Moler generalmente: bayo. p.a.<br />

Moler arroz no molido: ligay. p.c.<br />

Moler mezclando: dugmuc. pa.z.<br />

Moler harina: bocboc. p.a.z.<br />

Moler el sara sara: tomo. p.a.<br />

Moler cañadulce: utus. u.a.<br />

Molestar: yampa. p.a.<br />

Molestar y molesto: samoc. p.a.z.<br />

Molino <strong>de</strong> caña o aceite: ipit. p.a.z.<br />

59<br />

Molino <strong>de</strong> sangley: garingan. pp.z.<br />

Molledo: cusug sa butcon. z.<br />

Mollera: toboan. l. toloboan. pp.z.<br />

Molleja: baticolon. pp.z.<br />

Momento pestañear: pagpiluc. z.<br />

Mona o mono: amo. u.a.z.<br />

Mondadientes: quiqui; tinga. ua.<br />

Mondar fruta: palot. p.a.z.<br />

Mondar capullo: cusipar. pp.z.<br />

Mondar con dientes: quibquib. pa.z.<br />

Mondo hueso o corazón: as-as. ua.z.<br />

Moneda en general: pilac. p.a.<br />

Moneda partida: tatac. u.a.<br />

Moneda <strong>de</strong> cobre: sanglay; sagay.<br />

Montar isla, punta, etc.: lapao. z.<br />

Montar punta: lipot; lico. u.a.<br />

Montañés, serrano: buquirnun. z.<br />

Montaña <strong>de</strong> roza: talon. u.a.<br />

Monte, arboleda: cagulangan. pp.z.<br />

Monte en ciénaga: catung gan. pp.z.<br />

Montés o montaraz: talon. p.a.<br />

Montés o montaraz: ilahas. z.<br />

Montón: daolong. pp.z.<br />

Montón: bongtor. p.a.z.<br />

Montón <strong>de</strong> cosas juntas: pondoc. pa.z.<br />

Moquear llorando: pisngo. p.a.<br />

Murciélago pequeño: colalacnit. z.<br />

Murciélago (mor-) gran<strong>de</strong>: cabug. u.a.z.<br />

Morcillo <strong>de</strong>l brazo: cusug. u.a.z.<br />

Mordaza y echalla: ipit. p.a.z.<br />

Mor<strong>de</strong>r: cagat; pangut. u.a.z.<br />

Mor<strong>de</strong>r en presa: ocub. p.a.z.<br />

Mor<strong>de</strong>r sin ladrar: binghal. p.a.<br />

Mor<strong>de</strong>r tiburón: aclab. p.a.z.<br />

Mor<strong>de</strong>r ratón: quitquit. p.a.z.<br />

Mor<strong>de</strong>r <strong>de</strong>spedazando: hang-it. p.c.<br />

Mor<strong>de</strong>r poquito: inquib. p.a.z.<br />

Mor<strong>de</strong>r perros la caza: hugnit. pa.<br />

Mor<strong>de</strong>r caimán <strong>de</strong> agua: subar. ua. z.<br />

Mor<strong>de</strong>r culebra: bungca. p.a.<br />

Mor<strong>de</strong>r, hacer presa: bangca. pa.z.<br />

Mor<strong>de</strong>r el labio: tacmol. u.a.z.<br />

Mor<strong>de</strong>rse perros: hibag. p.a.<br />

Mor<strong>de</strong>rse puercos: bigni. p.a.z.<br />

Mordiscar: vi<strong>de</strong> quib quib. p.a.z.<br />

Morena cosa negra: itum. p.a.z.<br />

Moreno como indio: ilum. p.a.z.<br />

Moreno trigueño: panhulagun. pp.z.<br />

Moreno <strong>de</strong>l sol: arman. p.a.<br />

Moreteado <strong>de</strong> azotes: alum. p.a.z.<br />

Morir: vi<strong>de</strong> in patay. p.c.z.<br />

Morir <strong>de</strong> repente: ahat. p.a.z.<br />

Morir agonizando: hiyango. u.a.z.<br />

Morillos <strong>de</strong> la ceniza: atangan. p.a.<br />

Morillos para la olla: guun. p.a.<br />

Morisqueta: can-un. p.a.z.<br />

Morisqueta con tapay: assi. pa.<br />

Morisqueta canje: hanggup. pa.


Mortaja y mortajar: sapot. p.a.z.<br />

Mortal: mamatiun. z.<br />

Mortal herida: tigbac. p.a.z.<br />

Mortal o mortífera: patay. p.c.z.<br />

Mortandad dar: sopo.<br />

Mortandad o muerte: camatayun. z.<br />

Mortandad, muertos: caminatayan. z.<br />

Mortero, almirez: ducducan. pp.z.<br />

Mortero para arroz: lusung. pa.z.<br />

Mortecino hacerse: nagaaloy.<br />

Morticera cosa: vi<strong>de</strong> patay. p.c.z.<br />

Mortuorio el lloro: pagminatay. z.<br />

Mosca: langao; lagong. u.a.<br />

Moscardón, tábano: picut. p.a.z.<br />

Mosquear: bugao. p.c.z.<br />

Moqueador <strong>de</strong> bailana: banay. p.c.z.<br />

Mosquete: baril; mosquete. z.<br />

Mosquito zancudo: namuc. u.a.z.<br />

Mosquito pequeño: tagnuc. z.<br />

Mosquito: alingaongao. pp.<br />

Mosquitos blancos: bacong bacong. u.a.<br />

Mostacho: bungut. p.a.z.<br />

Mostrar: torlo. u.a.z.<br />

Mostrar, <strong>de</strong>jar ver: napaquita. z.<br />

Mostrar, enseñar: toon. p.a.z.<br />

Mostrar los dientes: timtim. p.a.<br />

Motas en agua o vino: alaboab. pa.<br />

Mota que cae en el ojo: poling. z.<br />

Motejar por metáfora: amgir. pa.<br />

Mutilar (mot-): vi<strong>de</strong> alot. u.a.<br />

Motivo y mover: vi<strong>de</strong> agda. p.a.z.<br />

Movediza cosa: halin halin. pp.<br />

Mover, malparir: vi<strong>de</strong> abortar.<br />

Mover, exhortar: vi<strong>de</strong> agda. pa.<br />

Muchacho o muchacha: bata puya.<br />

Muchas veces: vi<strong>de</strong> in damu. ua.; daghan.<br />

Mucho más: labipa. z.<br />

Mucho o muchos: damu. u.a.<br />

Mucho echar dar, etc.: damu. ua.; daghan.<br />

Mucho ha: nalugay.<br />

Muchos contra uno: bulig. p.a.<br />

Mudable y mudarse: liso; liuan.<br />

Mudarse el viento: liso. p.a.z.<br />

Mudarse a otra cosa: lain. p.a.z.<br />

Mudar su hacienda: lalin. p.a.z.<br />

Mudarse don<strong>de</strong> está: halin. p.a.z.<br />

Mudar la culebra la camisa: lono. z.<br />

Mudarse ropa: ilis; ulus. p.a.<br />

Mudar los dientes: hingo. d.z.<br />

Mudarse la uña: baog. p.a.z.<br />

Mudar los cuernos: poor. p.a.<br />

Mudar <strong>de</strong> un pueblo a otro: laton. z.<br />

Mudo y enmu<strong>de</strong>cer: ngola. p.c.<br />

Muda para amolar: bailan. u.a.z.<br />

Muela: bag-ang. DV.z.<br />

Muela cordal: panuuc. u.c.<br />

Muerte y muerto: patay. p.c.z.<br />

Muerto <strong>de</strong> sed: uhao. p.c.z.<br />

60<br />

Muerto cuerpo: bangcay. p.c.<br />

Muesca en palo: vi<strong>de</strong> tuthu. u.a.<br />

Muesca <strong>de</strong> navío: tambuco pp.z.<br />

Muesca en el harigue: singit. pp.z.<br />

Muesca en tijeras: lublub. pp.z.<br />

Mujer o hembra: babaye. p.c.z.<br />

Mujeriego: maquibabaye. z.<br />

Mujerío: cababayihan. z.<br />

Mujer, id est, uxor: asaua bana. z.<br />

Mujer segunda: sandil. u.a.z.<br />

Muy: ngatuur: oyamut+. pp.<br />

Muladar: hal-ir et har-ir.<br />

Muladar: casagbutan. z.<br />

Muleta: songcor; tongcor. p.a.z.<br />

Mullir la tierra: habuc. p.a.z.<br />

Multitud: damu. u.a.; daghan.<br />

Mundo: calibutan. pp.z.<br />

Mundano: calibutanon. z.<br />

Muñeca <strong>de</strong> la mano: gaposan. pa.z.<br />

Muñeca, el pulso: tobo. p.a.z.<br />

Muñeca <strong>de</strong> niños: tao tao. p.p.z.<br />

Muñir hacer gente: baliga. p-p.z.<br />

Murmurar: libac. p.a.z.<br />

Murmuración: paglibac. pp.z.<br />

Murmurador: malibac. z.<br />

Muro y murar: vi<strong>de</strong> cota.<br />

Música dar guitarra: cudiapi. pp.z.<br />

Música dar cantando: ambahan. pp.<br />

Muslo: Paa. p.a.z.<br />

Mutabilidad <strong>de</strong> voluntad: pagliso; sabuut. z.<br />

N ANTE ALIAS<br />

Nácar diferente: tipay. p.a.z.<br />

Nacer. anac; tao. p.a.z.<br />

Nacer: vi<strong>de</strong> himuluag. p.p.<br />

Nacer: vi<strong>de</strong> mogso. p.c.z.<br />

Nacer o brotar: vi<strong>de</strong> brotar.<br />

Nacer pollos: pusa. u.a.z.<br />

Nacer dientes, barbas: tuluc. pa.z.<br />

Nacer pelos: salubsub; tuluc. pa.<br />

Nacido como lobanillo: bocol. u.a.<br />

Nacer o brotar cosas: socol. pa.<br />

Nacimiento <strong>de</strong> río: olo. p.a.z.<br />

Nacimiento <strong>de</strong> cogollo: alisoso. pp.<br />

Nada: uala et ualay. pp.<br />

Nadar: langoy. pc.z.<br />

Nadar sobre caña, ma<strong>de</strong>ro: gabay. z.<br />

Nadar como perro: copoy copoy. pp.<br />

Nadar ma<strong>de</strong>ra, aceite: lutao. uc.z.<br />

Nadar la tortuga, pez: couoy. pc.<br />

Nadie: uala et ualay. p.p.<br />

Naguatlato: vi<strong>de</strong> durubasa.<br />

Naguas o camisa: panapin. pp.z.<br />

Nalga y nalgudo: pogtot. p.a.<br />

Nalguear el que anda: iuar. p.a.z.<br />

Nalguiseco: pior. u.a.<br />

Naranja gran<strong>de</strong>: cabugao. p.c.z.


Naranjas agridulces: calamisan. pp.z.<br />

Naranjas dulces: ucban lucban. pp.z.<br />

Naranjado color: madalag. pp.<br />

Nariz: ilong. u.a.z.<br />

Nariz chata: cupa. u.a.<br />

Nariz curvada: boctot nga ilong. z.<br />

Nata: vi<strong>de</strong> lantap. p.a.<br />

Natural <strong>de</strong> la misma nación (?):<br />

Navaja (nab-): navaja.<br />

Navaja <strong>de</strong> gallos: bulang. u.a.z.<br />

Navajada <strong>de</strong> puerco: bangquil. pa.z.<br />

Nave <strong>de</strong> iglesia: salili. p.p.z.<br />

Navegar: vi<strong>de</strong> sacay. p.c.z.<br />

Navegar al remo: vi<strong>de</strong> remar. z.<br />

Navegar a la ligera: langpas. p.c.<br />

Navegar a la vela: layag. p.a.z.<br />

Navegar a la sirga: ganoy. u.c.z.<br />

Navegar río arriba: suba. u.a.z.<br />

Navegar río abajo: ilig. p.a.z.<br />

Naufragio pa<strong>de</strong>cer: boong. p.a.z.<br />

Naufragio pa<strong>de</strong>cer: polang. pa.<br />

Navío generalmente: sacayan. ua.z.<br />

Navío gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> Castilla: aryong. ua.z.<br />

Navío <strong>de</strong> sangley: buyong. u.a.z.<br />

Navío biroco: biroc. p.a.<br />

Navío birey: biray. p.c.<br />

Navío barangay: balangay. p.c.z.<br />

Navío caracoa: vi<strong>de</strong> lapir. pa.<br />

Navío sin quilla: baroto. pp.z.<br />

Navío viejo: apal. u.a.<br />

Necedad, <strong>de</strong>svarío: yam yam. ua.z.<br />

Necedad, tontería: boang. p.a.z.<br />

Necesidad y necesitar: hangul. pc.z.<br />

Negar diciendo que no: dili. p.a.z.<br />

Negar que no hay: uala. u.a.z.<br />

Negar a su padre o madre: olimpas.<br />

Negar escatimando: imut. p.a.<br />

Negar meneando la cabeza: lungu. z.<br />

Negar el débito conyugal: ayus. ua.<br />

Negligente: oyaya; talungcaca.<br />

Negocio que <strong>de</strong>cir: ipamolong. z.<br />

Negocio o pleito: capolonganan. z.<br />

Negociar <strong>de</strong> palabra: polong polong. z.<br />

Negociar o hacer: buhat. p.a.z.<br />

Negra cosa: vi<strong>de</strong> itum. p.a.z.<br />

Negra persona: agta; pogot. ua.z.<br />

Negreguear los bajos: halum. ua.<br />

Negro <strong>de</strong>l sol: vi<strong>de</strong> arman. p.a.<br />

Negro gallo: digum. p.a.<br />

Neguijón: aguting; tingiu. pp.<br />

Nervio: vi<strong>de</strong> nervio.<br />

Nesga: vi<strong>de</strong> simbal. p.p.z.<br />

Neutral juez: alang lang. p.p.<br />

Neutral ser: hauung; oyon. p.a.<br />

Ni: di.l. dile; ua. l. uala. z.<br />

Ni aun: dibisan. l. dile bisan. z.<br />

Nido o nidal gallina: pogar. pa.z.<br />

Nido hacer a vez: salag. p.a.z.<br />

61<br />

Niebla: olopoop; balonabon. pp.<br />

Nervio y vena: ogat. u.a.z.<br />

Nervio <strong>de</strong>l calcañar: bitinbitin. z.<br />

Nieto, nieta, nieto llamar: apo. ua.z.<br />

Ninguno, nadie: uay et ualay. p.c.<br />

Ninguno falta: uay nauala. z.<br />

Niña <strong>de</strong>l ojo: calimotao. p.p.z.<br />

Niña o niño: bata; puya. u.a.<br />

Niño recién nacido: malalag; payaon.<br />

Niñez: pagcabata. p.p.z.<br />

Nipa y nipal, nipa cortalla: sasa. pa.z.<br />

Nipa cosida en caña: pauur. pa.z.<br />

Nivel y nivelar: cutur. u.a.<br />

No, negativo: di.l. dile. p.a.<br />

No, <strong>de</strong> pretérito: uala. l. uala. ua.<br />

No haber o no tener: uay. l. ualay. p.c.<br />

Noble y ennoblecer: dato. p.a.z.<br />

Nobleza: pagcadato; cadato. pp.z.<br />

No caber la cosa por larga: sucug.<br />

Noche: gab-i. u.a.<br />

Noche pasada: cagab-i. p.p.z.<br />

No importa: uailabor; uay sayapan. z.<br />

Nomás eso es: amona. u.a.<br />

Nombre poner, nombrar: ngalan. pa.z.<br />

Nombrar al ausente: sabit. u.a.z.<br />

Nombrar por metáfora: amgir. pa.z.<br />

Nombre metafórico: luyo. pa.<br />

Nombre o con nombre: sangay. p.c.z.<br />

Nombre equívoco: quibit. p.a.z.<br />

Nono: icasiam. z.<br />

No obstante o aunque: bisan. p.a.z.<br />

Nor<strong>de</strong>ste: amihan. p.p.z.<br />

No sé o no sabe: ambut. p.c.z.<br />

Nosotros, los <strong>de</strong> una patria: came. z.<br />

Nosotros, sin excluir a nadie: quita. z.<br />

Nota y notar: timaan tanda. pa.<br />

Noticia tener: nahibalo. z.<br />

Notificar: napahabalo. z.<br />

Notoria cosa pública: bantog. pa.z.<br />

Novecientos: siam cagatos. z.<br />

Noventa: casiaman; siam capolo.<br />

Noventa mil: siam capolo calibo.<br />

Novedad parecelle: bag-opa. z.<br />

Novela o cuento: sugir. p.a.z.<br />

Novicia, mujer que no sabe: cucum.<br />

Novia: asaua; bana. p.a.z.<br />

Novio: bana; asaua. p.a.z.<br />

Novios: ang magasaua. z.<br />

Nuca o cogote: tingcoy. p.c.l.z.<br />

Nuera: umagar ngababaye. z.<br />

Nuestro: atun; natun. p.a.<br />

Nuestro, id est, nostras: atunanum.<br />

Nueva cosa y novedad: bag-opa. z.<br />

Nueva <strong>de</strong> algo: balita. u.a.<br />

Nuevas que se dicen: sugir sugir. z.<br />

Nueve: siam. u.a.z.<br />

Nueve mil: siam calibo. z.<br />

Nuevo: bag-o. pa.z.


Nuevo en su oficio: vi<strong>de</strong> novicia.<br />

Nuevo en navegar: basbas. pa.z.<br />

Nuevo, fresco: bag-opa; amopa. z.<br />

Nuez <strong>de</strong> la garganta: bot-ol. p.a.<br />

Numerar: isip. p.a.z.<br />

Nunca: dili na ngamas-a. z.<br />

Nunca, <strong>de</strong> pretérito: uala nga mugis.<br />

Nube que se va formando: gotoc. pa.<br />

Nubes que lleva el viento: panganor. z.<br />

Nubes con agua: dag-um; gal-um. p.a.<br />

Nublado: vi<strong>de</strong> nubes.<br />

Nublado cielo: vi<strong>de</strong> luum. p.a.<br />

Nudo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos: bocoboco. p.p.z.<br />

Nudosa et similia: salipocot. u.a.<br />

Nudo <strong>de</strong> cabello: pongos. u.a.<br />

Nudo dar: balig-hut. p.p.z.<br />

Nudo <strong>de</strong> caña: boco. u.a.z.<br />

Nudo en palo: poscol. u.a.<br />

O ANTE ALIAS<br />

Oh, admirantis: aba. u.a. et abaa. p.p.z.<br />

Oh, vocantis: ai. z.<br />

O, disjuntiva: consi Pedro, consi Joan.<br />

Oh. l. ójala: cabay. p.p.<br />

Obe<strong>de</strong>cer: sogor; pati. p.a.<br />

Obediente: mapati; masogot.<br />

Obediencia: pagsogot; pagpati.<br />

Obenque: banting. u.a.z.<br />

Obligación <strong>de</strong> oficio: catungdanan. z.<br />

Obligar con buenas razones: inalam.<br />

Obligarse a pagar: alili. pp.z.<br />

Obra, obrar, obrador: buhat. p.a.z.<br />

Obrero que alquila: poo. pp.z.<br />

Obscena cosa: vi<strong>de</strong> lau-ay. p.c.z.<br />

Observar rito, fiesta: lihi. u.a.z.<br />

Obstinado, terco <strong>de</strong> condición: tiga.<br />

Obstinado, pertinaz: dayon. p.a.z.<br />

Ocasión: vi<strong>de</strong> achaque.<br />

Ochavar: vi<strong>de</strong> siniualo. p.p.z.<br />

Ocho y ocho hacer: ualo. u.a.z.<br />

Occi<strong>de</strong>nte: carondan. p.z.<br />

Ocioso, holgazán: mahampangun.<br />

Ojo: vi<strong>de</strong> mata. u.a.z.<br />

Ojos compuestos: lonoy. z.<br />

Ocioso, sin hacer cosa: honco. p.a.<br />

Ocioso, sin hacer cosa: tibaquiur.<br />

Oculta cosa: natago; nalilong; limur.<br />

Oculto estar: dile paolam.<br />

Octavo y octava parte: icaualo. z.<br />

Ocupación, embarazo: gamo. u.a.<br />

Ocupación, ocupar: libang. u.a.z.<br />

Ocupar en obra: napapagbuhar. z.<br />

Ocupar o cundir: lucup; sacup. pa.z.<br />

Odio, odio tener: dumut. p.a.z.<br />

Odio, amenaza: hubut. p.a.<br />

Odio: silag. p.a.z.<br />

62<br />

Ofen<strong>de</strong>r, ofensa: sala. u.a.z.<br />

Ofen<strong>de</strong>r: vi<strong>de</strong> agraviar.<br />

Ofen<strong>de</strong>r la luz: silao. p.c.z.<br />

Ofen<strong>de</strong>rse <strong>de</strong>l sol: sulung. p.a.z.<br />

Ofen<strong>de</strong>rse <strong>de</strong> asco: higcun. p.a.<br />

Ofen<strong>de</strong>r al oído: bungul. p.a.z.<br />

Oficial y oficio: panday. p.c.z.<br />

Ofrecer ofrenda: halar. p.a.z.<br />

Ofrecer hijos para casar: hagar. z.<br />

Ofrecer al pensamiento: tambong. z.<br />

Ofuscarse y ofuscar: buluc. p.a.<br />

(H)ogaño: nian; caron ngatuig.<br />

(H)oy: nian; caron nga arlao.<br />

Oído por el sentido: idulungug. pp.z.<br />

Oír o enten<strong>de</strong>r: dungug. p.a.z.<br />

Oír, escuchar: vi<strong>de</strong> escuchar.<br />

Ojeada: pagtutuc.<br />

Ojear lo que ha <strong>de</strong> hurtar: hurao. p.c.<br />

Ojear volando el ave: salibaybay. pc.z.<br />

Ojeriza tener: humut. p.a.z.<br />

Ojo con sobrecarne: borlo. p.a.<br />

Ojos gran<strong>de</strong>s: burlat. p.a.z.<br />

Ojos pequeños: pilot. u.a.z.<br />

Ojos sumidos: siclub. p.a.z.<br />

Ojo <strong>de</strong> malla o red: mata. u.a.z.<br />

Ojo <strong>de</strong> aguja: tuhub. u.a.z.<br />

Ojo <strong>de</strong> agua que salta: boloc boloc. pp.<br />

(H)ola, para llamar: ohoy. l. ai.<br />

¡(H)Ola!, menospreciando: isig. u.a.z.<br />

(H)ola, generalmente: alun. p.a.<br />

O<strong>las</strong> gran<strong>de</strong>s: balur; hanul; humbac.<br />

Ola pequeña: calucalu. p.p.<br />

Oler echando <strong>de</strong> si olor: amion. z.<br />

Olorosa cosa así: mangamion. z.<br />

Oler la cosa olorosa: homot. u.a.z.<br />

Oler la persona los olores: singhut. z.<br />

Oler llegando <strong>las</strong> narices: haluc. d.z.<br />

Oler, sentir olor: baho. p.a.z.<br />

Oler bueno o malo: cabaho. p.p.z.<br />

Olfato: isilinhut.<br />

Olla: anglet; colon. p.a.z.<br />

Olla para pescado: daba. u.a.z.<br />

Olla para el pangasi: pangasian.<br />

Ol<strong>las</strong> o jarros hacer: dihoon. p.a.<br />

Ollero: maninihon.<br />

Olvidarse: limot. p.a.z.<br />

Olvidadizo, sin memoria: linga. z.<br />

Olvido: pagcalimot; paghicalimot. z.<br />

Ombligo: posor. u.a.z.<br />

Once: napolo cag usa. z.<br />

Once mil: napolo cag usa calibo. z.<br />

Opinión: pagcabuut. z.<br />

Oponerse contra otro: tupul. z.<br />

Oportunamente: tabo. u.a.<br />

Oprimir, abrumar: dag. p.a.<br />

Oprimir como tirano: lupig. p.a.z.<br />

Oración o rezo: vi<strong>de</strong> rezo. z.<br />

Orar o rezar: vi<strong>de</strong> rezar.


Orar o rogar: ampo. p.a.z.<br />

Oración o ruego así: pagampo. z.<br />

Oración o plegaria: dalangin. pp.z.<br />

Orar pidiendo favor: alaba. p.p.<br />

Orar con sacrificios: anito. p.p.<br />

Orza en la navegación: biloc. p.a.z.<br />

Or<strong>de</strong>n, traza: lalang. u.a.z.<br />

Or<strong>de</strong>nar o trazar: nagalalang. z.<br />

Or<strong>de</strong>nar como superior: nagabuut. z.<br />

Or<strong>de</strong>ñar: nagapuga sing gatas. z.<br />

Urdir tela (or-): han-ay. D.V.z.<br />

Urdimbre(or-). han-ay. D.V.z.<br />

Orear algo y orearse: hayahay. z.<br />

Oreja: dalungan. p.p.z.<br />

Oreja gran<strong>de</strong>: baryangon.<br />

Oreja allá <strong>de</strong>ntro: atotolehan. z.<br />

Oreja caída gran<strong>de</strong>: palong. u.a.z.<br />

Orejar: capay capay. z.<br />

Orejeras o arracadas: panica. pp.<br />

Orejera así, una sola: sangi. p.p.<br />

Orejeras, un par: ayun. p.a.z.<br />

Orejeras gran<strong>de</strong>s: pamalang. p.a.<br />

Orejeras <strong>de</strong> varón: pasoc pasoc. pc.<br />

Oriente y oriental: subangan. u.a.z.<br />

Originarse <strong>de</strong> otra cosa: guican. pa.z.<br />

Orilla o playa <strong>de</strong> mar: baybay. pc.z.<br />

Orilla o junto a tierra: piliu. p.c.z.<br />

Orilla <strong>de</strong> la mar o río: tacas. u.a.<br />

Orilla <strong>de</strong> mar o cerca: higar. p.a.<br />

Orilla <strong>de</strong> río llana: panhay. p.c.<br />

Orilla <strong>de</strong> río: tangpi. u.a.z.<br />

Orilla <strong>de</strong> laguna: bigque. p.a.<br />

Orilla <strong>de</strong> vestido: sir sir. p.a.z.<br />

Orín <strong>de</strong> hierro: tae et tai. p.a.z.<br />

Orín que cría arma: tuctuc. p.a.<br />

Orina y orinar: ihi. p.a.z.<br />

Orla, ruedo <strong>de</strong> vestido: libot. ua.z.<br />

(H)orizonte (or-): vi<strong>de</strong> duut. p.a.z.<br />

Oro: bulauan. p.p.z.<br />

Oro fino o vino fuerte: dalisay. p.c.z.<br />

Oro en polvo: uagas. u.a.z.<br />

Oro mediano: mannga. p.a.<br />

Oro malo: bislig. u.a.<br />

Oro malo, otro género: huli. p.a.<br />

Oropel: palara. p.p.<br />

Oropéndola pájaro: tulihao. pc.z.<br />

(H)ortaliza y cogella (or-): utan. p.a.z.<br />

(H)ortera <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra (or-): bang gay. p.c.<br />

Oruga: vi<strong>de</strong> gusano.<br />

O, si optantis: cabay-con; tapat con.<br />

(H)ospedarse el huésped (os-): saca. u.a.z.<br />

(H)ospedarse en casa <strong>de</strong> alguno (os-): puyo. z.<br />

(H)ospedar en su casa (os-): napasaca. z.<br />

Ostión: talaba; sisi. u.a.z.<br />

Ostias <strong>de</strong> per<strong>las</strong>: vi<strong>de</strong> nácar.<br />

Ostiones: vi<strong>de</strong> caracoles.<br />

Otear: lantao; luao; laoy. pc.<br />

Otorgar: tangdu. u.a.z.<br />

63<br />

Otra cosa: lain. p.a.z.<br />

Otra vez hacer, <strong>de</strong>cir: liuan. u.a.<br />

Otro o otros compañeros: iban pa; uban.<br />

Otro o el otro: ang iban; ang uban.<br />

Otro como cosa falta (?): usapa. z.<br />

Otro día: sa lain nga arlao. z.<br />

Otro tanto: usapacasubung.<br />

Ova: lomot. p.a.z.<br />

Ovillo, ovillar: polon. p.p.<br />

Ox, <strong>de</strong>l que se queja: arug. u.a.<br />

Ox y ojear aves: sa. l. sasa. d.v.<br />

Ojalá (ox-): cabay; tapat. p.a.<br />

Ojalá no (ox-): colohaoda. z.<br />

Ojear aves o animales (ox-): bugao. pc.z.<br />

Ojea<strong>de</strong>ro (ox-) casilla: bugauan. pp.z.<br />

Ojear con <strong>las</strong> manos (ox-): yapa yapa. pa.z.<br />

Ojear con matracas (ox-): matraca. z.<br />

Ojear el pescado (ox-): tamba. u.a.<br />

P ANTE ALIAS<br />

Pacer: halab. D.V.z.<br />

Paciencia: pagpasaylo. z.<br />

Paciencia o sufrimiento: ilub. p.a.z.<br />

Paciencia o sufrimiento: pugung. z.<br />

Pacificar discor<strong>de</strong>s: amoma. pp.z.<br />

Pacificar pueblos: bila; abian. u.a.<br />

Pacífico: bila; daet. u.a.<br />

Pacífico: bila. u.a.<br />

Padrastro: amay o bata. u.a.<br />

Padrastro <strong>de</strong> la uña: dotol dotol.<br />

Padre: amay; amahan+ pp.<br />

Padre llamar: amay. pp.<br />

Padre ser a otro: vi<strong>de</strong> amay. pp.<br />

Padre <strong>de</strong> bautismo: amahan. u.a.z.<br />

Padre adoptivo: amay amay. p.p.<br />

Padre y hijo: mag amay. pp.<br />

Padre, madre y hijos: magcan-ac. z.<br />

Padre como otro: isigca amay.<br />

Padre junto con otro: masigca amay.<br />

Padrinos y madrinas: Siing. p.p.<br />

Padrón <strong>de</strong> tributo: sulat sa buhis. z.<br />

Paga, generalmente: bayar. p.a.z.<br />

Pagar lo que <strong>de</strong>be: bayar. p.a.z.<br />

Paga o salario o jornal: sohol. pa.z.<br />

Paga o pena <strong>de</strong> hacer: silot. z.<br />

Paga que da el que afrentó: hingalo. pp.<br />

Paga por haber azotado: himanug.<br />

Pagar una cosa por otra: ilis. u.a.z.<br />

Pagar <strong>de</strong>uda sin logro: lusuc. u.a.<br />

Pagar logro: tobo. p.a.z.<br />

Pagar la cosa tanto más: locap. u.a.<br />

Pagar <strong>de</strong> presente: tambing. p.a.<br />

Pagar parte esclavo a otro: totos.<br />

Pagar castigado con otro: ohong. z.<br />

Pagar la mercaduría: holog. p.a.z.<br />

Pagar a sus compañeros: uli. p.a.z.<br />

Paja o caña <strong>de</strong> arroz: dagami. z.


Paja <strong>de</strong> zacate: cogon. p.a.z.<br />

Paje o criado: alagar. pp.<br />

Paje que asiste a su amo: atubang. z.<br />

Pala <strong>de</strong> remo: palir. p.a.z.<br />

Pala <strong>de</strong> remo largo: gaor. p.a.z.<br />

Palabra: polong; bisara. p.a.<br />

Palabra: taga. p.a.<br />

Palabra que se pronuncia: bungat. z.<br />

Paladar: ngalag ngag. pp.<br />

Palanca: tocon. l. tocor. pc.<br />

Palanquear el navío: soal. u.a.<br />

Paletilla: bulubusay. p.c.<br />

Paletilla para ol<strong>las</strong>: picpic. u.a.z.<br />

Palillo con que se limpian: ilo. u.a.z.<br />

Palillos con que cuentan: gungi. p.a.z.<br />

Palma <strong>de</strong> cocos: lubi; niog. h.z.<br />

Palma <strong>de</strong> cada pie <strong>de</strong> por si: lindug. z.<br />

Palmar, <strong>de</strong> palmas: calubihan.<br />

Palmas <strong>de</strong> hacer cazabe: buli. u.a.z.<br />

Palmas <strong>de</strong> que sacan jarcia: idioc. z.<br />

Palma <strong>de</strong> bellotas: bonga. p.a.z.<br />

Palmas silvestres: bahi. pp.z.<br />

Palmas bajitas <strong>de</strong> tuba: nipa. pa.z.<br />

Palma <strong>de</strong> la mano: palar. p.a.z.<br />

Palma en hueco, en medio: atay. z.<br />

Palma, ancho <strong>de</strong> la mano: dapal. z.<br />

Palmada dar: dagpi. p.a.z.<br />

Palmadas dar: daop daop. pp.z.<br />

Palmito <strong>de</strong> toda palma: obur. p.a.z.<br />

Palmos y medir: dangao. p.a.z.<br />

Palo: cahuy. p.c.z.<br />

Palos <strong>de</strong> caingin: doroc. u.a.z.<br />

Palo en que atan los cates: taric. u.a.z.<br />

Palos <strong>de</strong>l chinchorro: cayauan.<br />

Palos <strong>de</strong>l árbol: laquilaqui. z.<br />

Palos arqueados: bauugbauug. z.<br />

Palos <strong>de</strong>l telar: os-osan. p.a.<br />

Palos <strong>de</strong>l suelo <strong>de</strong> la casa: parolos. z.<br />

Palo <strong>de</strong> China: ubat; bolong. p.a.<br />

Palo, ma<strong>de</strong>ro: guhar. p.a.<br />

Palo para llevar: yayongan. z.<br />

Palomas domésticas: salampan. p.p.z.<br />

Paloma torcas: balor. p.a.z.<br />

Palomas bravas: ponay. p.c.z.<br />

Palpitar: quibig quibig. pp.<br />

Palpar: hicap.<br />

Pan o comida: can-un. p.a.z.<br />

Pan amasado: tinapay. p.c.z.<br />

Pan cazabe: unao. l. onao. p.c.<br />

Pan <strong>de</strong> jabón o <strong>de</strong> cazabe: hulir. p.a.<br />

Panal con su miel: anila. p.p.<br />

Panal: vi<strong>de</strong> omo. u.a.<br />

Panza, el ventrículo: tongol. p.c.z.<br />

Pantorrilla: talibosgan. p.p.; busugbusugan.<br />

Paño o pañizuelo: paño. z.<br />

Paño con que se limpia: pamahir. p.a.z.<br />

Papachos hacer: hapohap. p.a.z.<br />

Papada: vi<strong>de</strong> lagung lagung. pp.<br />

64<br />

Papagayos diferentes: dang-ag. p.a.<br />

Papagayos pequeños: cusi. u.a.z.<br />

Papas o arroz: basabasa. p.p.<br />

Papas hacer: vi<strong>de</strong> lonoc. p.a.<br />

Papel: el mismo es.<br />

Papel o carta: sulat. u.a.z.<br />

Papel dorado: talara. p.p.<br />

Papera: bocol saliug.<br />

Paperado: boclan saliug.<br />

Papirote: pitic. u.a.z.<br />

Papo o buche: balon balon. p.a.z.<br />

Papujada gallina: bungut. p.a.z.<br />

Paz: vi<strong>de</strong> ato. p.a.<br />

Parecer: vi<strong>de</strong> in ato. p.a.<br />

Par <strong>de</strong> vestido: vi<strong>de</strong> in ayao. z.<br />

Parábola: vi<strong>de</strong> enigma.<br />

Paradil<strong>las</strong> hacer: hapithapit. p.p.<br />

Para, causal: cai; agur caigaur.<br />

Paraíso: vi<strong>de</strong> recreación.<br />

¿Para qué quieres eso?: an-onmoyana?<br />

Pararse en la escalera: ung ung. d.v.z.<br />

Parar en alguna parte: hapit. p.a.z.<br />

Parar o hacer pausa: langan. u.a.z.<br />

Pararse el que anda: tunung. p.a.<br />

Pararse el que va <strong>de</strong> viaje: sahing. p.a.<br />

Parar la creciente: cunung. d.<br />

Paral sobre el que se vara: hanglar.<br />

Parales en que va la carga: asagan. z.<br />

Parasismo dalle: cutang. u.a.<br />

Parcial en pleito: ayon. p.a.<br />

Parcialidad o bando: dapig. p.a.z.<br />

Pardo color: tinicling. p.p.<br />

Pardo color o fusco: mabuluc. pp.z.<br />

Pardo tiempo en nubes: luun. pp.z.<br />

Pareados estar o ir: tupar. p.a.z.<br />

Parece o es semejante: dao tao. z.<br />

Parecerse o verse: naquita. z.<br />

Parecer o <strong>de</strong>jarse: napaquita. z.<br />

Parecer <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l agua: gal-un.<br />

Parecer: quibut. p.a.<br />

Parecer adon<strong>de</strong> le vean: botho. p.a.<br />

Parecerse un poco: gitib. p.a.z.<br />

Pacerse: vi<strong>de</strong> unaua. p.p.<br />

Pared: ding ding. p.a.<br />

Pared <strong>de</strong> piedra: ding ding nga bato.<br />

Parejas andar, volar: buung. p.a.z.<br />

Parentela, parentesco: otor. p.a.<br />

Pares <strong>de</strong> mujer: inonlan. p.a.z.<br />

Pares en número: ato.<br />

Pariente: vi<strong>de</strong> otor.<br />

Pariente varón: calalaquin-an. z.<br />

Parida reciente: nagamasoso. z.<br />

Pari<strong>de</strong>ra o animal: hanganac. z.<br />

Parir: nagaanac; nagabata. h.z.<br />

Parir entreverados: sulut.<br />

Parlera persona: hamolong. p.p.z.<br />

Párpado: alobaob; ilalacub.<br />

Parra o vid: bica. u.a.


Parril<strong>las</strong> para ahumar: vi<strong>de</strong> tapa. z.<br />

Parril<strong>las</strong> para asar: salarang. p.a.<br />

Parte, artículo, etc.: butang. p.a.z.<br />

Parte <strong>de</strong> naturaleza: butang. p.a.z.<br />

Parte, lugar: hinmumutangan. z.<br />

Parte <strong>de</strong> herencia: bata.u.a.z.<br />

Parte alcanzar: vi<strong>de</strong> ayao. pc.z.<br />

Parte que se da a alguno: pahat. p.a.z.<br />

Parte que le cabe al esclavo: lan-o.<br />

Parte quitar <strong>de</strong> la carga: cancan. p.a.<br />

Parte quitar por lado: quibit. p.a.<br />

Parte que se quita así: quibit. pa.<br />

Partear y partera: hilot. p.a.z.<br />

Partes <strong>de</strong> mujer: calau-ayan. z.<br />

Partes <strong>de</strong> hombre: atubangan. pp.z.<br />

Partes <strong>de</strong> mujer: vi<strong>de</strong> bilat. u.a.z.<br />

Participarte hacer: dalahig. p.p.z.<br />

Participarte en trabajo: onong. u.a.z.<br />

Participarte <strong>de</strong> algo: ambit. p.a.z.<br />

Participarte hacer: ambit. p.a.z.<br />

Partir la herencia: bata. p.a.z.<br />

Partir por medio animal: sasa.<br />

Partir en dos partes: tunga. p.a.z.<br />

Partirse, salir, etc.: gican. p.a.z.<br />

Partirse navío: batauan. p.p.<br />

Parto: paganac. pp.z.<br />

Pasadizo <strong>de</strong> una casa: latayan. pp.z.<br />

Pasajero: umalagui. pp.z.<br />

Pasar el que va andando: agi. p.a.z.<br />

Pasamano: alobaybay. pp.<br />

Pasar por pasadizo: latay. p.c.z.<br />

Pasar el esclavo: luyo. p.a.z.<br />

Pasar <strong>de</strong> largo: ligar. u.a.<br />

Pasar día, mes, año: linmigar.<br />

Pasar el término o plazo: liban. p.a.<br />

Pasar <strong>de</strong> largo su viaje: dayon. z.<br />

Pasar entre muchos: lotlot. D.V.<br />

Pasar por medio <strong>de</strong> gente: tala.<br />

Pasar a la otra banda: taboc. ua.z.<br />

Pasar por estrecho: nanulang. z.<br />

Pasarse a los enemigos: laton. pa.z.<br />

Pasar <strong>de</strong> aquí por allí: uliuli. p.p.z.<br />

Pasar el río va<strong>de</strong>ando: louoy. pc.<br />

Pasar con flecha: dalaton. p.p.<br />

Pasar <strong>de</strong> parte a parte: lahos. ua.z.<br />

Pasar <strong>de</strong> alguna parte: labay. pa.z.<br />

Pasar cerca flecha o lanza: sapigar. z.<br />

Pasearse: lacat lacat. p.p.z.<br />

Pasear por la calle: gubuy. p.c.<br />

Pasar la tinta al papel: hunub. z.<br />

Pasmarse: ngalat. u.a.z.<br />

Paso que echa el que anda: tacang. p.a.<br />

Paso o tranco: lacang. p.a.z.<br />

Paso, por don<strong>de</strong> se pasa: agian. pp.z.<br />

Paso por entre is<strong>las</strong>: sulangan. z.<br />

Paso o estero: baliohagan. pp.<br />

Pasta <strong>de</strong> palos olorosos: mininacan.<br />

Pasto <strong>de</strong> ganado: halaban. u.a.<br />

65<br />

Pastor: maghuhuput; bantay. pc.z.<br />

Pasear el niño: purag purag. p.p.z.<br />

Patente o manifiesta: dayag. u.a.z.<br />

Patente hacer la cosa: napadayag. z.<br />

Patio:<br />

Pato o anada mansa: itic. p.a.z.<br />

Pato o ána<strong>de</strong> brava: gaquit. u.a.z.<br />

Patrón o <strong>de</strong>fensor: mabuligun. z.<br />

Pabellón: cobong cobong. p.p.z.<br />

Pavesa <strong>de</strong> zacate: agbon. p.a.z.<br />

Pavesa <strong>de</strong> zacate: alipaloc. pp.<br />

Pábilo <strong>de</strong> can<strong>de</strong>la (pav-): pati balayan.<br />

Pausa o intervalo: langan. u.a.z.<br />

Pajarilla <strong>de</strong> puerco (pax-): hagudila. ua.z.<br />

Pájaro generalmente (pax-): lamgam. z.<br />

Pájaros blancos <strong>de</strong> la mar (pax-): canauay. z.<br />

Pájaro <strong>de</strong>l hierro (pax-): balatoc. p.p.z.<br />

Pajarón <strong>de</strong> petate (pax-): palayog. pp.<br />

Paz: daet; bila. u.a.<br />

Peal que se echa a animal: higot. ua.z.<br />

Pecado: sala. u.a.z.<br />

Pecador: macasala. p.p.z.<br />

Pecar. nacasala. p.p.z.<br />

Pez generalmente: esda. p.a.z.<br />

Pez <strong>de</strong> escamas realzadas: pacol. z.<br />

Pez blanco pequeño: osoos. p.p.z.<br />

Pez volador: bangsi. u.a.z.<br />

Pez espada: pagancan. u.a.<br />

Piscina, que tiene peces: esdaun. z.<br />

Pezón <strong>de</strong> fruta: duldugan. pp.<br />

Pezón <strong>de</strong> fruta: popoan. pp.z.<br />

Pezón <strong>de</strong> teta: ngotngotan. pp.<br />

Pecho: dughan. p.a.z.<br />

Pechuga <strong>de</strong> ave: casug; aba. u.a.<br />

Pechuguera: obo. p.a.z.<br />

Pedazo <strong>de</strong> olla: banga; beca. ua.<br />

Pedazo <strong>de</strong> plato, vidrio: tipic.<br />

Pedazos hacer así: tipic. u.a.<br />

Pedazos <strong>de</strong> moneda cortada: (?). u.a.<br />

Pedazos <strong>de</strong> coco: paya. p.a.z.<br />

Pedazos <strong>de</strong> sal: tubag. u.a.z.<br />

Pedazo <strong>de</strong> sal: sagala. u.a.<br />

Pedazo <strong>de</strong> arroz: dugmuc. p.a.z.<br />

Pe<strong>de</strong>stral: vi<strong>de</strong> in bungsar. p.a.<br />

Pe<strong>de</strong>rnal, piedra: sag-it; santican. z.<br />

Pedir: ayo. p.a.; nangayo. pa.<br />

Pedir con instancia: hingayo. pa.<br />

Pedir hagan algo por él: lihog. pa.z.<br />

Pedir el enfermo: ngam ngam. ua.z.<br />

Pedir ayuda: napabulig.<br />

Pedo: otot. u.a.z.<br />

Pedo que se da en la boca: pot pot. ua.z.<br />

Pedrada, tirar piedra: pagbalitoc.<br />

Pedregal: cabatoan. p.p.z.<br />

Pedrezue<strong>las</strong> con que juegan: coro. u.a.z.<br />

Pe<strong>de</strong>r: nagaotot. p.p.z.<br />

Pe<strong>de</strong>r con la boca: nagapotpot. z.<br />

Pegada cosa: diquit; damit. pa.


Pegada comida: ducut. p.a.z.<br />

Pegado estar: hanip. p.c.<br />

Pegajoso que hace hebra: pilit. z.<br />

Pegajosa brea blanca: lunay. p.c.z.<br />

Pegar cosa pegajosa: nagapilit. z.<br />

Pegado estar así: tacur. u.a.z.<br />

Pegar can<strong>de</strong>la: solsol. p.a.z.<br />

Pegar fuego en algo: ducut. pa.z.<br />

Pegarse morisqueta: naducut. pa.z.<br />

Pegarse cabellos mojados: piti. ua.z.<br />

Pegar fuego o quemar: sonog. pa.z.<br />

Pegar su olor bueno o malo: holac. z.<br />

Pegarse enfermedad: laton. p.a.z.<br />

Pegarse hechicería: langday. pc.<br />

Pegar dos, perro y perra: cauing.<br />

Pegujal <strong>de</strong>l esclavo: lan-o. p.a.z.<br />

Peine: solor; sodlay. p.c.z.<br />

Peinar el cabello: solor. p.a.z.<br />

Peine o hueso en que carga el vientre: su.<br />

Per verenda virorum et faeminarum: poelo.ppz.<br />

Peinecillo <strong>de</strong> cañue<strong>las</strong>: tangar.<br />

Pelar generalmente: himolbol. z.<br />

Pelar <strong>las</strong> barbas: himongot. z.<br />

Pelarse <strong>las</strong> pestañas: himiloc. z.<br />

Pelar o arrancar <strong>las</strong> cejas: hingilay.<br />

Pelea: auay; tampil. p.a.<br />

Pelear: nagaauay; nagatampil.<br />

Pelear navíos: bang ga. p.a.z.<br />

Pelear los gallos: bulang. p.a.z.<br />

Pelar o jugar gallos: bulang. z.<br />

Pelear erizándose el ave: poloc. z.<br />

Peligro, daño o mal: caraut. pp.z.<br />

Peligroso lugar: calalat-an.<br />

Pellejo: panit. p.p.z.<br />

Pellizcar: curut; cutul. u.a.<br />

Pelo <strong>de</strong> la cabeza: bohoc. u.a.z.<br />

Pelos <strong>de</strong> partes bajas: bolbol. pa.z.<br />

Pelos <strong>de</strong> atrás: alar alar. u.a.<br />

Pelota o bala: ponglo. p.a.z.<br />

Pena pecunaria: silot. p.a.z.<br />

Penar así: silot. p.a.z.<br />

Pena seguir dos o más: onong. ua.z.<br />

Penachos <strong>de</strong> <strong>las</strong> proas. songbol.<br />

Penachados navíos así: songbolan.<br />

Penacho o plumero: sabol sabol. z.<br />

Penca <strong>de</strong> palma o nipa: palca. pc.<br />

Penca <strong>de</strong> cocos o bongas: bagaybay.<br />

Penca <strong>de</strong> gabi <strong>de</strong> azucena: palaopa.<br />

Pendiente estar lo cortado: cabil cabil. z.<br />

Pen<strong>de</strong>ncia: pag auay. z.<br />

Penetrar el sonido <strong>de</strong> algo: linmapos. z.<br />

Penitencia que se hace: penitencia. z.<br />

Peña o peñasco: binagung. u.a.<br />

Peñas altas: pamang-pangun. pp.z.<br />

Peñol: ilihan. pp.z.<br />

Pensamiento cuidado: dumdum. z.<br />

Pensamiento: hunahuna. z.<br />

Pensar: nagahunahuna. p.p.z.<br />

66<br />

Pensaba o pensabas que: abi. pa.z.<br />

Pensé o entendí que: bacot. pa.z.<br />

Penúltimo: ang dapit sa olhe. z.<br />

Pepino: candol. p.a.z.<br />

Pepita generalmente: liso. p.a.z.<br />

Percibir (perse-) oyendo: dungug. p.a.z.<br />

Percibir (perse-) entendiendo: sayor. pa.z.<br />

Perchal o cor<strong>de</strong>l: anihas. pp.z.<br />

Per<strong>de</strong>rse algo: nauala. z.<br />

Per<strong>de</strong>r algo: nagauala. z.<br />

Per<strong>de</strong>rse quiriendo: nagapacauala. z.<br />

Perdido hacer algo: napacauala. z.<br />

Perdida en la mercaduría: sahol. pa.z.<br />

Per<strong>de</strong>r el color: lung-ar. D.V.z.<br />

Per<strong>de</strong>r color seda o ropa: lubar. pc.z.<br />

Per<strong>de</strong>rse hacienda: cauang. p.a.z.<br />

Per<strong>de</strong>r en juego: daug. p.a.z.<br />

Per<strong>de</strong>rse <strong>de</strong> vista: nahanap; napara.<br />

Per<strong>de</strong>r piel que anda: nahatibsoc.<br />

Per<strong>de</strong>rse la habla: nauala ang tingug. z.<br />

Per<strong>de</strong>rse el navío: naboong. z.<br />

Per<strong>de</strong>rse trastornándose: nalonor. z.<br />

Per<strong>de</strong>r la cuenta el que cuenta: libug.<br />

Per<strong>de</strong>r la sementera: nagtaut ang oma. z.<br />

Perdonar: paligar; pasailo.z.<br />

Perdonar pecados: nagauala. z.<br />

Perdón así: pagcauala samangasala. z.<br />

Perdón pedir: napapaguala. z.<br />

Perece<strong>de</strong>ra cosa: mahalin. u.a.; didayon. z.<br />

Perecer: nauala. z.<br />

Perecer navío en la mar: nopolang. z.<br />

Pereza: pagcatamar. pp.; catamad. z.<br />

Perezosa cosa: matamar. z.<br />

Perezoso ser: nagatamar. z.<br />

Perfecta cosa: human. p.a.z.<br />

Perfecto juicio: hamtung. p.a.z.<br />

Perfeccionar o pulir obra: hingpit. p.a.z.<br />

Perla <strong>de</strong> nacer: mutia. pc.z.<br />

Perlático estar: nangulug culug.<br />

Perlesía o temblor: culog culug. z.<br />

Permitir hacer o <strong>de</strong>jar: napataan. z.<br />

Pernear, herir <strong>de</strong> pies: sicay sicay. z.<br />

Perniestevado afuera: tirco. pp.<br />

Perno para la sacra: tugbuc. pa.<br />

Pero: apang; agar; sabali. pp.<br />

Pero: ogay. p.p.<br />

Pero quizá: basi. p.a.z.<br />

Pero pues: bacay. l. balacay.<br />

Perpetuamente: guihapon. p.p.z.<br />

Perpetua cosa: dayon. p.a.z.<br />

Perpetua ser alguna cosa: dunay. z.<br />

Perplejo, dudoso estar: duhaduha. z.<br />

Perplejo: ngulu ngulu. u.a.z.<br />

Perrito, cachorro: iro; totoy. p.a.z.<br />

Perro: ayam. p.a.z.<br />

Perro cazador: mangtas. u.c.z.<br />

Perro o gato rabón: quilicut. pp.<br />

Perseguir aborreciendo: dumut. pa.z.


Perseverancia así: pagdayon. p.a.z.<br />

Persignarse: nanguruz. z.<br />

Persistir en hacer algo: danay. pa.<br />

Persuadir pidiendo: nagahingio.<br />

Persuadir la voluntad: lugpay. pc.<br />

Persuadir con blandura: lumay. pc.<br />

Pertenencia que le toca: tungur. u.a.<br />

Pertenencia <strong>de</strong> oficio: catungdanan. z.<br />

Pertenecer: tungur. u.a.z.<br />

Pesa <strong>de</strong> pesar oro: bato. u.a.z.<br />

Pesa <strong>de</strong> un tae <strong>de</strong> oro: basingan. pp.z.<br />

Pesa <strong>de</strong> medio tae: bulanan. pp.z.<br />

Pesa <strong>de</strong> la cuarta parte <strong>de</strong> un tae: teloran. pp.<br />

Pesa falsa: limbong nga bato. z.<br />

Pesada cosa: mabug-at. z.<br />

Pesada hacer la cosa: nacabug-at. z.<br />

Pesada ir la persona: nabug-atan. z.<br />

Pesar la cosa: nabug-at. z.<br />

Pesada cosa preñada: masambul. z.<br />

Pesada hacer así la cosa: sambul. pa.z.<br />

Pesadilla: damag; hupay. h. pc.<br />

Pesarle o cuitarse: nahanugon. z.<br />

Pesar con balanzas y peso: tim bang. z.<br />

Pesar cotejándo<strong>las</strong>: sungcar. p.a.z.<br />

Pesar con romana: sinantan. z.<br />

Pesar por libras o cates: cati. p.a.z.<br />

Pescado seco al sol: balol. p.a.<br />

Pescar generalmente: nanagat. z.<br />

Pescar con atarraya: nanlaya. z.<br />

Pescar con cor<strong>de</strong>l: lambo. p.a.z.<br />

Pescar con cor<strong>de</strong>l: cauil. u.a.<br />

Pescar con corral: ponot. u.a.<br />

Pescar con chinchorro: baling. pp.<br />

Pescar con re<strong>de</strong>s pequeñas: bitana. z.<br />

Pescar cabal<strong>las</strong> con red: calong. pa.<br />

Pescar camarones con red: salap. pa.<br />

Pescar a mano en laguna: nanicop. z.<br />

Pescar con caña y anzuelo: taga. z.<br />

Pescar en los bajos: maquinhas. z.<br />

Pescar con hachones: solo. u.a.z.<br />

Pescar con cestillo: nanaclub. z.<br />

Pescar con nasas: namobo.<br />

Pescar camarones: nanaon. z.<br />

Pescar con tuba: nanuba. z.<br />

Pescar cangrejos: nanguot. z.<br />

Pescar caimán: gogo. d.v.; quiual.<br />

Pesebre: pasongan. pp.z.<br />

Peso <strong>de</strong> balanzas: talayo; patocan.<br />

Peso falso: ogsor nga bitinan.<br />

Peso falso: canalan. u.a.<br />

Peso lo que la cosa pesa: timbang. p.p.z.<br />

Peso <strong>de</strong> la cosa pesada: cabug-at. z.<br />

Pesquisa: paquiana. z.<br />

Pestañas: piloc. p.a.z.<br />

Pestañear, hacer <strong>de</strong>l ojo: namiloc. z.<br />

Pestilencia: salot. p.a.z.<br />

Pestilencia dar: nacasalot. z.<br />

Pestillo <strong>de</strong> cerradura: hasang. pa.z.<br />

67<br />

Pestorejo: tangcogu. pp.z.<br />

Petate: banig. u.a.z.<br />

Petate pintado: pasalang-ga. pp.z.<br />

Petate <strong>de</strong> caña: amacan. pp.z.<br />

Petate <strong>de</strong> bejuco: tagican. u.a.z.<br />

Petición para el juez: Peziono (?).<br />

Peto <strong>de</strong> hierro: peto. z.<br />

Pez o brea: vi<strong>de</strong> brea.. z.<br />

Piedad: pagcahinoclog. z.<br />

Piadoso ser: nahinoclog. z.<br />

Piar el pollo: piyac. pp.z.<br />

Picar araña alacrán, etc.: ocub. pa.z.<br />

Picar culebra: toca; cagat. p.a.<br />

Picar <strong>las</strong> aves para comer: toca. z.<br />

Picar sacando lo que pican: toctoc. z.<br />

Picar <strong>las</strong> aves: tosic. p.a.z.<br />

Picar o punzar con aguja: tisoc. pa.<br />

Picar pescado con espina: tunuc. ua.z.<br />

Picar la raya: binsol. p.a.z.<br />

Picar el pez en el anzuelo: cobit. ua.z.<br />

Picar o quedar preso el pez: daui. z.<br />

Picar pimienta: halang. p.a.z.<br />

Picarse <strong>de</strong> lo que otro dice: nanaco.<br />

Picar pared o tabla: tacutacu.<br />

Picar caña para cañizo: tartar.<br />

Picar lima <strong>de</strong> hierro: tagur. pa.<br />

Picar como picadillo: tuctuc. pa.<br />

Pico <strong>de</strong> ave: songar. p.a.z.<br />

Picuda cosa así: songaran. pp.z.<br />

Picota obra ma<strong>de</strong>ro: gailan. p.p.z.<br />

Pie: teel. p.a.z.<br />

Pie hacer a mesa, etc.: nanil.<br />

Pie o tronco <strong>de</strong> árbol: pono. p.c.z.<br />

Pie <strong>de</strong> monte: cunsar sa buquir. z.<br />

Pie <strong>de</strong> escalera: bungsalan. pp.<br />

Piedra: bato. u.a.z.<br />

Piedra volverse algo: nabato. z.<br />

Piedra tomar o traer: namato. z.<br />

Piedras arrecifes: gubat gubat. z.<br />

Piedras que <strong>las</strong>timan los pies: tarao.<br />

Piedra pómez o liviana: buga. pa.<br />

Piedra <strong>de</strong> toque: sanghilan. pp.z.<br />

Piedra imán: batobalani. pp.z.<br />

Piedra <strong>de</strong> amolar: bailan. p.p.z.<br />

Piedra para amolar dientes: bair. z.<br />

Piedra fofa: ampug. p.a.<br />

Piedra preciosa <strong>de</strong> animal: sangur. pp.<br />

Piedra que se pone en anillo: tampot. z.<br />

Piedra <strong>de</strong> águila: sangur. pp.<br />

Piedra cornelina: aquí; <strong>las</strong>ayon.<br />

Piedra lumbre: tauas. p.p.z.<br />

Piel y pellejo: panit. pp.z.<br />

Piélago o mar alta: lauur. u.a.z.<br />

Pierna: batiis. p.p.z.<br />

Pies arriba, cabeza abajo: touar. z.<br />

Pila o porcelana <strong>de</strong> loza: caocauan.<br />

Pila <strong>de</strong> bautizar: bunagan. p.p.z.<br />

Pilar: haligue. p.p.


Pilares pequeños <strong>de</strong> la casa: toco. ua.z.<br />

Pilar hasta el caballete: palajos. z.<br />

Pilar el caballete: tocdog. p.a.z.<br />

Pilar o moler arroz: bayo. u.a.<br />

Pilar arroz a limpio: dasdas.<br />

Pilaretes <strong>de</strong>l lusong: tagaslong.<br />

Pilón en que muelen arroz: losong. pa.z.<br />

Piloto: ya le llaman piloto. z.<br />

Pimienta: malisa. p.a.<br />

Pimiento: catumbal. p.p.<br />

Pimpollo o renuevo: saliping. p.p.<br />

Pimpollo o caña nueva: dabong. z.<br />

Pimpollo o hijo <strong>de</strong> plátano: saha. z.<br />

Pimpollo o hijo <strong>de</strong> gabi: sula. u.a.<br />

Pimpollo <strong>de</strong> plátano: socol. p.a.<br />

Piñas cuyos cogollos huelen: pangdan. z.<br />

Piña <strong>de</strong> nipa: pongo. u.a.<br />

Pinitos <strong>de</strong> niño o borracho: soyosoy. z.<br />

Pintar con pincel: liloc. p.a.z.<br />

Pintar como se pintan: batuc. pa.z.<br />

Pintado hombre o lagarto: batucan.<br />

Pintado hasta la barba: lipong. pa.z.<br />

Pintado <strong>de</strong> pecho: dagupdup. pa.<br />

Pintado en la espalda: inablayan.<br />

Piojo en la cabeza: coto. p.a.z.<br />

Piojoso en la cabeza: cotohon. p.p.z.<br />

Piojo pequeño: coyamar. p.p.z.<br />

Piojo <strong>de</strong>l cuerpo: toma. u.a.z.<br />

Piojoso en el cuerpo: tomahon. z.<br />

Piojo <strong>de</strong> aves: hanlup; dajao. p.c.<br />

Pirata: mangangayao.<br />

Pisada o huella: dana; tunub. u.a.<br />

Pisar o patear a alguno: gisar. d.<br />

Pisar recio en el salug: dasadasa.<br />

Pisar como uva la ropa: giuc. pa.z.<br />

Pisar como quien ahorca: yocyoc. p.a.z.<br />

Pisar apretando: dasuc. p.a.z.<br />

Pisón: idadasoc. p.p.z.<br />

Pitanza: pahat. z.<br />

Pitanilla: pangasi. p.a.<br />

Pitanilla floja: tabag. u.a.z.<br />

Pitanilla lo primero: tarloy. pp.<br />

Playa: baybay. p.p.z.<br />

Playeros: baybayanun. p.p.z.<br />

Plana cosa: sapia. p.c.z.<br />

Plano <strong>de</strong> plato: casapiaan. pp.z.<br />

Plana cosa: masipaña. p.p.<br />

Planta <strong>de</strong>l pie: lapalapa. u.a.z.<br />

Planta <strong>de</strong> hortaliza: tanum. p.a.<br />

Plantar generalmente: tanum. p.a.<br />

Plantar cañas: nagacauayanan. z.<br />

Plantar cañas dulces: nagatubo. z.<br />

Plantar plátanos: nagasagingan. z.<br />

Plata: pilac. p.a.; salapi. z.<br />

Plata o moneda cortada. tactac.<br />

Plátanos, los primeros: haminganay.<br />

Plátanos en el racimo: bolo.<br />

Plátanos maduros: hinog. p.a.z.<br />

68<br />

Plátanos ver<strong>de</strong>s: luyat. p.a.z.<br />

Plátanos olorosos: bongolan. p.p.z.<br />

Plátanos diferentes: tinduc. p.a.z.<br />

Plátanos diferentes: abaca. u.a.z.<br />

Platear o cubrir <strong>de</strong> plata: hal-op. p.a.<br />

Platero: panday; sapilac. z.<br />

Plato generalmente: pingan. u.a.z.<br />

Platos <strong>de</strong> losas gran<strong>de</strong>s: pingan<strong>las</strong>a.<br />

Platos <strong>de</strong> Burney: lusdac.<br />

Plato <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra: vi<strong>de</strong> panay . d.v.<br />

Plato <strong>de</strong> bisayas: dulang. p.a.z.<br />

Placer o complacer: hamuut. z.<br />

Placer o agradar: napahamuut. z.<br />

Placentero: mapahamut-un. z.<br />

Plazo o término: tacga. p.a.<br />

Plazo o día que se señala: arlao. z.<br />

Plegar el tapis: quinicon. p.p.<br />

Plegar el vestido: conot. p.a.z.<br />

Pleitear: nagacapolonganan. z.<br />

Pleito: capolonganan. p.p.z.<br />

Pleitista: maquigcapolonganan. z.<br />

Pliegue en la ropa: vi<strong>de</strong> plegar.<br />

Plomo: tinga. p.p.z.<br />

Plomadas <strong>de</strong> atarraya: pamato. z.<br />

Plomadas <strong>de</strong> caracoles: lisvic. z.<br />

Pluma <strong>de</strong>l cuerpo: balahibo. p.p.z.<br />

Plumado: balahiboon. z.<br />

Pluma <strong>de</strong> la ala larga: pacu.z.<br />

Pluma <strong>de</strong>l pescuezo: pamoloc.<br />

Plumaje <strong>de</strong> la cola <strong>de</strong>l gallo: laui. z.<br />

Pluma <strong>de</strong> la cola: loag loag. p.p.<br />

Plumas <strong>de</strong>l cris o bararao: oyaba.<br />

Poblar gente: banua. u.a.<br />

Pobres casados: batees. p.p.<br />

Pobre generalmente: banaga. p.p.z.<br />

Pobrecillo por afrenta: bañas-ias. p.p.z.<br />

Pobreza: pagcabanaga. z.<br />

Pocilga: balay sababoy. z.<br />

Poco en cantidad: diot. p.a.z.<br />

Poquito: diot lamang. z.<br />

Poco ha: uamalugay. z.<br />

Poco a poco: hinay; hinogay. p.c.z.<br />

Poco a poco andar: ananay. p.p.z.<br />

Poco a poco hacer: amat. u.a.<br />

Poda<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> palmas: sang gut. p.a.<br />

Podar <strong>las</strong> palmas: bag cut. p.a.<br />

Podar árbol: picay; toto. D.V.<br />

Po<strong>de</strong>r, verbo: aco; caaco. p.p.<br />

Po<strong>de</strong>r, nombre: caaco. p.a.z.<br />

Po<strong>de</strong>r o ser suficiente: sarang. p.a.z.<br />

Po<strong>de</strong>r llevar a cuestas: nacalog.<br />

Po<strong>de</strong>roso en po<strong>de</strong>r: macaaco. z.<br />

Podre o materia: nana. p.a.z.<br />

Podrida ropa: gunit. u.a.<br />

Podrida cosa un poco: lob-oc. pp.<br />

Podrida cosa: donot. p.a.z.<br />

Podrida cosa, sin provecho: dug sang. z.<br />

Podrida fruta: lan-oc. p.a.


Podrida por <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro: baog. p.a.z.<br />

Podrida cosa <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra: gaboc. z.<br />

Podridizo árbol o palo: gabocon. z.<br />

Podrido coco: lanos; loo. u.a.<br />

Podrirse llaga: nang nang bolbog.<br />

Podrir la tierra el agua: as-as.<br />

Poeta <strong>de</strong> ambahan: maambahanun.<br />

Poeta <strong>de</strong> balac: mabalacon.<br />

Poeta <strong>de</strong> biao: magbibiao.<br />

Poeta <strong>de</strong> sabi: magsasabi.<br />

Poyata para subir: hac hac. p.a.<br />

Polilla o cucaracha: ipus. p.a.z.<br />

Polvo: gapogapo. u.a.z.<br />

Polvo <strong>de</strong> cosa molida: binocboc. p.p.z.<br />

Pólvora: malilang. p.p.z.<br />

Pollo <strong>de</strong> gallina: piso. z.<br />

Pollo <strong>de</strong> cualquier ave: coyobog. z.<br />

Pollo le <strong>de</strong>ja la madre: talin. ua.<br />

Pollo zancudo: londong. p.a.z.<br />

Pol<strong>las</strong>trón, medio gallo: solog. ua.<br />

Pollo gran<strong>de</strong>: dumulaga. p.p.z.<br />

Polución tener: vi<strong>de</strong> buguac. pc.<br />

Ponzoña que se da: hilo. p.a.z.<br />

Ponzoñosa cosa: macahihilo. z.<br />

Ponzoña dar: nagahilo. z.<br />

Ponzoña <strong>de</strong> animal: lala. p.a.z.<br />

Ponzoñoso animal: buritan.<br />

Poner en alguna parte: butang. pa.<br />

Poner la pantorrilla jugando: taya. z.<br />

Poner paño en el estómago: dapli.<br />

Poner uno sobre otro: daog. p.a.z.<br />

Poner para cortar: dat ol. d.z.<br />

Poner en hileras: longtor. p.p.z.<br />

Poner uno sobre otro: luun. u.a.z.<br />

Poner ropa sobre palo: sablay. z.<br />

Ponerse encima <strong>de</strong> algo: baobao. p.c.z.<br />

Poner <strong>las</strong> manos en el rostro: sagpu. z.<br />

Poner <strong>las</strong> manos sobre el enfermo: tahun. u.a.<br />

Poner algo sin que lo vea: bugna. u.a.<br />

Poner la mano en el carrillo: tampoay. p.c.<br />

Poner o juntar <strong>las</strong> manos: tacup.<br />

Poner cosas largas: oyun. p.a.z.<br />

Poner atravesado: balabag. p.p.z.<br />

Poner al revés: suli. pa.z.<br />

Poner iguales <strong>las</strong> cosas: sungcar.<br />

Poner la olla a cocer: sun-ar. d.v.<br />

Poner <strong>de</strong>lante algo: bong bong. z.<br />

Ponerse al abrigo: napabungbung. z.<br />

Poner, dar uno por otro: ilis. u.a.z.<br />

Poner o recibir implanto: sang ga. z.<br />

Poner tinajas en ringlero: atar. p.a.<br />

Poner encima <strong>de</strong> algo: sang-at. z.<br />

Poner aparte algo: lain. u.a.z.<br />

Pone<strong>de</strong>ra gallina: monga. p.a.<br />

Ponerse el sol: napaadlao. z.<br />

Popa: olin. u.a.<br />

Por mí: cayaco, etc. z.<br />

Porcelana gran<strong>de</strong>: cao cauan. p.c.<br />

69<br />

¿Por dón<strong>de</strong>?: hain. l. sadiin?<br />

Por eso o por tanto: bosa. u.a.z.<br />

Por eso mismo: hinonoo. p.p.z.<br />

Por aquí: dinhi. l. diri. u.a.<br />

Por ahí por don<strong>de</strong> tú estás: dira. ua.; diha.<br />

Por acullá o por allá: didto. p.a.z.<br />

Por don<strong>de</strong>quiera: sadiinman. z.<br />

Porfiado: masoay; malalis+. z.<br />

Porfiar sobre algo: nagasoay. p.c.z.<br />

Porfiar sobre <strong>de</strong>jar la obra: tugian. z.<br />

Porfiar contra el viento: sumpac.<br />

¿Por qué? interrogativo: ngaa? u.c.z.<br />

Porra <strong>de</strong>l genital <strong>de</strong>l perro: bingul.<br />

Portador: ang naghatur+. z.<br />

Portal <strong>de</strong> casa o iglesia: salili. z.<br />

Por tanto: busa. u.a.z.<br />

Portañuela en navío: gaha. p.a.<br />

Portazgo: hingagi.<br />

Porte <strong>de</strong> algo: gindolongan.<br />

Portillo en cerca: nalihangan.<br />

Por ventura dudando. aihan.<br />

Posada <strong>de</strong>l que pasa: hapitan. p.p.z.<br />

Pospelo caído caído: hapay nga bohoc. z.<br />

Poseer o tener: labi. u.a.z.<br />

Poseer o posesionarse: angcun. pa.z.<br />

Posible <strong>de</strong> hacerse: sarangbuhaton. z.<br />

Postema o hinchazón: hubag. u.a.z.<br />

Postema queda: lipay. p.c.<br />

Posteridad: caolhian. z.<br />

Postrarse: yaub. p.p.z.<br />

Postrarse o humillarse: manamilit. z.<br />

Postrero: olhe. l. olahe+. u.a.z.<br />

Postrero estar: nahaolhi. z.<br />

Postrero quedarse: napaolhe. z.<br />

Postrero hacer: olhi pagbuhat. z.<br />

Postrero hijo: camanghoran. z.<br />

Postrimerías: caolhian. z.<br />

Postura <strong>de</strong>l que pone: pagbutang. z.<br />

Potra: pantog. u.a.z.<br />

Potroso: pantogan; lagayun. pp.<br />

Potro <strong>de</strong> dar tormento: labagan. u.a.z.<br />

Poza: sauang. u.a.<br />

Pozo generalmente: bobon. u.a.<br />

Pozo aforrado: atabay. p.c.z.<br />

Prado <strong>de</strong> yerba: dagotdot. p.p.<br />

Precación, plegaria: dalangin. pp.z.<br />

Prece<strong>de</strong>r lucero al sol: dauat. z.<br />

Preciarse: nagapacadto. z.<br />

Preciarse para que le alaben: dayao.<br />

Precio <strong>de</strong> la justicia: batas. u.a.<br />

Precio o valor que corre: halaga.<br />

Precio menos <strong>de</strong> lo que vale: pio. d.<br />

Preciosa: bilham; hamili.<br />

Preciosidad: pagcahamili. z.<br />

Pre<strong>de</strong>stinar, escoger: pili. p.a.z.<br />

Pre<strong>de</strong>stinados, escogidos: pinili. z.<br />

Predicar: uali. p.a.z.<br />

Preferir, <strong>de</strong>terminar: tapat. p.a.z.


Pregonar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la calle: silong. z.<br />

Pregonar publicando: tauag. p.a.z.<br />

Preguntar generalmente: ana. p.a.; cansa.<br />

Preguntar inquiriendo: tocso+. p.a.<br />

Preguntar <strong>de</strong> dón<strong>de</strong>: tamia. D.V.<br />

Preguntar si ven<strong>de</strong>: tagal. p.a.<br />

Preguntar al que ven<strong>de</strong>: taual. p.a.<br />

Prelacía: pagcaponoan. z.<br />

Prelado o superior: pono. p.a.z.<br />

Prelado ser, superior: nagaponoan. z.<br />

Prelado hacer. nagapagpono. z.<br />

Premio: balus. p.a.z.<br />

Premiar: nagabalus. p.a.z.<br />

Premio pedir: naquibalus. z.<br />

Preñada estar: mabdus. p.a.z.<br />

Prenda para <strong>de</strong>bajo: sanag. p.a.<br />

Prenda sobre que se presta: lun-ar.<br />

Prendar arisi (?): nagalun-ar.<br />

Prenda <strong>de</strong> tener: guun. u.a.<br />

Prenda hacer <strong>de</strong> algo: tocol. u.a.<br />

Prenda <strong>de</strong>jar por pagar: tibiog.<br />

Prenda tomar: sacmit. u.a.z.<br />

Pren<strong>de</strong>r como alguacil: bilango.<br />

Pren<strong>de</strong>r echando mano: dacup. p.a.z.<br />

Pren<strong>de</strong>r esclavo: sagup. u.a.z.<br />

Pren<strong>de</strong>r ancla: sacat. u.a.z.<br />

Pren<strong>de</strong>r ancla en piedra: sam-ang.<br />

Pren<strong>de</strong>r zarza en ropa: sangit. z.<br />

Pren<strong>de</strong>r aguja: halotahit. p.p.<br />

Pren<strong>de</strong>r el garabato: sab-it. pc.z.<br />

Pren<strong>de</strong>r lo que tiene: sang-ol. d.<br />

Pren<strong>de</strong>r o atar: tacboy. p.c.z.<br />

Pren<strong>de</strong>r en el anzuelo: daui. p.a.z.<br />

Prensa: ipitan; ileptan. p.p.z.<br />

Prensar: ipit. p.a.z.<br />

Prenuncio <strong>de</strong> algo: timaan. p.a.z.<br />

Prepararse a ir con el dato: himan.<br />

Prepararse <strong>las</strong> cosas: handa. p.a.z.<br />

Preparar algo: tagaan. p.p.<br />

Preparar para recibir: taga.<br />

Prepararse: hunahuna. p.p.z.<br />

Presa en río: punung; sagpu. p.a.<br />

Presa o represar río: punung. p.a.<br />

Presa hacer animales: hacmal.<br />

Presa hacer perro o gato: ungut.<br />

Presa <strong>de</strong>l cazador: inayaman.<br />

Presa en guerra: bola. p.a.<br />

Presa el ave <strong>de</strong> rapiña: dagit. p.a.z.<br />

Presa llevar el ladrón: taban. p.a.z.<br />

Presencia: sa atubangan. p.p.z.<br />

Presentar <strong>de</strong> retorno: hoyot. p.a.z.<br />

Presente criado o paje: atubangan. z.<br />

Presente estar: nagaatubang. z.<br />

Presentarse, aparecer: botho. p.a.<br />

Presente a otro: napaatubang. z.<br />

Preservar o poner aparte: lain. z.<br />

Presidir, pue<strong>de</strong> servir: nagapono. z.<br />

Presi<strong>de</strong>nte, pue<strong>de</strong> servir: pono. p.a.z.<br />

70<br />

Presta persona en andar: damhag.<br />

Prestada cosa: otang. p.a.z.<br />

Prestado pedir: inmootang. p.a.z.<br />

Prestada cosa: lingit. u.a.<br />

Prestar así: napalingit.<br />

Prestado, que se ha <strong>de</strong> <strong>de</strong>volver: hulam. z.<br />

Prestar así: napahulam.<br />

Prestado pedir oro, plata: hangar.<br />

Prestar así algo: napahangar.<br />

Prestar o fiar: vi<strong>de</strong> angcat. p.a.z.<br />

Presto ser: dali; dagmit. p.a.z.<br />

Presto hacer algo: dali; dagmit. z.<br />

Presto suce<strong>de</strong>r algo: nahanali. z.<br />

Presto o en breve: agap. p.a.; marali. z.<br />

Presto o en breve: agap. p.a.<br />

Presumir <strong>de</strong> valiente: napacaisug. z.<br />

Presuntuoso: mapalabilabihun. z.<br />

Presumir <strong>de</strong> galán: nagadayan. z.<br />

Presumir <strong>de</strong> dato: nagapacadato. z.<br />

Presuroso: vi<strong>de</strong> dusul. p.a.<br />

Preten<strong>de</strong>r: ginhihingoha. z.<br />

Pretina <strong>de</strong> zaragüelles: tapitapi.<br />

Prevaricarse: laut. p.a.<br />

Prevenir a otro: napatagam. z.<br />

Prevenirse: aman. p.a.<br />

Prevenido así: Maaman.<br />

Prisa darse: dali. u.a.z.<br />

Prisa dar a otro: Nagadali.<br />

Prisa dar en otro: Agda. p.a.z.<br />

Prisa o cuidado causar: icag. u.a.<br />

Prisa tener el sentado: quihot.<br />

Prisa darse a andar: cabag. p.a.<br />

Prisa: vi<strong>de</strong> dusul. p.a.<br />

Prima o primo hermano: igtotoor; igsoon.<br />

Prima noche: bag-ong gab-i. z.<br />

Primer ímpetu: suhat. p.a.<br />

Primeriza: suhat; panganay.<br />

Primerizo árbol: suhat ngabonga.<br />

Primera fruta: suhat ngabonga.<br />

Primeramente: nian saamopa.<br />

Primeramente hacer: ona. u.a.z.<br />

Primero, adverbio: anay; acoanay.<br />

Primero: ang nahaona. z.<br />

Primero o <strong>de</strong>lantero: umona. z.<br />

Primero que otro: inmoona. z.<br />

Primero una cosa que otra: nagona. z.<br />

Primero ven<strong>de</strong>r algo: tigma.<br />

Primogénito: panganay. p.c.z.<br />

Principal hombre o mujer: dato. z.<br />

Principal y a tal: pagcadato. p.a.z.<br />

Principal hacer el rey: nacadato. z.<br />

Principal ser: barangay; nagadato. z.<br />

Principal en riquezas: huyang.<br />

Principal cuatro costados: lobos.<br />

Principal, rey: hari. p.a.z.<br />

Principiar: tuna; sogor. p.a.<br />

Principiar, tejer petate: salar.<br />

Principio generalmente: sogor. z.


Principio en árbol: pono. p.a.<br />

Pringue o gordura: tambuc. ua.z.<br />

Prisión: pagdacup; pagbilango. z.<br />

Prisionero cautivo: bihag. p.a.z.<br />

Privado o amigo: abian. u.a.z.<br />

Privado que asiste siempre: atubang. z.<br />

Privado esclavo: sibin. p.a.<br />

Privado por querido: nalolotan.<br />

Proa: dolong.<br />

Proce<strong>de</strong>r:ginmigican. z.<br />

Proce<strong>de</strong>r: osuag; dayon; ligar.<br />

Procesión: paglibur. z.<br />

Procurar como procurador: gaui. z.<br />

Procurador así: gumaraui. z.<br />

Procurar: hinmolat. pp.<br />

Procurar algún mal: hocom. u.a.z.<br />

Producir la tierra: napatuluc. z.<br />

Prohibir fiestas en tiempo: lalao.<br />

Prohijar a alguno: anac anac. z.<br />

Prolongar: vi<strong>de</strong> osuag. p.c.z.<br />

Prolongar plática: lomoy. p.c.; haluig. z.<br />

Prometer que dará algo: tug-an saar. z.<br />

Promesa, lo prometido: tinacga.<br />

Promesa: pagtacga. pp.<br />

Prometer: tinmatacga. pp.<br />

Promover <strong>de</strong> don<strong>de</strong> están: halin.<br />

Pronosticar: vi<strong>de</strong> tacga. pp.<br />

Pronunciar: bungat. u.a.; samput. z.<br />

Pronunciar bien: sangput. pp.z.<br />

Pronunciar el vocablo: pugsac. z.<br />

Propagar: vi<strong>de</strong> binata. pp.<br />

Propicio ser: imaayon. p.a.<br />

Profetizar: tagna. pp.<br />

Profetizar porvenir: sugir. z.<br />

Propia cosa adquirida: sadili. pp.z.<br />

Propia cosa: acunnini; imoyana.<br />

Propietario, dueño <strong>de</strong> la casa: tag.<br />

Proponer algo: tinmatapat.<br />

Proponer <strong>de</strong> hacer algo: hubut.<br />

Proponer o disponer: hugay. pc.<br />

Proporcionada cosa: sarang. ua. z.<br />

Proporción: casarangan. p.p.z.<br />

Propósito: paghumut; paghugay.<br />

Prosapia: vi<strong>de</strong> binata. pp.z.<br />

Propósito en hacer algo: hungur.<br />

Proseguir otro viaje: dayon. p.a.z.<br />

Proseguir plática: tomoy. p.c.<br />

Prosperar: nacaayo. p.a.<br />

Prosperar estado: osuag. pc.<br />

Prosperidad: pagtubang. l. toga.<br />

Probar a hacer algo (prov-): colahao. pc.<br />

Probable (prov-): agir agir samatoor. z.<br />

Probar o gustar comida (prov-): tilao. z. pc.<br />

Probar si pue<strong>de</strong> hacer (prov-): ana ana.<br />

Probar consi<strong>de</strong>rando (-v-): timaan. pp. z.<br />

Probar o tentar (-v-): solay. p.c.<br />

Probar comprar (-v-): tigi. p.a.<br />

Probar si está para coger (-v-): siquiap.<br />

71<br />

Probar ventura (-v-): bala et palar. z.<br />

Probar la tierra (-v-): bulao. p.c.z.<br />

Probar fuerzas (-v-): biling. u.a.<br />

Probar vestido (-v-): nagasarang.<br />

Probar o estrenar (-v-): bago bago.<br />

Probar lo que dice (-v-): papag matoor.<br />

Probar el gallo (-v-): pasicar. pp.z.<br />

Probar arma con arma (-v-): tarya. pp.z.<br />

Provecho: polos; agur. u.a.<br />

Provechosa cosa: hamolos. pp.<br />

Provechosa: mapolos. z.<br />

Proveerse: daginot. p.a.z.<br />

Proveer: handa; tagana. pp.z.<br />

Proveer la mujer <strong>de</strong> vestido: sadia. z.<br />

Proveer <strong>de</strong> los <strong>de</strong> su casa: sacup. pa.z.<br />

Proveído pueblo: sadia. p.c.<br />

Proverbio o ejemplo: pananglitan. z.<br />

Provido (?): matagana. z.<br />

Provi<strong>de</strong>ncia: pagtimaan.<br />

Provi<strong>de</strong>ncia: pagtagam. z.<br />

Provincia: vi<strong>de</strong> sacup. z.<br />

Provisión o sustento: ginhaua. z.<br />

Provocar el exemplo: napaticasug.<br />

Provocar comenzando: ona. u.a.z.<br />

Próximo: isigcatao. z.<br />

Pru<strong>de</strong>ncia: pagcamabuut. z.<br />

Pru<strong>de</strong>nte: mabuut. z.<br />

Prueba en cosas <strong>de</strong> comer: pagtilao. z.<br />

Prueba <strong>de</strong> la verdad: pagmatoor. z.<br />

Prueba <strong>de</strong> fuerzas: nagatobos. z.<br />

¡Pu!, con asco: asig; siga. u.a.<br />

Púa <strong>de</strong> raya pez: binsol. p.a.z.<br />

Púa <strong>de</strong> el zacate: sola. p.a.<br />

Púa <strong>de</strong> caña: suyac. p.a.z.<br />

Púa <strong>de</strong> naranjo: pocol. p.a.<br />

Púa <strong>de</strong> la palma <strong>de</strong> buli: balag-ang.<br />

Púas <strong>de</strong> la orilla <strong>de</strong>l mar: tayum. z.<br />

Pública cosa o difamada: bantog. z.<br />

Publicarse así: nabantog. z.<br />

Publicar alabando su pecado: ahang.<br />

Publicar a los que se casan: tauag. pa.z.<br />

Publicar o <strong>de</strong>scubrir: tuao. p.c.z.<br />

Pucheros hacer el niño: hibi. pa.<br />

Puches a su modo: basabasa. pp.<br />

Pueblo: banua. pc.; longsor. p.a.z.<br />

Puente: tay tay. dv.; taytayan. pp.z.<br />

Puerco o puerca: babuy. p.c.z.<br />

Puerco, verraco montés: maola: pp.<br />

Puerca montés: lagir. u.a.<br />

Puerco doméstico: tubo. u.a.<br />

Puerca, pari<strong>de</strong>ra: anay. p.c.z.<br />

Puerco o gallo mestizo: calibogan. z.<br />

Puerco señalado: tinorloc.<br />

Puerco criado en casa. binocot. pp.z.<br />

Puerta, el hueco: ganghaan. pp.<br />

Puerta o salida <strong>de</strong> aposento: goloan.<br />

Puerta: lucub. u.a.<br />

Puerto surgi<strong>de</strong>ro: lauigan. pp.z.


Puerto tomar: nacaabut salauigan. z.<br />

¿Pues?, preguntando: ano?<br />

¿Pues que pensabas?: anoi buut mo?<br />

¿Pues por qué no?: nga anga dili? z.<br />

Puesto caso o aunque: bisan. p.a.<br />

Pujar en precio: napalayog.<br />

Pujar en almoneda: dinmudugang.<br />

Pulida persona: mabirbir.<br />

Pulir obra: hingpit. u.a.z.<br />

Pulga: bitic. u.a.z.<br />

Pulgada: usaca cumalagcu.<br />

Pulla: buyayao. p.c.<br />

Pulmones, bofes: baga. p.a.<br />

Pulpa, carne sin hueso: onor. u.a.z.<br />

Púlpito: ualihan. pp.z.<br />

Pulpo pez: cogita. pp.z.<br />

Pulpo, otra especie: salabay. p.c.z.<br />

Pulpo, otra especie: bucquia. p.c.z.<br />

Pulsar el pulso: cuyap cuyap. pa.z.<br />

Pulseras: baloso. pp.<br />

Pulseras <strong>de</strong> agsam: onat. p.a.z.<br />

Pulso: tubo. p.a.<br />

Punzar con aguja: butibuti. pa.<br />

Punzar o picar con aguja: tisoc.<br />

Punzar o sacar espinas: uaruar. d.v.z.<br />

Punzar agujerando: togsoc. p.a.z.<br />

Punzón <strong>de</strong> carpintero: tama. ua.<br />

Punzón: hilihon. p.p.z.<br />

Punzón o lezna: uluc. u.a.<br />

Puñada o puñete: sontoc. p.c.z.<br />

Puñado: vi<strong>de</strong> umul. u.a.z.<br />

Puñal: balarao. p.c.z.<br />

Puñal o cris: calir. p.a.z.<br />

Puñalada dar: pocpoc. p.a.z.<br />

Puño o mano cerrada: cumu. pa.z.<br />

Puño <strong>de</strong> arroz o tierra: hacup. z.<br />

Puño o almueza: naghacup. z.<br />

Puño <strong>de</strong> cuchillo: polo. pp.z.<br />

Puño <strong>de</strong> bugsay: tampong. u.a.z.<br />

Pundonor: pagpadayao. p.c.<br />

Punta <strong>de</strong> cosa aguda: talauis. ua.<br />

Puntar así a algo: nagalaliuis.<br />

Punta <strong>de</strong> espada, etc.: sursur. p.a.<br />

Punta <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ro: dolho. p.a.<br />

Punta <strong>de</strong> rama <strong>de</strong> árbol: taui. p.a.<br />

Punta <strong>de</strong>l cogollo: mata mata.<br />

Punta <strong>de</strong>l cor<strong>de</strong>l: dolho tomoy. p.c.<br />

Punta aguda <strong>de</strong> zacate: sola. p.a.z.<br />

Punta <strong>de</strong> caña: laui laui. pp.<br />

Punta, lo mas alto: alintoto. pp.<br />

Punta <strong>de</strong> espina: tiunay. p.c.z.<br />

Punta que sale a la mar: catadman. z.<br />

Punta o banco salir a la mar: dauis. z.<br />

Punta <strong>de</strong> aguja: tosloc. p.p.z.<br />

Puntas <strong>de</strong>l bahag: uayauay. pc.z.<br />

Puntal: vi<strong>de</strong> solay et sampila.<br />

Puntapié dar: sindol. u.a.z.<br />

Puntería <strong>de</strong> arcabuz: itutumur.<br />

72<br />

Puntero: itotoro; itoloro. p.a.<br />

Punto en la escritura: culit. ua.<br />

Pupilo: ginhuhuptan. z.<br />

Pura cosa, sin mezcla: olay. p.c.z.<br />

Pureza así: pagcalolay. z.<br />

Pureza o limpieza: hauan. p.a.z.<br />

Purificar oro o plata: nacaolay. z.<br />

Puro hombre: lobos nga tauo. z.<br />

Purga o purgativa: sumpa. z.<br />

Purgación tener: nagaihi sing mana. z.<br />

Purgatorio: purgatorio. z.<br />

Puta fornicaria: maquighunayon. z.<br />

Puta o rufián: biga; olag. p.a.z.<br />

Puñetear la mujer: namiga. z.<br />

Putañear el varón: namabaye. z.<br />

Pujar el que caga: una. u.a.z.<br />

Pujo: cutuy. p.c.z.<br />

Pujo tener: nagacutuy ang tian. z.<br />

Pujo o tremedal: otol. p.a.z.<br />

Pujo dar a la persona: ino otol. z.<br />

Q ANTE ALIAS<br />

Qua: todos los vocablos que comienzan así se<br />

vean in verbo cua et cuc.<br />

¿Qué?, latine quid: ano. p.a. onsa.<br />

¿Qué o qué cosa es?, Quid est Deus?: ananoi<br />

Dios?.<br />

¿Qué haces?: nagaano ca?<br />

¿Qué quieres?: umano cadiri?<br />

Que, relativo: nga sinoitano nga dimamatay?<br />

Que: Nga.<br />

Que no quiero: nga dile aco buut. z.<br />

Quebrada cosa en platos: boong. z.<br />

Quebrar algo lo dicho: nagaboong. z.<br />

Quebrarse algo lo dicho: naboong. z.<br />

Quebrada cosa como palo: bali. z.<br />

Quebrar así algo <strong>de</strong> lo dicho: bali. z.<br />

Quebrar con la mano: lusi. u.a.z.<br />

Quebrado palo por un lado: tias. z.<br />

Quebradiza cosa: matapoc. u.a.z.<br />

Quebradizo palo o ferraja: talha. z.<br />

Quebrantar hortaliza: cumot. p.z.<br />

Quebrantar majando: turtur. p.a.<br />

Quebrantar mandamiento, ley: lapas. z.<br />

Quebrantar: vi<strong>de</strong> balbag. u.a.<br />

Quebrar ajorca o anillo: puta. z.<br />

Quebrar caracolillos: bintig.<br />

Quebrarse el tambuco: laca.<br />

Quebrarse navío: buncag. p.a.z.<br />

Quebrar navío: nagabungcag. z.<br />

Quebrarse hilo, etc.: bogot. p.a.<br />

Quebrar algo <strong>de</strong> lo dicho: bogto. z.<br />

Quebrar con los dientes: ut ut. dv.<br />

Quebrarse espiga <strong>de</strong> daga: pogtol.<br />

Quebrar el a<strong>de</strong>udado: cab<strong>las</strong>. pa.<br />

Quebrar ataduras: bugtas. z.<br />

Quebrarse lo dicho: nabugtas. z.


Quebrar almendras: pusa. u.a.z.<br />

Quebrado algo lo dicho: napusa. z.<br />

Quebrar entre <strong>las</strong> palmas: soguc.<br />

Quebrar con los dientes nuez: ub ub. z.<br />

Quebrar terrones: pugay. p.c.z.<br />

Quebrarse <strong>las</strong> o<strong>las</strong> en la mar: dasi. z.<br />

Quebrarse <strong>las</strong> hinchadas: napusa. z.<br />

Quebrarse o<strong>las</strong> en la playa: dapia.<br />

Quebrar pedazo <strong>de</strong>l bugsay: gipac. z.<br />

Quebrar la cólera: hungao. p.c.z.<br />

Quebrarse petate lo doblado: gipi.<br />

Quedar o escaparse: nahauislic. z.<br />

Quedarse la voluntad: napabilin. z.<br />

Quedarse atrás: nagiolehe. z.<br />

Quedo hablar: hagaohao. p.c.<br />

Quedo o <strong>de</strong>spacio hacer: hinay. z.<br />

Quedo estar el que anda: tunung. pa.<br />

Quemar el fuego: nacasonog. z.<br />

Quemar con fuego: nacasonog. z.<br />

Quemarse algo: nasonog. z.<br />

Quemar agua caliente: paso. pp.z.<br />

Quemarse con fuego: nahapaso. z.<br />

Quemarse o dar botón <strong>de</strong> fuego: paso. z.<br />

Quemar con agua caliente: hilos. z.<br />

Quemar los zacatales: silab. u.a.z.<br />

Quemar o chamuscar: salab. p.a.z.<br />

¿Qué mas?: anopa?; onsapa? z.<br />

Querellarse <strong>de</strong> otro al superior; si es a Dios:<br />

napaDios; si al rey: napahari; si al hocom:<br />

napahocom. z.<br />

Querencia: inandan (<strong>de</strong> anar). pa.z.<br />

Querer: nagabuut; binmubuut. z.<br />

Quererse dos: nagabinutanay.<br />

¿Qué se me da a mí?: ¿maga ano aco?; ¿maga<br />

onsa aco?<br />

¿Qué se me da a mí?: vaa acoy labut. z.<br />

Queso <strong>de</strong> pescado hacer: porpor. z.<br />

Questión o porfia: pagsoay. p.p.z.<br />

¿Qué tan a menudo?: ¿dao onsa?; ¿dao ano<br />

casunsun?<br />

¿Qué tan aprisa?: ¿dao ano cadali?<br />

¿Qué tan gran<strong>de</strong>?: dao ano cadacu?<br />

¿Qué tan pequeño?: dao ano cadiot?<br />

Quejarse <strong>de</strong> dolor: arug. u.a.<br />

Quejarse el enfermo: nagadugo. z.<br />

Quejarse o cuitarse: canogon. pp.z.<br />

Quejido <strong>de</strong>l enfermo al cabo: hagung.<br />

Quejoso estar: tuyo; songon. pa.<br />

Quizá: basi; antepuesto: aihan.<br />

Quizá o por si acaso: mangarpa. z.<br />

Quicio: nalisan. l. bilican sa puerta<br />

¿Quién?: ¿sin-o? p.a; ¿quinsa?.<br />

¿Quién o qué persona?: ¿ano nga tao?<br />

¿Quién?, latine, ¿Cuias?: ¿anoanum?<br />

Quieta persona: mahamtang. z.<br />

Quietar persona: napahamtang. z.<br />

Quietador así: mapahamtangun. z.<br />

Quiero o bienquisto: mahirop.<br />

73<br />

Quilatar oro: sanghir. p.a.<br />

Quilites o hortaliza: utan; tulaun.<br />

Quilites diferentes: alugbate. pp.z.<br />

Quilla <strong>de</strong> navío: sag-or; onayan.<br />

Quillotro y quillotrar: vi<strong>de</strong> coan.<br />

Quinientos: limacagatos. z.<br />

Quinientos: icalima cagatos. z.<br />

Quinientas veces: nacalima cagatos. z.<br />

Quince: napolo cagalima. z.<br />

Quitasol: payong. p.a.z.<br />

Quitar lo que dio: baui. p.a.z.<br />

Quitar generalmente: coha. pp.z.<br />

Quitar los hijos a la esclava: botas.<br />

Quitar manteles <strong>de</strong> mesa: buc<strong>las</strong>. z.<br />

Quitar la habla a otro: silag. p.a.<br />

Quitar algo <strong>de</strong> plato lleno: bauas.<br />

Quitar <strong>de</strong> cesto lo <strong>de</strong> encima: hapao. z.<br />

Quitar petate pegado: pacnit. pa.z.<br />

Quitarse <strong>de</strong> don<strong>de</strong> está: Ocang. pa.z.<br />

Quitar hojas <strong>de</strong>l tagum: Hugut. pa.z.<br />

Quitar ramas <strong>de</strong> camotes: Cacas. z.<br />

Quitarse la calentura: Houas. p.a.z.<br />

Quitar ostiones <strong>de</strong> piedra: Locba.<br />

Quitar hoja o fruta <strong>de</strong> árbol: Latac.<br />

Quitar <strong>de</strong> los tab<strong>las</strong> para que ajusten: <strong>las</strong>i.<br />

paz.<br />

Quitar ostiones con bolo: bilbig. pp.<br />

Quitar generalmente: nangoha. z.<br />

Quitar ley o costumbre: halin. pa.<br />

Quitar <strong>de</strong> la memoria algo: sobol.<br />

Quitar <strong>de</strong> don<strong>de</strong> está: balhin. z.<br />

Quitar tuba el manguete: dauat. z.<br />

Quitarse <strong>las</strong> tocas <strong>de</strong> viuda: tucas.<br />

Quitar el sombrero <strong>de</strong> cabeza: bocas. z.<br />

Quijada <strong>de</strong> la barba: sulang. u.a.z.<br />

Quijada <strong>de</strong> <strong>las</strong> mue<strong>las</strong>: sag-ang.<br />

R ANTE ALIAS<br />

Rabadilla <strong>de</strong> cola: ipos. p.a.<br />

Rabadilla <strong>de</strong> ave: isol. iui. u.a.h.<br />

Rabadilla <strong>de</strong> persona: igot igot. z.<br />

Rabel, guitarra: cudiapi. pp.z.<br />

Rabo o cola <strong>de</strong> animal: icog. p.a.z.<br />

Rabo <strong>de</strong> gallo, los plumajes: laui. z.<br />

Rabona gallina: tocong. p.a.z.<br />

Rabón: otor sing icog; quilicol.<br />

Rasa o astilluela: siac. l. sipac.<br />

Rasa en ma<strong>de</strong>ra o caña: salusug. z.<br />

Ración: parabol. pp.z.<br />

Raer con cuchillo: quias. p.a.z.<br />

Raer o raspar puerco: quias. pa.z.<br />

Raerse el pellejo con zarza: dolis.<br />

Raer con pellejo <strong>de</strong> raya: cagis. z.<br />

Raer cañas: bulucbuc. u.a.<br />

Raer caña alisándola: cagos. u.a.z.<br />

Raer palo o caña: caroscos. p.p.z.<br />

Raer la medida: saplir; calis. u.a.


Raída ropa: naninhi.<br />

Raya pez: pagi. p.a.z.<br />

Rayas <strong>de</strong> la palma: dalan sa palar. z.<br />

Raya o señal: barlis; barlit. p.a.<br />

Rayar escarabajeando: barlis. pa.z.<br />

Rayar a lo largo: torlis. p.a.z.<br />

Rayar en la arena con el bolo: curlis. z.<br />

Rayo y caer rayos: linti. p.a.z.<br />

Rayos echar Dios: napapaglinti. z.<br />

Rayo <strong>de</strong>l sol: silac; sirlac. p.a.z.<br />

Rayo <strong>de</strong> sol <strong>de</strong> gloria: sorlot. pc.<br />

Raja <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra: bisac. u.a.<br />

Rajar ma<strong>de</strong>ra: nagabis-ac.<br />

Raja pequeña o astilla: siac. u.a.z.<br />

Rajar así: siac.l. sipac. u.a.z.<br />

Rajar ma<strong>de</strong>ro por medio: bugha. z.<br />

Rajar caña: buac; boang. p.a.<br />

Rajar cañas muchas: salisi. p.p.<br />

Rajarse el cabo <strong>de</strong>l bolo: paca. z.<br />

Rajuela <strong>de</strong> caña: salisi. pp.<br />

Raíz generalmente: gamot. u.a.z.<br />

Raíz echar: nangamot. u.a.z.<br />

Raíz principal: gamot nga tirluc. z.<br />

Raíz <strong>de</strong> bacjao (?): uacat. pc.z.<br />

Raíz <strong>de</strong>l pagatpat: dool. p.a.z.<br />

Raíces <strong>de</strong> tigbao: gamoygamoy.<br />

Raíces anchas: dalir. u.a.z.<br />

Raíces que comen: corot; cular.<br />

Raíces <strong>de</strong> la mar: tambalang.<br />

Rala cosa: halaghag; lag hang. pa.<br />

Rala hacer así: nagahalaghag.<br />

Ra<strong>las</strong> como barandil<strong>las</strong>: lahang. z.<br />

Rala cosa como atole: lonoc. pa.z.<br />

Rallar queso o coco: corcor. p.a.z.<br />

Rallar plátano ver<strong>de</strong>: lirgir. ua.<br />

Rallar con raya: quilquig. z.<br />

Rallar con lima <strong>de</strong> hierro: quilquil.<br />

Rallo <strong>de</strong> hierro: quilquil. p.a.<br />

Rama generalmente: sanga. u.a.z.<br />

Ramado árbol: sangahun. z.<br />

Rama o penca <strong>de</strong> palma: pal-ua.<br />

Rama <strong>de</strong> cogollo: lucay. u.a.z.<br />

Rama <strong>de</strong> caña: biquil. u.a.<br />

Ramillete <strong>de</strong> flores: bolac; pongot.<br />

Rama <strong>de</strong> la punta <strong>de</strong>l cogollo: banay. z.<br />

Ramo para enramar: palongpong. z.<br />

Ramplón llevar: ham<strong>las</strong>. p.a.<br />

Rana: paca. u.a.z.<br />

Ranchear: vi<strong>de</strong> hugana. p.a.<br />

Ranchear el que pasa: hapit. pa.z.<br />

Rancho <strong>de</strong>l remo: haot.<br />

Rancho <strong>de</strong>l remero: haot. pa.<br />

Rancia cosa: macaras. pa.<br />

Rancio <strong>de</strong> la cosa: pagcacaras.<br />

Rancor: silag. p.a.z.<br />

Rancor, enojo: aquig. et pungut.<br />

Randa o barahúnda: gahang. d.<br />

Rapar a navaja: sigar. p.a.<br />

74<br />

Rapas con indignación: bagtus.<br />

Rara cosa: tagsa lamang. z.<br />

Raras veces: tagsa lamang. z.<br />

Rasa playa: langtar nga baybay. z.<br />

Rasero: isalaplir; icacalis; isalabliig.<br />

Rascarse refregando en árbol: irir. z.<br />

Rascar así: calot. p.a.z.<br />

Rascadura: quinalot. z.<br />

Rascador: icacalot. z.<br />

Rasgar generalmente: crisi; sisi. ua.z.<br />

Rasgarse: nagisi; nasisi. z.<br />

Rasgarse en tiras la hoja: ihay. p.c.<br />

Rasgar oreja a mujer in coitu: bitas. z.<br />

Rasguñar zarza, espino: garas. pa.<br />

Raso o llano: patag. p.a.z.<br />

Raso cielo limpio: mapaua.<br />

Raspar bejuco: agos; balos. pa.<br />

Raspar el coco: balot. u.a.<br />

Raspar el lanot: quigi. u.a.z.<br />

Rastrillar el lanot: husay. p.c.z.<br />

Rastro, juntar basura: cahig. pp.z.<br />

Rastro <strong>de</strong>l que pasó: baho. p.a.z.<br />

Rastro o pisadas: dana. u.a.<br />

Rastro <strong>de</strong> lo que se arrastró: sinaogan. z.<br />

Rastrojo: anihan.<br />

Rata, por cantidad: mapahanungur.<br />

Rato ha: canina. p.a.z.<br />

Ratón: ilaga; balabao. p.c.h.<br />

Ratón recién nacido: bayutbut.<br />

Raudal <strong>de</strong>l río: oman; sulug. p.a.z.<br />

Racimo <strong>de</strong> cualquier cosa: bulig. z.<br />

Racimo <strong>de</strong> cocos: dauog. p.a.<br />

Razón natural: buut. u.a.z.<br />

Razonable: maayo. Ayo. z.<br />

Razón dar <strong>de</strong> si: uauut. DV.<br />

Razón, lo que uno dice: polong. z.<br />

Razonar o platicar: polong polong. z.<br />

Razón tienes: matoor ca. z.<br />

Real <strong>de</strong> a ocho: pesos. z.<br />

Real <strong>de</strong> a cuatro: salapi. u.a.z.<br />

Real <strong>de</strong> a dos: cahati. pp.z.<br />

Real, un real: sicapat. pp.z.<br />

Real, medio: sicaualo. pp.z.<br />

Real asentar: hat-ang. D.V.<br />

Real, casa <strong>de</strong>l rey: balay sa hari. z.<br />

Reata y reatar: Gacot. pa.z.<br />

Reatar envolviendo: calucur. pp.z.<br />

Reatar como a carga: bacgung.<br />

Reatar o dar tortor: gamat. pa.z.<br />

Rebanada <strong>de</strong> bonga: tilar. p.a.z.<br />

Rebanar melón, papaya: siar. p.a.<br />

Rebanar en redondo: arlip. pa..z.<br />

Rebatiña: pagagao. pp.z.<br />

Rebato o alboroto: paghimalo.<br />

Rebelarse, quebrar paces: lapas. z.<br />

Rebel<strong>de</strong> ser: batoc. p.a.<br />

Rebel<strong>de</strong>, porfiado: masoay. z.<br />

Rebelión: paglapas. z.


Rebelión o resistencia: pagsoay. z.<br />

Reventar generalmente (-b-): lutac. z.<br />

Reventar (-b-): ligsa; pigsa. p.a.<br />

Reventarse postema (-b-): bosoang. pc.z.<br />

Reventar postema (-b-): boto. p.c.z.<br />

Reventar o salir sangre (-b-): dulus. ua.<br />

Reventar punzando (-b-): uatuat. d.v.z.<br />

Reventar benigno (-b-): pislit. p.a.z.<br />

Reventar cesto (-b-): bosdic. z.<br />

Reventar caña, huevo (reb-): boto. u.a.z.<br />

Reveceros ser (-b-): ilis; ulus. p.a.z.<br />

Revocar el viento (-b-): limbo. pp.z.<br />

Revocar sentencia (-b-): harin. p.a.<br />

Revolcarse animal (-b-): hilar. p.a.<br />

Revolcarse en lodo (-b-): lugir; lugar.<br />

Revoletear en el aire (-b-): capa capa. z.<br />

Revoletear (-b-): lupar lupar. z.<br />

Revoletear el gallo (-b-): cabcab. p.a.<br />

Revoletear torcido (-b-): cupug. p.a.z.<br />

Revolver tierra (-b-): baluscay. p.c.<br />

Revolverse el cuerpo (-b-): bulubur. z.<br />

Revolverse culebra (-b-): bulubur. p.p.z.<br />

Revolver en rosca (-b-): balalao. p.c.<br />

Revolver lo que se tuesta (-b-): cugay. p.c.z.<br />

Revolver con cuchara (-b-): loag. p.c.z.<br />

Revolver comida <strong>de</strong> puerco (-b-): haog. z.<br />

Revolverse el estómago (-b-): hilab. pa.z.<br />

Revolver o menear agua (-b-): cabot.<br />

Revolver en hojas (-b-): tum-an. d.v.<br />

Revolver en paño (-b-): potos. u.a.z.<br />

Revolver el tapay (-b-): borbor. p.a.<br />

Revolver hilo (-b-): gomoc. p.a.<br />

Revolver arroz que se muele: hocar. z.<br />

Revolver metiendo cizaña (-b-): solog.<br />

Revolver a un lugar (-b-): liso. p.a.z.<br />

Rebosar agua: auas. p.a.z.<br />

Rebotar: ompoc. u.a.<br />

Rebujada cosa y rebujar: yucut.<br />

Revuelto estómago (reb-): loar. p.a.<br />

Rebullirse: vi<strong>de</strong> giho. p.a.<br />

Rebusca <strong>de</strong> arroz: siput. u.a.<br />

Recadar: hatag; togot.<br />

Recaer enfermo: bughat. p.a.z.<br />

Recaer en bubas: nalimog.<br />

Recaer causative: nacalimog.<br />

Recalar apretando. dasoc. p.a.z.<br />

Recalcada cosa así: dasuc. p.a.; tantan. z.<br />

Recatada persona: matagam.<br />

Recatarse o andar a escondidas: licao. p.c.z.<br />

Regatear precio (rec-): nagapadaug. z.<br />

Recatear navíos el remo: lumba.<br />

Recatón: magbabaliuas.<br />

Recaudo para misa: ayauan. u.a.<br />

Recibir algo en <strong>las</strong> manos: baton.<br />

Recibir <strong>de</strong> mano en mano: baton.<br />

Recibir palabra: himato. p.p.<br />

Recibir alargando el brazo: dauat. z.<br />

Recibir en <strong>las</strong> faldas: sabac. p.a.z.<br />

75<br />

Recibir en <strong>las</strong> manos: salo. u.a.z.<br />

Recibir en algo: taga. p.a.<br />

Recibir en plato lo que cae: salor. z.<br />

Recibir al que viene: sugat. u.a.z.<br />

Recelarse temiendo: natahap. z.<br />

Recelarse <strong>de</strong> algún mal: ngauas. z.<br />

Reciente: bago. p.a.<br />

Rezongar: gotob. et gotobgotob. pp.<br />

Rezongón: magotgoton.<br />

Rechazar palabras: sanbalac. ua.<br />

Rechinar entre los dientes: baglut. p.a.<br />

Rechinar los dientes: baglut.<br />

Rechinar entre los dientes: lagut. z.<br />

Rechinar a lo que se lima: cagit cagit. z.<br />

Rechinar árbol o palo: tagata.<br />

Rechinar <strong>las</strong> ataduras <strong>de</strong> la casa: tagustus.<br />

p.p.z.<br />

Rechinar cualquier cosa: igut. pa.z.<br />

Rechinar puerta: vi<strong>de</strong> iyac. p.a.<br />

Reclinar sobre algo: nagaolon.<br />

Recobrar: baui. p.a.z.<br />

Recoger a su casa: pauli. z.<br />

Recoger <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> casa: napasilong. z.<br />

Recoger el ganado: tabog. u.a.z.<br />

Recoger la vela al árbol: hagucun.<br />

Recoger la hacienda: gaui. p.a.<br />

Recogidas tener <strong>las</strong> hijas: bucot. z.<br />

Recogida mujer así: binocot. pa.z.<br />

Recogimiento: bocotan. p.p.z.<br />

Recogida estar al calor: maalimoot. z.<br />

Recogida <strong>de</strong> boca: quipot. p.a.z.<br />

Recompensar lo perdido: ilis. p.a.z.<br />

Recompensar días que faltó: bayar. z.<br />

Reconciliarse los venidos: amoma.<br />

Reconciliar a los tales: amoma.<br />

Reconciliar con buenas palabras: alamalam.<br />

Reconocer: quilala. p.p.; ila.<br />

Reconocer la fuerza <strong>de</strong>l enemigo: capcap. u.a.<br />

Recopilar: lactur. p.a.z.<br />

Recostarse arrimándose: oraray. z.<br />

Recostarse <strong>de</strong> pechos: hambuy. z.<br />

Recocer la morisqueta: anuc. p.a.z<br />

Recocer la olla nueva: tahoy. p.c.z.<br />

Recrearse: hampang; canam. p.a.<br />

Recreación o holganza: paghampang.<br />

Recreación, lugar: hampangan.<br />

Rectitud: catul-iran. p.a.z.<br />

Recudir como pelota: ompoc. ua.z.<br />

Regusto (-c-) <strong>de</strong> tierra: talaytay. pp.z.<br />

Recular los camarones: ipsol. pa.<br />

Rezumarse vasija: hunub. u.a.z.<br />

Red hacer: batog. u.a.<br />

Red <strong>de</strong> pescar: baling. p.a.<br />

Red para <strong>las</strong> lagunas: taan. p.a.z.<br />

Red para camarones: salap. p.a.z.<br />

Red para puercos: batung. u.a.z.<br />

Re<strong>de</strong>cilla: sihur. u.a.<br />

Redaño: panagaun. p.p.


Redargüir a otro: sodia. pp.z.<br />

Redimir cautivos: tobos. p.a.z.<br />

Redimir su esclavonía: topos. ua.<br />

Redondo o círculo: luyung. pp.<br />

Redonda cosa: malipolon. z.<br />

Redonda hacer: nagalipolon. z.<br />

Redonda cosa, como plato: lilic. z.<br />

Redon<strong>de</strong>ar así: lilic. p.p.z.<br />

Redon<strong>de</strong>ar cosa larga: lisun. p.a.z.<br />

Redonda boca <strong>de</strong> pozo: liab. p.a.z.<br />

Redonda cajita: bohon. u.a.<br />

Redon<strong>de</strong>ar cabello: ulung. p.a.<br />

Redon<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l mundo: calibutan. z.<br />

Redon<strong>de</strong>z don<strong>de</strong> se anda: liboran. z.<br />

Reducirse a alguna cosa: hunar. z.<br />

Refinar el vino: dalisay. p.c.z.<br />

Refinar pólvora: nagapacaisug. z.<br />

Refinar el oro con color: polog. pa.z.<br />

Refinar color a imagen: suga. u.a.z.<br />

Reforzarse el viento: dulus. u.a.<br />

Reformar: caayo. p.p.z.<br />

Refrán por ejemplo: sanglet. p.p.z.<br />

Refregar limpiándose: logor. p.a.<br />

Refregar ensuciando cara: dam-os.<br />

Refregar los ojos: culucuso. z.<br />

Refregar: vi<strong>de</strong> quisiquisi. d.<br />

Refregar con <strong>las</strong> manos: haplus. z.<br />

Refregar untando: hap<strong>las</strong>. p.p.z.<br />

Refregar una cosa con otra: ngur ngur. u.c.z.<br />

Refregar arroz lavándolo: quilis. z.<br />

Refregar con toda la mano: hapo<strong>las</strong>. z.<br />

Refregar generalmente: hacur.<br />

Refresco por <strong>de</strong>scanso tomar: hoay. z.<br />

Refresco <strong>de</strong> comida: can-un. p.a.z.<br />

Refresco tomar: catang. u.a.<br />

Refrigerio y refrigerar: hoay.<br />

Refrenar la cólera: losoloso. p.p.<br />

Refugio sagrado: alayupan.<br />

Refunfuñar: gomor. p.a.<br />

Regazo, <strong>las</strong> faldas: sabac. p.a.z.<br />

Regalar contrato o comida: ang ga. z.<br />

Regalarse así: nagaa ang ga. z.<br />

Regalar a animal: galam. p.a.<br />

Regalar con comida a hijos: momo.<br />

Regalar con caricias: ogay. p.c.z.<br />

Rega<strong>las</strong>e el amo con su gato: irir. z.<br />

Regañar contra otro: ngulub. ua.z.<br />

Regañar el muchacho: ugsang. pp.z.<br />

Regañón: magiyaton.<br />

Regar generalmente: buñag. p.a.z.<br />

Regar cubriendo la tierra: sanap. z.<br />

Regatear el que ven<strong>de</strong> y compra: daug.<br />

Regatear los que ven<strong>de</strong>n: hagapio.<br />

Regatón: magbabaliuas.<br />

Región: banua. p.c.<br />

Registro o señal: timaan. p.a.z.<br />

Registrar: timaan; tanda. p.a.<br />

Regla <strong>de</strong> carpintero: larauan. z.<br />

76<br />

Regla para ajustar tab<strong>las</strong>: sigo. z.<br />

Regla <strong>de</strong> carpintero: cutur. u.a.<br />

Regla o menstruo: tuig; botho. pa.<br />

Regoldar: tig-ab. l. tug-ab. d.c.<br />

Regostarse: vi<strong>de</strong> galam. p.a.<br />

Regüeldo: tig-ab. l. tug-ab. z.<br />

Reguera <strong>de</strong>l agua: dapitan. z.<br />

Reguera o golpe <strong>de</strong> agua: bundauug.<br />

Rehacer la cosa otras veces: liuan.<br />

Rehilar: vi<strong>de</strong> bilit. u.a.<br />

Rehuir apartándose: licay. p.a.z.<br />

Rehuir <strong>las</strong> espaldas: tacliar. p.p.z.<br />

Rehuir el cuerpo: ignuc. p.a.<br />

Rehusar algo temiendo: naiahap. z.<br />

Rehusar <strong>de</strong> acometer: umbo. p.a.<br />

Rey: hari. p.a.z.<br />

Rey hacer: naghari. z.<br />

Reinado o reino: ginhaharian. z.<br />

Reír: nagapataua.<br />

Reír mostrando los dientes: ngisi. z.<br />

Reja <strong>de</strong> hierro: balatibat.<br />

Reja <strong>de</strong> iglesia: ulang ulang. pp.<br />

Reja o palo torneado: calimposo.<br />

Rejalgar: baticos; cobang. u.a.<br />

Relamerse: nagapaniladila. z.<br />

Relámpago: quilat. p.a.z.<br />

Relampaguear: quilat. p.a.z.<br />

Relampaguear: quinmiquilat. z.<br />

Religión o observancia: paglihi. z.<br />

Religión: caubanan; caupuran samanga.<br />

Religioso lo llaman: padre. z.<br />

Reliquias: salin. u.a.<br />

Relinchar: huni. p.a.<br />

Relingar la vela: cuyab cuyab. pa.<br />

Rellenar atestando:dasuc. p.a.z.<br />

Rellena cosa así: nadasuc. z.<br />

Reloj: horas; relox.<br />

Relumbrar ascua: Bagac bagac. ua.<br />

Relumbrar sol, luna: silac. p.a.z.<br />

Relucir cabellos rubios: siao siao.<br />

Relucir barniz: canang canang. pp.<br />

Reluciente oro: mahinao hinao.<br />

Relucir oro: nanhinao hinao.<br />

Relucir oro bruñido: quilan quilan.<br />

Relucir estrel<strong>las</strong> <strong>de</strong> lejos: sigac sigac.<br />

Relucir espada <strong>de</strong> noche: quilap. z.<br />

Relucir o centellear: quipat quipat. z.<br />

Relucir los ojos: quipat quipat. pa.z.<br />

Relucir la mar: alamag. pp.z.<br />

Relucir escamas <strong>de</strong> pez: alamag. z.<br />

Relucir el pez: ting gar. p.a.<br />

Remanso en río hondo: linao. pc.z.<br />

Remar con remo: bugsay. p.c.z.<br />

Remar <strong>de</strong>spacio: capay. p.p.<br />

Remar hacia atrás: sibug. u.a.z.<br />

Remar atrayendo el agua: cabig. z.<br />

Remar para volver la proa: soal.<br />

Remate <strong>de</strong> palo: dolho. p.a.


Remedar, escarnecer: sumay. p.c.<br />

Remedador: masumay.<br />

Remedar así: olit; sona sona. pp.<br />

Remediar: ayo. p.a.<br />

Remedio: quinaayo. p.a.z.<br />

Remendar: tocab; libo. p.a.<br />

Remendar techo o cerca: hulip. p.<br />

Remendar: usi. p.a.<br />

Remendar navío: lapac. p.a.<br />

Remendar quitando tabla: lumbo.<br />

Remiendo: tocap et topac. pa.z.<br />

Remero: sacay; mamulugsay. z.<br />

Remitir (-etir) <strong>de</strong>uda en otro: tuclin. pa.<br />

Remo el corto: bugsay. p.c.z.<br />

Remo largo: gaor. p.a.z.<br />

Remojar ropa o bizcocho: tognob. z.<br />

Remojar persona: hulum. p.a.z.<br />

Remo, el basi: cayos usac. pc.<br />

Remojar morisqueta en caldo: bahog. z.<br />

Remolear navío o balsa: unda. pa.<br />

Remoler arroz: vi<strong>de</strong> dasdas. u.a.<br />

Remolinear langosta: buyucbuyuc. z.<br />

Remolino <strong>de</strong> viento: alimpolos. z.<br />

Remolino <strong>de</strong> agua: liloan. p.p.z.<br />

Remolinear el agua: lilo. p.a.z.<br />

Remolino <strong>de</strong> cabello: alimpolo. z.<br />

Remontarse por propia virtud: hanoy; o por la<br />

<strong>de</strong> otro, como los santos por virtud <strong>de</strong> Dios.<br />

Remontarse el ave: paitaas. z.<br />

Rémora: cume. z.<br />

Rempujar a otro: tolor. p.a.z.<br />

Rempujar con el codo: sicul. ua.z.<br />

Rempujar con el pie: sicar. u.a.z.<br />

Rempujar con el hombro: siog. pa.z.<br />

Rempujar hacia a<strong>de</strong>lante: doso. z.<br />

Rempujar: vi<strong>de</strong> ticuang. p.c.z.<br />

Remudar a los que trabajan: ilis. z.<br />

Remudar a otro: ilis. p.a.z.<br />

Remudarse en el trabajo: ilis ilis. z.<br />

Remunerar: balus. p.a.z.<br />

Remuneración, lo que se da: balus. z.<br />

Renacuajo: sapat sapat. u.a.<br />

Rencor, que quizá la habla: silag.<br />

Rendir la carga: dugil; ga<strong>las</strong>. pa.<br />

Rendido ir <strong>de</strong> la carga: dugil. pa.<br />

Rendir el sol al que camina: lapio.<br />

Rendido estar <strong>de</strong> enfermedad: igdal. z.<br />

Renegar o <strong>de</strong>jar la fe: baya. pa.<br />

Renegar: olimpas. u.a.<br />

Renombre <strong>de</strong> alguna hazaña: sangbay. z.<br />

Renombre así: managbay. z.<br />

Renovar: bago. D.V.z<br />

Renovar herramienta: laihob. pc.<br />

Renovarse llaga: limmulubat.<br />

Renuevo <strong>de</strong>l árbol: tugbu. pa.<br />

Renta <strong>de</strong> tributo: buhis. u.a.z.<br />

Renunciar oficio: baya. p.a.z.<br />

Reñir como padre a hijo: auay. pa.z.<br />

77<br />

Reñir a inferiores: sing git. p.a.z.<br />

Reñir consigo mismo: ahat. ua.z.<br />

Reñidos estar: talingi. p.p.z.<br />

Reñir <strong>las</strong> aves: poloc; sapdoc. z.<br />

Reñir: alingit. u.a.<br />

Reñir perros o puercos: hibag.<br />

Reñir los puercos: bigni. p.a.z.<br />

Reñir hacer: napapagauay. z.<br />

Reñones: amimislum. p.p.<br />

Reparar con <strong>las</strong> manos: sang ang. ua.<br />

Reparar golpe con ro<strong>de</strong>la: nanga<strong>las</strong>ag. z.<br />

Repararse poniendo <strong>de</strong>trás: lipur.<br />

Repartidos libros: aluntaga.<br />

Repartir arroz a moler: tacay.<br />

Repartir o dar buyos: dalit. u.a.z.<br />

Repartir dando: bata. u.a.z.<br />

Repartir iguales: talair. p.p.z.<br />

Repartir la comida: pahat. p.a.z.<br />

Repartir agua, vino: ipis. p.a.z.<br />

Repartir hacienda a los hijos: uahig.<br />

Repartir entre si la hacienda: sanit.<br />

Repartir los hijos <strong>de</strong>jando a uno libre y otro<br />

esclavo: binangi.<br />

Repartir la tarea: nagatiningur.<br />

Repelar la yerba: sanit. p.a.z.<br />

Repentinamente parecer: tuhao. z.<br />

Repentino morir: ahat nga camatayon. z.<br />

Repetir una cosa: liuan. p.a.<br />

Repetir lo que oyó: olit. u.a.<br />

Repetir cómo rezan: sono. p.a.<br />

Repicar campanas: basal. u.a.z.<br />

Repleto o harto: nabosog. z.<br />

Reposada persona: mahinay. z.<br />

Reposo: pagcahinay. z.<br />

Reposado o tardo: mahin-al. p.a.<br />

Reposar alcanzando: hinga hinga. z.<br />

Reprehen<strong>de</strong>r: pugus. p.c.z.<br />

Reprehensible: salauayon. z.<br />

Reprehen<strong>de</strong>r: barlung. u.a.z.<br />

Reprehen<strong>de</strong>r: mulay. p.c.<br />

Reprehen<strong>de</strong>r riñendo: sing git. p.p.z.<br />

Represarse el agua: lib-og; biao.<br />

Represar: punung; sagpu. p.a.<br />

Representar: nagacomedia. z.<br />

Representar en espejo: anino. pp.z.<br />

Representar a la memoria: landong. z.<br />

Reprimir humo: bahoot. pp.<br />

Reprimir la cólera: pinmupuut. z.<br />

Reprobar la cosa: nagamaraut. z.<br />

Reprochar: sambalac. u.a.<br />

Repudiar mujer, amiga: bayapa. z.<br />

Repuesto: balon. pp.z.<br />

Repulgar: nagaquiquim.<br />

Repulgar por otro lado: balus. z.<br />

Repulja (?): pagsobol; paghalin.<br />

Reputar: pinacadato. et.<br />

Requebrar: napahailo. z.<br />

Requerir los butrones: but-ua.


Requerir los ballestones: tibao. z.<br />

Res: hayop usa cahayop.<br />

Resaca: gintatapiahan. z.<br />

Resaca: dagat nga naga sag-uli. z.<br />

Resabio: paghigalam. z.<br />

Resbaladiza cosa: madanlug.z.<br />

Resbalar: nahadanlug. z.<br />

Resbala<strong>de</strong>ro: dalin asan. z.<br />

Resbalarse aflojando: parlos. pa.z.<br />

Resbaladizo palo: mahang<strong>las</strong>. pa.z.<br />

Resbalarse echado: os-os. D.V.z.<br />

Resbalar hacia arriba: umondaiag.<br />

Resbalar el hacha: duyas. p.a.z.<br />

Rescate <strong>de</strong> cautivo: tubus. p.a.z.<br />

Rescoldo: abo nga mainit. z.<br />

Reservar para si: bilin. p.a.z.<br />

Reservar comida: tagana. pp.z.<br />

Residir <strong>de</strong> asiento: ling cor. z.<br />

Resina o goma: taguc. u.a.<br />

Resinar oficio, etc.: bimaya.<br />

Resistir: batoc. p.a.<br />

Resistero <strong>de</strong>l sol: sirlacan sa arlao. z.<br />

Resolver pleito: hiuat. p.p.<br />

Resollar como asmático: hagac.<br />

Resollar, <strong>de</strong>sflemar cólera: hungao. z.<br />

Resonar eco <strong>de</strong> voz: aningal.<br />

Respetar: taha; tahor. p.a.<br />

Respetar temiendo: sang gala. p.p.<br />

Respetar a su igual: naquipulug.<br />

Respiración o resuello: ginhaua. z.<br />

Respirar: ginhaua. z.<br />

Resplan<strong>de</strong>cer el sol: silao. p.c.z.<br />

Resplandor <strong>de</strong>l sol: silao. p.c.z.<br />

Respon<strong>de</strong>r generalmente: sabat. z.<br />

Respon<strong>de</strong>r excusándose: uauut.<br />

Respon<strong>de</strong>r con cólera: sing git. z.<br />

Respon<strong>de</strong>r a cartas: balus. p.a.z.<br />

Resquicio: pasilangan. z.<br />

Resquicio, si es hendidura: lutac. z.<br />

Resquicio <strong>de</strong> tab<strong>las</strong>: gindapatan. z.<br />

Restañarse sangre: timutunong.<br />

Restañar sangre <strong>de</strong> herida:<br />

Restituir: oli. p.a.z.<br />

Resto que se <strong>de</strong>be: culao. p.c.<br />

Restregar, sacar fuego: bag-ir. z.<br />

Resuello: ginhaua. p.p.z.<br />

Resurtir lo que da en duro: ompoc. z.<br />

Resurtir palo: biquil. u.a.z.<br />

Resucitar la persona: nabanhao. z.<br />

Resucitar a otro: nagabanhao. z.<br />

Retazos: tinabas. p.p.z.<br />

Retazos y pegallos: ayum ayum. z.<br />

Retajar el miembro: tuli. p.c.z.<br />

Retajar o circuncidar: islam. pa.<br />

Retardar la carga: sambul. p.a.z.<br />

Retener cámara: pugung. u.a.<br />

Retener orina, resuello: pugung. u.a.<br />

Retener prenda: goon. p.a.<br />

78<br />

Rectificarse en lo dicho: matoor. z.<br />

Retintín, todo metal: pagcanugcug. z.<br />

Retirada al fuerte: aayupan.<br />

Retirarse al fuerte: ayup. u.a.<br />

Retirarse el que se asomó: optoc. pp.<br />

Retirar el brazo: sindar; unluc. pp.<br />

Retirar el pescuezo: coco. d.v.<br />

Retirarse reculando: isol. p.a.z.<br />

Retozar o jugar: halog. d.z.<br />

Retozón o juguetón: maquighalogon. z.<br />

Retoñecer generalmente: saling sing. z.<br />

Retoño: saling sing. pp.z.<br />

Retoño tal: O. orlot. u.a.z.<br />

Retoño <strong>de</strong> plátano: saha. u.c.z.<br />

Retorcer como barreta: liso. pa..z.<br />

Retorcer: baliauot. p.p.z.<br />

Retorno o retribución: balus. pa.z.<br />

Retornar o retribuir: balus. p.a.z.<br />

Retortijarse cosa seca: quibicob.<br />

Retortijarse cabello: quilitot. p.p.<br />

Retos echar: sucud; gasur. p.a.<br />

Retratar lo que dijo: baui. p.a.z.<br />

Retrato: larauan. p.p.z.<br />

Retroce<strong>de</strong>r: isol; sibug. u.a.z.<br />

Retroce<strong>de</strong>r peces <strong>de</strong> la red: ompol. z.<br />

Retumbar la voz: agung-ung.<br />

Retumbar en bóveda: canug cug. z.<br />

Revejido árbol: tigbao. pc.z.<br />

Reven<strong>de</strong>r: baliuas. p.p.<br />

Revenirse sal, azúcar: hogno. pa.<br />

Reverencia, respeto: pagtahor. z.<br />

Reverenciar al superior: hadap.<br />

Reverenciar y reverencia: hangar. z.<br />

Reverenciable: talahoron. z.<br />

Reverencia como mujer: yucbu. z.<br />

Rever pleito: basa. p.a.z.<br />

Rever<strong>de</strong>cer la llaga: lumat. u.a.z.<br />

Reverberar el sol: silac. p.a.z.<br />

Revés <strong>de</strong> cosa: cabalisuaan.<br />

Revés, cosa puesta al revés: suli. z.<br />

Revés <strong>de</strong> cuchillada: lipdas.<br />

Revesada cosa: vi<strong>de</strong> buluc. p.a.<br />

Revista <strong>de</strong> pleito: pagbasilauan.<br />

Revivir el fuego: mar mar. u.a.<br />

Revolver cayang el viento: tipioc. z.<br />

Rezado <strong>las</strong> oraciones: pangadie. z.<br />

Rezar: nangadie; nagapangadie. z.<br />

Reciente cosa: bag-o. p.a.z.<br />

Recio dar con fuerza: cusug. u.a.z.<br />

Recio dar y aprisa: samut. u.a.z.<br />

Recio viento: marlus nga hangin. z.<br />

Ribete: quiquim; silin. u.a.h.<br />

Ribetear el vestido: quiquim. pa.<br />

Ribete o perfil: bilit. u.a.<br />

Ribete <strong>de</strong>l vestido: totob. p.a.<br />

Ribete <strong>de</strong> petate: sapay. p.c.z.<br />

Rico <strong>de</strong> alhajas: bahandian. z.<br />

Rico <strong>de</strong> bienes gananciales: sapolan.


Rico <strong>de</strong> platas: pilacun.<br />

Rico: timaua; mantili. u.a.<br />

Riesgo: hamung cauang.<br />

Riguroso urgente: vi<strong>de</strong> dusul. pa.<br />

Riguroso: mapilit; malugus. z.<br />

Riguroso: masnag sang. z.<br />

Ringlón: obay; saobay. pc.<br />

Ringlón: sooc; duuc. p.a.<br />

Riña: pagauay. pp.z.<br />

Río: suba. u.a.z.<br />

Río abajo: vi<strong>de</strong> ilauur. pp.z.<br />

Río arriba: vi<strong>de</strong> ilaya. pp.z.<br />

Risa: pagpataua. pp.<br />

Risueño: mapatauanun.<br />

Risueño, sonriendo: mayohomyohom. z.<br />

Risco <strong>de</strong> peña: pamang pangun. z.<br />

Rito <strong>de</strong> bailana: cahig. pp.<br />

Robar en guerra: gubat. p.a.z.<br />

Robar por mar piratas: nangayao.<br />

Roza: caingin. pp.z.<br />

Rozar cañaveral: tigbao. p.c.z.<br />

Rozar los bajos: ca<strong>las</strong>cas. p.p.<br />

Rozar camino: hacbas. p.a.<br />

Rozar yerbas: ha<strong>las</strong>. u.a.<br />

Rozar, abrir camino: gahit. u.a.z.<br />

Rozar el cilicio: cagis. u.a.z.<br />

Rozagante: masicar nga tauo. z.<br />

Rozagante, dispuesto: bayhonan. z.<br />

Rociar: tigsic.<br />

Rociar aspergendo: sablig. p.a.z.<br />

Rociar con la boca: bogoc. p.a.z.<br />

Rocío: yamog. p.a.z.<br />

Rociar la fraga: paspas. u.a.z.<br />

Roda <strong>de</strong> navío: pamalong. p.p.<br />

Rodaja en el genital: lungbuc.<br />

Rodajuela <strong>de</strong> camagui: goat. u.a.<br />

Rodadillo para basura: cahig. p.p.z.<br />

Rodar generalmente: sigir. p.a.z.<br />

Ro<strong>de</strong>ar el camino: sinmilicao. z.<br />

Ro<strong>de</strong>ar, dar vuelta: sibot. u.a.z.<br />

Ro<strong>de</strong>ar: vi<strong>de</strong> in lico. p.a.z.<br />

Ro<strong>de</strong>ar barrena o palo: liso. p.a.z.<br />

Ro<strong>de</strong>la: ca<strong>las</strong>ag. p.p.; taming.<br />

Ro<strong>de</strong>te <strong>de</strong> abobot: dagang. p.a.z.<br />

Rodilla: tohor. p.a.z.<br />

Rodillera para cabeza o hombro: hapin. d.z.<br />

Rodrigón: osoc. p.a.z.<br />

Roer hueso: quit quit; quib quib. z.<br />

Roer hueso como el perro: ubub. z.<br />

Roer el ratón: cotcot. p.a.z.<br />

Rogador: magalampo. z.<br />

Roldana o carrillo: garingan. p.p.<br />

Rolliza como columna: lison. Pp; libon. z.<br />

Rollo <strong>de</strong> obra, ma<strong>de</strong>ro: gailan. p.a.z.<br />

Roma nariz: cupa. u.a.<br />

Roma punta <strong>de</strong> palo: omol. p.a.z.<br />

Romadizo: sip-on. u.a.z.<br />

Romadizo dar: nacasip-on. z.<br />

79<br />

Romana: sinantanan. z.<br />

Romanear: conchinanta; sinantan. z.<br />

Romero <strong>de</strong> Burney: tolay. p.c.<br />

Romper <strong>las</strong> tripas: gau-a. p.c.<br />

Romper la tierra el río: buluang.<br />

Romper el pescado el coral: bolho.<br />

Romper por los enemigos: bulhang.<br />

Romper sin comedimiento: tala. p.a.<br />

Romper por el tigbao: gapac. d.<br />

Romper o andar sin camino: patac.<br />

Roncar el que duerme: Lag ngac. pa.<br />

Roncear: liborlibor. pp.z.<br />

Roncha <strong>de</strong> mosquito o pulga: sabhag. p.a.z.<br />

Ronco: paos. u.a.; pagao. p.p.z.<br />

Rondar el enamorado: linmalabay. z.<br />

Ropa generalmente: panaptun. z.<br />

Ropa, como manta: habul. p.a.z.<br />

Rosa colorada: tapolanga. p.p.<br />

Rosas <strong>de</strong> seda: pamalongpong. u.c.<br />

Rosa que se echa en paño: potac. p.a.z.<br />

Rosca: balalao; bolon. p.a.<br />

Rostrituerto estar: linmutuyo. z.<br />

Rostrituerto o ceñudo: colisong. pp.<br />

Rota cosa: gisi. p.p.z.<br />

Rejo <strong>de</strong> color amarillo: madalag. z.<br />

Ronca persona: bulagao. p.c.z.<br />

Ruda persona: halangahag. p.p.<br />

Rueca <strong>de</strong>l roca<strong>de</strong>ro: ouay-an. u.a.<br />

Rueca <strong>de</strong> cosa redonda: luyung. pp.<br />

Rueda <strong>de</strong> carreta: garingan. p.p.z.<br />

Rueda <strong>de</strong> pescado: arlip; liquiar. p.c.<br />

Rueda <strong>de</strong> pescado: gulut. p.a.z.<br />

Ruedo: libot. u.a.z.<br />

Ruego: pagampo; pagpangamuyo. z.<br />

Ruga <strong>de</strong> pellejos: curus. u.a.<br />

Ruga en ropa: curut et corot.<br />

Ruga en cuero o ropa: culu. d.z.<br />

Rugir <strong>las</strong> tripas: dagohong. p.a.<br />

Rugir el viento: dagooc. p.p.z.<br />

Rugir truenos sordos: dagooc. pa.z.<br />

Ruido o sonido generalmente: tonog. ua.z.<br />

Ruido <strong>de</strong> gente que habla: casaba. z.<br />

Ruido hacer: alingug ngug. z.<br />

Ruido o murmullo <strong>de</strong> gente: gulu. p.a.<br />

Ruido algo lejos: gasur. p.a.<br />

Ruido <strong>de</strong> pisar nipas: ca<strong>las</strong> ca<strong>las</strong>.<br />

Ruido <strong>de</strong> cosa confusa: golob-golob.<br />

Ruido <strong>de</strong> río o mar: sagana. p.p.<br />

Ruido <strong>de</strong> agua que cae en río: dagauac. z.<br />

Ruido <strong>de</strong>l agua cuando andan en ella: sao sao.<br />

pp.z.<br />

Ruido <strong>de</strong>l agua con palmadas: ticbong. p.a.<br />

Ruido que hacen en el lusong: tagung tung. z.<br />

Ruido <strong>de</strong> fuego: pacapaca. ua.z.<br />

Ruido con golpe en tabla: talobatob.<br />

Ruido <strong>de</strong>l que corre: dabucdabuc. z.<br />

Ruido <strong>de</strong>l aguacero: hagunus. pp.z.<br />

Ruido <strong>de</strong> ropa que se rompe: sagilit. z.


Ruido <strong>de</strong> árbol que cae: holagpas. z.<br />

Ruido <strong>de</strong> golpe <strong>de</strong> hacha: holagting.<br />

Ruido <strong>de</strong> cosa que cayó: holag bong.<br />

Ruido <strong>de</strong> puerta: hulangcub. p.p.<br />

Ruido hacer el salug: lagan lagan.<br />

Ruido <strong>de</strong> matraca: pulagsac. pp.<br />

Ruin o malo: maraut. z.<br />

Rumiar: sam sam et cusam. p.a.<br />

Rumor o ruido <strong>de</strong> voces: casaba. z.<br />

Rumor que se dice: balita. u.a.<br />

Rubia cosa como pelo (-v-): bulagao. z.<br />

Rubio hacer el cabello (-v-): bulagao. z.<br />

S ANTE ALIAS<br />

Sábalo pez: morbor. p.a.z.<br />

Sabana o zacatal: datagun. u.a.z.<br />

Sabandija: saparsapar. u.a.<br />

Sabandijas otro modo: colon buaya.<br />

Sabandijas en <strong>las</strong> bangas: uuyu uuyo. z.<br />

Sabandijas <strong>de</strong>l catungan: manla. pp.z.<br />

Saber lo que se oyó: nahibalo.<br />

Sabiduría <strong>de</strong> saber así: paghibalo. z.<br />

Saber como ciencia: pagcaalam. pp.z.<br />

Sabio, que sabe ciencia: maalam. z.<br />

Saber el manjar: mananam. z.<br />

Saber mal la comida: masagopala. z.<br />

Saber así malo: sagopla. p.p.<br />

Sabor áspero. aplur. p.a.z.<br />

Sabrosa cosa: mananam. p.a.<br />

Sabroso, bien guisado: ma<strong>las</strong>a. p.a.; malalim. z.<br />

Saca, costal: talega et puyo. z.<br />

Sacar algo generalmente: coha. pa.z.<br />

Sacar <strong>de</strong> tinaja: hocar. p.a.z.<br />

Sacar con medio coco: saloc. u.a.<br />

Sacar o fuera: goa. p.a.z.<br />

Sacar <strong>de</strong> la tierra cavando: cali. pa.<br />

Sacar escarbando: coycoy. p.c.<br />

Sacar la comida <strong>de</strong> la olla: sucar. z.<br />

Sacarla con cuchara: sandoc. u.a.z.<br />

Sacar ojo: lusuc; lutuc. pp.<br />

Sacar hacha, azuela: tangso. p.a.z.<br />

Sacar la bailana hueso: botbot.<br />

Sacar <strong>las</strong> tripas al animal: haha. z.<br />

Sacar carne <strong>de</strong> conchas: hilang. z.<br />

Sacar carne <strong>de</strong> coco: lugit. p.a.z.<br />

Sacar o meter sacabuche. honos. z.<br />

Sacar daga, espada: hoblot. p.a.<br />

Sacar diente o muela: hingo. d.z.<br />

Sacar corte a la herramienta: lantip. z.<br />

Sacar algo <strong>de</strong>l seno: coot. p.a.z.<br />

Sacar el hechicero el hígado: cabcab. p.a.z.<br />

Sacar lo que echó a remojar: but-ua.z.<br />

Sacar gente para faena: baliga. pa.z.<br />

Sacar navío a lo hondo: napalauor. z.<br />

Sacar <strong>de</strong>l agua el navío: saog. p.a.z.<br />

Sacar agua <strong>de</strong>l pozo: nanimba. z.<br />

Sacar tierra <strong>de</strong> hoyo: salang sang.<br />

80<br />

Sacar la cera <strong>de</strong>l oído: cohit. p.a.z.<br />

Sacar la prenda: gauar. p.a.<br />

Sacar hebra <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ja: honos. p.a.z.<br />

Sacar liendre: hogot. p.a.z.<br />

Sacar la lengua o genital: ualual. z.<br />

Sacar la lengua: daual. p.a.z.<br />

Sacar el pangasi con bombilla: tarloy.<br />

Sacar fuego con pe<strong>de</strong>rnal: tiltil.<br />

Sacar fuego con bejuco: bag-ir. z.<br />

Sacar los pollos: piso. u.a.z.<br />

Sacar <strong>de</strong> dibujo: hoar. p.a.z.<br />

Sacar pie <strong>de</strong> cepo: hoslo. p.a.z.<br />

Sacar espina: uatuat. D.V.z.<br />

Sacar la verdad: Napatug-an. z.<br />

Sacar por alquitara: alac. p.a.<br />

Sacar convenencia: cabo. u.a.<br />

Sacerdote, padre: nga nagamisa. z.<br />

Sacerdote o sacerdotisa: babailan.<br />

Sacrificar o ofrecer: halar. p.a.z.<br />

Sacrificar: vi<strong>de</strong> anito. p.p.<br />

Sacudir algodón: papac. D.V.<br />

Sacudir con palo: dagpas. p.a.z.<br />

Sacudir con la mano: papha. z.<br />

Sacudir <strong>de</strong> la mano: uilic. p.a.z.<br />

Sacudir: uulug uulug. pp.z.<br />

Sacudir ropa: yabonyabon. p.a.<br />

Sacudir lo que se arranca: tapdus.<br />

Sacudirse el perro: pilic pilic. pp.z.<br />

Saeta: odiong; pana. p.a.z.<br />

Saeta <strong>de</strong> cerbatana: gapasan. p.p.z.<br />

Sahumador: parinaan. p.p.z.<br />

Sahumar: parina; namalina. z.<br />

Sahumerio: parina. u.a.z.<br />

Sahumar contrayerbas. toob. z.<br />

Sajador: carlit. u.a.z.<br />

Sajar o sangrar: carlit. u.a.z.<br />

Saya <strong>de</strong> mujer con listas: tapis. pa.z.<br />

Sayo <strong>de</strong> hombre: lambong. u.a.z.<br />

Sayo <strong>de</strong> mujer sin faldas: popho. z.<br />

Sayuelo <strong>de</strong> mujer: soob soob. p.p.<br />

Sayuelo <strong>de</strong> mujer: bayo. p.a.<br />

Sal: asin. u.a.z.<br />

Sal hacer: nagaasin. p.p.z.<br />

Sal volverse: naasin. z.<br />

Sal en pan: binaloso. p.p.<br />

Sal hecha en piedra: ingli. p.a.<br />

Sal no cocida. bolay. p.c.z.<br />

Sal echar a la olla: unao. p.c.z.<br />

Salar generalmente: asin. u.a.z.<br />

Salar la morisqueta: ducduc. pa.z.<br />

Salada cosa: maasin. u.a.z.<br />

Salada cosa, cecina: inasinan. u.a.z.<br />

Salay o salaqui (?): siba. u.a.<br />

Sala: hauanan. p.p.z.<br />

Salida afuera: daual. p.a.z.<br />

Salida andar gata: nangigal.<br />

Salida así gata: mapangigalun.<br />

Salina: asinan. p.a.z.


Salinero: mangangasin. p.p.z.<br />

Salir <strong>de</strong> río a la mar: ginmigiboang. z.<br />

Sali<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> río a la mar: giboangan. z.<br />

Sali<strong>de</strong>ro, puerta o postigo: goloan. z.<br />

Salir por puerta: goa. p.a.z.<br />

Salir: goa. p.a.z.<br />

Salir como <strong>de</strong> pueblo: limoloas. z.<br />

Salirse agua en la olla: auas. p.a.z.<br />

Salirse pez <strong>de</strong> la red: lahas. p.a.<br />

Salirse entre <strong>las</strong> varas: lihang. pa.z.<br />

Salir por <strong>de</strong>bajo: soab. u.a.<br />

Salir a lo raso puerco: ogpot. p.a.z.<br />

Salir y volverse a entrar: oploc. pp.z.<br />

Salirse o huirse: nacabuhi. z.<br />

Salir a tierra el pez: dayhag. pc.<br />

Salir corriendo <strong>de</strong> espesura: posiot.<br />

Salir por don<strong>de</strong> otro entró: soblang. z.<br />

Salir <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> agua: olpot. u.a.z.<br />

Salir <strong>de</strong>l telar: hinmohoslo. z.<br />

Salille <strong>de</strong> repente el camino: bucad. z.<br />

Salir el niño <strong>de</strong>l vientre: himuluag.<br />

Salir <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l agua: tinmotonga. z.<br />

Salirse el hacha <strong>de</strong>l palo: tangso. z.<br />

Salirse la lengua: ualual. D.V.z.<br />

Salirse agua <strong>de</strong> vasija: tolo. u.a.<br />

Salir o manar agua: tobor. u.a.z.<br />

Salir sangre: dugo. u.a.z.<br />

Salir sangre en chorro: tinmotobor. z.<br />

Salir virue<strong>las</strong> o sarampión: tuluc. z.<br />

Salir <strong>de</strong> través: bagat. p.a.<br />

Salirse arroz <strong>de</strong> cesto: bisibus. ua.<br />

Salir dinero <strong>de</strong> bolsa: uasac. u.a.z.<br />

Salirse <strong>las</strong> tripas: nabosbos. z.<br />

Salir a ver: nangubuy.<br />

Salir o <strong>de</strong>scubrirse el sol: bularlar.<br />

Salir sol, luna, etc.: subang. u.c.z.<br />

Salir, partirse: ginmican. z.<br />

Saliva: loa; pila. u.a.z.<br />

Salobre: vi<strong>de</strong> tayam. u.a.z.<br />

Salpicar la ola: dapia. p.c.<br />

Salpicar gotas: pisic. p.a.z.<br />

Salpicada ropa: tagiptip. p.p.z.<br />

Salpicaduras: tagiptip. p.p.z.<br />

Salpullido: gasdi. u.a.<br />

Salsa: Sabao. p.c.z.<br />

Saltar por <strong>de</strong>trás: tacba. p.a.<br />

Saltar macho a hembra: quilag. pa.<br />

Saltar el que lee: lactao. p.c.z.<br />

Saltar empinándose: ogdo. u.a.z.<br />

Saltar: locso. p.p.z.<br />

Saltar <strong>de</strong> alto: ambac. p.a.z.<br />

Saltar arriba: luctayao. p.c.<br />

Saltar atrás: ipsot. p.a.<br />

Saltar niño: uyar uyar. p.a.z.<br />

Saltar pez: alac pisic. p.a.z.<br />

Saltar peces gran<strong>de</strong>s: lumpat. pp.z.<br />

Saltar huyendo lisas: gusa. u.a.z.<br />

Saltar o<strong>las</strong> al navío: amuc. p.a.<br />

81<br />

Saltar o pasar: latay. p.c.z.<br />

Saltar arriba agua: sipoc. p.a.<br />

Saltar en un pie: quing quing. p.a.z.<br />

Saltar por encima: iquir. u.a.z.<br />

Saltar <strong>de</strong> través: ictin. p.a.z.<br />

Saltar con bordón: talocor. p.a.<br />

Saltar si da en duro: <strong>las</strong>ic. p.a.z.<br />

Saltar lo que se muele: apoac. pa.<br />

Saltar arroz: lisay. p.c.z.<br />

Saltar ojo, pepita: lisic. p.c.z.<br />

Saltar chispas: pisic. p.a.z.<br />

Saltar aceite: asic. p.a.<br />

Saltar al agua: losong. p.a.<br />

Saltar, caer agua: busay. p.c.<br />

Saltar como pelota: ompoc. u.a.<br />

Saltar chisguete: poslit. p.p.<br />

Saltar estopa: oplot. p.p.<br />

Saltear: lingo. p.a.<br />

Saltear matando: magahat. u.a.z.<br />

Saltear: bacay; bucar. p.a.<br />

Saltillo dar: ondayag. u.a.z.<br />

Salud: caayo. pp.z.<br />

Saludable: vi<strong>de</strong> ayo. p.a.z.<br />

Saludarse: abi abi. u.a.z.<br />

Salva en comida: tilao. p.c.z.<br />

Salvador: vi<strong>de</strong> baui. p.a.z.<br />

Salvados, la cáscara: tahup. p.a.z.<br />

Salvados: tictic. p.a.z.<br />

Salvados <strong>de</strong>l natuc: olabut. u.a.<br />

Salvar, librar: baui. p.a.z.<br />

Salvar andando: lacar. u.a.z.<br />

Salvar por encima: lapao. p.c.z.<br />

Salvilla: sang ga. p.a.z.<br />

Salvo <strong>de</strong> mal: binaui. p.p.<br />

Salvia: alibhon. p.p.<br />

Sana cosa: maayo. p.a.z.<br />

Sanar transitive: ayo. p.a.z.<br />

Sanar enfermo: nagmaayo. p.a.z.<br />

Sanar llaga: bahao. p.c.z.<br />

Sanidad <strong>de</strong>l sano: pagmaayo. z.<br />

Sanidad: caayo; pagcaayo. p.a.z.<br />

Sancochar: lapao. p.c.z.<br />

Sándalo: taratara. p.a.<br />

Sandía: balir. u.a.<br />

Sangrar: carlit. u.a.z.<br />

Sangrarse amigos: sang dugo. u.a.z.<br />

Sangre, sanguino: dugo. u.a.z.<br />

Sangre cuajada: apul. p.a.z.<br />

Sangre <strong>de</strong> grado: apitong. p.p.<br />

Sangre <strong>de</strong>negrida: alung. p.a.<br />

Sanguaza: sago. p.a.z.<br />

Sanguijuela: limatoc. p.a.z.<br />

Santa cosa: santos: z.<br />

Santidad: pagcasantos. z.<br />

Santor: hansol. p.a.<br />

Sañudo: vi<strong>de</strong> aquig; pungut. z.<br />

Saquear: gubat; taban. p.a.z.<br />

Sarampión: tipdas. p.a.z.


Sardinas: tamban. u.a.z.<br />

Sardinil<strong>las</strong>: hauul hauul. pp.z.<br />

Sarmiento: balagun. pp.z.<br />

Sarna dar: catul. u.a.z.<br />

Sarro: ugam. u.a.z.<br />

Sarta y sartal: tohog. p.c.z.<br />

Sartén: caraha. p.p.z.<br />

Sartén: caroagan. pp.<br />

Sarteneja, hoyo: lagondo. p.p.<br />

Sastre: mananahi. z.<br />

Sastre que corta: mananabas. z.<br />

Sátiros, <strong>de</strong>monios: ogima. pp.<br />

Satisfacción: balus. p.a.z.<br />

Sazonada fruta: gulang. p.a.z.<br />

Sazonada comida: loto; ma<strong>las</strong>a.<br />

Sazonarse pangasi: lihing. u.a.z.<br />

Sazonarse: tuba; bahal. u.a.z.<br />

Ciencia (s-): alam. p.a.<br />

Seca <strong>de</strong> sobaco: lagaylay. p.c.<br />

Seca <strong>de</strong> ingre: bologan. p.p.<br />

Seco tiempo: pangarlao. p.c.<br />

Seca hacer: arlao. p.c.z.<br />

Seca, tiesa al sol: quigas. p.a.<br />

Seca cosa: laya. u.a.z.<br />

Secarse y secar ropa: mala. u.a.<br />

Secarse agua: hubas. u.a.z.<br />

Secarse grano: langcay. p.p.z.<br />

Secar al sol: bolar. p.a.z.<br />

Secar al sol arroz: lay-ang. p.a.<br />

Secar arroz en caraha: sang lag. z.<br />

Secarse, secar carne: daing. p.a.<br />

Secreta: pamosonan. z.<br />

Secreta cosa: tagolilong. p.p.z.<br />

Secretamente: licao; tago. pa.z.<br />

Secreto: hulinghuling. p.p.z.<br />

Secreto hablar: hongor. p.a.z.<br />

Secreto encargar: hongor. p.a.z.<br />

Secreto lugar: catagoan. p.p.z.<br />

Sed, sed dar: uhao. p.c.z.<br />

Seda floja: suclay. p.a.<br />

Segar, coger arroz: ani; cotlo. pa.<br />

Segar con hocina: galab. u.a.z.<br />

Seguir: sonor. u.a.z.<br />

Seguir rastro: asoy; tortor. ua.<br />

Seguir para alcanzar: apas. pa.z.<br />

Seguir al que huyó: quigor. p.a.<br />

Seguir otro parecer: ayon oyon. z.<br />

Seguir navío: bangga; bangal+.<br />

Seguir camino, río: oslog. p.p.<br />

Seguir, ir en renglera: bunog. pa.<br />

Seguirse tras <strong>de</strong> otro: dason. p.a.<br />

Seguir poco a poco: aginor. u.a.z.<br />

Según eso: con amoyana.<br />

Según que: siling. l. subung nga.<br />

Según dice fulano: consicoan. z.<br />

Segundo: icaduha. z.<br />

Segunda vez: nacaduha. z.<br />

Según: vi<strong>de</strong> hacha.<br />

82<br />

Seguro estar: nahamtang. z.<br />

Seis, seis hacer: unum; anum. p.a.<br />

Sellar y sello: batuc. p.a.z.<br />

Semana: semana. l. domingo. z.<br />

Semanear: nagasemana. z.<br />

Semblante: caparduc; caguya.<br />

Sembrar: pugas; pangas. p.a.<br />

Sembrar esparciendo: saboag. pc.z.<br />

Semejante: subung; siling. u.a.<br />

Semejante a otro: tondog; sono. p.a.<br />

Semejante, que se parece: daso. p.a.<br />

Semen: vi<strong>de</strong> tulus. p.a.z.<br />

Sementera, hacella: oma. u.a.z.<br />

Sementera, roza: cayngin. pp.<br />

Sementera en zacatal: tubung. u.a.<br />

Sementera antigua: vi<strong>de</strong> daan. p.a.z.<br />

Sementera <strong>de</strong> roza: lati.<br />

Semilla: binhi. p.a.z.<br />

Semilla, pepitas: liso. p.a.z.<br />

Seminar: tulus; buguac; tobor.<br />

Señal, señalar: timaan; tanda.<br />

Señal para matrimonio: baba.<br />

Señal en oreja: gilang. u.a.<br />

Señalar para su sementera: barabar.<br />

Señal <strong>de</strong> viento, peces: quinis. u.a.<br />

Señalar el oficial: cutur. u.a.<br />

Señalar árbol por guía: tubar.<br />

Señalar por su tanda: alap. p.a.<br />

Señalar en la frente: bungar. u.a.z.<br />

Señalada cosa: batuc. p.a.z.<br />

Señal rastro: agi; inagian. z.<br />

Señalar tiempo: timaan; togon. z.<br />

Señal <strong>de</strong> la corriente: sibir. p.a.<br />

Señal <strong>de</strong> la avenida: lagut. p.a.z.<br />

Señal <strong>de</strong> herida: olat. p.a.z.<br />

Señal en harigue primero: sanag.<br />

Señalar con <strong>de</strong>do: torlo; toro. u.a.<br />

Señalar bailana puerco: torloc.<br />

Señas hacer con cejas: cundat. p.a.z.<br />

Señas <strong>de</strong>l ojo: piloc. p.c.z.<br />

Señas con la cabeza: yanghag. p.a.z.<br />

Señas tosiendo: igham. p.a.z.<br />

Señas dando a enten<strong>de</strong>r: sabut. u.a.z.<br />

Senda <strong>de</strong> puercos: onogan. u.c.z.<br />

Señor <strong>de</strong> esclavos: agalun. pp.z.<br />

Señor, señorío: ginoo. p.p.z.<br />

Señor, señorío: dato. p.a.z.<br />

Sentándose harigue: ingcoy. p.c.<br />

Sentarse: lingcor. p.c.z.<br />

Sentar a otro: napalingcor. z.<br />

Sentar en regazo: sabac. p.p.z.<br />

Sentados enfrente: dungao. p.a.z.<br />

Sentarse en cuclil<strong>las</strong>: catin. u.a.<br />

Sentar en la escalera: sampong. p.a.z.<br />

Sentarse enjambre: tangun. u.a.<br />

Sentarse en agua: sop-og. pp.d.z.<br />

Sentencia: paghocom; pagbuut. z.<br />

Sentenciar: hocom; buut. u.a.z.


Sentido: sayor; holog. p.a.<br />

Sentidos: vi<strong>de</strong> in bati.<br />

Sentir: bati. u.a.z.<br />

Sentimiento tener: silag. p.a.z.<br />

Sentimiento que no apren<strong>de</strong>n: yampa.<br />

Sentir dolor: saging sing. p.p.<br />

Sencillo, sin aforro: uai sanib.<br />

Sencillo, sin engaño: uailimbong. z.<br />

Sepultar, sepultura: lubung. z.<br />

Sequedad <strong>de</strong> tiempo: pangar lao. z.<br />

Sequedad <strong>de</strong> cosa: pagcalaya. z.<br />

Sequedad <strong>de</strong> ropa: pagcamala. z.<br />

Sequedad <strong>de</strong> grano: pagcalancay. z.<br />

Ser mía o tuya: maacun; maimo.<br />

Sereno tiempo: linao. p.c.z.<br />

Serenarse mar: linao. p.c.z.<br />

Sereno: ton-og. D.V.z.<br />

Serenar algo: ton-og. D.V.z.<br />

Seria palabra: tapat nga polong. z.<br />

Sermón: uali; laygay. p.c.<br />

Serojas, ramil<strong>las</strong> secas: galao. pc.<br />

Servir el libre: alagar.<br />

Servir: dolot. p.a.<br />

Servir yerno a suegro: agar. p.p.<br />

Servir asentando con amo: lingcor. z.<br />

Servir por jornal: poo. pp.<br />

Servir a dos amos: luyo. p.a.<br />

Sesenta: unom capolo; canuman.<br />

Sesenta in ordine: icanum capolo.<br />

Sesos o tuétanos: otoc. p.a.z.<br />

Sestear en sombra: silong. p.a.z.<br />

Setenta: pito capolo; capitoan. z.<br />

Setenta in ordine: icapito capolo.<br />

Sebo o gordura (sevo): tambuc. u.a.z.<br />

Sebo, unto (sevo): ginabut; sapar. p.a.<br />

Si, concediendo: oo; hoon. p.a.<br />

Si, condicional: con.<br />

Siempre: gihapon. p.a.z.<br />

Sien o sienes: dungan dungan. p.p.z.<br />

Sierra, cerro: buquir. p.a.z.<br />

Sierra y aserrar: lagari. pp.; gabas. z.<br />

Sieso: vi<strong>de</strong> ilo. p.a.; iltohan.<br />

Siete: pito. u.a.z.<br />

Siete in ordine: icapito. z.<br />

Cielo, lugar <strong>de</strong> vivos (sielo): buhi. p.a.z.<br />

Cielo lugar <strong>de</strong> muertos (sielo): camatayan. z.<br />

Silbo, silbar: taghuy; tihol. u.a.z.<br />

Silencio: hipos; puyo. p.a.<br />

Silencio en todo: nacapuyo.<br />

Silla: silla. l. siya. z.<br />

Sima: vi<strong>de</strong> bang-ao. p.c.<br />

Símil: vi<strong>de</strong> sanglet. pp.z.<br />

Simple, sin juicio: uapaibuut. z.<br />

Sin igual: uaiangay. l. tupung. z.<br />

Sin fin: uai catapusan. z.<br />

Silicio: cagis. z.<br />

Sin duda: uaicaduhaduhaan. z.<br />

Significar: ano. p.a.; onsa.<br />

83<br />

Significación: sayor. p.a.z.<br />

Siniestra mano, etc.: uala. u.a.<br />

Singular: tagsa. u.a.z.<br />

Sino que: vi<strong>de</strong> condi. D.V.z.<br />

Sin tiempo: ahar. u.a.z.<br />

Sirena: catao. p.c.z.<br />

Sirga: calat nga igaganoy. z.<br />

Sirgar navío: ganoy. p.c.z.<br />

Sisar hurtando: ompit. u.a.<br />

Sisar: vi<strong>de</strong> in coha. p.a.<br />

Sitio: tungur. u.a.z.<br />

So o <strong>de</strong>bajo: sailalum. z.<br />

Sobaco: iloc. p.a.z.<br />

Sobaquina, pelos: bolbol. p.a.z.<br />

Sobaquina, hedor: anghit. p.a.z.<br />

Sobajar: cumus; gumus. p.a.<br />

Sobar: hilot. p.a.z.<br />

Sobar mano, cuerpo: tostos. p.a.z.<br />

Sobar, en<strong>de</strong>rezar pie: tuy-ur. pp.z.<br />

Sobar el ombligo: lucar. p.a.<br />

Sobar en el puño: umul. u.a.z.<br />

Sobar cor<strong>de</strong>l, etc.: lag-ir. u.a.z.<br />

Sobar galagala, etc.: lusac. u.a.<br />

Soberbia, soberbio: labi. u.a.z.<br />

Sobornar, soborno: hiphip; sanag.<br />

Sobornar porque calle: hilum. z.<br />

Sobra <strong>de</strong> lo que se gasta: salin. u.a.z.<br />

Sobra manoseada: yamuc.<br />

Sobra, <strong>de</strong>masía: capin; labi labao. z.<br />

Sobra, más <strong>de</strong> los justo: labi. u.a.z.<br />

Sobra en número: sauar. u.a.<br />

Sobra que se vuelve: socli; saguli.<br />

Sobrado <strong>de</strong> casa: salug. p.a.z.<br />

Sobre aviso estar: andam; tagam.<br />

Sobre aviso andar: tigaun. pp.<br />

Sobraguada cosa: lutao. u.c.z.<br />

Sobre aguada andar: utao. p.c.z.<br />

Sobreaguar la presa: utao. p.c.z.<br />

Sobreaguado navío: capan. p.a.<br />

Sobredorar dientes: bansil. p.a.<br />

Sobrecarga encima: tongtong. z.<br />

Sobrecarga navío: tugub. u.a.z.<br />

Sobrecargado: nagubnub. u.a.z.<br />

Sobrepujar agua: lapao. pc.z.<br />

Sobrepujar avenida: sapao. pc.z.<br />

Sobrepujar: vi<strong>de</strong> talo. p.a.<br />

Sobrepujar: vi<strong>de</strong> labi. u.a.z.<br />

Sobresalto dar: cugmat. p.a.z.<br />

Sobresalto recibir: ngilar. pp.z.<br />

Sobrevenir pensamiento: tambong. z.<br />

Sobrevenir mal: saput. p.a.z.<br />

Sobrevenir tras otro: abot. u.a.z.<br />

Sobrina o sobrino: pagomancon.z.<br />

Socarrar: sarab. u.a.<br />

Socavar: vi<strong>de</strong> soquib. p.a.<br />

Socorrer al <strong>de</strong> cautiverio: sapot. z.<br />

So el brazo tener, llevar: sipit. pa.z.<br />

Sofaldar: coot; soab. u.a.


Soga trenzada hacer: salapir. z.<br />

Sol hacer adorarse: arlao. z.<br />

Solamente: lamang. p.a.z.<br />

Solana: maarlao; arlauan. pp.z.<br />

Solano viento: timog. p.a.z.<br />

Solapada herida: goab; hungao. z.<br />

Solar casa: salug. p.a.z.<br />

Solar <strong>de</strong> casa: balay. pp.z.<br />

Soldar, soldarse: ho<strong>las</strong>. p.a.<br />

Soldar la panica: haom. p.a.<br />

Soldar oreja: sisip. p.a.z.<br />

Soldar hueso: uli. p.a.z.<br />

Soldar hueso quebrado: onor. u.a.z.<br />

Soledad: haua et mingao. pc.z.<br />

Soledad sentir: mingao. pc.z.<br />

Solemnizar fiesta: festa. z.<br />

Soleras, llaves: batangan. u.a.z.<br />

Soleras: parolos. p.a.z.<br />

Solicitar pidiendo: hingayo.<br />

Solicitar: hing-io. pc.z.<br />

Solícito, congojado: alap.<br />

Soliviar: tolor; bacuit. p.c.z.<br />

Sollozar: bachu. p.a.; agulu. z.<br />

Solitario: bugho. p.a.<br />

Soliviar: bayao; angcat; inhit.<br />

Solo estar, ir, hacer: usa. u.a.z.<br />

Solo: vi<strong>de</strong> lamang. p.a.z.<br />

Solo en persona: onay. pc.z.<br />

Solo, apartado estar: haua. p.a.<br />

Solos los <strong>de</strong> casa: lonlon. p.a.z.<br />

Solos marido y mujer: tiayon. z.<br />

Soltar cabellos: dung hay. pc.z.<br />

Soltarse lo represado: auac. p.a.z.<br />

Soltar: tangtang; buhi. p.a.z.<br />

Soltar ballestón: bucas. u.a.z.<br />

Soltarse lengua: talibcas.<br />

Soltar animal: buhi. p.a.z.<br />

Soltarse, huírse: buhi. p.a.z.<br />

Soltarse lazo: parlos. p.a.z.<br />

Soltar palabra: togot. p.a.z.<br />

Soltar <strong>de</strong> la mano: butauan.<br />

Soltar carga: bolagsac; ontog.<br />

Soltar duda: barbar; sayor. p.a.z.<br />

Soltar lo que lleva: butang. p.a.z.<br />

Soltera persona: layao. pc.<br />

Soltera, incasable: langday. pc.<br />

Sombra: handung; langdong. p.a.z.<br />

Sombra hacer: pandong; payong. z.<br />

Sombrero: calo. p.a.z.<br />

Sombrero <strong>de</strong> mujer: sayap. p.a.<br />

Sombrero hacer: socong. u.a.<br />

Sombría: handong; landong. pa.z.<br />

Somera: hababas. pc.z.<br />

Somético: buli et lalaqui. pp.z.<br />

Son o sonido: tonog. u.a.z.<br />

Sonar mal: tabngul; puung. u.a.<br />

Sonar a quebrado: sagalsal. pp.z.<br />

Sonar bien: lanoy; sagnay. pc.<br />

84<br />

Sonar el pecho: cago-co. D.V.z.<br />

Sonar coyunturas: lato. u.a.<br />

Sonar coyunturas: ligatoc. u.a.<br />

Sonar coscorrón: toctoc. u.a.z.<br />

Sonar puñete: pocpoc. p.a.z.<br />

Sonar palmada: pagacpac. u.a.z.<br />

Sonar retintín: canugcug. p.a.z.<br />

Sonar tinaja: holangca. pp.<br />

Sonar el agua: hagulut. pp.<br />

Sonar losa: holagay; hintic. p.a.<br />

Sonar ataduras: holagtos. p.a.<br />

Sonar viento, vuelo: hagunos. pp.z.<br />

Sonar o<strong>las</strong>, viento: canaas. pp.z.<br />

Sonar hojarascas: haganas. u.a.z.<br />

Sonar aguacero: paguspus. pp.<br />

Sonar gotera: banacbanac. pp.<br />

Sonar zacate: haguyahay. pc.<br />

Sonar <strong>de</strong>ntro: cagay cagay. pc.z.<br />

Sonar hueco: cagab cab. u.a.<br />

Sonar pasando: cadal cadal. pp.<br />

Sonar ludiendo: codal dal. p.p.<br />

Sonar martillo: tagiltil. pp.z.<br />

Sonar semil<strong>las</strong>: agas. p.a.<br />

Sonar dinero: lagsac. p.a.<br />

Sonar piojo: laguruz. pp.z.<br />

Sonar lo que se masca: agubub. d.v.z.<br />

Son con palo, <strong>de</strong>do: patic. u.a.z.<br />

Son con el remo: hatoc. p.a.<br />

Sonar mocos: sipnga. u.a.<br />

Sondalera, sondar: tugna. p.a.<br />

Sonora cosa: lanoy; sagnay. pc.<br />

Soñar: damgo. p.a.z.<br />

Sonreírse: yuhum. p.a.<br />

Sonreírse: vi<strong>de</strong> ngilit. p.a.z.<br />

Sonreírse con burla: yamir. d.v.z.<br />

Sonsacar: gala. p.a.<br />

Sonsacar, llevar: ala. p.a.<br />

Sonsacar tentando: olo olo. p.a.<br />

Soplar: huyup. p.a.z.<br />

Soplar con cañuto: taihup. u.a.z.<br />

Soplar fuelles: hasojas. pp.z.<br />

Soplar viento: hurus; dulus. u.a.<br />

Soplo: paghuyup. pp.z.<br />

Sor<strong>de</strong>ra: pagcabungul. pp.z.<br />

Sordo, sordo estar: bungul. pp.z.<br />

Sordo un poco: balingat. u.a.<br />

Sordo con ruido: alingag ngag.<br />

Sorberse la mar navío: tibhong.<br />

Sorber: higop. p.a.<br />

Sorber mocos: hingos. p.a.z.<br />

Sosegada persona: huay. pc.z.<br />

Sosegar o sosegarse: uhor. p.a.<br />

Sosegar alborotos: husay. pc.z.<br />

Sosegarse el tiempo: luntar. pc.z.<br />

Sosiego <strong>de</strong> juicio: hinay. pc.z.<br />

Sospecha y sospechar: hangup. pp.<br />

Sospecha falsa: taghap. p.a.z.<br />

Sostener en el agua: gabay. pc.


Sostener como puntal: solay. pc.z.<br />

Sostener golpe: sapang. u.a.<br />

Soterrar: lubung; cotcot. p.a.z.<br />

Subi<strong>de</strong>ro: salac-an. p.a.z.<br />

Subir: saca. D.V.z.<br />

Subir a lo más alto: sampong. p.a.z.<br />

Subir, dar salto: salacay. pc.z.<br />

Subir a lo alto: itaas; ibabao. z.<br />

Subir con polea: garing. u.a.z.<br />

Subir como lámpara: batac. p.a.<br />

Subir la escalera: butung. p.a.<br />

Subir a lo alto ave: tib-ong. d.v.<br />

Subir la llama: ilab; irlot. p.a.<br />

Subir llama: tib-oc; otbo. pp.<br />

Subir humo: tooc. u.a.<br />

Subir arriba: olpot. u.a.z.<br />

Subir ponzoña: salogsog. p.p.<br />

Subir a lo alto <strong>de</strong> escalera: tacpal.<br />

Subir corriendo, etc.: dalandan. p.p.<br />

Subir presto a principal: bosoboso.<br />

Subir diuata, ángel: cayab. p.a.; hanoy.<br />

Subir y bajar o<strong>las</strong>: poatpoat. pp.<br />

Subir y no <strong>de</strong>tenerse: talacdang.<br />

Subir cuestas: tocar; tongas. pa.z.<br />

Subir río: suba. u.a.z.<br />

Subir el precio: layog. p.a.z.<br />

Subir marca: solog. p.a.<br />

Subir el asiento: alaboab.<br />

Subir campanil<strong>las</strong>: boloc boloc.<br />

Suce<strong>de</strong>lle bien: toga. u.a.<br />

Suce<strong>de</strong>lle bien o mal: abot; tabo.<br />

Suce<strong>de</strong>r por el vencido: poli. pc.z.<br />

Suce<strong>de</strong>r tras otro: sonor. u.a.z.<br />

Suce<strong>de</strong> a otro: ilis; ulus. p.a.<br />

Suce<strong>de</strong>r a otro: soble. p.a.<br />

Sucesor: ilis; ulus. p.a.<br />

Sucesivamente salir: taginos. u.a.<br />

Sudar sudor: barhas. p.a.<br />

Sudar árbol: taguc. u.a.z.<br />

Súbdito: vi<strong>de</strong> sacup. p.a.z.<br />

Suegro o suegra: ugangan. pp.z.<br />

Suela <strong>de</strong> zapato: tunub. u.a.z.<br />

Sueldo: sohol. p.a.z.<br />

Suelo: duta; tumbanan. pp.z.<br />

Suelo bajo <strong>de</strong> casa: silong. p.a.z.<br />

Suelo <strong>de</strong> casa: salug. p.a.z.<br />

Suelo <strong>de</strong> vasija: buli. u.a.<br />

Suelo <strong>de</strong> rosca: bitibot. u.a.<br />

Suelo sin carga: magaan. pp.z.<br />

Sueño, dormición: tolog. u.a.z.<br />

Sueño: damgo; bongantolog. z.<br />

Suertes, echal<strong>las</strong>: lucnit. u.a.<br />

Suertes <strong>de</strong> otro modo: tali. p.a.<br />

Suerte caelle: bala. u.a.<br />

Suficiente: vi<strong>de</strong> tupung. u.a.z.<br />

Sufrir: ilub; aco. p.a.z.<br />

Sufridor: vi<strong>de</strong> ilub; pugung. z.<br />

Sufrir, <strong>de</strong>jar pasar: ligar.<br />

85<br />

Suyo, <strong>de</strong> aquel: iya; niya. p.a.<br />

Suyo, <strong>de</strong> aquellos: ila; nila. p.a.<br />

Suyo, <strong>de</strong> su patria: ilahanun. pp.<br />

Sujetarse: vi<strong>de</strong> sacop. p.a.z.<br />

Suma en cuenta: natingban. z.<br />

Sumar: tingub. p.a.<br />

Sumirse en agua: salum. p.a.z.<br />

Sumir y sumir: lunur. u.a.z.<br />

Sumirse, irse a pique: lugdang. z.<br />

Sumirse, per<strong>de</strong>r pie: tibsoc.<br />

Sumirse tierra: salop. p.a.<br />

Sumirse pared: usmur. p.a.z.<br />

Sumirse hasta el pescuezo: losbog. z.<br />

Sumido navío: labo. p.a.<br />

Sumido <strong>de</strong> proa: ugsang. pp.z.<br />

Sumirse en parte: apo. p.a.<br />

Sumir pie y <strong>de</strong>dos: tamloc. pp.<br />

Sumirse en hoyo: talibho. pp.<br />

Superficie: ibabao. pc.z.<br />

Superficie o faz: carayagan. pp.<br />

Superfluo: labi; capin. u.a.z.<br />

Superstición: lehe. u.a.<br />

Suplir, añadir: dugang; ayao. pc.<br />

Suplir falta: talontong. pp.<br />

Suplir en otra parte: tagaylo. pc.<br />

Suplir, pagar: ilis; liuan. u.a.<br />

Sur viento: salatan. p.a.z.<br />

Surco: lugi. pc.<br />

Surgi<strong>de</strong>ro: lauigan. pp.z.<br />

Surgir: lauig. u.a.z.<br />

Surgir: dungca; hampil. p.a.<br />

Surgir en lo fondo: auil. p.a.<br />

Surgir forastero: doong. p.a.z.<br />

Sus: vi<strong>de</strong> ea.<br />

Suspen<strong>de</strong>r: bayao. pc.<br />

Suspen<strong>de</strong>r: cauan; hauay. pc.<br />

Suspirar: tighacol. u.a.; hupao. z.<br />

Suspirar <strong>de</strong>seando: hirlao. pc.z.<br />

Sustentar: sacop; huput. p.a.z.<br />

Sustituir: vi<strong>de</strong> ilis; ulus. p.a.<br />

Sustituir el vencido: poli. pc.z.<br />

Sucia persona: damang. u.a.; mahugao. z.<br />

Sucia: buling; dumit. p.a.<br />

Suciedad <strong>de</strong>l oído: atoli. u.a.z.<br />

Suciedad <strong>de</strong>l prepucio: bo<strong>las</strong>. pa.z.<br />

Suciedad <strong>de</strong> dientes: quiqui. p.a.z.<br />

Sucio, con basura: sagbut. pp.z.<br />

Sucio perro, gato: tapang. p.a.<br />

T ANTE ALIAS<br />

Tábano: vi<strong>de</strong> picut. p.a.z.<br />

Taberna y tabernero: tanguay. z.<br />

Tabique y tabicar: ding ding. p.a.<br />

Tabla y hacella: tapi. p.a.<br />

Tab<strong>las</strong> hacer: bug-ha. p.a.<br />

Tablero <strong>de</strong> damas: damahan.u.a.z<br />

Tablilla: tapitapi. p.p.


Tablilla <strong>de</strong> pescador: paholan.<br />

Taza o escudilla: tagayan. u.a.z.<br />

Tacha y tachar: vi<strong>de</strong> sauay. p.c.<br />

Tae <strong>de</strong> oro: basing. u.a.z.<br />

Taimado: vi<strong>de</strong> falsa persona.<br />

Tajada <strong>de</strong> carne o pescado: hiua. z.<br />

Tajar pluma: tang gab. p.a.z.<br />

Tajar pluma: talauis. p.p.<br />

Tajón o tajador: tapalan. u.a.<br />

Taladrar y taladro: ablung. p.a.<br />

Talega y entalegar: puyo. p.a.z.<br />

Talega, bolsa para <strong>las</strong> pesas: caray.<br />

Talionar con pena (-e-): saguli. p.a.<br />

Talle o postura: bayhon. p.c.z.<br />

Tallo <strong>de</strong> buyo, etc.: daohug. p.c.<br />

Tallo <strong>de</strong> gabi, zacate: sula. u.a.<br />

Tamales diferentes: poso. u.a.<br />

Tamaño o grandor: dacu. u.a.z.<br />

Tamarindo: sambalagi. pp.<br />

También: nan.<br />

Tamboril: gimbal. d.z.<br />

Tampoco yo o él: vi<strong>de</strong> nan. z.<br />

Tanta: tungur. u.a.z.<br />

Tan solamente: lamang. p.a.z.<br />

Tantear: vi<strong>de</strong> timaan. p.a.z.<br />

Tanto como esto: siling. u.a.<br />

Tanto por tanto en medida: sibo. z.<br />

Tanto por tanto: sulit. p.a.<br />

Tanto, por tanto pagar: lusuc. ua.z.<br />

Tanto, hasta que: tubtub. u.a.<br />

Tanto vale o sirve: batoc. p.a.<br />

Tañer campana: bagting. u.a.z.<br />

Tañer campana: basal. u.a.z.<br />

Tañer con palillos: patic. u.a.<br />

Tañer guitarra: cudiapi. pp.<br />

Tañer flauta: lantoy. p.c.z.<br />

Tañer vigolón: carlong. p.a.<br />

Tapa<strong>de</strong>ra, tapar: taclub. p.a.z.<br />

Tapar, cubrir: tabon. u.a.z.<br />

Tapar la cara: colombot. p.p.<br />

Tapar vasija: totob. p.a.<br />

Tapar vasija, caña: sung sung. z.<br />

Tapar con tapón: salup. p.p.<br />

Tapar boca: sangpu; tagpu. pa.<br />

Tapar boca: goom. p.a.z.<br />

Tapar goteras: hulip. p.a.z.<br />

Tapar los ojos: poot. u.a.z.<br />

Tapar sus partes: cumu. p.a.z.<br />

Tapar llaga con hojas: taclap.<br />

Tapar hablando: tupul. u.a.<br />

Tapar cesto roto: haclap. p.a.z.<br />

Tapar hoyo: tagbon. pp.z.<br />

Tapar con betún: capol. p.a.z.<br />

Tapar resquicio: dutdut. p.a.z.<br />

Tarabilla: bilic bilic. p.p.<br />

Tardar: lugay; buhay. h.p.c.<br />

Tar<strong>de</strong>, tardar: hapon. p.a.z.<br />

Tar<strong>de</strong>, no a tiempo: sayup. u.a.z.<br />

86<br />

Tardía cosa: vi<strong>de</strong> culi. p.a.z.<br />

Tardón: vi<strong>de</strong> lugay; culi. p.a.z.<br />

Tarea, pertinencia: tungur. u.a.z.<br />

Tarea señalar: taraan. p.p.<br />

Tarima, asiento: papag. p.p.<br />

Tartamu<strong>de</strong>ar: ngumu ngumu.<br />

Tartamudo: uangal; cutus. u.a.<br />

Tarugo y tarugar: pasuc. p.c.<br />

Taruguito y tarugar: toloc. u.a.<br />

Tasa y tasar: batas. u.a.<br />

Tasar: vi<strong>de</strong> apreciar.<br />

Tasar en menos: pigus. u.a.<br />

Tasajos al humo: vi<strong>de</strong> tapa. ua.<br />

Tascar el freno: cosam. p.a.<br />

Tascos <strong>de</strong> coco: bonot. u.a.z.<br />

Tascos <strong>de</strong> lanot: gomon. p.a.z.<br />

Tataranieto: vi<strong>de</strong> apo. p.a.z.<br />

Techar: vi<strong>de</strong> pagho. p.a.<br />

Techar: vi<strong>de</strong> atup. u.a.z.<br />

Techar caballete: bobong. p.a.z.<br />

Tejar: nagaatup sing teja.<br />

Tejo <strong>de</strong> oro, plata: tunao. p.c.z.<br />

Tejuela pedazo: bica. p.a.z.<br />

Tela, entelar: hablun. u.a.z.<br />

Tela: bolos; layon. u.a.<br />

Telar: pamamalan. D.V.<br />

Telar: hablan <strong>de</strong> habul. p.a.<br />

Telaraña: vi<strong>de</strong> laua. p.a.z.<br />

Telilla <strong>de</strong>l corazón: habul habul. z.<br />

Telilla <strong>de</strong> caña: helbo. p.a.<br />

Telilla tejida: telilla.<br />

Telilla redaño: ginabot. p.p.z.<br />

Temblar persona: culug. u.a.<br />

Temblar: cubug. u.a.<br />

Temblar: quibig quibig. pp.<br />

Temblar la tierra: linug. p.a.z.<br />

Temblar casa: sayug. u.a.<br />

Temblor <strong>de</strong> tierra: linug. p.a.z.<br />

Temer: harluc; cugmat. p.a.z.<br />

Temer acometer: umbu. p.a.<br />

Temer: andam. p.c.; tagam. z.<br />

Temer <strong>de</strong>l lazo: bucao. p.c.<br />

Temor, miedo: harluc. p.a.z.<br />

Temer: ngilar. p.p.z.<br />

Tempestad: baguio. p.c.z.<br />

Tempestad: onos. u.a.z.<br />

Templado en comer: tilu. p.a.<br />

Templanza: vi<strong>de</strong> sarang. u.a.<br />

Templar herramienta: subo. u.a.z.<br />

Templar instrumento: a<strong>las</strong>. p.a.<br />

Templar: sinbahan. p.p.z.<br />

Temporal: vi<strong>de</strong> tuig. p.a.z.<br />

Temprano <strong>de</strong> mañana: aga. p.a.; buntag.<br />

Temprano <strong>de</strong> tar<strong>de</strong>: arlao. p.a.z.<br />

Temprano florecer: agap. p.a.<br />

Temprano arroz: dali; binatos.<br />

Temprano llegar: sayo. u.a.z.<br />

Tenazas: quimpit. p.a.z.


Tenazas: bugtung. p.a.<br />

Ten<strong>de</strong>r, <strong>de</strong>scoger: bitar. p.a.z.<br />

Ten<strong>de</strong>r ropa en palo: sablay. p.c.z.<br />

Ten<strong>de</strong>r al sol: bulat. p.a.z.<br />

Ten<strong>de</strong>r: vi<strong>de</strong> oyon. p.a.z.<br />

Tendida, ap<strong>las</strong>tada: haplac. p.a.<br />

Tendido estar: oyon. p.a.z.<br />

Tendido: balabag. p.p.z.<br />

Tendido estar: buntalir. p.p.z.<br />

Tendido boca arriba: holos. p.a.<br />

Tendido estar: barir. p.a.<br />

Tendido estar: bontog. p.a.z.<br />

Tenebrosa: ngut ngut; bito. p.a.<br />

Tener, haber: vi<strong>de</strong> may; adunay. z.<br />

Tener, asir: caput. u.a.z.<br />

Tener tirante: oyat. p.a.<br />

Tener, poner en la mano: ara.<br />

Tener en mano: bitbit. p.a.z.<br />

Tener en palmas: tapnay. p.c.<br />

Tener niño sentado: sapiao. d.v.<br />

Tenerse en pie: tindug. p.a.z.<br />

Tener lo que cae: sagang. u.a.z.<br />

Tener con dientes: ungut. p.a.z.<br />

Tener joya en mano: himil. p.a.<br />

Tener con otro: dangat. p.a.<br />

Tengo para mi: sabuut co. z.<br />

Teniente: ilis; liuan. u.a.<br />

Tentar: solay; tocso. p.a.<br />

Tentar pidiendo: binta. p.a.<br />

Tentar vado: sirsir. p.a.<br />

Teñir: gumus. p.a.<br />

Teñir ropa traída: pun<strong>las</strong>. p.a.z.<br />

Teñir <strong>de</strong> colorado: pola. p.a.z.<br />

Teñir leonado: tungug. u.a.z.<br />

Teñir <strong>de</strong> azul: tagum; lugum. pa.<br />

Teñir <strong>de</strong> amarillo: bancal; dulao. pc.<br />

Teñir <strong>de</strong> negro: itum; tina. p.a.<br />

Teñir re<strong>de</strong>s: Bugna. u.a.<br />

Teñir uñas: sulang ga. p.p.<br />

Teñir dientes: caso. p.a.<br />

Tercero: icatlo; icatolo. z.<br />

Tercero y terciar: cagon. p.a.<br />

Terciana dar: lang-at. p.a.z.<br />

Terciopelo: el mismo. z.<br />

Terco: vi<strong>de</strong> in tig-a. p.a.z.<br />

Término <strong>de</strong> vida: tacga. p.p.<br />

Ternilla <strong>de</strong> nariz: basagbasag. z.<br />

Terraplenar: cota. p.a.<br />

Terrenal: vi<strong>de</strong> duta. p.a.<br />

Terrón <strong>de</strong> tierra: puga. u.a.<br />

Terrón: bugun; batic. p.a.<br />

Terribles: vi<strong>de</strong> harluc. p.a.<br />

Tersa cosa: dalano; dalino. p.p.<br />

Tersa, clara: sinao. p.c.z.<br />

Tesón: pagdayon. p.p.z.<br />

Tesón tener: laot; dayon. p.a.<br />

Tesón en <strong>de</strong>cir, hacer: hucay. pc.; dayan. z.<br />

Tesoro: bulauan nga guinayohan. z.<br />

87<br />

Testamento: togon; bilin. p.a.z.<br />

Testigo y serlo: sacsi. p.a.<br />

Testimonio falso: butangbutang. z.<br />

Teta, tetudo: soso. DV.z.<br />

Teta dar a niño: soso. D.V.z.<br />

Tejer: habul. p.a.z.<br />

Tejer hacer: lompot; sompot. p.a.<br />

Tejer comenzar: salar. p.a.<br />

Tía: dada; vi<strong>de</strong> pagomancon. z.<br />

Tibia agua: init init. p.p.<br />

Tibiamente hablar: taphao. p.c.z.<br />

Tibor: vi<strong>de</strong> tibor. u.a.<br />

Tiburón: iho; bagis; pating. u.a.<br />

Tiempo: vi<strong>de</strong> tuig. p.a.z.<br />

Tiempo <strong>de</strong> secas: pangarlao. p.p.z.<br />

Tiempo <strong>de</strong> aguas: tag olan. p.p.z.<br />

Tiempo <strong>de</strong> siembra: tag pulugas. z.<br />

Tienta: itulug car. p.p.<br />

Tiento en hacer: hinay; ananay.<br />

Tierno, que crece: langbo. p.a.z.<br />

Tierno árbol: lanobo. p.p.<br />

Tierno grano: langtur. p.a.<br />

Tierra: duta. p.a.<br />

Tierra alta: bacolor. pp.z.<br />

Tierra, orilla, mar, río: tacas. ua.<br />

Tierra, región: banoa. p.c.<br />

Tierra que se come: ampug. pa.<br />

Tierra para ol<strong>las</strong>: daga. u.a.<br />

Tierra firme: nayon. p.a.z.<br />

Tierra <strong>de</strong> teñir negro: tina. pa.<br />

Tierra: vi<strong>de</strong> campo.<br />

Tierra para oro: polog. p.a.z.<br />

Tierra <strong>de</strong> altos y bajos: dicumba.<br />

Tiesa cosa: bascug; cusug. ua.z.<br />

Tiesa tierra, arena: bantur. p.a.<br />

Tieso andar: iquin iquin. p.a.<br />

Tijeras: gunting; catli. p.a.<br />

Tijeras <strong>de</strong> cortar oro: cotlab. pa.<br />

Tijeras <strong>de</strong> techo: pagbo. p.a.<br />

Tijeras: gamay gamay. p.c.<br />

Til<strong>de</strong>: culit. p.c.<br />

Tímido: vi<strong>de</strong> umbo. u.a.<br />

Timón <strong>de</strong> navío: bansalan. p.p.z.<br />

Tinaja: taryao. z.<br />

Tinaja <strong>de</strong> sangley: ang ang. d.v.<br />

Tinaja basta: gining. p.a.<br />

Tinajas <strong>de</strong> bajandi diferentes: banga; sibulan<br />

sinolatanla nga langa; banay banay; dumagit:<br />

latan; gaboc; lonas: linipug; lumbang; luping.<br />

Tinieb<strong>las</strong>: ngit ngit. p.a.z.<br />

Tiña, tiñoso: puno. p.a.<br />

Tinta <strong>de</strong> humo: bilo. u.a.<br />

Tinta <strong>de</strong> jibia: ata. p.a.z.<br />

Tinte: vi<strong>de</strong> gumus. p.a.<br />

Tintorero: gumus. p.a.<br />

Tío: bata; uyuan+. u.a.z.<br />

Tiple: vi<strong>de</strong> taning. u.a.<br />

Tira, tiras hacer: liras. p.c.


Tira, braguero: bahag. u.a.z.<br />

Tira <strong>de</strong> hoja: gihay. p.c.z.<br />

Tiralle cuidado: icag. u.a.<br />

Tirano, mandón: lugus. p.a.z.<br />

Tirano: malupig. p.p.z.<br />

Tiranizar: lupig. p.a.z.<br />

Tirante, extendido: hinat. p.a.z.<br />

Tirante soga: taning; hugut. ua.z.<br />

Tirar <strong>de</strong> algo: burung. p.a.<br />

Tirar la sirga: ganoy. p.c.z.<br />

Tirar algo a otro: tampal. p.a.<br />

Tirar piedra: balibag; balitoc. ua.<br />

Tirar lanza, piedra: labiog. p.a.z.<br />

Tirar lanza <strong>de</strong> alto: bolhog. p.a.z.<br />

Tirar <strong>de</strong> cor<strong>de</strong>l: oilog. p.c.<br />

Tirar, dar tirón: buila. p.p.z.<br />

Tirar <strong>de</strong> brazo: iuihu. p.c.<br />

Tirar <strong>de</strong> brazo, ropa: cablit. p.a.z.<br />

Tirar pepita: liso. p.c.<br />

Tirar flecha: pana. p.a.z.<br />

Tirar con cerbatana: sumpit. pa.z.<br />

Tirar con arcabuz: luthang. p.p.z.<br />

Tirar artillería: baril. p.p.z.<br />

Tirar al vuelo: salabat. p.p.<br />

Tirar arriba: salibonbong. p.p.<br />

Tirar al blanco: pat-igo. D.V.<br />

Tirar así así: gaui. p.a.<br />

Tirar escalera, chinchorro: busung.<br />

Tiras: vi<strong>de</strong> tira.<br />

Tiritar: vi<strong>de</strong> culug. u.a.<br />

Tiro, lo tirado: capoy. p.c.<br />

Titubear: utulutul. u.a.<br />

Título: ngalan sang libro.<br />

Tiznar: buling. u.a.z.<br />

Tizón con fuego: agipo. p.p.z.<br />

Tizón: capolauan; dongcol. pa.<br />

Toca <strong>de</strong> cabeza: potong. p.a.<br />

Toca <strong>de</strong> viuda: sabong. p.a.<br />

Tocar, palpar: caham. p.a.<br />

Tocar, asir: caput. p.a.z.<br />

Tocar pasando: saghir. p.a.<br />

Tocar poco: sagahir. p.a.<br />

Tocar a puerta: toctoc; hantoc. z.<br />

Tocar a rebato: tagungtung. pa.<br />

Tocar oro: sanghir. p.a.z.<br />

Tocar impudice verenda vir: haplus; tomina;<br />

hulhug.<br />

Tocar cuerdas: cablit. p.a.z.<br />

Tocar contíguamente: duut. pa.<br />

Todo: ngatanan. u.c.z.<br />

Todos: vi<strong>de</strong> pati. u.a.<br />

Todos: lonlon. p.a.<br />

Toldo: cayang. p.a.z.<br />

Tolondrón: boctol; bocol. u.a.<br />

Tollo: pating. u.a.z.<br />

Tómale: is-is. DV.<br />

Tomar, quitar: coha. p.a.z.<br />

Tomar <strong>de</strong>l suelo: polot. p.a.z.<br />

88<br />

Tomar: angcun; acun. p.a.<br />

Tomar hechizos: lobos. p.a.<br />

Tomar huelgo: hinga; gingaua.<br />

Tomar con los <strong>de</strong>dos: camlot. pa.z.<br />

Tomar a cuestas: baba. u.a.<br />

Tomar en brazos: cugus. p.a.z.<br />

Tomar con dos <strong>de</strong>dos: bignit. pa.z.<br />

Tomar con tenazas: quimpit. pa.z.<br />

Tomar con dientes: ungut. p.a.z.<br />

Tomar por si: salinacun. p.p.<br />

Tomar a bien o mal: ayo. p.a.<br />

Tomar fuerzas: vi<strong>de</strong> cusug. u.a.z.<br />

Tomar para hilar: agsa. p.a.<br />

Tomar a su cargo: alili. p.p.z.<br />

Tomar por fuerza: agas. p.c.z.<br />

Tomar fuego: ducut. p.a.z.<br />

Tomar juramento: sumpa. p.a.z.<br />

Tómate esa: vi<strong>de</strong> tiugamo.<br />

Tonina: lumba lumba; lumur. ua.z.<br />

Tonto, tontear: horong. u.a.z.<br />

Topar navío: sang lar. p.a.z.<br />

Topar navío: sang ga. p.a.z.<br />

Topar a navío: tocbol. p.a.<br />

Topar enhechizado: subac. p.a.<br />

Topar con cabeza: song co. p.c.z.<br />

Toparse puntas: tang co. u.a.z.<br />

Topetar: toctoc. u.a.<br />

Toque piedra: sanghilan. pp.z.<br />

Torzal: lubir; linubir. pp.<br />

Torcedor: gamat. p.a.<br />

Torcer: bilic; olang. p.a.<br />

Torcer: lubir; pisi. pp.z.<br />

Torcer: langbir. p.a.<br />

Torcer con los <strong>de</strong>dos: pili. u.a.z.<br />

Torcer bien: sulut. p.a.<br />

Torcer ombligo: bilic. p.a.<br />

Torcer tabla, <strong>de</strong>do: lubag. p.a.z.<br />

Torcerse brazo, pie: lubag. p.a.z.<br />

Torcerse arma: bauug. p.a.<br />

Torcerse tabla: piquing. p.a.<br />

Torcerse filo: lupi nguhur. pa.<br />

Torcer el rostro: talingi. p.p.z.<br />

Torcer boca: hiui. p.a.<br />

Torcer el cuerpo: hilor. p.a.<br />

Torcer palo: baliquig; hiuur. pa.<br />

Torcerse pie: tagilpo. p.p.z.<br />

Torcer pescuezo: bingig. p.a.z.<br />

Torcer <strong>las</strong> palabras: lain. p.a.z.<br />

Torcer camino: icao; licay. pc.z.<br />

Torcerse anzuelo: bingar. p.a.z.<br />

Torcida mano, pie: baco. u.a.<br />

Torcida pluvia: balaras. pp.<br />

Torcido camino, río: sico. u.a.z.<br />

Tordo: dalansiang. pp.<br />

Tornear: saric. p.c.<br />

Tornear: calimposo: pp.<br />

Torno: sarican. p.p.<br />

Torpe <strong>de</strong> lengua: salicuaut. pp.z.


Torre: singanayan. ua.<br />

Torta: yapar yapar. pp.<br />

Torta, tortada: sagmani. pp.<br />

Torta dar: gamat. p.a.z.<br />

Tortuga: pavican. pp.z.<br />

Tortuga: labilabi. pp.<br />

Torbellino (-v-): onos. u.a.<br />

Torbellino (-v-): alimpolos. p.p.z.<br />

Tosco: halangahag. p.p.<br />

Tosco: bicual; cail cuil. pp.<br />

Tosca mujer: cucum. p.a.<br />

Tos, toser: obo. p.a.z.<br />

Toser para seña: igham. p.a.z.<br />

Tósigo, tosigar: hilo. p.a.<br />

Tostos arroz: bitibiti. z.<br />

Tostar, <strong>de</strong>secar: anuc.<br />

Tostar arroz: otoc botoc.<br />

Tostar punta: dang dang. z.<br />

Tostar punta: hur hur; sob sob.<br />

Tostar camarones: un un. D.V.z.<br />

Tostar: vi<strong>de</strong> quigas. p.a.<br />

Tostar tortil<strong>las</strong>: gang gang. p.a.z.<br />

Tostón: salapi. u.a.z.<br />

Toba: tuctuc. p.a.<br />

Toalla (-oba-): vi<strong>de</strong> pahir. p.a.<br />

Tobillo: boco boco. p.p.z.<br />

Trabajar, trabajador: buhat. z.<br />

Trabajador: vi<strong>de</strong> poo. p.p.<br />

Trabajar para si: san-o. p.a.<br />

Trabajar sin gozallo: tayam.<br />

Trabajo, afán: saquit. p.a.z.<br />

Trabajosa cosa: saquit. p.a.z.<br />

Trabajar a porfía: obas. u.a.<br />

Trabajar esclavo: tampuc. u.a.z.<br />

Trabucar: baloscay. p.c.z.<br />

Traza y trazar: lalang. u.a.z.<br />

Tradición: ginlitolito. z.<br />

Traer joyas: tong tong. u.a.<br />

Traer a todo oro: habac. p.a.<br />

Traer hacia si: gaui.<br />

Traer <strong>de</strong> un vestido: lumar; sami.<br />

Traer en largas: boyanboyan. z.<br />

Traer cabellos: sapo sapo. p.p.<br />

Traer la mano: hapohag. p.a.z.<br />

Traer nuevas: balita. u.a.<br />

Traer <strong>de</strong> aquí para allí: cain.<br />

Traer en memoria. dumdum. z.<br />

Traer a la memoria: landong; tambong. z.<br />

Traer a los primeros: Lonoy.<br />

Traer aquí: cari. u.a.<br />

Traga<strong>de</strong>ro: tutunlan.<br />

Tragar: tulun.<br />

Tragar: lamuy. p.c.z.<br />

Traición entregando. sugiot. p.c.<br />

Traje: vi<strong>de</strong> taput. p.a.<br />

Traílla: tangcol. p.a.<br />

Traílla <strong>de</strong> mono: bacolong. u.a.<br />

Trama y tramar: hulug. p.a.<br />

89<br />

Trama: toboc toboc. u.a.<br />

Tranca: baliaut. p.p.<br />

Tranca, puntal: solay; tocog.<br />

Tranquilidad: vi<strong>de</strong> linao. p.c.<br />

Tranco, atrancar: lacang. p.a.<br />

Transido: bungtas. p.a.<br />

Trapo: bangan bangan. p.p.<br />

Tras o atrás: saolhi.<br />

Tras <strong>de</strong> otro ir, seguirse: dason.<br />

Tras <strong>de</strong> otro salir: taginos.<br />

Trasegar: hoar. p.a.<br />

Trasegar carga: bungcal. p.a.<br />

Trasero: vi<strong>de</strong> postrero.<br />

Tras <strong>de</strong> algo: vi<strong>de</strong> luyo.<br />

Tras <strong>de</strong> otro: vi<strong>de</strong> licor. p.a.<br />

Trasformarse: vi<strong>de</strong> sagin.<br />

Trasformarse: baliu; mali.<br />

Trasformarse: buhat; cabig.<br />

Trasladar muerto: balhin. p.a.z.<br />

Trasladar: hoar; larauan. p.p.z.<br />

Traslucirse: silang. u.a.z.<br />

Trasnochar: vi<strong>de</strong> aga. p.a.<br />

Traspalar: baloscay. p.c.<br />

Transparente: silang. u.a.z.<br />

Traspasar: lapos. u.a.z.<br />

Traspasar: lapos. u.a.z.<br />

Traspasar ley: lapas. z.<br />

Traspasar plazo: liban. p.a.<br />

Traspasar <strong>de</strong>uda: tuclin. p.a.<br />

Traspiés dar: songloy. pc.z.<br />

Trasplantar: tanum. p.a.z.<br />

Trasponer: banolor. pp.<br />

Trastabil<strong>las</strong>: ngumu ngumu. pc.<br />

Trastes, tinajas: bahandi. u.a.<br />

Trastes y ponellos: bidia. pc.<br />

Trastocarse lengua: tabinas. pp.<br />

Trastornar: toang. p.a.<br />

Trastornar <strong>de</strong> lado: ticuang.<br />

Trastornar olla: sohong. p.c.<br />

Trasuntar: hoar; laravan. pp.<br />

Tratar: vi<strong>de</strong> polong. p.a.z.<br />

Tratar: hugay; gaygay. p.c.<br />

Tratar bien: huput. p.a.<br />

Tratar mal: samoc. pp.<br />

Trato: calacal; baligia. p.p.<br />

Trabar (-v-): cauit. u.a.<br />

Travesaño: alabat. pa.<br />

Travesear, travieso: tiao. p.a.<br />

Travesear, travieso: samoc. p.a.<br />

Treguas hacer: langan. u.a.<br />

Treinta: vi<strong>de</strong> tolo. p.a.<br />

Tremolar: balabar. p.p.<br />

Tremolar: caya caya. p.p.<br />

Trenza, trenzar: salapir. p.p.<br />

Trepar: calambitay. pc.<br />

Trepar, asirse buyo: cabur.<br />

Tres: tolo. u.a.z.<br />

Tres mil: tolo calibo. z.


Tres tanto: tolo casubug. Ingun.<br />

Tres ve<strong>de</strong>s: gaun; sug-ang; sun-ar.<br />

Trece (trese): napulo cag tolo. z.<br />

Trece mil: vi<strong>de</strong> polo. p.p.<br />

Trescientos: tolo cagatos. z.<br />

Tributario: mabuhis. z.<br />

Tributo: buhis. u.a.z.<br />

Tributo <strong>de</strong> esclavo: dag-upan.<br />

Triza: butung butung. p.a.<br />

Trillar camino: lub lub. pp.<br />

Trinchar, repartir: pahat. p.a.z.<br />

Trinidad: pagcatolo. pp.z.<br />

Tripa: tinai. pp.z.<br />

Tripa: caligioan. pp.<br />

Trisca, triscar: balitao. pc.z.<br />

Triste: maaua; masubu. pp.z.<br />

Triste estar: aua; subu. u.a.z.<br />

Tristes, penados: vi<strong>de</strong> daut. p.a.<br />

Trocar y trocarse: bailo. pc.z.<br />

Trocar: bogtong. p.<br />

Trocar: tagailo. pc.<br />

Trocar: sibo. p.a.<br />

Trocar: latay. p.c.<br />

Trocar, revesar: suca. p.a.<br />

Trocar los cordones: bailo; banos.<br />

Trozos hacer: gupur. p.a.<br />

Trozo ma<strong>de</strong>ro: batang. p.a.<br />

Trozo, cabo: otor. p.a.<br />

Trozo <strong>de</strong> caña: talubtub. pp.<br />

Trompa: songar. p.a.z.<br />

Trompezar: sindol. u.a.z.<br />

Trompezar: salacbay. p.c.<br />

Trompetilla: subing. u.a.z.<br />

Trompo: casing. u.a.z.<br />

Tronchar: tigpur. u.a.z.<br />

Tronchar: bong-go. p.a.z.<br />

Troncho: vi<strong>de</strong> pongot. p.a.z.<br />

Tronco: pono. p.a.z.<br />

Tronco <strong>de</strong> caña: posog. p.a.<br />

Tronco <strong>de</strong> plátano: opas. p.a.z.<br />

Tronco, estacón: toor. p.a.<br />

Tronera: gaha; gohang gohang. pp.<br />

Tropa, tropel: lacat. u.a.z.<br />

Tropa, tropel: hugna. p.a.<br />

Trotar: dagundagun. p.a.; dalodalogan.<br />

Troje: balantac. u.a.<br />

Tuba: tuba. u.a.z.<br />

Tuba dulce: tam-is. D.V.<br />

Tuba fuerte: bahal. u.a.z.<br />

Trueno, tronar: dalugdug. pp.z.<br />

Trueno con rayo: lipac. p.a.z.<br />

Trueno sordo: tang-ub. u.a.z.<br />

Truhán: <strong>las</strong>ang. p.a.<br />

Tú: ca; icao. p.c.z.<br />

Tuerta, torcida: hiui. p.a.z.<br />

Tuerto camino, río: lico. u.a.z.<br />

Tuerta: hibat. p.a.z.<br />

Tuerto, ciego: bota. u.a.z.<br />

90<br />

Tuerto <strong>de</strong> nube: bulug. u.a.z.<br />

Tuerto palo: balico. p.p.z.<br />

Tuerto hablar: balico. p.c.z.<br />

Tuétano: otoc. p.a.z.<br />

Tufo <strong>de</strong>l que bebió: ganghao. pc.z.<br />

Tufo: vi<strong>de</strong> baho. p.a.z.<br />

Tuyo: imo; nimo; mo.<br />

Tullido, tullir: lopog; lulir. z.p.a.<br />

Tumba, sepulcro: lubung. u.a.z.<br />

Tumbar: toar; suli. p.a.<br />

Tupido: sing put; dudut. u.a.<br />

Tupidor: barila. u.a.<br />

Tupir, apretar: soro; dudut. u.a.<br />

Tupir cañizo: sansan. p.p.z.<br />

Turba: vi<strong>de</strong> tao. p.a.<br />

Turbante: purung. u.a.z.<br />

Turbante: malagang. u.a.<br />

Turbar, turbarse: culba. u.a.z.<br />

Turbar, turbarse: cugmat. p.a.z.<br />

Turbarse juicio, vista: lipong. z.<br />

Turbarse: ngalat. u.a.<br />

Turbarse la vista: Libat. u.a.<br />

Turbia cosa: vi<strong>de</strong> lubung. u.a.<br />

Turbia <strong>de</strong> amolar: hatuc. p.a.<br />

Turma: etlog; lagay. u.a.z.<br />

Turnio: libat. u.a.z.<br />

Tutor: maghuhuput. z.<br />

V CONSONANS ANTE ALIAS<br />

Vaca o buey: vaca<br />

Vaco lugar: tahang. u.a.<br />

Va<strong>de</strong>ar: luuuy. p.a.<br />

Vado: hababoan; hibaboan. p.p.z.<br />

Vagabundo andar: lagalag; laog. pa.<br />

Vagar: uay libang; uaibuhat. z.<br />

Vaguido: alipulung; buyuc. p.a.z.<br />

Vahear (b-): arisngao; oso oso. p.c.<br />

Vahear (b-), vaporar: arisbong. p.p.z.<br />

Vahear (b-), vaporar: hungao. p.c.z.<br />

Vaivién (baibién) <strong>de</strong> casa: Catandug. z.<br />

Vaina <strong>de</strong> arma: tagub. p.a.<br />

Vaina: alocaba. u.a.<br />

Valentía: isug; cundat. p.a.<br />

Valiente: isug. p.a.z.<br />

Valiente: bacug; cusug. u.a.<br />

Valiera más: tapat. p.a.<br />

Valle: cunsar; ubus. u.a.<br />

Valle quebrada: biaong. p.p.<br />

Vallico: barili. p.p.<br />

Valor <strong>de</strong> cosa: bili. u.a.z.<br />

Valor <strong>de</strong> una ganta: gantang. p.a.z.<br />

Vana: huyus. D.V.<br />

Vana: uai sulur; uai onor. z.<br />

(En)vanecer: huyus. D.V.<br />

Vanidad: pagcahuyus.<br />

Vana almeja: boao. p.c.<br />

Vanagloria: vi<strong>de</strong> huyus. u.a.


Vana palabra: hamac. p.a.<br />

Vano cangrejo: gaong. p.a.<br />

Vano arroz: piapi opa. u.a.h.<br />

Vano botar borona: pilot. u.a.<br />

Vapor <strong>de</strong> tierra: olopoop. p.p.<br />

Vara <strong>de</strong>l techo: catsao. p.c.z.<br />

Vara <strong>de</strong> nipa: pauur. p.p.<br />

Vara para tirar: hagus. p.a.<br />

Vara, medida: manasa. p.p.<br />

Vara y cuarta: manlahos. p.c.<br />

Vara y media: vi<strong>de</strong> luyo. p.a.<br />

Vara y tres cuartas: gapos. p.a.<br />

Varar (b-) en bajo: sanglar. p.a.z.<br />

Varar( b-) navío: saog. p.a.z.<br />

Vardasquear (b-): lapdus. p.c.z.<br />

Vareta (b-): barayan. p.p.z.<br />

Vareta (b-): baug. p.c.z.<br />

Vareteada (bareteada) ropa: sulut. p.a.<br />

Varilla: upac.<br />

Varilla: vi<strong>de</strong> papac. DV.<br />

Varilla <strong>de</strong> ponot: oliga; lag-i.<br />

Varil<strong>las</strong> <strong>de</strong> telar: bibit. p.a.<br />

Varilla <strong>de</strong> nipa: hucug. d.z.<br />

Vardasca, dar con ella: lapdus. p.a.z.<br />

Varar navío: saog. p.a.z.<br />

Vara<strong>de</strong>ro: saogan. u.a.z.<br />

Varar en bajos: sanglar. p.a.z.<br />

Varado navío, caimán: sangia. pc.<br />

Varar la proa: sangya. p.c.<br />

Variar calentura: halinhalin.<br />

Varón: lalaque. p.p.z.<br />

Vasallo: haop. p.p.z.<br />

Vasar: bayan bayan. p.p.z.<br />

Vasar largo: balacas. u.a.<br />

Vasera: calocal. u.a.<br />

Vasija: sururlan. p.p.<br />

Vaso: ilimnan. p.p.z.<br />

Vaso <strong>de</strong> coco: hongot. p.a.z.<br />

Vacía cosa: vaisulur. u.a.z.<br />

Vacía, que no lleva: uai idara.<br />

Vacía, falta: tahang. u.a.<br />

Vaciar: bobo. p.a.z.<br />

Vaciar: hoho. p.p.z.<br />

Vaciarse: lonos. p.a.<br />

Vedar: vi<strong>de</strong> dile. p.a.z.<br />

Vedar: ayao. p.c.z.<br />

Vedar: gaga. u.a.<br />

Vega: patag; datag. d.z.<br />

Vehemente: dulus. u.a.<br />

Vehemente: susul. p.a.<br />

Veinte: duha ca polo.<br />

Vejez: vi<strong>de</strong> tigulang+. pp. z.<br />

(En)vejecer: vi<strong>de</strong> tigulang+ pp.z.<br />

Vejez <strong>de</strong> ropa: pagcadumay. z.<br />

Vela, velador: layag. p.a.z.<br />

Vela: vi<strong>de</strong> can<strong>de</strong>la: z.<br />

Velar: vi<strong>de</strong> pulao. p.c.z.<br />

Vello, velloso: balahibo. p.p.z.<br />

91<br />

Velos en hablar: cascas. u.a.<br />

Vena: ogat. u.a.z.<br />

Venablo: alipalac. p.p.<br />

Venado: osa. u.a.z.<br />

Venadito: nati. u.a.z.<br />

Venajo: ilogan. p.p.z.<br />

Vencer: tupay. p.c.<br />

Vencido: daug. p.a.z.<br />

Vencer el sueño: puyat. p.a.z.<br />

Venda: bugcus. p.a.z.<br />

Vendar los ojos: poot. p.p.z.<br />

Ven<strong>de</strong>r: bacal; palit+. u.a.z.<br />

Ven<strong>de</strong>r: bahandi; song song.<br />

Ven<strong>de</strong>r esclavos: alang; botong. p.p.<br />

Ven<strong>de</strong>r vino: tanguay. D.V.z.<br />

Ven<strong>de</strong>r arroz: dalauat. p.p.<br />

Ven<strong>de</strong>r sementera: taba. p.a.<br />

Ven<strong>de</strong>r o trocar: bailo. p.c.z.<br />

Ven<strong>de</strong>r: vi<strong>de</strong> lito. p.a.z.<br />

Ven<strong>de</strong>r o trocar: sibo. p.a.z.<br />

Ven<strong>de</strong>r mercaduría: baligia. p.c.z.<br />

Ven<strong>de</strong>r por menudo: gatang. z.<br />

Ven<strong>de</strong>r hechizo: lugus.<br />

Ven<strong>de</strong>r por la calle: tanag. p.a.<br />

Ven<strong>de</strong>r: vi<strong>de</strong> tampil. p.a.<br />

Venecia, veneciar: tabo.<br />

Venero: toboran. u.a.z.<br />

Vengarse: balus; bulus. u.a.<br />

Vengarse en otro: halit. p.p.z.<br />

Vengarse: tocol. u.a.z.<br />

Vengativo: maquibalusan. z.<br />

Venir aquí: vi<strong>de</strong> ari; cari. u.a.<br />

Venille su regla: botho; tuig. p.a.<br />

Venille ama: cuycuy. p.c.<br />

Venir calamidad: saput. p.a.z.<br />

Venir a mar, río: tugbung. p.a.z.<br />

Venir <strong>de</strong> viaje: lucas. p.a.<br />

Venir, salir, partir: gican. p.a.z.<br />

Venirle gana: vi<strong>de</strong> cugi. p.a.z.<br />

Venírsele bien: toga; bola. u.a.<br />

Venir el bien: omal; abut. u.a.z.<br />

Venirse a casa: vi<strong>de</strong> uli. p.a.z.<br />

Venir, ir a jugarse: dapon. p.a.<br />

Venir al pensamiento: tambong. z.<br />

Venta, posada: vi<strong>de</strong> hapit. u.a.z.<br />

Venta: pagbacal.<br />

Ventaja dar: vi<strong>de</strong> labi. u.a.z.<br />

Ventaja conce<strong>de</strong>r: daug. p.a.z.<br />

Ventana: tangbu; gaua. p.a.<br />

Ventana <strong>de</strong> nariz: sip ngahan.<br />

Ventar: vi<strong>de</strong> hangin. p.p.z.<br />

Ventar: dupuy. p.c.<br />

Ventosa y echalla: tandoc. u.a.z.<br />

Ventura: bala; palar; bola. p.a.<br />

Ver y verse: quita. u.a.z.<br />

Ver con hechizo: inao; silang. u.a.<br />

Verdad <strong>de</strong>cir: natoor. p.p.<br />

Verda<strong>de</strong>ramente: too; matoor. p.p.


Ver<strong>de</strong>, no seco: lai hao. z.<br />

Ver<strong>de</strong>: linghor; hilao. p.c.z.<br />

Ver<strong>de</strong>, color: lunghao. z.<br />

Ver<strong>de</strong> claro: bughao. D.V.z<br />

Ver<strong>de</strong> que crece: lanobo. p.p.z.<br />

Ver<strong>de</strong> lozano: langbu. p.a.z.<br />

Ver<strong>de</strong>guear: siao siao. p.c.<br />

Verdolaga: o<strong>las</strong>iman. p.p.z.<br />

Verdugo: lab hag. p.p.<br />

Verdugo, car<strong>de</strong>nal: labor. p.a.z.<br />

Vergajo: boto. u.a.z.<br />

Vergel: vi<strong>de</strong> tanum. p.a.z.<br />

Vergüenza: alop. a.; caulao. z.<br />

Vergonzosa: alo. p.a.; maolauon.<br />

Vergüenza: vi<strong>de</strong> lauay. p.c.<br />

Vermejo: bulagao. p.c.z.<br />

Verso, copla: ambahan. p.p.<br />

Verso: balac; garay. h.p.c.<br />

Verso: biao. p.p.<br />

Verso: sabi. p.a.<br />

Vertientes: vi<strong>de</strong> dalhag. p.a.<br />

Vezol (?):. Pues? Hati?. u.a.<br />

Vestido: vi<strong>de</strong> taput. p.a.z.<br />

Vestido viejo: noog; bahan. p.p.<br />

Vestido corto: cayas. u.a.<br />

Vestir y vestirse: taput. p.a.z.<br />

Vestido hacer: taput. p.a.z.<br />

Vestirse: soob. z.<br />

Vejiga <strong>de</strong> la orina: pantog. z.<br />

Vez en bebida: tagay. z.<br />

Vez en pitarrilla: tuyung. z.<br />

Vez o tanda: hinganib. z.<br />

Vez venille: vi<strong>de</strong> hinganib. z.<br />

Vez una acabar: hiuat. z.<br />

Veces (v-) cuantas: vi<strong>de</strong> pila. u.a.z.<br />

Vecino <strong>de</strong>l pueblo: tagbanua. pp.<br />

Vecino <strong>de</strong> casa: talahuron. p.a.z.<br />

Vecino, vecino ser: silangan. p.z.<br />

Vecino <strong>de</strong> casa: lumun; sono. u.a.<br />

Vecino: vi<strong>de</strong> balangay. p.c.<br />

Vecinas casas: batao. p.c.<br />

Vecino en lin<strong>de</strong>: ulut. u.a.<br />

Verruga (b-): butig; bitlig. p.a.<br />

Verruga (b-) dura: calonggo. p.p.z.<br />

Veta (b-) negra <strong>de</strong> buli: agubanga. p.a.<br />

Vianda: vi<strong>de</strong> sura. u.a.z.<br />

Via andante: umalagi. p.p.z.<br />

Vibrar: uulug uulug. p.p.z.<br />

Vibrar espada: ualay. p.c.<br />

Vicario: ilis; liuan. u.a.<br />

Vicio, culpa: sala. u.a.<br />

Vicioso: anar; galam. p.a.<br />

Victoria: pagdaug. p.p.z.<br />

Victorioso: vi<strong>de</strong> daug. p.a.z.<br />

Vid: vica. pp.<br />

Vida: vi<strong>de</strong> buhi. p.a.z.<br />

Vidrio: bobog; capia. p.c.<br />

Vieja, antigua: daan. p.a.z.<br />

92<br />

Vieja ropa: dumay. pc.z.<br />

Vieja herramienta: umal. p.a.z.<br />

Vieja persona: balobata. p.p.z.<br />

Vieja persona: tigulang+. pp. z.<br />

Viejo navío: apal.<br />

Viejo, que ha durado: lugay. p.c.z.<br />

Viejos: agigising. pp.z.<br />

Viento y ventar: hangin. p.p.z.<br />

Viento norte: canauay. p.c.z.<br />

Viento nor<strong>de</strong>ste: amihan. pp.z.<br />

Viento otro: sulang. u.a.<br />

Viento leste: timog. p.a.z.<br />

Viento sur: salatan. p.a.z.<br />

Viento, vendaval: habagat. pp.z.<br />

Viento nuevo: sobog. u.a.z.<br />

Viento terral: tonog. D.V.z.<br />

Viento hecho: halacay; siboa. pc.<br />

Viento manso: hayahay. p.c.z.<br />

Viento entrar: dupuy. pc.<br />

Viento, bocanada: boso boso. p.p.<br />

Viento recio: dulus. u.a.<br />

Viento recio con agua: onos. u.a.z.<br />

Viento a popa: tolot. p.p.; solosod. z.<br />

Viento a bolina: biloc. p.a.z.<br />

Viento por proa: tampioc. pp.; songsong.<br />

Viento huracán: baguio. pc.z.<br />

Viento contrario al remo: song song. z.<br />

Viento hacer con algo: apayur paypay. p.c.<br />

Vihuela (-g-): Cudiapi. p.p.<br />

Vigolón <strong>de</strong> caña: corlong. p.a.z.<br />

Vigor: uuuy. p.p.<br />

Vil: talamayon, <strong>de</strong> tamay. pc.z.<br />

Vil, pobre: banaga. pp.z.<br />

Vil: pasipala.l. hamac. p.a.z.<br />

Vimbre: oay. u.c.<br />

Vinagre: langgao. p.c. suca.<br />

Vinagrera: lang gauan. pp.; sucaan.<br />

Vino: el mismo. z.<br />

Vino <strong>de</strong> alquitara: alac. p.a.<br />

Vino <strong>de</strong> caña dulce: quilang. p.a.<br />

Vino, pitarrilla: pangasi. pp.z.<br />

Vino <strong>de</strong> pangasi: tarloy. pp.<br />

Viña: cabicahan. p.p.z.<br />

Virar: nagaliso sang layan. z.<br />

Virazón <strong>de</strong>l viento: sobog. u.a.<br />

Violar: vi<strong>de</strong> forzar.<br />

Virgo, metaphorice: gacot. p.a.<br />

Virgen: olay. p.c.z.<br />

Virginidad: pagca olay. p.p.z.<br />

Virgen: oro; vi<strong>de</strong> oro.<br />

Virtud, esfuerzo: isug. p.a.z.<br />

Virtuoso: anar; galam; gaygay.<br />

Virue<strong>las</strong>, viruelar: buti. u.a.z.<br />

Visible: vi<strong>de</strong> quita. ua.z.<br />

Visión: vi<strong>de</strong> fantasma; langdon. z.<br />

Visitar: duao. p.c.z.<br />

Visitar, dar pésame: dalao. p.c.<br />

Visitar: sapo. u.a.


Visitar, ver: quita; tutuc. p.a.<br />

Vista: vi<strong>de</strong> quita; tutuc. p.a.<br />

Vista corta: dalap. p.a.<br />

Vistas: tanao; tutuc.<br />

Vital: vi<strong>de</strong> buhi. p.a.z.<br />

Vitualla: balon. pp.z.<br />

Viva cosa: buhi. p.a.z.<br />

Vivera: boho. u.a.z.<br />

Vivificar: buhi. p.a.z.<br />

Vivir: buhi. p.a.z.<br />

Viuda o viudo: balo. p.a.z.<br />

Vivir mucho: buhay. p.c.z.<br />

Vivir con sus padres: yong. u.a.<br />

Vivir con otra: soa; lumun. pp.<br />

Vivir, ir, hacer solo: usa. u.a.z.<br />

Volar: lupar. u.a.z.<br />

Volar sesgo: salibaybay. pc.<br />

Volcán: buquir nga naga siga. z.<br />

Volcarse y volcar: yaob. u.a.<br />

Voltear: toar; suli. p.a.<br />

Voltear: lilic. p.a.<br />

Volver espalda: taquilir. p.p.z.<br />

Volver a mirar: lingat; lingig.<br />

Volver él la cara: talingi. pp.z.<br />

Volver los ojos: sur-ip. D.V.<br />

Volverse <strong>de</strong> lado: taquilir. pp.z.<br />

Volverse boca arriba: hayang. pa.z.<br />

Volverse boca abajo: yaub. u.a.z.<br />

Volver <strong>de</strong> viaje: lucas. p.a.<br />

Volver a casa: vi<strong>de</strong> uli. p.a.z.<br />

Volverse: balic; tumbalic. pp.<br />

Volver por algo: balic. p.a.z.<br />

Volverse flecha: saguli. p.p.z.<br />

Volver sobra: saguli; sucli. p.p.<br />

Volver, volverse: liso. p.a.z.<br />

Volver, volverse: baliscar. p.p.z.<br />

Volver, volverse: balisua. pc.<br />

Volver: suli. p.a.<br />

Volver proa: soal. u.a.<br />

Volver bubas a boca: lumat. u.a.<br />

Volver dolor: saput. p.a.z.<br />

Volver lo torcido: tuyur. p.a.<br />

Volver a su dueño: uli. p.a.z.<br />

Volver palo, navío: ualing. p.a.z.<br />

Volverse a meter: oploc. pp.<br />

Volverse, no po<strong>de</strong>r: pacug. u.a.<br />

Voluntad: buut. u.a.z.<br />

Vomitar: soca. z.<br />

Vómito: pagsoca. p.a.z.<br />

Vosotros: camo. u.a.z.<br />

Votar eligiendo: pili. p.a.z.<br />

Votar: vi<strong>de</strong> prometer.<br />

Voz: tingug. p.a.z.<br />

Voz <strong>de</strong> instrumento: tonog. u.a.z.<br />

Voz clara: lanoy; sagnay. pc.<br />

Voz baja: hagohob. pp.z.<br />

Voz tiple, alto: taning. u.a.<br />

Vocear: tuao; gasur. p.a.<br />

93<br />

Vocería: alingug ngug. pp.z.<br />

Vocería: saba. p.a.z.<br />

Vuelta <strong>de</strong> río: lico; lipot. u.a.z.<br />

Vuelta <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na: buguay; libur.<br />

Vuelta dar a casa: libot. p.a.z.<br />

Vueltas dar: bilic. p.a.z.<br />

Vuestro: iño; niño; vi<strong>de</strong> iño. pa.z.<br />

Vulto: ambong. p.a.z.<br />

V VOCALIS ANTE ALIAS<br />

Ubre: soso. p.a.z.<br />

Ufano: vi<strong>de</strong> alegre.<br />

Últimamente: saolhi. pp.z.<br />

Último: olhi. uc.z.<br />

Umbral: vi<strong>de</strong> bungsar. p.a.<br />

Una vez: nacausa; nacasa. z.<br />

Unánimes: usa; oyon; sono. p.a.<br />

Ungir: vi<strong>de</strong> untar.<br />

Ungüente: bulat. u.a.<br />

Único, solo: usara; bogtong. p.a.<br />

Unidad: pagcausa. p.p.z.<br />

Unir, unirse: usa. u.a.z.<br />

Uniformes: usa; oyon; sono. p.a.<br />

Unisones: vi<strong>de</strong> tonog. u.a.z.<br />

Universal, todo: ngatanan. u.c.z.<br />

Universidad: vi<strong>de</strong> tingub. p.a.z.<br />

Uno: usa. u.a.z.<br />

Uno solo: usara; usalamang. z.<br />

Uno, el uno: ang usa. z.<br />

Uno a uno hacer: vi<strong>de</strong> tag.<br />

Uno a uno reñir: ato. p.a.<br />

Untar cor<strong>de</strong>l: hagur. p.a.<br />

Untar: hap<strong>las</strong>; hapo<strong>las</strong>. pp.<br />

Untar: hirhir; dihog. p.a.z.<br />

Untar mano: handalamay. pc.z.<br />

Untar cabellos: hiso. p.a.z.<br />

Untar re<strong>de</strong>s: bugna. u.a.z.<br />

Untar arma con yerba: habo. ua.<br />

Unto, gordura: tambuc. u.a.z.<br />

Uña, uñado: coco. u.a.z.<br />

Uñas, garras: camas. u.a.z.<br />

Uña, zapatilla: cocor. u.a.<br />

Urdir urdimbre: hanay. D.V.z.<br />

Urgente: dusul. p.a.z.<br />

Usar, gozar: agum. p.a.z.<br />

Usar <strong>de</strong> algo ordinario: sami. u.a.<br />

Uso, costumbre: gaui. p.a.z.<br />

Usual: vi<strong>de</strong> sami. u.a.<br />

Usura: vi<strong>de</strong> logro.<br />

Usurpar quitando: agao; lupig. p.a.z.<br />

Utuil: polos; halos. p.a.z.<br />

Uva: bica. u.a.<br />

X ANTE ALIAS<br />

Jabón (x-): el mismo.


Jacal (x-) y hacelle: camarig. p.p.z.<br />

Jacal (x-): palay palay. pc.<br />

Jara (x-): vi<strong>de</strong> flecha.<br />

Jareta (x-): vi<strong>de</strong> bolor. p.a.<br />

Jareta (x-): pamalay. pp.z.<br />

Jeme (x-): balangit. pp.<br />

Jengibre (x-): luy-a. p.a.z.<br />

Jengibre (x-): cosol. u.a.<br />

Jengibre (x-): quiti cot. pp.<br />

Jeringa (x-): sumpit. z.<br />

Jiba (x-): vi<strong>de</strong> boctot. p.a.z.<br />

Jibado (x-): boctot. p.a.z.<br />

Jiba, jibado (x-): tampohong. pp.<br />

Jibia (x-): locos. p.a.<br />

Jugo <strong>de</strong> pangasi (x-): lihing. u.a.z.<br />

Y CONSONANS ANTE ALIAS<br />

Ya: na; dun. l. run. h.<br />

Ya que: vi<strong>de</strong> bacay.<br />

Y aun por eso: ngani. u.c.z.<br />

Yedra no hay, sino: balagun. pp.z.<br />

Yegua: vi<strong>de</strong> ibir et layag. pa.<br />

Yema <strong>de</strong> huevo: batog. p.a.<br />

Yema <strong>de</strong> árbol: matamata. p.p.z.<br />

Yerba generalmente: gamhun. pa.z.<br />

Yerbazal: cagamhunan. pp.z.<br />

Yerba: hilamon et gona. p.a.z.<br />

Yerba pequeñuela: dagotdot. pp.<br />

Yerba zacate: cogon. p.a.z.<br />

Yerba que come el manatí: lusay.<br />

Yerbas para comer: quilites.<br />

Yerba que echa ramas: balagun. pp.z.<br />

Yerba o veneno: hilo. p.a.z.<br />

Yerba <strong>de</strong> amores: lumay. p.c.z.<br />

Yerba <strong>de</strong> flechas: camandag; dalit; bulit. p.a.<br />

Yerba con que se untan: quibul. u.a.<br />

Yerno: umagar. p.a.z.<br />

Yerro: sala. u.a.z.<br />

Yerto o tieso: bascug et cusug. z.<br />

Yerto, envarado: hugut; tanig.<br />

Yesca sirve: baloc; satiltil.<br />

Yo: aco. u.a.; acota. h.p.a.<br />

Y, aunque: landasan; salsaran+. pp.<br />

Z ANTE ALIAS<br />

Sabana (za-): cacogonan. p.p.z.<br />

Sabana: halaban. p.p.<br />

Sabana: datagon. u.a.z.<br />

Zambullirse en el agua: salum. p.a.z.<br />

Zambullir paño: saosao. p.c.z.<br />

Zacate ordinario: cogon. p.a.z.<br />

Zacate <strong>de</strong> agua: compay. p.c.<br />

Zafio en hablar: bicualon. p.p.<br />

Zagarrega (?): tuao. p.c.z.<br />

94<br />

Zaherir: boyboy. p.c.z.<br />

Zalear perro: uangut. p.a.<br />

Zampoña: tolotot. p.p.<br />

Zampuzar: lur lur. D.V.<br />

Zanca, la pierna: bitiis. p.p.z.<br />

Zancadil<strong>las</strong>: tangbir. p.a.z.<br />

Zancos altos: cadang. p.a.<br />

Zanja: silog. p.a.<br />

Zángano: vi<strong>de</strong> abejón.<br />

Zángano o tábanos: tabano. pp.<br />

Zangotearse vasija: sino. u.a.<br />

Zangotear cosa líquida: sipoc.<br />

Zangotear: sipoc. p.a.<br />

Zapatilla <strong>de</strong> uña: cocod. p.a.<br />

Zapear al gato: sica; sili. u.a.<br />

Zaraza: tabas. u.a.<br />

Zaragüelles: saraguel.<br />

Zaranda: balayo.<br />

Zaratán: bocboc. p.a.<br />

Zarza: sapinit. pa.z.<br />

Zarzaparrilla: banag. u.a.<br />

Zarcillos: vi<strong>de</strong> orejeras.<br />

Zarzo: paga. p.a.z.<br />

Ciática (ze-): patoy ang lauas. z.<br />

Cebolla (z-): bauang. p.c.<br />

Cecear (z-) al otro: sit sit. p.a.<br />

Cecear (z-): ngoyit. p.a.z.<br />

Cecina (z-) <strong>de</strong> vaca: Inasinan. pp.z.<br />

Cecina (z-) ahumada: tapa. u.a.z.<br />

Cedazo: ayagan. p.p.<br />

Ce<strong>de</strong>r (zed-): daug. p.a.z.<br />

Ce<strong>de</strong>r (z-): napalabi. p.p.z.<br />

Cebratana (z-): vi<strong>de</strong> Cerbatana.<br />

Cedro (z-): lanipga. pp.z.<br />

Cédula (z-): sulat. u.a.z.<br />

Cejar, (z-) recular: isol. p.a.z.<br />

Cejas (z-): quilay. p.c.z.<br />

Cejas (z-) juntas: sicdung. p.a.z.<br />

Celada (z-): calo nga; salsalun.<br />

Celar, celos (z-): abogho. p.a.z.<br />

Celebrar misa (z-): nagamisa: z.<br />

Celebrar boda (z-): hunga. p.c.<br />

Celebrar la cosa (z-): dungug. p.a.z.<br />

Cerebro (z-): tingcoy. p.c.z.<br />

Celestial (z-): langitnun. p.p.z.<br />

Celosía (z-): balatibat. p.p.<br />

Celoso navío (z-): qui<strong>las</strong>. u.a.z.<br />

Celos (z-): pagpangabugho. z.<br />

Cementerio (z-): panlulubngan. p.p.z.<br />

Cena (z-): panihaponan. p.p.z.<br />

Cenar (z-): vi<strong>de</strong> hapon. p.a.z.<br />

Cenagal (z-): lunang; yanang+.<br />

Cenzeño (z-): mahauac. p.z.<br />

Cendrar oro (z-): sangag. p.a.z.<br />

Ceniza hacer (z-): abo. u.a.z.<br />

Ceniza <strong>de</strong> zacatal (z-): gasang. p.a.<br />

Ceniza para sal (z-): asang. p.a.<br />

Censo (z-): tubo; laba. p.a.


Centella (z-): pisu; biti. u.a.z.<br />

Centella (z-): alipaloc. p.p.<br />

Centellar (z-): quilap. p.a.<br />

Centellear ojos (z-): aniniput. p.p.z.<br />

Centinela (z-): bantay. p.c.z.<br />

Centenar: vi<strong>de</strong> gatos. p.c.z.<br />

Centro (z-): catung anan. p.a.z.<br />

Ceñirse (z-): uagcus. p.a.<br />

Ceñidor (z-): bacus. p.a.z.<br />

Ceño (z-): cosmor; colisong. p.p.z.<br />

Cepa (z-): gapang.<br />

Cepa (ze-): apungangu. p.p.z.<br />

Cepa o tronco (z-): pono. p.a.z.<br />

Cepillar (z-): catam. u.a.z.<br />

Cepo y encepar (z-): pandug. u.a.z.<br />

Cera, buscarla (z-): nanalo. z.<br />

Cera pegajosa (z-): cabolay. p.c.z.<br />

Cera <strong>de</strong>l oído (z-): atotoli. u.a.z.<br />

Cera para can<strong>de</strong><strong>las</strong> (z-): taro.<br />

Cerbatana (z-): sumpit. p.a.z.<br />

Cerviz (z-): tangcugu; tincoy. p.c.z.<br />

Cerca (z-): halani; harapit. p.a.<br />

Cerca (z-): vi<strong>de</strong> dani. u.a.<br />

Cerca o muralla (z-): cota. p.a.z.<br />

Cerca pasar (z-): habuy habuy. p.c.<br />

Cerca <strong>de</strong> corral (z-): alar. p.a.z.<br />

Cerca <strong>de</strong> pollos (z-): pogar. p.a.z.<br />

Cercar enemigos (z-): libot. p.a.z.<br />

Cercar (z-): licop et licus. p.a.z.<br />

Cercar con palos (z-): dagandan. p.p.<br />

Cercenar (z-): ulung. p.a.z.<br />

Cerzenar (z-): tabas. u.a.z.<br />

Cercena oro (z-): hagubis. p.p.<br />

Cercenar esquina (z-): quimi. p.a.z.<br />

Cerco <strong>de</strong> sol (z-): luyung; obong. pa.<br />

Cerdas (z-): vi<strong>de</strong> balocag. p.p.z.<br />

Cerdas <strong>de</strong> la cola (ze-): icog. p.a.z.<br />

Cernada <strong>de</strong> sal (z-): tinapasan. u.a.z.<br />

Cerner (z-): ayag; ag-ag. p.c.<br />

Cerrada mujer (z-): libon. p.a.z.<br />

Cerrado cielo (z-): luum. p.p.<br />

Cerrado camino, río (z-): siut. p.a.z.<br />

Cerrar puerta (z-): lucub. u.a.z.<br />

Cerrarse camino (z-): quipot. p.a.<br />

Cerrarse camino (z-): ung ung. p.p.<br />

Cerrar camino o paso (z-): opul. u.a.<br />

Cerrarse la vulva (z-): higiom. p.c.z.<br />

Cerrar bolsa (z-): higum. p.a.z.<br />

Cerrar con llave (z-): cunsi. p.a.<br />

Cerrar cajones (z-): doso. u.a.z.<br />

Cerrar la boca (z-): acdum. p.c.; tac-un.<br />

Cerrar la boca (z-): tang cub. u.a.<br />

Cerrar los ojos (z-): piung. p.a.z.<br />

Cerrar los ojos (z-): linay. p.c.<br />

Cerrar mano (z-): cumu. p.a.z.<br />

Cerrar boca <strong>de</strong> río (z-): punung. pa.z.<br />

Cerrarse puerta (z-): hulangcub. p.p.<br />

Cerrero animal (z-): ila. p.a.z.<br />

95<br />

Cerro (z-): buquir. p.a.z.<br />

Certero (z-): maigo. p.p.z.<br />

Certeza <strong>de</strong> la cosa (z-): pagcatapat. z.<br />

Certeza (z-): pagcamatoor. p.p.z.<br />

Certificar (z-): habalo. u.a.z.<br />

Certificarse (z-): naquigtapat. p.p.z.<br />

Cesar (z-): tunung; hugug. p.a.z.<br />

Cesar <strong>de</strong> llover (z-): hulao. p.c.z.<br />

Cesar lluvia, viento (z-): hula. u.a<br />

Cesar (z-): langan; liat. p.c.<br />

Cesar, <strong>de</strong>jar (z-): baya. z.<br />

Césped, terrón (z-): puga. u.a.<br />

Césped en el río (z-): luca. u.a.z.<br />

Cesto para ropa (z-): abobot. p.a.<br />

Cesto <strong>de</strong> arroz (z-): baquir. p.a.z.<br />

Cesto diferente (z-): bangcat. p.p.<br />

Cesto diferente (z-): balan-ay. p.c.<br />

Cestillo <strong>de</strong> sembrar (z-): sabacan. ua.z.<br />

Cestillo <strong>de</strong> caña (z-): tabig. u.a.z.<br />

Cestillo <strong>de</strong> pescar (z-): taclub. p.a.z.<br />

Cestos <strong>de</strong> gallinas (z-): pogar. p.a.z.<br />

Cestones (z-): barantac. u.a.<br />

Cebar (z-): pangasi; tuyung. p.a.z.<br />

Cebar fuego (z-): amac. p.a.<br />

Cebar puercos (z-): lalug; bahog. pa.<br />

Cebo a ratón o peces (z-): paun. p.a.z.<br />

Cebón (z-): bahao. p.c.z.<br />

Cebón <strong>de</strong> casa (z-): binocot. p.a.z.<br />

Ciar hacia atrás (z-): sibug. u.a.z.<br />

Cibera <strong>de</strong> buyo (z-): p.a.z.<br />

Cibera <strong>de</strong> caña (z-): utus. u.a.<br />

Cibera <strong>de</strong> coco (z-): ubas. z.<br />

Cicatriz (z-): olat; pali. u.a.<br />

Cidrón (z-): batang. u.a.<br />

Ciego hacer (z-): vi<strong>de</strong> bota. u.a.z.<br />

Ciego, <strong>de</strong> poca vista (z-): halap. p.a.z.<br />

Cielo (z-): langit. p.a.z.<br />

Cielo (z-): langit langit. p.p.z.<br />

Ciénaga (z-): lanas. p.a.<br />

Ciénaga (z-): catungan. z.<br />

Ciénaga (z-): mahanlur.<br />

Cieno (z-): lapduc et labnang. pp.<br />

Cientos (z-): gatos.<br />

Cien mil (z-): usa cagatos calibo. z.<br />

Cientopiés (z-): alohipan. et. p.p.z.<br />

Cierto viento (z-): canauay. p.c.z.<br />

Cierne <strong>de</strong> arroz (z-): muging. u.a.<br />

Cierta cosa (z-): tapat. z.<br />

Ciertamente (z-): matoor. p.p.z.<br />

Ciervo (z-): osa. u.a.z.<br />

Cigarra (z-): gangis. p.a.z.<br />

Cima (z-): ibabao; iitaas. p.p.z.<br />

Cimarrón (z-): ilahas. p.p.z.<br />

Cimiento (z-): bosocan. p.p.<br />

Cinamomo (z-): caningag. p.p.z.<br />

Cincho <strong>de</strong> la ganta (z-): ca<strong>las</strong>cas. p.p.<br />

Cinco (z-): lima. u.a.z.<br />

Cinquenta (z-): lima capolo.


Cinta (z-): uagcus. p.a.<br />

Cinta blanca (z-): baclay. p.p.<br />

Cinta o atadura (z-): bugcus. p.a.z.<br />

Cinta <strong>de</strong> ibioc (z-): bagotbot. u.a.<br />

Cinta, palo (z-): alabat.<br />

Cinta <strong>de</strong> palma (z-): gonot. p.a.z.<br />

Cintarazo dar (z-): lapdus. p.a.z.<br />

Cintura <strong>de</strong>l cuerpo (z-): hauac. p.a.z.<br />

Círculo (z-): luyung. p.p.<br />

Circuncidar (z-): toli. p.c.z.<br />

Circuncidar (z-): islam.<br />

Cisco (z-): pagduao. l. ugdao. p.c.<br />

Cisma (z-): hibulag. p.p.<br />

Citar (z-): tauag; bolho. p.a.<br />

Cítara (z-): cudiapi. pp.<br />

Ciudad (z-): banua; longsor. p.p.<br />

Ciudadano (z-): tagbanua.<br />

Cizaña meter (z-): solog solog. p.p.z.<br />

Cimbrar (z-): uulug uulug. p.p.<br />

Cimbria (z-): vi<strong>de</strong> pati balay. p.c.<br />

Zozobrar el navío: yaub. u.a.<br />

96<br />

Zorrillo: ilo. p.a.z.<br />

Zueco: patos nga cahuy.<br />

Sufrir (z-): poor+ p.a.z.<br />

Sufrir (z-): ilub. p.a.z.<br />

Sufrir (z-): aco. p.a.z.<br />

Sufridor (z-): mailubon. z.<br />

Zumbar: hagbuyung. p.p.z.<br />

Zumbar bala: ogong. u.c.z.<br />

Zumbar: hagonghong. p.p.z.<br />

Zumbar: hogong hogong. p.p.z.<br />

Zumbar: hagong; hagolot. pp.<br />

Zumbar oídos: palac palac. u.a.<br />

Zumbido <strong>de</strong> viento: pagdagooc. z.<br />

Zumosa cosa: vi<strong>de</strong> puga. p.a.<br />

Zumo <strong>de</strong> palma: tuba. u.a.z.<br />

Zumo <strong>de</strong> caña dulce: utus. u.a.<br />

Zurrón <strong>de</strong> bonga: balaca. p.a.<br />

Zurrón, espiga: poso. p.a.z.<br />

Zurrón <strong>de</strong> platero: caray. p.a.<br />

Zurrón ordinario: puyo. p.a.z.


VOCABULARIO DE LENGUA BISAYA, HILIGUEINA Y HARAYA DE LA ISLA DE PANAY Y<br />

SUGBU Y PARA LAS DEMÁS ISLAS<br />

SEGUNDA PARTE<br />

Ha sido fuerza remitir al lector en muchas cosas a esta segunda parte <strong>de</strong>jando la primera corta<br />

como por so la guía <strong>de</strong> los vocablos en particular cuya generalidad con sus frases y entera noticia se<br />

hallará en esta segunda parte, advirtiendo que la formación <strong>de</strong> participios activos y pasivos y <strong>de</strong> otros así<br />

se hallará en la práctica como suma y recopilación <strong>de</strong> todo este volumen.<br />

Los acentos van señalados en esta forma. Cuando se vieren estas dos letras. p.a. es señal que el<br />

acento agudo está en la primera, id est, prima acuta. Cuando está en la última se ponen u.a. hoc est,<br />

ultima acuta. En los trisílabos o cuadrisílabos van <strong>las</strong> señales generales <strong>de</strong>l acento. p.c., id est, penultima<br />

correpta, que es la penúltima breve y así el azento ha <strong>de</strong> estar en la antepenultima iuxta regulam extribus<br />

extollit primam penultimam brevis. Pero estas dos letras, p.p., quieren <strong>de</strong>cir penultima producta, que la<br />

penúltima es larga y así en ella se ha <strong>de</strong> poner el acento iuxta regulam extollit se ipsam quando est<br />

penultima longa. Los que doblan la raíz se reputan por disílabos y como a tales se les pone el acento en la<br />

primera aunque el simple le tenga en la última, como abot abot, agar agar, etc.<br />

Esta señal - <strong>de</strong> estas dos rayitas que significan división en el nombre dice que la consonante<br />

antece<strong>de</strong>nte no hace sílaba con la vocal siguiente, como tam-is, han-ay.<br />

D. V. hoc est divisa, quiere <strong>de</strong>cir que la dicción si es disílaba está dividida <strong>de</strong> manera que cada<br />

sílaba hace acento, como mumu, so-so y si es trisílaba <strong>las</strong> dos últimas se han <strong>de</strong> pronunziar divisas al<br />

modo dicho, como layoyo.<br />

La + es señal <strong>de</strong> el vocablo prece<strong>de</strong>nte es <strong>de</strong> Sugbu y <strong>de</strong> aquel<strong>las</strong> is<strong>las</strong> y así he puesto cuantos se<br />

han podido alcanzar llevándolos <strong>de</strong> más a más <strong>de</strong> los que van sin +, que muchos <strong>de</strong> ellos son generales<br />

para todas aquel<strong>las</strong> is<strong>las</strong>.<br />

En siguiéndose esta letra h. <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> algunos vocablos es señal que son <strong>de</strong> la lengua haraya<br />

sirviéndose <strong>de</strong> ellos y <strong>de</strong> los panayanos para la mejor inteligencia, pues son ya casi todos comunes.<br />

El acento dubio lleva por señal una d. Kimo carga tantico sobre la última, etc.<br />

Los poetas en la lengua bien saben que <strong>las</strong> dicciones en -ay, como baybay taytay, etc. y <strong>las</strong> en -ao,<br />

como baobao, saosao todas el<strong>las</strong> son diptongos como son en latin audio, Paulus et fauzes la a y la u. De<br />

manera que <strong>las</strong> dos letras vocales no hacen más que una sílaba. Pero porque no cause confusión a los que<br />

no son poetas en la lengua al señalar el acento va como el disílabos, trisílabos o cuadrisílabos.<br />

Aunque en la escritura bisaya la letra vocal que sirve <strong>de</strong> o es también u en la pronunciación hay<br />

mucha diferencia, porque la u se pronuncia <strong>de</strong>licadamente hiriendo poco y <strong>de</strong>licadamente con la<br />

consonante en ella como sulur. Porque solor es peine y sulur es lo que hay <strong>de</strong>ntro, entrar, etc.<br />

Muchos vocablos hay que los pronuncian con u hiriendo bien en ella con la consonante como en<br />

español y al escribillos los mas ladinos los escriben con o como Boaya. l. Buaya. Bohat. l. Buhat. Y así<br />

pues ellos no se conforman no será mucho que nosotros no conformemos si no es con la pronunciación<br />

que no suena al oído. Y esta es la causa por que van los vocablos según se habla y no según ellos los<br />

escriben. Y digo Oay, y no ouay, loas y no louas, siac y no siyac. Y ninguno negará que sería muy gran<br />

torpeza escribir con nuestros caracteres Diyos por Dios, Madiya por Maria, etc.<br />

El vocablo compuesto que tuviere letra conmutable se ha <strong>de</strong> buscar en simple. B et P se mudan en<br />

M, como poson, namoson, polong, mamolong. La D, S, T se mudan en N, como dagat, nanagat, sulat,<br />

nanulat, tahi, nanahi. Y así para buscar Namoson. l. Nagapamoson es fuerza que el simple sea bason o<br />

poson, hallaráse en poson. Ítem, Mananap, Nagapananap, su simple ha <strong>de</strong> ser Sanap. l. Tanap. l. Danap;<br />

hallaráse en Danap y Nanamcum en Samcun.<br />

Acerca <strong>de</strong> <strong>las</strong> letras commutables se advierta que la D. suele convertirse en N. que es lo ordinario<br />

y algunas veces en L, como digos et digo maligos et maligo, bañarse. Ítem, dugo hilogo, paga <strong>de</strong> sangrar,<br />

dimogmog, nalimogmog, manimogmog; dang gut, lang gut, pacer. Ítem, <strong>de</strong> laton sale dalaton y otros a<br />

este modo, ducduc et lucluc. La letra Y que es ya consonante muta como lo son todas <strong>las</strong> <strong>de</strong>más letras<br />

97


isayas fuera <strong>de</strong> <strong>las</strong> tres vocales. Y así cuando hay división en el vocablo no se ha <strong>de</strong> pronunciar como<br />

vocal sino como consonante muta como ag-as, at como en estos lay-ao, lay-ang, lay-ug, etc.<br />

Los verbos frecuentativos, incoativos, diminutivos y aumentativos se forman <strong>de</strong> una misma<br />

manera. Des<strong>de</strong> el folio 2 hasta el fol 249, en esta segunda parte, se hallarán citados algunos notables y<br />

reg<strong>las</strong> que ni hay en este libro ni se hallarán, y así aviso como fue yerro <strong>de</strong> imprenta el citarlos para que<br />

no cause confusión al lector ni se canse en buscar<strong>las</strong>.<br />

Las raíces <strong>de</strong> verbos que no tienen preposición es señal que se pue<strong>de</strong>n componer con Naga. l. Nag,<br />

Um, Im, Inm y <strong>las</strong> <strong>de</strong>más preposiciones según la práctica.<br />

Los verbos y vocablos tomados <strong>de</strong> los españoles que los que han bisayizado a su modo, sierra,<br />

sirra, sin <strong>de</strong>, bisti, cantores, santos, chirimías, canta, confesal, comulga, etc., se han <strong>de</strong> variar según <strong>las</strong><br />

reg<strong>las</strong> comunes <strong>de</strong> la práctica.<br />

Por muy gran cuidado que se ha puesto en que los acentos vayan tan fieles y seguros como la obra<br />

pi<strong>de</strong> en algunos por el <strong>de</strong>scuido <strong>de</strong> los impresores no van así, que por no aumentar erratas en la página <strong>de</strong><br />

el<strong>las</strong> y más tan prolijas y <strong>de</strong> tanta confusión se han <strong>de</strong>jado. Y se avisa para que no se atribuya a <strong>de</strong>scuido,<br />

a<strong>de</strong>más que el oído enseña entre estos naturales cuáles sean los más usados acentos si bien hay gran<br />

variedad <strong>de</strong> ellos entre los mismos naturales. La experiencia hace maestros.<br />

98


A ANTE ALIAS<br />

aba. u.a. et abaa p.p.: interjecciones <strong>de</strong>l que se admira. Aba dicamaaro: ¿Ay, no tienes vergüenza?<br />

ab-ab. D.V. f. z.: llevarse avenida o fuego lo que halla por <strong>de</strong>lante; naab-ab: llevado así; nagaabab,<br />

nangabab ang pi<strong>las</strong>, id est, naganang nag: agrandarse la herida.<br />

abaca: el plátano <strong>de</strong>l lanot; nagabaca, cortalle o cogelle; abacahan cosa que tiene abaca o la tierra que<br />

la lleva.<br />

abaga. p.p.: hombro. Hinc, abagahan: hombrudo, <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s hombros.<br />

abay. p.c.: navíos que van en conserva; dícese <strong>de</strong>l navío y <strong>de</strong> la gente; nagaabay: ir dos o más navíos<br />

en conserva; vi<strong>de</strong> reg. 22.; abay: es también cierto hechizo, porque acompaña hasta la muerte;<br />

nacaabay. f.2.: enhechizar así; nacaabay. l. hinabayan. l. nahaabayan, estar enhechizado así; abayan:<br />

el hechizo que le tiene.<br />

aban. p.a. f. 2: inundar la tierra avenida o creciente. Ítem, dalahay. f. 3.<br />

abang, es <strong>de</strong> Sugbu: lo mismo es que hinacay, flete.<br />

abang. p.a.: coger o asir yendo pasito la gallina o otra cosa. f.3.; nahaabanga niya ang manoc.<br />

abas et uyub et surub. f.2.: cubrir o anegar la tierra avenida o creciente <strong>de</strong> mar.<br />

abao. p.p.: <strong>de</strong>l que se admira.<br />

abi. p.a.: verbo irregular <strong>de</strong> <strong>las</strong> tres personas. Abi ua aco mahibalo: pensaba o pienso o piensa que yo<br />

no lo sé. Namatay cono abi: dice que piensan que murió.<br />

abiabi. inmabiabi. f.2. hun: saludar al que encuentra. Ítem, convidar al forastero con su casa o a<br />

comer; nagaabiabi: saludarse ad invicem y agasajar; maabi abi nga tauo: agasajador.<br />

abian. u.a. higara. h.: amigo o camarada; nagaabian: ser amigos; naquigabian: hacerse amigo o<br />

procurar hacer su amigo a otros. f.1. vel [f].2.; y abian co siya. l. abianun co siya; maquigabianon:<br />

amigable, que hace amistad con todos.<br />

abilay. p.c.: llevar, tener, traer o poner al hombro alguna cosa colgada como paño el maestresala, etc.<br />

f.1.: la cosa. f.3.: el hombro.<br />

abis. u.a.: cortar el cabello a mujer u hombre; reg. 9.: ang gut: es lo mismo.<br />

ablay. p.c.: pintura <strong>de</strong> la espalda; con el f.[...]: pintar hombre en la espalda.<br />

ablit. cablit et labit. linmalabit. nahaablit: pasar raspando lo que se tira que no encarna, aunque sea<br />

lanza, flecha, etc. Inablitan siya lamang sang bangcao; napaablit. l. labit: tirar a pasalle así. Paablitan<br />

lamang siya sang bangcao; o cuando juegan a la bola si dan a la bola <strong>de</strong>l contrario, etc.; f. 2.: es la<br />

lanza o bola que se tira para que pase raspando.<br />

abluang. ablung. p.c.: taladro; nagablung. f.3.: taladrar algo.<br />

abo. u.a. ceniza; nagaabo. f.2. hon.: hacer algo ceniza; naabo: hacerse ceniza la cosa; con el f. 3.:<br />

ablandar la manta <strong>de</strong> lanot con ceniza: Abohan co ining ogpac.<br />

abo et dapog. h.: fogón; hinc, mangangabo et mananapog: el cocinero o fogonero.<br />

abo. p.a.: cierto pez.<br />

abda. p.c.: vi<strong>de</strong> apoa.<br />

abobo. p.p. et cablao. p.c.: cierto balagun que lleva unas calabacil<strong>las</strong> amargas que a<strong>de</strong>rezan y comen.<br />

abobot. u.a.: el que comúnmente llamamos abobot para guardar ropa; con el f.2.: es hacer abobot<br />

algo; aboboton nga tauo: el que tiene abobot; bolobogan. h., id est, abobot.<br />

aboc aboc. p. et haloc haloc. f.2.: andar <strong>de</strong> una casa en otra comiendo hoy en una y mañana en otra.<br />

Nagaaboc aboc siya sacabayalan: estar bien, ir a unos y a otros embaucándoles; con el f.2.: Ginaboc<br />

aboc aco niya sing polong, id est, Ginalamalaman aco niya sing polong: me embauca. Ítem, Ginaboc<br />

aboc niya ang imong ginhaua: se va tras tu ginhaua como mosca a la miel; con el f.3. es ir con<br />

parlerías <strong>de</strong> uno a otro. Dimo aco igaboc aboc sing polong saiban nga tao: no digas <strong>de</strong> mí en otras<br />

partes; maaboc aboc nga tao: el que tiene <strong>las</strong> gracias dichas.<br />

abog: es polvo; es <strong>de</strong> Sugbu; vi<strong>de</strong> gapogapo.<br />

abog. p.a. y mejor, abog abog: esparcirse saltando el cardumen <strong>de</strong> peces chicos seguidos <strong>de</strong> los<br />

gran<strong>de</strong>s o la langosta cuando la ahuyentan; levantarse esparciéndose por el viento <strong>las</strong> chispas <strong>de</strong> lo<br />

que se quema o otra cosa, máxime el polvo. f.3.: a quien el polvo da.<br />

abogho. p.p. nangabogho: celar marido a mujer. l. e contra. f.2. vel.3. Dimo aco ipangabogho. l.<br />

Dimo aco pangaboghoan; mapangaboghoon: celoso.<br />

abong. p.a. f.3.: atajar a persona, animal, peces para que entren en la red; napaabong: montar o salvar<br />

isla o punta haciéndose a la mar. Napaabong sang catalman, Paabongan ta ang polo. Nagapaabong<br />

99


sang bana sing polong: prevínole, informóle primero. Nagapaabong ang buut saiya agalum: le gana la<br />

voluntad. Paabongan ta ang Dios sa pagconfesar ta sa atun manga sara cag sa pagpenitenziata:<br />

Preocupemus. l. preveniamus eum in confessione; pro abong, vi<strong>de</strong> dampal; vi<strong>de</strong> etiam labay.<br />

abong ang hangin: viento contrario; napa-. l. nagapaabong sang hangin. f.3.: coger barlovento;<br />

abong: cierta red <strong>de</strong> pescar y pescar con ella porque se atajan los peces.<br />

abot. l. abut. u.a. inmaaot. nagaabot. f.2.: llegar a alguna parte o adon<strong>de</strong> va; nacaabot. l. nacabot:<br />

sincopado. f.2.: alcanzar al que va <strong>de</strong>lante o al que huye o llegar o alcanzar a alguna parte con mano,<br />

cabeza o pie, etc. Cabotum mo yana sa camut: nomás ve para ver si pue<strong>de</strong> llegar; y así: icabot. l.<br />

ipacaabot: la cosa con que se pue<strong>de</strong> llegar o alcanzar: Sarang icabot niño sa Manila ining balon:<br />

bastante matalotaje es este para llegar a Manila. Hatagi aco sing matolin nga sacayan nga ipaca abot<br />

co canila: déseme un navío ligero con que les pueda alcanzar: Ítem, Ang manga buhat nga maayo, con<br />

nahadara sila sang hias a gracia sa Dios, dita sila ipacaabot nga mugis sa langit: con nuestras buenas<br />

obras hermoseadas con <strong>las</strong> joyas <strong>de</strong> la gracia <strong>de</strong> Dios podremos llegar al cielo, pero si el<strong>las</strong> son so<strong>las</strong><br />

que no están enjoyadas con la gracia <strong>de</strong> Dios no serán bastantes para que lleguemos al cielo jamás.<br />

abot. f.2.: llegalle o dalle a alguno algún acci<strong>de</strong>nte que se quita y vuelve como locura, calentura, gota,<br />

etc. Hinc, alabotun: el lunático que le da con la luna la locura; surubangun: en haraya.<br />

abot abot: es frecuentativo para el acci<strong>de</strong>nte que viene una vez y otra, etc.; nagahiabot: llegar a<br />

alcanzar alguna parte dos o más, unos en pos <strong>de</strong> otros, aunque vengan <strong>de</strong> diferentes partes. f.3. Hinc,<br />

naghiabot. l. nacahiabot: coger el marido a otro con su mujer. l. e contra. f. hiabotan: Praeteritum:<br />

Nahabotan, hinabotan siya ni Juan sa iya asaua. Hinabotan niya angiya asaua; nagahingabot: ir con<br />

<strong>de</strong>seo <strong>de</strong> llegar; napaabot. l. nagapaabot: esperar a alguno que llegue. f.3.: mandar que esperen a<br />

alguno; napapagabot. l. napaabot.<br />

abot: creciente <strong>de</strong> mar pequeña.<br />

abu. u.a.: interjección. Abu itong dungug mo: ¡Guay has <strong>de</strong> tu honra cual anda! Abu cacay nalagiuca:<br />

¿Hay <strong>de</strong> ti que te huíste?; cailo abud: cebolla <strong>de</strong> Persia.<br />

acal acal. p.a.: hervir algo al fuego o escarceo; napapagacal acal. f.2.: hacello hervir.<br />

ac ac. D.V. y el diminutivo aloac ac. Reg 9: <strong>de</strong>scortezar palo o vara o cosa que se <strong>de</strong>suella como el<br />

lanot, plátanos, que se tira con la mano.<br />

acba: vi<strong>de</strong> tacba.<br />

acdum et tacdum. pa. f.2.: cerrar la boca suya o <strong>de</strong> otro; con el f.3.: es coger algo entre los dientes y<br />

tenello haciendo presa como perro y como cosa que cogió algo al cerrarse, o enfermo que se le cerró<br />

la boca y cogió algo entre los dientes; hiacduman; naacduman ang torlo; nagaacdum. l. tacdum ang<br />

baba sa masaquet. l. naacdum. l. tacdum: cerrarse la boca al enfermo.<br />

acla: p.a.f.3. han: cocar el mono o chillar aunque sea manso, que pi<strong>de</strong> algo; gritar persona hasta que<br />

no pue<strong>de</strong> más, quejándose el agraviado o que le han hurtado algo.<br />

aclab. p.a. et hacmal. f.2.: hacer presa o llevar el caimán o perro la presa atravesada en la boca o<br />

hacer presa <strong>de</strong> brazo o pierna que le cabe en la boca atravesada; naaclab: mordido así. Nagacaaclab<br />

ang iya paa. l. lauas: cuando tiene muchas heridas.<br />

aco. u.a.: yo, primer pronombre.<br />

aco. p.a. nacaaco: po<strong>de</strong>r: Ang Dios amoi nacaaco sa ngatanan; macaaco: po<strong>de</strong>roso; pagcaaco et<br />

caaco: el po<strong>de</strong>r; gahum: en Sugbu; iro. h.<br />

aco. f. acohon: sufrir o po<strong>de</strong>r con algo. Dile naaco macaaco sining buhat nga masaquet: ya no puedo<br />

sufrir o no puedo con esta obra trabajosa; Naca-. l. nagpacaaco aco sining masaquet nga buhat cay<br />

camo: por vosotros sufro todos estos trabajos; iro. h. bolbol. h.<br />

aco. nangaco. nagapangaco. f.3. han: fiar a otro; mangangaco et mapangacohon: fiador.<br />

acop. p.a.f.2.: atravesar lo que se ven<strong>de</strong>; maacopon: comprador así.<br />

acub: juntar dos cosas para que valgan por una como dos pollos por una gallina pone<strong>de</strong>ra o dos<br />

mujeres solteras que dan un lompot entre <strong>las</strong> dos. Ítem, contribuir todo el barangay para un puerco o<br />

tantas mujeres para telilla que les mandan hacer, que entre todas la hacen. Reg. 6.<br />

acun: genitivo <strong>de</strong>l primer pronombre, mío o <strong>de</strong> mí; antepónese al nombre; ang acun sulat: mi libro;<br />

también se antepone al verbo pasivo. Acun siya hinampac: <strong>de</strong> mí fue azotado; con el f.2. se hace<br />

verbo pasivo que significa: tomar para mí, apropiarme, hacer algo mío. Acunun conian ini uai labut<br />

bisan isuguir mo aco sa hocom: yo tomaré por mío esto ahora, etc.; y <strong>de</strong> la misma manera se varían lo<br />

genitivos: atun, amun, iño, iya, ila; vi<strong>de</strong> Notab. 19. ada: vi<strong>de</strong> ara, estar.<br />

adtang: frente; vi<strong>de</strong> agtang.<br />

adto. p.a.: allá o acullá; adtona: allá está ya; vi<strong>de</strong> cadto.<br />

aga. p.a. hintibnagun. h.: la mañana; agana: ya es <strong>de</strong> día; aga pa: aún es <strong>de</strong> mañana; caagahun: el<br />

alba; aga, con sus locuciones, es general; umaga; inmoaga; nagaaga; nagaga; nagacohan. h.:<br />

madrugar; con el f.2. hun, se dice: Agahunta sila pagabut: lleguemos o démosles albazo; nagaaga. l.<br />

100


nagaga pagbuhat: hacer algo toda la noche hasta la mañana. Ginagahan aco niya pagpandug sa liug:<br />

toda la noche me tuvo el pescuezo en el cepo. Guinagahan sing ihao si S[a]n Lorenzo: Ginagahan aco<br />

sang hilanat: duróme calentura hasta la mañana; nagaparaaga. l. nagpacaaga: velar o hacer algo hasta<br />

que amanezca. Nagpacaaga came [a]ng gaor: remamos toda la noche, etc.; naaga: amanecer. f.;<br />

caagahan: a quien le amanece. Dali quita cay caagahan quita diri: démonos prisa, que nos amanecerá<br />

aquí. Didto cami quina agahan sagiboangan: allá en la boca <strong>de</strong>l río nos amanece. Dile caagahan ining<br />

masaquit sabootco: no le amanecerá, id est, morirá antes <strong>de</strong> amanecer; napacaaga: esperar a que<br />

amanezca. f. 2.: esperar que amanezca el día. Pacaagahunta ang arlao: esperemos o <strong>de</strong>jemos que<br />

amanezca el día; el f.3.: es a quien se espera que le amanezca. Pacaagahan quita sa Dios sing ma ayo:<br />

Dios permita o quiera o <strong>de</strong>je que nos amanezca con bien. Et nota que Paagahun. l. papagagahun quita<br />

sa Dios: quiere <strong>de</strong>cir Dios nos <strong>de</strong>je o permita madrugar; y también son: mandar que madrugue, etc.;<br />

nota: todas <strong>las</strong> locuciones dichas con aga se dicen con los nombres siguientes: odto; hapon; gabi;<br />

arlao; y así los remitiré aquí. Nagacaagahan ang bolan: llega la luna llena hasta la mañana; naniaga et<br />

nagapaniaga: comer por la mañana. Hinc, paniaga: la comida <strong>de</strong> la mañana.<br />

agac. p.a.f.2.: lo mismo es que agbay, llevar <strong>de</strong> la mano.<br />

ag-ag. D.V.: vi<strong>de</strong> ayag: cerner.<br />

agay. p.c.: correr lo líquido. f.3.: por don<strong>de</strong> corre; napaagay. f.2.: hacer correr cosa líquida: Paagayon<br />

mo yanang tubig.<br />

agay-ay. D.V. p.p.: gusano o queresa peluda que da a ma<strong>de</strong>ra, a carne o pescado o queso. Nacaagayay.<br />

f.2.: dar o causar o aqueresar o apolillar lo dicho; inagay-ay: el pret[érito]; agayayun. f.: cosa que<br />

se apolilla o enqueresa, etc.<br />

agalun. p.p.: amo o ama <strong>de</strong> esclavos; caagalunan: <strong>de</strong> plural; nagaagalun. f.2.: tener por amo o llamar<br />

amo a su amo; y ya lo usan los que sirven por salario y aún los tributantes llaman agalun a su<br />

encomen<strong>de</strong>ro, ora sea el Rey, ora algún particular; nangagalun: servir el esclavo o criado a su amo.<br />

f.3.<br />

agao. p.c.: arrebatar, quitar por fuerza. Reg. 9. agao agao: andar a la rebatiña; nagaagao: es hacer<br />

anito en que la bailana quita el dolor <strong>de</strong> cabeza al enfermo, como arrebatándose; napaagao. l.<br />

napapagagao: querer o consentir le quiten o arrebaten el dolor <strong>de</strong> cabeza así.<br />

agap. p. dali: cosa breve, que dura poco o que en breve se hace. Agap ang pag cabuhi sa tao: la vida<br />

<strong>de</strong>l hombre es breve; agap mamonga ining cahuy: en breve o presto, <strong>de</strong> fruta; agap mahinog:<br />

temprana cosa que en breve madura; nagaagap. f.2.: hacer en breve o brevemente la cosa. Agapun mo<br />

pag buhat ini: haz esto en breve. Agapun mo acu pacari: ven a mí aquí en breve; naagap: hacerse la<br />

cosa en breve; hinc, Maagap ca pagcamatay: mueras en breve, esto es, niño: buyayao que dicen a los<br />

niños.<br />

agar. u.a.: empero, adversativa; apang.<br />

agar. p.a. nangagar. nagapangagar. f.3. naquinunugang. h.: servir el yerno al suegro antes <strong>de</strong><br />

casarse.<br />

agar. u.a.: ligazón <strong>de</strong> navío a su modo, hecho verbo. f.2.: hacer algo ligazón. f.3.: poner ligazones o<br />

agarres al navío; agar agar. p.a.: es diminutivo <strong>de</strong> agar, ligazoncil<strong>las</strong>.<br />

agar ar. D.V. magar ar: cosa dura o tiesa al comer, como camote mal cocido o conservadura.<br />

agas. p.a., y mejor, agas agas: sonar cosa <strong>de</strong> grano ora en el harnero ora cayendo y dando en algo;<br />

papagas: el tal sonido; agas: gusano que come el palay.<br />

agbay. p.c.f.2.: llevar <strong>de</strong> la mano o falda como a niño, enfermo, ciego, etc.<br />

agbat: vi<strong>de</strong> in sagbat. p.a.<br />

agbon. p.a.: pavesa <strong>de</strong> zacatal quemado; nacaagbon. f.2.: quemar o hacer pavesa el fuego al zacate,<br />

etc.; naagbon: hacerse o estar hecho pavesa o quemado.<br />

agcay. p.c. Reg. 9.: sacar tierra ora cavándola ora sacándola con medio coco haciendo hoyo; o sacar<br />

así arroz <strong>de</strong>l barantac o cesto.<br />

agda. p.a.f.2. hun: convidar al anito o alguna persona que comience a comer primero, que era su<br />

bendición; es también esforzar a los que trabajan como a los remeros. Ítem, exhortar, incitar a los<br />

compañeros a hacer algo, como el capitán, el predicador, etc. Ítem, mover la voluntad a hacer algo;<br />

icaagda. l. quinaagda: el motivo. Ano ang quinaagda sa buut mo, el acento en la primera; o llamar a<br />

alguno a gritos sin nombralle diciendo: Ohoy aghoyun mo aco conina.<br />

aghup. p.a. maaghup: cosa mansa, como mahagup.<br />

agi. p.a.: la señal, huella o rastro <strong>de</strong> lo que pasó; hecho verbo: umagi, nagaagi: pasar andando o navío<br />

u otra cosa, generalmente. f.3.: por don<strong>de</strong> pasa; umalagi: el pasajero; agian: camino real. l. alagian: el<br />

paso frecuente; agi. l. harin: se llama lo que uno hace o pasa a<strong>de</strong>lante cada día en su obra sobre lo que<br />

tenía hecho, como en <strong>las</strong> teje<strong>de</strong>ras, labran<strong>de</strong>ras, punteras, los que rozan para sementera o escardan,<br />

etc. Ua cai agi. l. halin sa hablun mo: no has pasado a<strong>de</strong>lante en el tejido, no has tejido cosa. Diot nga<br />

101


tuur ang agi mo: poquito has pasado a<strong>de</strong>lante, has hecho muy poquito; agi sa lubir: el canal que <strong>de</strong>ja<br />

el cor<strong>de</strong>l en el cuerpo <strong>de</strong>l que dieron tormento.<br />

agigising. p.p.: los viejos cabellos <strong>de</strong> <strong>las</strong> sienes; agigisingun. l. agigisngun: los que los tienen largos<br />

como basiliscos.<br />

agihis. p.p.: almeja, como punao.<br />

agil. u.a.: puerco enano; suélese <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> persona.<br />

agingay. p.c.: carrizo a modo <strong>de</strong> Batar, en espiga y grano algo menor.<br />

aginir. p.p.: cosa lerda, pesada, como navío muy cargado o navío gran<strong>de</strong> con poco viento, mujer<br />

preñada o puerca, etc.; nagaaginir: andar poco a poco navío o persona por lo dicho.<br />

aginor: es también lo que ilior et igur.<br />

agipo. p.p.: tizón con fuego.<br />

agir. p.a. et ingun. agir agir, más usado: parecerse, ser semejantes en algo, como oro y azúfar, macho<br />

y caballo o ropas tejidas; maagir agir; inmaagir agir: parecerse así una cosa a otra. Inmaagir agir siya<br />

saiya amay: parece a su padre. Maagir agir siya sa maestro: se parece al maestro, que ya sabe mucho;<br />

agir agir: diminutivo; nagaingun ingun.<br />

agis-is et cagisquis et is-is. D.V.: sarna <strong>de</strong> animal, perro, gato, puerco etc.; nacaagisis. l. cagisquis. l.;<br />

is is. f.2.: ensarnar, dar a causar sarna o lepra; hinc, agisisun; isisun: sarnoso, leproso así.<br />

agiu. p.c.: hollín; con el f.2.: ahollinarse; inagiis: ahollinado; agiuun: fut[uro]; aglut. p.a.: vi<strong>de</strong> agulut.<br />

agogocoy. p.c.: unos cangrejos chiquillos, cierta especie <strong>de</strong>llos.<br />

agoho. p.p.: árbol que tiene la hoja como el pino; dicen es buena su raíz con buyo para que la baje la<br />

regla a la mujer.<br />

agop-op. D.V.: moho; nacaagop-op: enmohecer o causar moho. f.2. Hinc, agogopon: cosa que se<br />

enmohece; alamac et bolac. h.: son lo mismo.<br />

agotay. p.c.: una especie <strong>de</strong> plátanos, como abaca.<br />

agot-ot: vi<strong>de</strong> agub-ub.<br />

agpang: vi<strong>de</strong> arpang.<br />

agsa. p.a., reg. 9: tomar o pedir algodón para hilallo a medias; napaagsa: dallo a medias. f.2.: a quien<br />

se da. f.1: el algodón.<br />

agta. p.a.: persona negra; aloagtaun: medio negro.<br />

agtang. p.a.l. adtang: frente <strong>de</strong> la casa.<br />

agub: vi<strong>de</strong> in sagub, es caña para traer agua; nanag-ub: ir por agua en sagub.<br />

agubahur: vi<strong>de</strong> in salibug.<br />

agubay. l. agobay. p.c.: ir dos o más pareados, asidos <strong>de</strong> <strong>las</strong> manos; pero sagobay es ir dos echados<br />

los brazos el uno por los hombros <strong>de</strong>l otro ad invicem; sinmasagobay. f.2.: llevar echado el brazo al<br />

enfermo por <strong>de</strong>trás como sustentándole o ayudándole; nagasagobay et napapagsagobay: pedir le<br />

lleven así.<br />

agubanga. p.p.: <strong>las</strong> vetas negras <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> <strong>las</strong> palmas bili y ibioc.<br />

agub-ub et agot-ot. D.V.: sonar entre los dientes lo que se come como camote crudo. Nagaagub-ub<br />

ang canun sa ngipunta cay hilao: suena la morisqueta entre los dientes porque está cruda.<br />

agugu?: interjección <strong>de</strong>l doliente.<br />

aguguring: vi<strong>de</strong> in giaao; aguho: olor como a húmedo o mohoso <strong>de</strong> la ropa.<br />

agulu. p.p.: gemir como medio sollozando, aunque sean los lechonzillos o perrillos acorrucados con<br />

el frío.<br />

agulut. p.p. y sincopado, aglut: cosa que rechina entre los dientes al comer, como arena en la<br />

morisqueta; aglutun: cosa que tiene aglut. Aglutun ining canun cay mei baras: esta morisqueta tiene<br />

cosa que rechina en <strong>las</strong> mue<strong>las</strong> porque tiene arena. Maagulut. l. maaglut ining canun: esta morisqueta<br />

rechina entre <strong>las</strong> mue<strong>las</strong>. f.3.: son <strong>las</strong> mue<strong>las</strong> como lugar. etc.<br />

agum: vi<strong>de</strong> haagum.<br />

agumaa. p.p. bulao. p.c.: caballa pez; y si es pequeña, hasa hasa.<br />

agumur. p.p. et hagumhum. p.p.: arrollar paloma o tórtola; <strong>de</strong>l colérico o enfermo que parece que<br />

brama sufriendo en hablar se dice: nagaagumur.<br />

agung. p.a.: campana <strong>de</strong> bisayas; nagaagung: tañella. f.3.: la gente para quien se tañe para llamallos o<br />

para que bailen, etc. f.2.: hacer campana algo o la campana que se tañe; agungun nga tao: persona que<br />

tiene campana.<br />

aguntu. p.p. l. untu: gemir el que va cansado <strong>de</strong> la carga; inmaaguntu.<br />

agung-ung. D.V.: retumbar voz, ladrido. Ítem, tinaja o sagub dándole con la palma en la boca con<br />

que retumba el viento que coge para ver si está quebrada. Maayo ang pag agung-ung sinining ta diao:<br />

bien suena.<br />

102


agur. u.a.: para qué, causal; y aun suelen <strong>de</strong>cir Cay-agur: ¿Para qué?, etc. Adon cay ngaa? Cay aco<br />

gihatagan sasundang, etc.<br />

agur agur: provecho. Ua camei agur agur sini: no tenemos provecho <strong>de</strong> este. Uay agur agur yanang<br />

imong polong: no tiene provecho lo que dices ni vale cosa, y no se usa <strong>de</strong> otra manera.<br />

agus. l. agos. p.a. et balos: reg. 9: limpiar bejucos; quitar la carnaza.<br />

aguting. u.a.: vi<strong>de</strong> in tingiu. p.c.<br />

ahag et a<strong>las</strong> et pili. p.a. en todos: escoger lo mejor. reg. 9. f.2.: lo que se escoge. f.3: el <strong>de</strong>secho.<br />

ahang et parang. p.a.: publicar o <strong>de</strong>cir lo que no ha hecho alabándose <strong>de</strong> que anduvo con fulana y si<br />

es mujer con fulano. Reg. 8.<br />

ahao. p.c.: arroz limpio nuevo, lo primero que cogen para comer.<br />

ahas.p.a. inmaahas. nangahas. nagapangahas. nacaahas: atreverse generalmente. Inmahas sila<br />

paglayag cai lutao sila: atreviéronse a dar la vela porque van boyantes. f.2.: Pangahasun ta sila cai diot<br />

sila; mangangahas et mapangahasun: atrevido; tamas.<br />

ahat. p.a. nagaahat: reñir uno entre sí consigo solo o con otro sin dalle ocasión o dos acometiéndose<br />

como bestias sin ocasión. Ahatun ta pag saog ini: probemos si po<strong>de</strong>mos varar esto. Ginahat pagcoha<br />

ang saging (u otra cualquier fruta): cogella antes <strong>de</strong> tiempo; Onay, naahat siya pagcamatay: murió <strong>de</strong><br />

repente; ahat nga pagcamatay: muerte repentina o temprana, etc.<br />

ahog: vi<strong>de</strong> in haog.<br />

ayay. D.V.: nagaayay ang humay: <strong>de</strong>rramarse el arroz <strong>de</strong>l harnero que va muy lleno la<strong>de</strong>ándose, o <strong>de</strong><br />

cesto.<br />

ayhan. u.a.: dubitantis: quizá. Amo ayhan yana: quizá es eso. Inmabot na aihan maocaha ailao; el<br />

acento en la primera, trisílabo. Umailao, nangailao saiban nga banua: irse a holgar a otro pueblo.<br />

alo. p.a. nagaala: ir o andar concertados o apercibirse o convocarse dos o más para hacer algo ora<br />

para sea pescar ora sea muchos pueblos o datos o provincias para robar; el f.3., pagalahan: los pueblos<br />

o gentes adon<strong>de</strong> o contra quien van; inmaala; naquigala. f.2. hun: sonsacar, apercibir, convocar así a<br />

otros para lo dicho; el f. 1. es llevar consigo a alguno o a algunos. Igalamo aco: llévame contigo;<br />

dícese: Inala niya gihapon ang iya buut sa pagampo sa Dios: en la oración tiene su voluntad o corazón<br />

allí, consigo no anda vagueando.<br />

ala ala: es frecuentativo <strong>de</strong> ala.<br />

alaba. p.p.f.2.hun. nangalaba: pedir ayuda rogando a Dios, a los Santos.<br />

alabay. p.c.z.: ayudar a la bailana la que apren<strong>de</strong> para bailana.<br />

alabat. u.a.: todo palo que se pone atravesado en que se atan otros o que se pone atravesado porque<br />

no pasen por allí es alabat; nagaalabat. f.3.: cerrar algún paso con palos así atravesados. f.1. et 2.: el<br />

palo que se pone atravesado.<br />

alaboab. p.p.: el asiento <strong>de</strong> cosa líquida que movido sube arriba, aunque sea cieno en río, obas en<br />

pozo o motas en banga o vaso etc.; nagaalaboab: subir o estar arriba el tal; alaboab. Nagaalaboab ang<br />

tubig: tiene alaboab el agua.<br />

alac. p.a.: toda cosa sacada por alquitara; el uso es por el vino y así para <strong>de</strong>cir agua <strong>de</strong> olor será<br />

menester añadir algo, como: alac sa sampaga, alac sa arangilan; nagaalac: sacar por alquitara como el<br />

vino. f.2. el f.3.: la alquitara.<br />

alac. p.a. umalac. inmalac: saltar huyendo los pececillos seguidos <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s.<br />

alaguit: pájaro negro con pescuezo blanco, así como la cosa.<br />

alag-ag. D.V.: el respeto y vergüenza natural que el esclavo o criado tiene a su amo estando en su<br />

presencia. Nagaalag-ag. l. naalag-ag siya saiya agalun. f.3.: naalag-agan. l. Gincaalag-agan niya ang<br />

iya agalun. Id est, Gincaolohan cag gincatahaon; naalag-ag sang bubuhaton: comedirse a hacer la cosa<br />

sin que se lo man<strong>de</strong>n.<br />

alagar. p.p.: paje o criado que acompaña; nagaalagar: acompañar el criado a su amo. f. alagdan. Hinc,<br />

umalagar: los antepasados, porque creían que andaban con ellos para ayudarlos; nangalagar. f.3.:<br />

servir el que no [es] esclavo aunque sirva a su hermano; pangalagran: síncopa.<br />

alagilang: vi<strong>de</strong> dayumdum.<br />

alaihan. c. et maalicaya: id est, masayasaya. manayanaya: persona <strong>de</strong> buena condición.<br />

alalum: vi<strong>de</strong> in alum.<br />

alam. p.a. caalam. pagcaalam: sabiduría o ciencia; maalam: sabio, y es también saber. Dili aco<br />

maalam: no lo sé. f.; pagalaman: pret[érito]. Naalaman co ang pangadyiun nga tanan: sé todo el rezo;<br />

pret[érito] activo: nacaalam, máxime en haraya; es verbo <strong>de</strong>fectivo; vi<strong>de</strong> Notab. 12.<br />

alam. p.a.f.3.: atraer a otro amigablemente, aunque sea animal, para amansallo; y aun algunas veces<br />

dice embaucamiento. Nagaalam siya sing polong canacun: me embauca con buenas palabras.<br />

103


alam alam: es lo que allicio en latín, halagar, atraer con buenas palabras aunque sea para <strong>de</strong>senojar al<br />

colérico, reconciliar a otro, aunque sea a Dios rogándole. Ítem, embaucar como alcahueta para que<br />

quiera, requebrar, etc. Nagaalam alam siya can coan sing polong, etc.<br />

alamag. p.p.: moho; vi<strong>de</strong> agop-op; y se varía como él.<br />

alamag. p.a.: luz que echa <strong>de</strong> noche la mar, escamas o babazas <strong>de</strong> pescado fresco, camarones frescos;<br />

cie[rto] pez como el tipalo; luciérnagas y ciertas cañas; maalamag: cosa que reluce así como <strong>las</strong><br />

dichas; nagaalamag: relucir así algo <strong>de</strong> lo dicho.<br />

alamay. p.c. et batal. p.a.: la carnaza <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra antes <strong>de</strong>l corazón; alamayun et bacalun: ma<strong>de</strong>ra<br />

con la tal carnaza.<br />

alambisay. p.c.: la presilla <strong>de</strong>l abobot o cesto por don<strong>de</strong> entra el cabo para llevalle; con el f.3.: hacelle<br />

o echalle <strong>las</strong> presil<strong>las</strong>; también se llama calauuhan, <strong>de</strong> cauo; talinga. h.<br />

alan. p.a.f.3.: emborrachar la bonga o buyo o otra cosa así, no vino.<br />

alang. p.a. et botong. p.a.: comprar o ven<strong>de</strong>r esclavos o cosas <strong>de</strong> bahandi como tinajas, canpanas etc.<br />

Ut in reg. 3 et 4.<br />

alang alang. p.a.: cosa falta o corta, no cabal; con los ejemplos siguientes se <strong>de</strong>clara: Dacu ang alang<br />

alang sa banua: hay gran falta <strong>de</strong> bastimentos; alang alang nga tauo: persona pobre o falta <strong>de</strong> calidad.<br />

Alang alang pa ang iya buut: aún no tiene juicio cabal; alang alang nga can-un: comida no bastante,<br />

no cabal, falta. Alang alang siya sa manga tao: apartado <strong>de</strong>l comercio <strong>de</strong> hombres. Alang alang siya sa<br />

banua: está lejos <strong>de</strong>l pueblo; amo ini ang alang alang. l. ang gin ca alang alangan sa dalan: la mitad<br />

<strong>de</strong>l camino. Alang alang. l. alang alangan inig sucug: esta llave es falta, corta; alang alang. l. alang<br />

alaagan nga salapi: tostón falto. Alang alang pa ang tuig. l. Ang adlao nga iga pauli niño: aún no es<br />

tiempo <strong>de</strong> iros, no se ha cumplido el tiempo; nagaalang alang. f.2.: acortar la cosa, como plática,<br />

sermón sin acaballo. Dimo alang alangun ang casayoran sini nga sinugir mo: no <strong>de</strong>jes a medio<br />

<strong>de</strong>clarar esto que nos has dicho. Napa-. l. nagaalang alang ang hocom sang buut niya sa<br />

nagacapolonganan: igualmente se ha con los pleiteantes, no muestra más voluntad que a otro, es<br />

neutral. Pagalang alangun co ang buut co ca niño nga duha: sin pasión, etc. Di niño alang alangun ang<br />

iño paglacat. l. ang iño pagsacay cay dicamo macaabut saiño cacaton: no os <strong>de</strong>tengáis sin embarcaros<br />

o poneros en camino porque no llegaréis adon<strong>de</strong> vais; alang alang nga mainit. l. matugnao: medio<br />

caliente o medio frío.<br />

alangaag. p.p.: arreboles o nubes con ellos. Maalangaag. l. inalangaagan ang langit. l. ang banua: está<br />

con arreboles el cielo.<br />

alangaat. alingaut. caalangaang. l. pagcaalangaang: calor o bochorno; dícese Maalangaang. l.<br />

naalingaut aco et inalangaangan. l. inalingautan aco: estoy abochornado, con mucho calor. Ítem,<br />

Maalangaang. l. maalingaut. inalanga angan. l. inalingautan ang banua: todo está abochornado;<br />

nacaalanga ang. l. alingaut: causar calor y bochorno.<br />

alangan. p.p.: pozos o puertezuelos que hay entre bajos adon<strong>de</strong> con bajamar se suele quedar pescado;<br />

navíos que no pue<strong>de</strong>n salir hasta que crece la mar. Nahaalangan na sila: quedáronse en <strong>las</strong> pozas <strong>de</strong><br />

entre los bajos; nangalangan: entrar o ir por ellos.<br />

alangayo. p.p.: cierta especie <strong>de</strong> avispas.<br />

alangit ngit. u.a.: arbolico con cuyas hojas refinan lo teñido con tina. Ang tinina talagcotan na sing<br />

alagitgit.<br />

alangoang. p.p.: flojedad <strong>de</strong> vino o pangasi que ha estado <strong>de</strong>stapado; nagaalangoang: aflojar o estar<br />

flojo. Ang nacaalangoang sang alac amo ang iya paghungao.<br />

alangolan. p.p.: atún pez.<br />

alao. p.c. et sinoc. f.2.: acechar, aguaitar a persona, animal, ave, etc. para ver adon<strong>de</strong> va o para<br />

hacelle mal o para cogelle; et alao alao et sinoc sinoc: los frecuentativos.<br />

alaot. p.p., vi<strong>de</strong> cailo. p.p.:<strong>de</strong>sdichado, cuitado.<br />

alap et a<strong>las</strong>. reg. 9: escoger. Ítem, escoger la ma<strong>de</strong>ra para hacer casa cogiéndola en el monte; alap:<br />

coger jengibre o langcauas o otras cosas así. Ítem, dicen que los hechiceros: Mei arlao sila nga ila<br />

ipangalap sang ila dalongdong.<br />

alap. p.a.f.2.: <strong>de</strong>cir a los compañeros que trabajen ellos también; tagam; o <strong>de</strong>cir que llamen a los que<br />

tienen obligación <strong>de</strong> venir y no ha[n] venido: Ginalap co sila diman sila buut magbuhat. Alapun mo<br />

ang manga cabalangay mo, cay balao dili tungur natun nga tanan ining buhat: llama a los <strong>de</strong> tu<br />

barangay, pues es obra <strong>de</strong> todos.<br />

alap. p.a.f.2.: señalar el propósito <strong>de</strong> la fiesta a los que han <strong>de</strong> ir bebiendo en <strong>las</strong> pitarril<strong>las</strong>. Alapun<br />

mo ang maga inum: señala los que han <strong>de</strong> ir bebiendo, en qué pitarrilla ha <strong>de</strong> beber cada uno.<br />

alap. u.a. et alap alap, exhortantis ut caveant: guárdate. Alap caigoan ca: guárdate, que te acertarán;<br />

hecho verbo f.2.: avisar se guar<strong>de</strong> <strong>de</strong>l peligro o <strong>de</strong>l gubat, etc. Hinc, nagapaalap alap: estar solícito y<br />

104


congojoso el que espera el golpe o sentencia, que no sabe si el golpe o tiro le dará o la sentencia será<br />

galeras o muerte, etc. Alapun mo ang maga sacay, etc.<br />

alap-ap: manchas en el cuerpo, ora <strong>de</strong> melancolía o especie <strong>de</strong> empeines; alap-apun: el que <strong>las</strong> tiene.<br />

alar. p.a.: cerca que se echa a sementera o corral, etc.; nagaalar. f.2.: cercar sementera o corral. f.2.:<br />

con lo que se cerca.<br />

alar alar: es diminutivo <strong>de</strong> alar y así son los pelos <strong>de</strong>l ojo trasero. Alar-ar, nagaalar ar ang manga<br />

babuy: gruñir los puercos a rebato para ir [a] ayudar al puerco que se queja. f.3.: contra quién, como<br />

al perro, etc.<br />

a<strong>las</strong>: vi<strong>de</strong> ahag.<br />

a<strong>las</strong>. p.a.f.2.: templar instrumento, acordar <strong>las</strong> voces o dar <strong>las</strong> voces entonándo<strong>las</strong>: nagaa<strong>las</strong> sang<br />

tingug.<br />

a<strong>las</strong>-aas. p.p. maa<strong>las</strong>-aas: agridulce; aloaslum.<br />

alat. u.a.: cestillo <strong>de</strong> cañas o <strong>de</strong> bejucos; y aun al sahumador le llaman alat.<br />

alat. p.a. calat: sabor <strong>de</strong> sal como <strong>de</strong> la mar; maalat: agua salada que amarga como la mar o la misma<br />

agua <strong>de</strong> la mar.<br />

alatay. p.c.: cierta enfermedad que hincha el pellejo <strong>de</strong>l cuerpo a modo <strong>de</strong> calamayo; alatayun: cosa<br />

con tal enfermedad; dícese: Alatayun ang iya lauas; y <strong>de</strong> los plátanos que cogen sin madurar que se<br />

ponen crudos y no maduran: Alatayun ining saging.<br />

alauao. p.c.: todas cinco vocales; lo mismo es que alag-ag.<br />

alayao. p.c.: árbol cuyas pepitas huelen, <strong>de</strong> que hacen pulseras que llaman baloso.<br />

alayon. p.p. et hinganib. inmaalayon. f.3.: ayudar a otro en alguna obra para que él me ayu<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>spués; nagaalayon: ayudarse así dos o más; naquigalayon et napaalayan: pedir a otro le ayu<strong>de</strong> en el<br />

modo dicho.<br />

alho: vi<strong>de</strong> hal-o.<br />

alibang bang. p.p.: mariposa gran<strong>de</strong>.<br />

alibhon. p.p. et nacarbular: salvia; alibhon: tierra que la tiene.<br />

alibong bong. p.p.f.3.: cubrirse la cabeza con la falda trasera <strong>de</strong>l lambong o <strong>de</strong>l tapis. f.1.: es el<br />

lambong o tapis: Magalibong bong ca sa tapis; es también tirar o arrojar hacia arriba algo como<br />

salibongbong; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

alibotor. p.p. et lubtas: el corazón <strong>de</strong> palo o árbol, como tugas: alibotdan nga cahuy; que tiene duro<br />

el corazón dícese: alibutda ang canun, la morisqueta que en medio no está cocida, que tiene lo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>ntro crudo.<br />

alicaya. p.p.: vi<strong>de</strong> alaihan.<br />

alicdic. u.a.: caspa; alicdicun: casposo; nanhingalicdic: quitar la caspa. Reg. 9.<br />

aligaya. p.p.: vi<strong>de</strong> alaihan.<br />

aligi. u.a.: gordura <strong>de</strong> cangrejo; aligihun: cangrejo gordo.<br />

aligutgut. p.: lo mismo es que aquig y se compone como él.<br />

alihir. p.p.: vi<strong>de</strong> in liquir.<br />

alili. p.p. nangalili et nagapangalili: trocar o comprar a menos <strong>de</strong> justo precio plata por arroz u oro,<br />

vel a contra, como suce<strong>de</strong> aquí en Manila cada año al tiempo <strong>de</strong>l tributo. f.3.: han: es el arroz u oro<br />

que se compra o trueca. f.1.: la plata que se da por ello y así los <strong>de</strong> <strong>las</strong> playas que llevan el dinero al<br />

tiempo <strong>de</strong>l tributo esos son nangalili; los tinguianes quedan el arroz; napaalili; nagaalili: es trocar todo<br />

ellos; nangalili: suplir, tomar a su cargo el pagar tarea o <strong>de</strong>uda o pena que otro <strong>de</strong>be: Nangalili aco<br />

cana mang. Id est, Inmilis aco cana mang. Quita ngatanan pinangalilihan ni Jesu Christo busa<br />

ginsaquit siya cay quita.<br />

aliling. p.p.l. ariling: cerco <strong>de</strong> sol o luna; vi<strong>de</strong> in luyung; lirong.<br />

alim. p.a. nagaalim: estar sana o encorada herida o llaga; nacaalim: sanalla la medicina. Ginaliman<br />

naaco sa acon pi<strong>las</strong>: estoy ya bueno.<br />

alimango. p.p.: cangrejo, generalmente; alimangohon: mar o río <strong>de</strong> ellos. Ítem, el cancro, signo <strong>de</strong>l<br />

cielo.<br />

alimatuc. p.p.: toda cosa torcida <strong>de</strong> ramales o cordones que no van igual, como cable, cor<strong>de</strong>l, hilo,<br />

cuerdas <strong>de</strong> guitarra por no ser iguales los cordones o hilos; nagaalimatuc. f.2.: torcer <strong>de</strong>sigualmente<br />

algo. Diniño alimatucun ang pisi.<br />

alimaya. u.a.: regatón <strong>de</strong> lanza. Alimayahun nga bangcao.<br />

alimbucal. p.p.: hervi<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> escarceo en mar o río; nagaalimbucal: hervir el escarceo.<br />

alimoot. p.p. Maalimoot ang calinin sa sulur. l. Didto sa ilalum: estar recogido el calor como en<br />

aposento, cueva, pozo en el que está acostado, cubierta la casa; dícese: Maalimoot ang sulur sang init.<br />

Maalimoot ang nagacalombot sa habul.<br />

105


alimpay. p.c.l. alampay. olimpay et olipay: ponerse los varones <strong>las</strong> capas o <strong>las</strong> mujeres los mantos al<br />

modo que los varones <strong>las</strong> capas. f.1.: la capa o manto. f.3.: la persona o cuerpo.<br />

alimpolo. p.p.: remolino <strong>de</strong> la coronilla o frente; alimpolohon: el que le tiene.<br />

alimpolos. p.p.l. alipolos. remolino <strong>de</strong> viento. Inalimpolosan came: nos cogió el remolino.<br />

alindanga. maalindanga: lo mismo es que alanga ang.<br />

alingao ngao. p.p.: mosquito <strong>de</strong>l pangasi, vino, vinagre y otros así que no pican; alinga ongauun: cosa<br />

que los tiene.<br />

alingag ngag. u.a.: medio sordo, atronado o no oír por el ruido que hay; nagaalingag ngag: o ser<br />

medio así, estar así atronado; nacaalingag ngag: atronar así. f.3. Inalingag ngagan aco sang casaba<br />

niño.<br />

alingaut: vi<strong>de</strong> alanga ag.<br />

alingit. u.a. inmaalingit: reñir o respon<strong>de</strong>r colérico o <strong>de</strong>sabrido. f.3. Alingitan. l. alingtan. inalingitan<br />

aco lamang niya: me respondió <strong>de</strong>sabrido; maalingit nga tao; maalingitun: <strong>de</strong>sabrido en sus pláticas o<br />

respuesta o en el mandar, como mal acondicionado.<br />

alingug ngug. p.p. et lingug: ruido, orgullo <strong>de</strong> voces o <strong>de</strong> los que hablan recio como en sus<br />

borracheras o <strong>de</strong> viento, tormenta, arcabucería. Nagaalingug ngug. l. lingug et nacalingug. l. alingug<br />

ngug: hablar así todos, como suelen enruidar así a otros. f.3.: Liningunan. ginalingug ngugan came<br />

sanang iño casaba; maalingug ngug. l. malingug nga manga tao: gente que siempre hace ruido<br />

hablando.<br />

alinton. pp., reg. 8: encomendar a otro o mandalle haga lo que a mí me mandaron. Sinogo ta icao, cag<br />

gin alintonan mo ang bata.<br />

alintoto. p.p.: punta, lo más alto <strong>de</strong> torre o árbol; alintotoan: la tal altura.<br />

alip-ip: espaldilla.<br />

alipalac. p.p.: venablo.<br />

alipaloc. p.p.: zacate o nipa con fuego que lleva el viento en quemas. Ginaliparcan ang balay co: mi<br />

casa fue empavesada con pavesa con fuego que trajo el viento y la quemó.<br />

alipir. p.p.: cosa algo chata que no está toda redonda, como camote <strong>de</strong> entre piedras, cabeza chata,<br />

luna antes <strong>de</strong> llenar <strong>de</strong>l todo o ya mengua[da]mente algo; alipir na ang bulan.<br />

alipocpocan. pp. potocpotocan. h.: la cumbre, lo más alto <strong>de</strong>l cerro; nangalipocpocan: subir allá <strong>de</strong><br />

miedo <strong>de</strong>l trueno; nacaalipugsu. f.2: es ame<strong>de</strong>ntrar o estremecer así el trueno.<br />

alipulung. p.p. et alipuyung et lipung: son una misma cosa y se componen <strong>de</strong> una manera.<br />

Nagaalipuyung. l. naalipuyung ang olo co: estar la cabeza como amodorrida o con vaguido, aturdida,<br />

<strong>de</strong>svanecida. Inalipuyungan ang olo sa hilanat; nacaalipuyung: causar o dar el tal amodorramiento y<br />

aturdimiento; pagalipuyung: es la tal enfermedad active: Dacu ining pagalipuyung canacun. l. sang<br />

oloco: gran vaguido <strong>de</strong> cabeza me ha dado.<br />

alipungdac: vi<strong>de</strong> in sicay sicay.<br />

alipungut. p.p.: vi<strong>de</strong> pungut.<br />

alipuyung: vi<strong>de</strong> alipulung.<br />

aliqui. l. ariqui. p.p.: menearse o como reírse el agua que corre por haber algo <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> piedras o<br />

palo; dícese <strong>de</strong>l agua y <strong>de</strong> <strong>las</strong> piedras o palos, etc.<br />

alisbong: vi<strong>de</strong> arisbong.<br />

alisngao: vi<strong>de</strong> arisngao.<br />

alisoso. p.p.: la punta <strong>de</strong>l cogollo en que van naciendo <strong>las</strong> hojas y por don<strong>de</strong> va creciendo toda planta;<br />

y quitado el alisoso no crecerá más si no echa otro renuevo.<br />

alo. l. aro. p.a. et ulao+. huya. h. caalo. pagcaalo: vergüenza; maalo; naalo; nagacaalo: tener<br />

vergüenza. Hinc, maalohon: vergonzoso; nagaalo. f.2. hon: avergonzar a otro diciéndole sus faltas;<br />

pagalo: el tal avergonzamiento, active; hingalo; hingulao: pena <strong>de</strong> haber afrentado; vi<strong>de</strong> Nota 24.<br />

Icaala. l. caalohan nga polong. l. buhat, etc.: afrentosa.<br />

alobaybay. p.p.: pasamano <strong>de</strong> escalera o <strong>de</strong> puente o <strong>de</strong> ventana que ponen al niño porque no caiga;<br />

nagaalobaybay. f.3.: echar el tal pasamano a lo dicho. f.2.: hacer algo pasamano. f.1.: poner algo por<br />

pasamano; nangalobaybay. f.3.: estribar en el pasamano asiéndose. Ítem, el enfermo o niño en<br />

dingding, pared o otra cosa con <strong>las</strong> manos.<br />

alobaob. p.p.: párpado <strong>de</strong>l ojo.<br />

aloc. u.a. nagaaloc. nangaloc. f.2.: enhechizar enfermando o matando. Id est, nagaasuang;<br />

nagaoco.h.; nanhimangaloc; nanhingasuang f.3.: llamar a otro hechizero. Pinanhimangalocan. l.<br />

pinanhingasuangan aco niya; mangaloc; asuang; oco: hechizero.<br />

alocaba. u.a. et tipaca et alocaic: concha <strong>de</strong> almeja o cualquier caracol, cáscara <strong>de</strong> nuez <strong>de</strong> almendras<br />

et similia, erizo <strong>de</strong> castaña, <strong>de</strong> algodón, etc.; alocabahan: cosa que tiene alocaba; alocaba sang locos:<br />

concha <strong>de</strong> jibia o jibión para plateros.<br />

106


alocaic. p.p.: vi<strong>de</strong> alocaba.<br />

alocabon: un perero <strong>de</strong> plátanos; obispo blanquecino.<br />

alohipan. p.p. talinbabag. h.: cientopiés.<br />

aloy. p.c.: fingirse enfermo; maaloy. l. magaaloy. Ítem: fingir alguna enfermedad. f.2.: Magaaloy ca<br />

sing mang garnanga casaquet: finge alguna enfermedad; magaloy sing pagcamatay: fingirse muerto;<br />

napa-. l. napapagaloy. f.2.: <strong>de</strong>cirle que finja alguna enfermedad.<br />

alolong. p.p.: embudo <strong>de</strong> hojas <strong>de</strong> nipa o <strong>de</strong> medio coco. f.2.: hacer algo embudo. f.3.: poner embudo<br />

<strong>de</strong> lo dicho a la vasija o tibor, etc. o cartón hecho así para echar confites et similia.<br />

alongaug. p.p.: menor creciente en aguas muertas, que es cosa poca.<br />

alor-or. D.V.: el coco cuando es mayorcito; vi<strong>de</strong> potot.<br />

alosaos. p.p. nagaalosaos. l.: nagacaalosaos ang humay. l. ang alac. ang panapton: estar menos <strong>de</strong> lo<br />

que se midió; alosaos; nagacaalosaos ang arlao; ang tuig sa pagpugas con sapagani; sa pagcaingin; sa<br />

paglayag: ser fuera <strong>de</strong> tiempo, que pasó ya el tiempo.<br />

alot. u.a. bolog. h.: persona afeitada, sin cabellera ni coleta; nagalot. f.2.: afeitar el cabello o la<br />

persona; pero dice infamia así: inalotanca; era buyayao que el bisaya <strong>de</strong>cía al tagalo; napaalot: querer<br />

o consentir le afeiten.<br />

aluc-u: vi<strong>de</strong> baguc-u. D.V.<br />

alugbati. l. alogbati. p.p.: yerba que trepa por don<strong>de</strong> se pue[<strong>de</strong>] asir, bien conocida.<br />

alugpit et igpit et salipit: ballestón para ratones; con el f.2.: hacellos; con la preposicion naha-, estar<br />

preso el ratón. Nahalugpit ang ilaga.<br />

alug-ub, reg. 9: coger agua <strong>de</strong>l río con el sagub.<br />

alum. p.a.: árbol, no huelen bien; <strong>de</strong> sus hojas usan para emp<strong>las</strong>tos.<br />

alum. l. alom. p.a. l. alalum. p.p.: Nagalum et nangialum ang dugo .l. ang lauas: esta <strong>de</strong>negrida o<br />

moreteada la sangre o el cuerpo <strong>de</strong> azotes, pellizcos o enfermedad; lo mismo es Nagaalalum et<br />

nangigitum; nangitum ang pi<strong>las</strong>: está <strong>de</strong>negrida la llaga mala o encancerada. Ítem, estar manchada<br />

ropa blanca que se mojó, como suele.<br />

alun: ola <strong>de</strong> mar o río. Maalun et alunun ang dagat: tiene o<strong>las</strong>. Nagaalaun ang dagat: está alborozado,<br />

tiene o<strong>las</strong>. Ang hangin amoi napapagalun sa dagat. f.2.: el viento hace a la mar que haga o<strong>las</strong>; dícese<br />

Ginalunan. l. inalunan ang dagat: esta enolada la mar. Ítem, Ginalunan. l. inalunan sila. l. ang ila<br />

sacayan: fueron enolados ellos o su navío, tuvieron o<strong>las</strong>; y <strong>de</strong> esta manera se varían: balur, hanul,<br />

humbac, etc.<br />

alun alun: diminutivo <strong>de</strong> alun.<br />

alung. p.a.: lunar; alungun: lunarado, que tiene lunar.<br />

aluntaga. u.a.: entresuelo <strong>de</strong> casa, <strong>de</strong>scansos o mesas <strong>de</strong> escalera. Nagacaaluntaga ang manga balay<br />

sa manga Castilla: tienen entresuelos.<br />

alup: vi<strong>de</strong> in apo.<br />

amahan. u.a.: padre, et inahan: madre; nom[inativo]: si ama; geni[tivo]: ni ama. l. can ama.<br />

supl[etivo]: can ama; y <strong>de</strong> la misma manera se varían: mama et amang et ina et inang. Bo<strong>las</strong>un si ama<br />

mo: es buyayao.<br />

amac. p.a.: atizar el fuego. Reg. 8. f.3.: el fuego. f.2.: los tizones o leña.<br />

amacan. p.p.: petate <strong>de</strong> cortezas <strong>de</strong> caña; nagaamacan: hacellos. f.2.: <strong>las</strong> cortezas <strong>de</strong> caña que se<br />

hacen petate. Amacanan nga tao. l. banua: el que los tiene.<br />

amahan. u.a.: vi<strong>de</strong> amay.<br />

amay. p.p. et amahan: padre; nagaamay. f.2.: llamar a su padre o a otro padre; tenelle por padre a su<br />

padre o a otro; napa-. l. napapag amay: consentir o querer le llamen o tengan por padre. Dimona aco<br />

amayun cay dili na aco papagamay canimo: no me llames padre, etc.; nagapacaamay: fingirse padre<br />

<strong>de</strong> otro; pero en pasiva: pinacaamay co siya: el tenido por padre o téngole [por] padre; inmaamay.<br />

f.2.: llevar o tener a otro padre para su negocio; napaamay: apadrinalle o serle padre en su negocio.<br />

Sila nga magamay: padre e hijo o padre y hija. Camo nga magamay, amoi nagacalolot?: Padre e hija,<br />

¿estáis amancebados?; y así <strong>de</strong> la misma manera se varía[n] iloy, amay amay. p.c.: padre adoptans;<br />

úsase como amay.<br />

amamaliu: vi<strong>de</strong> baliu.<br />

aman. p.a.f.3.: Nagaaman. l. nagapaaman sing polong sang iya agalun: prevenir anticipadamente a su<br />

amo o al marido o a juez o a Dios. Paamananta anay ang Dios sa pagconfesar ta sa atun manga sala,<br />

cag sa pagpenitencia ta: prevengamos a Dios con la confesión y penitencia <strong>de</strong> nuestros pecados;<br />

dícese: napaaman saiya agalun ing buut. l. napaman sang buut saiya agalun. f.3.: ganar la voluntad.<br />

Paaman. l. amanan niño ang buhis niño sing pila bacagantang agur di camo colangan: llevad<br />

prevenidas algunas gantas más con el tributo porque no os falte. Amananta pagbuhat ang buhat sa<br />

atun agalun, dili quita pasogo: anticipémonos a hacer la obra <strong>de</strong> nuestro amo, no esperemos que nos lo<br />

107


man<strong>de</strong>. Ítem, Amanan ta ang tacus sing duha ca dangao: echemos a la medida dos palmos más, suelen<br />

<strong>de</strong>cir cuando cortan ma<strong>de</strong>ra; maaman et mapaamanun: persona prevenida, que previene; aman aman:<br />

frecuentativo <strong>de</strong> aman.<br />

amas. u.a.: maíz <strong>de</strong> oro; con el f.2.: hacerlo un maíz.<br />

amasan. p.p.: pesa <strong>de</strong> un maíz.<br />

amat. p.a.f.2.; y se junta con el infinitivo con pag-: hacer algo poco a poco. Amatun mo pag hacut<br />

yana: acarrea eso poco a poco, que no lo ha <strong>de</strong> llevar todo <strong>de</strong> una vez; lo mismo es anan y se varía<br />

como él.<br />

amat amat: frecuentativo diminutivo <strong>de</strong> amat. Ginamat amat pagcauat ining atunsua: poco a poco nos<br />

hurtan <strong>las</strong> naranjas; anam anam: es lo mismo. Naamat amat pag capolat ang sua. Naamat amat sing<br />

pag ca matay: poco a poco se mueren, hoy uno, mañana otro, etc.<br />

amatong. p.p.: cañizo <strong>de</strong> bolos <strong>de</strong> que hacen balantac, dindines o los ponen en el suelo <strong>de</strong> la casa en<br />

el entablado; nangamatong: hacellos; el f.2. es hacer amatong algo como bolos; amatongong: el que<br />

los tiene, persona o pueblo.<br />

ambac. p.a.. unambac. inmambac: saltar <strong>de</strong> alto abajo. f.2.: la cosa que es alta, esto es, lo alto.<br />

Inambac niya ang lubi: saltó la palma <strong>de</strong> arriba abajo. f.3.: la cosa tras que salta para cogella.<br />

Ambacan mo iton bata, cai malumus: salta tras aquel niño, no se ahogue. f.1.: es saltar con algo<br />

llevándoselo; naguicambac: <strong>de</strong>cir a otro que baje <strong>de</strong> casa, máxime <strong>de</strong>safiándole para reñir; ambac<br />

ambac et aloambac: frecuen[tativo]: brincar como cabritos; pue<strong>de</strong> seguir a los <strong>de</strong> movimiento. Reg. 2.:<br />

como dice un balac: Ambacun onta tataliononganco.<br />

ambahan. p.p.: copla <strong>de</strong> dos versos como dístico ut in Arte lib 4.; nagaambahan: cantar ambahanes.<br />

f.2. et z.: lo que se canta en ambahan. f.3.: a quien se da la música; maambahanun: poeta <strong>de</strong> ellos.<br />

ambanap. a. f.2.: apretar el navío que hacen a su modo con bejucos dándole la forma que ha <strong>de</strong> llevar<br />

para luego apretar <strong>las</strong> tab<strong>las</strong> y ponelle <strong>las</strong> ligazones. f.2.: son los bejucos; aloamban: es diminu[tivo];<br />

amban: los bejucos con que se aprieta.<br />

ambihas. p.p.f.2.: coser dos lienzos orilla con orilla, <strong>de</strong> modo que la una que<strong>de</strong> más alta que la otra<br />

para redoblalla sobre ella. Ambihasun mo pagtahi ini, agur lilinum conina.<br />

ambit. p.a.: participante <strong>de</strong> algo. Ambit aco sana: yo soy participante <strong>de</strong> eso, tengo mi parte ahí;<br />

nagaambit; nagacaambit: dice reciprocación; nasighiambit: participar <strong>de</strong> una manera y con<br />

reciprocación. Hinc, Ang pasighiambitan sa manga cristianos saila manga buhat nga maayo, cag sa<br />

manga santos nga Sacramento: la comunión o participación activa que tienen los cristianos <strong>de</strong> sus<br />

buenas obras y <strong>de</strong> los Santos Sacramentos. Ang pina sighiambitan. l. ang gincacaambitan sa manga<br />

Santos Comunion: la cosa <strong>de</strong> que y en que comunican; napa-. l. napapagambit: hacer a otro<br />

participante, que toque algo o convidalle. f.2.<br />

ambolong. p.p.: grano o barro pequeñito <strong>de</strong>l rostro; ambolongon: el que le tiene.<br />

ambolong. p.p.: palma <strong>de</strong> cuyo tronco hacen cazabe moliéndolo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> muy seco; la harina <strong>de</strong>l<br />

ambolong o <strong>de</strong> buli natuc. u.a.; natucan nga ambolong: que tiene natuc; naganatuc. f.2.: moler el<br />

ambolong o buli y hacelle harina; échanlo en alguna batea o dornajo <strong>de</strong> agua; el salvado que no es <strong>de</strong><br />

provecho se llama alabot. u.a. y se sube arriba y sobreagua; la harina buena se baja abajo al suelo y<br />

por eso le llaman unao. p.c., que es el cazabe; y luego lo cuecen a su modo y lo comen; unao. p.c.f.2.:<br />

echar el natuc en la batea <strong>de</strong> agua para que se vaya a pique lo bueno y los palillos o salvados se suban<br />

arriba: Unauun ang olabot: va a pique y se aparta <strong>de</strong>l olabot.<br />

ambuut. l. ambuet. p.c.: no sé, sólo para la primera persona, pero compuesto, nagaambuet, es para<br />

todas: no saber, ignorar lo que le preguntan. f.2.: es la cosa. f.3.: es la persona a quien se dice ambuet.<br />

Nga anga di ta icao papag butan? Isugir co bala ang ginambuet co?: ¿Por qué no he <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que no lo<br />

sé?, ¿Por ventura he <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir lo que no sé?.<br />

ambung. p.a. maambung: cosa que es o parece gran<strong>de</strong> a la vista, ora sea persona, árbol, monte o<br />

bulto o fantasma; úsase así: Nei ambung didto, diman quita nahibalo con ano yadto con sacayan bala,<br />

con bato, con tao, con cahuy: hay allí un bulto gran<strong>de</strong> y no sabemos lo que es, si es navío o peña o<br />

persona etc.; passive: Inambungan came sing dao tao: se nos apareció una cosa gran<strong>de</strong> que parecía<br />

persona, como fantasma; maambung nga buquir: monte alto, que sobrepuja a los <strong>de</strong>más. Inambungan<br />

sa manapag ang manga buquir nga halani ca niya: el cerro o monte Manapag es más alto que los que<br />

hay junto a él; maambung nga tao: persona alta, grave. Maambung nga tao sing gaui: persona grave y<br />

<strong>de</strong> costumbres que sobrepujan y hacen raya; hinc in quodam balac: Ang gaui ni hinguypan dao<br />

Manapag caambung: <strong>las</strong> costumbres <strong>de</strong> mi hinguypan, esto es, <strong>de</strong> mi amado, exce<strong>de</strong>n a los otros<br />

hombres como el monte Manapag a los otros montes, sus vecinos.<br />

amgi nga olan. p.a.: lluvia que el viento mete por <strong>las</strong> ventanas en la casa. Nagaang ang olan sa balay:<br />

entrar la lluvia así.<br />

108


amgir. p.a. napaamgir: hablar por él metáforas o parábo<strong>las</strong> tachando, murmurando o alabando o<br />

dando a enten<strong>de</strong>r algo así; v.g., para <strong>de</strong>cir a una que está borracha, que se le ha encendido el rostro,<br />

dicen: Nahinog na ang mancopa, napola na ang dap dap. Para <strong>de</strong>cir a su vecina que siempre está<br />

dando gritos, regañando, dice <strong>de</strong> modo que ella lo pueda oír: Pagcangas ngas sining curing ba?: ¿Hay<br />

tal maullar <strong>de</strong> gato?; y si ella lo entendió dice: Aco ang pina amgiran. l. ipina amgir aco niya sa<br />

curing: por mí lo dijo, me asemejo a gato; paamgir nga polong: palabra metafórica. Ua siyay polong<br />

nga dili paamgir: no dice palabra que no sea metafórica; napasambingay. l. nagapasambingay. p.c. et<br />

napalambay: son hablar <strong>de</strong> la misma manera que napaamgir, y se varían como él.<br />

ami: maíz temprano.<br />

amihan. p.p.: nor<strong>de</strong>ste viento; amihanan. l. aminhan: la parte <strong>de</strong> don<strong>de</strong> o por don<strong>de</strong> viene el amihan;<br />

amihanun. l. aminhanun: la gente o pueblos que viven a la parte <strong>de</strong>l amihan unos pueblos respecto <strong>de</strong><br />

otros; vi<strong>de</strong> in canauay.<br />

amimislun. l. pamimislun. p.p.: los riñones.<br />

amion. p.c. inmaamion et nangamion: oler <strong>las</strong> flores echando olor <strong>de</strong> sí, aunque sea malo, como<br />

algunas yerbas. f.3.: a quien da el tal olor: Inamionan aco sang anonas: hame dado el olor <strong>de</strong> la flor<br />

<strong>de</strong>l anono. Inamionan aco sang tabaco; nagaamion; inmaamion. f.2.: oler el que tiene olfato, persona o<br />

animal, cualquier olor. Nahaamion sang ayam ang agi sang babuy, passive y causal; mangamion: cosa<br />

olorosa.<br />

amo. u.a. mao+: ipse. a. um. Amo yana: eso es o ese es. Amona aco: dice el que se <strong>de</strong>spi<strong>de</strong>, que se<br />

va. Nanaog ca lamang uaca magaamona canacun: bajaste y fuiste sin <strong>de</strong>cirme amona, etc.<br />

amo. u.a.: mono, animal.<br />

amoma. p.p. inmaamoma. f.2. hun: reconciliar, atraer, hacer amigo a aquel con quien había<br />

quebrado; y aun <strong>de</strong>cimos: Amomahun ta ang Dios; nangamoma: es plural; nagaamoma: hacerse o<br />

estar hechos amigos o reconciliados dos o más; naquigamoma: procurar reconciliar a otro a que sea su<br />

amigo; maquigamomahun; maamomahun: a tratativo a que sea su amigo, etc.; napapagamoma:<br />

concertallos, hacer que se hagan amigos.<br />

amomong go. p.p. mamong go. h. l. amolong go: mono viejo, lalaque.<br />

amomotol. p.p.: mal <strong>de</strong> San Lázaro, que se come <strong>las</strong> puntas <strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos; amomotlon. l. amomotolon:<br />

el que tiene la tal enfermedad.<br />

among. p.c.f.2.: hurtar, dañar, echar a per<strong>de</strong>r hacienda o arboleda, sementera, etc.; among among: el<br />

frecuentativo.<br />

amot. p.a.: contribución en cosa que cada uno contribuye, aunque sea para alguna obra o para tratar y<br />

contratar, o los parientes para dote; inmaamot et umamot: contribuir singularmente; nagaamot:<br />

contribuir todos. f.2.: lo que cada uno contribuye. f.3.: para lo que todos contribuyen, la contribución;<br />

naquiamot: pedir la tal contribución.<br />

ampo. p.a.f.2.: rogar, suplicar; con el f.1.: rogar o suplicar por otro o encomendar a Dios algo:<br />

Igampo mo aco sa Dios; nagaampo: es también rendirse porque ruega le perdonen; magalampo:<br />

rogador, que ora mucho; alampoon: exorable.<br />

amuc. p.c. nagaamuc. f.3.: combatir <strong>las</strong> o<strong>las</strong> al navío.<br />

amumuclar. p.p.: vi<strong>de</strong> in buclar.<br />

amun. p.a., genitivo <strong>de</strong>l pronombre came; vi<strong>de</strong> Notab. 19.; amunanun: <strong>de</strong>l genitivo amun, cosa <strong>de</strong><br />

nuestra patria.<br />

amuyo. nangamuyo. p.p.: rogar, suplicar. f.3..; el f.1.: rogar o suplicar por alguno o por algo,<br />

encomendallo a Dios.<br />

ana. p.a.: compuesto con naqui-. l. nagapaqui-, es preguntar; naquiana; nangotana+. f.1.: lo que se<br />

pregunta. f.3.: sincopado, Paquianan mo ang Padre: pregúntalo al Padre; pancot. h. ana ana. p.a. f.2.<br />

hun.: probar a hacer algo. Anaanaunta pag saog ining sacayan: probemos a varar este navío. Magana<br />

ana ca con macalacat ca bala: prueba a ver si pue<strong>de</strong>s andar. Ítem, es probar si aciertan la danza o<br />

comedia et similia.. Ítem, probar o tantear si habrá harto. Anaanaunta anay, con sarang ini sa usa ca<br />

frontal.<br />

anac. u.a: hijo; nagaanac. f.2.: parir. f.3.: el lugar don<strong>de</strong>. Nanganac. l. nagapanganac came sing usa<br />

lamang: hemos parido, criado o tenemos un hijo solamente; es común a marido y mujer, y así es<br />

plural; nacapanganac: tener hijo el varón en mujer o mujer <strong>de</strong> varón. V.g.: Si Ines ang pinangancan ni<br />

Juan: Inés es [<strong>de</strong>] quien tuvo Juan un hijo. Dile onon ang anac co, cay ang bana co ang pinangancan<br />

co: mi hijo no es <strong>de</strong> rufián, que yo parí <strong>de</strong> mi marido. f.2.: el tiempo; igalanacna: ya es tiempo <strong>de</strong><br />

parir; naanac: nacer el niño, y así, pagsaanac: el nacimiento; paganac: el parto o parimiento; igcaanac:<br />

pariente.<br />

anacan. l. hanganac. l. hinganac: pari<strong>de</strong>ra, mujer o animal que pare muchos; hingancan: la camada<br />

<strong>de</strong> pollos que saca el ave o pare puerca, y aun los hijos que pare una mujer, todos; usa ca hinancan<br />

109


nga piso: una camada <strong>de</strong> pollos; magcanac: padre y madre e hijos; sila nga magcanac. l. magbarata. h.<br />

caanacan: hijos con padre y madre.<br />

anac anac: prohijado; nagaanacanac. f.2.: prohijar a alguno.<br />

anag. p.a.: asar sobre <strong>las</strong> brasas plátanos, camotes, etc. f.2.<br />

anahao. p.c., palma, como bahi anahauun: tierra <strong>de</strong>l<strong>las</strong>.<br />

anag. p.a.l. manag. l. maanag: cosa hermosa; pagcaanag et caanag: hermosura; nagaanag. f.2.<br />

pacaanagun: hermosear algo. Nagaanag sang iya dungug: alabar su fama, jactarse, etc.<br />

anay. p.c., adverbio: primero. Simingba caanay: Oye misa primero. Tumanun ta anay ano sogo sa<br />

Dios, cag conina mangita quita sa atun naimulan ona.<br />

anay. p.c.l. anayun: puerca doméstica pari<strong>de</strong>ra.<br />

anay. p.c.: hormigas bien conocidas; vi<strong>de</strong> Notab. 18.<br />

analaquior. l. ananaquior. p.c.: voladoras.<br />

anam et anam anam, su diminutivo: amat et amat amat.<br />

ananay et inanay. p.p.: espaciosamente andar, leer o hacer algo; y se junta con el infinitivo con pag-.<br />

Nagainanay pagtobo: crece poco a poco. Maginanay ca paglacat: anda <strong>de</strong>spacio. Magananay ca sing<br />

polong: habla <strong>de</strong>spacio. Ananayun mo pagbasa: lee <strong>de</strong>spacio.<br />

ananaquior: vi<strong>de</strong> analaquior.<br />

anao. p.c. naga-. l. nacaanao. l. inmanao. f.2.: anegar el agua o río algo, hacello laguna. Inanao ang<br />

omanamun; naanao: anegarse o hacerse laguna; anegar Dios al mundo: nagaano.<br />

anar. p.a. inmaanar et naanar: estar acostumbrada y habituada o acostumbrarse a bien o a mal, o<br />

hacerse a algo persona, animal, ave, etc.; nagaanar: es cuando la acción es recíproca y así es acción <strong>de</strong><br />

dos o más. Dipa siya inmaanar canimo: aún no está acostumbrado a ti, no te conoce bien. Dili inandan<br />

niya ang manga tao: no está acostumbrado a estar con gente; naanar siya sa manga buhat nga<br />

masaquet: habituado a trabajos, curtido en trabajos. Inmaat anaranar sapag tahi. l. sapag habul: se<br />

ejercita o habitúa a coser o a otra cosa, etc.; napaanar. l. nagapaanar. f.2.: amansar o acostumbrar o<br />

habituar a alguno o a animal o a ave. Paanarun niño ang manga anac niño sa pag ampo sa Dios, cag sa<br />

pagmisa, cag sa pagconfesar, ang bata pa sila: acostumbrad, exercita[d] a vuestros hijos a orar y a oír<br />

misa y a confesar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> pequeños; naanar: cosa mansa, etc.; andun: sincop[ado].<br />

anat anat. u.a. et anat y mejor anat anat: poco a poco andar el enfermo o crecer o menguar la<br />

avenida <strong>de</strong>l río. Magaanat anat ca pag lacat: anda poquito a poquito. Nagaanat anat ang baha pagsurub<br />

sa banua: poco a poco va anegando la avenida el pueblo. Nagaanat anat paghubas ang suba: va<br />

menguando poco a poco.<br />

anat: vi<strong>de</strong> anat anat.<br />

anca. p.a. maanca: perezoso, como matamar; úsase como él; mataca.<br />

anda. p.a. nagaanadac: jactarse, alabarse, vanagloriarse; napaanadac. f.2.: consentille se jacte;<br />

maandac: jactancioso.<br />

andalalao. p.c.: lluvia con sol; naandalahao: llover haciendo sol.<br />

andam. p.a. et tagam et anib: andar o estar alerta, sobre aviso, con cuidado, recelarse. f.3.: Andami<br />

ang bato: cuenta con <strong>las</strong> piedras; dicen, que van embarcados. Ua camei pagaandaman. l. taganan. l.<br />

tahapan busa nahamtang came sa amun banua: no tenemos cosa que nos dé cuidado, como <strong>de</strong><br />

enemigos, y así estamos quietos; maandamun; matagamun; maandam et matagam: el que está sobre<br />

aviso y alerta; napaandam. l. napapagandam; napaanib; napatagam et napapagtagam. f.2.: avisar a otro<br />

que an<strong>de</strong> o esté alerta, sobre aviso; et andam, con el f.1. et 2.: apercebir algo. Igandam. l. andamun ta<br />

ang atun bubuhatun buas. l. ang hinganinbanta: apercibamos lo que hemos <strong>de</strong> hacer mañana, o <strong>las</strong><br />

armas; alandaman; talagaman; panganiman ngaladan. l. catalman: camino o punta peligroso don<strong>de</strong> se<br />

ha <strong>de</strong> ir alerta.<br />

andolan. p.p.: capacho para estrujar ajonjolí o otra cosa para sacar aceite u otro licor; andolanum: el<br />

que le tiene.<br />

andoloy. p.c.l. andoroy: ligero como navío. Inmaandoroy: ir ligero.<br />

ang: artículo <strong>de</strong> nominativo en los apelativos.<br />

ang: adverbio <strong>de</strong> tiempo, cuando; es <strong>de</strong> pret[érito]. Ang didto pa quita sa hocom: cuando estuvimos<br />

en el hocom. Ang uapa buhata sang Dios si Adam: antes que Dios criara a Adam.<br />

ang-ang. D.V. balitang. h.: escalón <strong>de</strong> escalera; con el f.2.: hacer algo escalón con él. f.3.: poner<br />

escalones. Angangan mo ang hagdan: ponla escalones.<br />

ang-ang. D.V.: tinajas ordinarias <strong>de</strong> sangley.<br />

angay. p.c. et tupung. p.a.: hinc, ambahan. Hain ca mangitan angay sa calibutan uaman.<br />

angan. p.a.f.2.: esperar. Anganun mo aco. 1. hulaton mo aco: espérame.<br />

angan angan: frecuentativo o diminutivo <strong>de</strong> anga: Nagaangan angan aco nga malinao ang dagat:<br />

espero que abonance la mar. Ítem, dilatar: Iangan angan ta ining capolonganan sa pagabot sa hocom<br />

110


nagapaangan angan. f.2.: entretener haciéndolo esperar. Ítem, traer en largas sin cumplir o pagar:<br />

Ginpapaangan angan mo aco lamang di ca man mag bayar canacun: hácesme esperar, entretiénesme,<br />

tráesme en largas y no me pagas. f.1.: es el tiempo o cosa en que se entretiene esperando.<br />

angat: vi<strong>de</strong> dangat.<br />

angcab. p.a. et hucun: bocado que saca mordiendo en mancupa; hechos verbos mor<strong>de</strong>r sacando<br />

bocado. Reg. 9.<br />

angcat. p.a.: tomar mercaduría fiada o oro, como gamit. Reg. 9.; y aun suelen usalle por pedir<br />

prestado; napaangcat: dar fiado. f.2.: a quien se da. f.1.: lo que se da, como napagamit; nacaangcat:<br />

<strong>de</strong>ber fiado.<br />

angcat. f.2.: soliviar o sompesar algo para ver lo que pesa; nanagcat ang bulan: levantarse la luna<br />

nueva sobre el horizonte como lo hace cada tar<strong>de</strong> más; napaangcat. f.2.: esperar que esté alta un poco<br />

como tres o cuatro <strong>de</strong> luna. Paangcatunta anay ang bulan.<br />

angcun. p.a.f.2.: apropiarse, aposesionarse, tomar para sí algo, ora sea por justicia, ora que él se lo<br />

tome, y si muchos, cada uno toma su parte; nasigancun. l. nagainangcunay.<br />

ang ga. p.a. et dang-ga. lang-ga: ser o hacerse regalón; maang ga; madang ga: regalón, que quiere<br />

que le regalen y acaricien; napaang ga. l. nagapaang ga. f.2.: regalar con regalos <strong>de</strong> comida o caricias,<br />

etc.<br />

ang gut. p.p.: vi<strong>de</strong> abis.<br />

anghit. p.a. caanghit. pagcaanghit: olor cabruno o sobaquina; maanghit: oler así; lo mismo es<br />

anghul. p.a.<br />

anglet. p.a. colon. h. : olla; con el f. 2. es hacer ol<strong>las</strong>; anglitun et cocolonon nga duta: tierra <strong>de</strong> que<br />

hacen ol<strong>las</strong>.<br />

ang pug. p.a.: piedra que comen <strong>las</strong> mujeres, como tierra.<br />

angso. p.a.: olor <strong>de</strong> orines; maangso: oler a orines.<br />

angtur. p.a. maangtur: cosa que huele a chamusquina, como ropa, pluma, pescado o carne q[u]e se<br />

asa o quema; nagaangtur: he<strong>de</strong>r o oler así.<br />

angul. p.a. angul angul et agul. agul agul. naangul. l. naangul angul: cosa medio asada o asada o<br />

quemada por unas partes y no por otras, pescado, carne, camote, huevo, zacatal medio quemado, etc.;<br />

nacaangul et nacaangul angul. f.2.: asar o quemar algo así.<br />

angut: nagaangut ang casaquet sa butcon: coger o cundir la enfermedad a todo el brazo o toda la<br />

pierna, hasta arriba, o el cuerpo aunque sea hinchazón o picadura ponzoñosa que esté en sola una<br />

parte. f.3.: vi<strong>de</strong> in sicdung.<br />

anhi. p.a.: vi<strong>de</strong> in ari, venir.<br />

ani. p.a.: Reg. 9. coger arroz, borona y <strong>las</strong> <strong>de</strong>más semil<strong>las</strong> a su modo. f.2: lo que se coge. f.3.: la<br />

sementera. Ginanihan na ining oma; tagalani: la cosecha.<br />

ani. u.a. nangani. nagapangani. f.2. hun, id est, nangabay: <strong>de</strong>sear algo; <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sesperado se dice.<br />

Nangani siya sang iya camatayun: se <strong>de</strong>sea la muerte.<br />

aniag. p.p. f.3.: relucir o alumbrar ascua o fuego que está lejos. Ginagianan quita sa calayo sa buquir.<br />

Ginaniagan ang sulur sa baga.<br />

anib. p.a.: lo mismo es que tagam y que andam; vi<strong>de</strong> andam.<br />

anib. u.a. anin anin: vi<strong>de</strong> sanib y sanib sanib.<br />

anihas. p.p. siay. l. suay: varilla o caña perchal en que atan los lazos para cazar gallos <strong>de</strong> monte con<br />

añagaza, como a perdices; nagaanihas. l. nanganihas; naniay et nanuay: poner los perchales;<br />

nagacotay. f.1.: atallos tirantes por entrambas partes o cabos.<br />

anila. p.p.: panal <strong>de</strong> abejas con su cera, miel y abejas como está colgado <strong>de</strong> árbol, que es su colmena.<br />

anin. u.a.: lindo, palabra es laudatoria <strong>de</strong>l que se admira <strong>de</strong> lo bueno que ve, oye, huele, etc.; anin:<br />

bueno, hermoso, lindo; nagaanin. l. nanganin: alabar algo así. f.2.: aunque sea música, ropa,<br />

representación, hablar bien; anin anin: frec[uentativo].<br />

aninao. p.c.: figura o sombra, cualquier cosa que se ve en espejo o agua; nanganinao. l.<br />

nagapanganinao. f.2.: mirar la cosa que se ve en el espejo o agua o cosa que se cayó en el agua. f.3.:<br />

es el espejo <strong>de</strong> agua; nanganinao siya sa salamin: mirarse al espejo.<br />

aningal. p.p.: eco <strong>de</strong> voz o <strong>de</strong> arcabuz etc.; nagaaningal ang tingug: resonar la voz. f.3.: adon<strong>de</strong><br />

resuena o quien la resuena: Inangalan quita: Acá nos llega el eco: Inaningalan ang caboquiran sa baril.<br />

aniniput. p.p.: luciérnagas; nagaanininput ang mata: centellear los ojos, como suelen con un mojicón.<br />

anino. p.p. et landong: sombra o figura <strong>de</strong> cualquier cosa que se ve en espejo o agua; nagaanino et<br />

nagalandong: hacer la cosa sombra o figura en el espejo o agua.<br />

anit. p.a. Reg. 9: <strong>de</strong>sollar; namanit: <strong>de</strong>sollarse el cuerpo o pellejo como <strong>de</strong> azotes; llaga que madura.<br />

anito. p.p., hecho verbo, nagaanito. p.p.: es rogar, suplicar, orar al diuata con sacrificios. f.2.: es el<br />

diuata o umalagar a quien así rogaban. f.3.: la persona o cosa por quien se hacía el sacrificio. Ítem, la<br />

111


cosa que sacrificaban sobre que o en que estaban sus ruegos y plegarias. Ano ang iñi ginanito diuata<br />

con umalagar? Sino ang ginanito an?: ¿Por quién o para quién se hizo el sacrificio y plegarias? Ano<br />

ang iño ginanitoan babuy con manoc?:¿Qué sacrificaste, puerco o gallina?; mapanganitoon et<br />

manganganito: idólatra.<br />

ano? onsa?. p.a.: latine, Quid?; por los modos y frases siguientes se sabrá mejor su uso y más<br />

brevemente. Onsa, ano yana?: ¿Qué es esto?; Ano nga tao iton?: ¿Qué persona es aquella, hombre o<br />

mujer, dato o timaua o esclavo? Sic etiam dicitur: Ano nga esda. l. ano nga asdaa yana?: ¿Qué especie<br />

<strong>de</strong> pescado es esa? Ana nga tao. l. ano nga taoha iton?: ¿Qué hombre es aquel o qué género <strong>de</strong> gente,<br />

español, indio, sangley? Ano nga puya. l. ano nga puyaa?: ¿Qué muchacho?. Ano nga babuy. l. ano<br />

nga babuya?: ¿Qué puerco? Ano nga mananap.l. ano nga mananapa?: ¿Qué animal?; y así por todas<br />

<strong>las</strong> especies o géneros <strong>de</strong> <strong>las</strong> cosas. Ananoy Dios?: ¿Qué cosa es Dios o qué quiere <strong>de</strong>cir o qué<br />

significa este nombre, Dios? Ananoy angeles?: ¿Qué es ángel, qué cosa es, que significa este nombre,<br />

ángel?; y <strong>de</strong> la misma manera se pregunta por la significación <strong>de</strong> cualquier cosa. Ananoy buaya?:<br />

¿Qué significa o qué quiere <strong>de</strong>cir buaya?. Onsa. Ítem, iguan. Nagpacaano ca? Dato, cabala, con hadi,<br />

con diuata sa langit?: ¿Qué te nos haces, eres dato, rey o diuata <strong>de</strong>l cielo?; pero, Nagapacasino ca?:<br />

¿Quién te nos haces?. Magpacas si cabatas ca: hazte o di que eres cabatas, porque se pregunta por<br />

persona. Maano ca?: ¿Cómo estás, cómo te sientes? Maano ang masaquet? Nahaano. l. naano ca<br />

didto?: ¿Cómo te fue allá? Paano ca pagbuhat sana?: ¿Cómo has <strong>de</strong> hacer eso o <strong>de</strong> qué manera?<br />

Paanon mo pagbuhat yana?: ¿Cómo has <strong>de</strong> hacer eso? Pinaano mo pagbuhat ini?: ¿Cómo o <strong>de</strong> qué<br />

modo o manera hiciste esto? Magcaano ini?: ¿A cómo vale esto? Magcano ang pagdalauat mo sang<br />

pasong nga bugas?: ¿A cómo compraste el caban <strong>de</strong> bugas? R[espuesta]: Mamesos; manalapi: a<br />

tostón; mangahati; manicapat; manicaualo: <strong>de</strong> otra manera se dice esto. Usa ca ano ang isohol mo<br />

canacun sa usa caarlao?: ¿Cuánto o qué me has <strong>de</strong> pagar <strong>de</strong> jornal cada dia?. R[espuesta]: Usa ca<br />

sicaualo. l. usa casicapat, etc. Usa ca ano ang bili sining singsing?: ¿Cuánto vale este anillo?<br />

R[espuesta]: Usa cabasing. l. duha cabasing: un tae o dos. Siling sing ano caramu. l. Dao ano<br />

caramu?: ¿Qué tantos? ¿Quitan muchos? Siling sing ano ca dacu?: ¿Qué tan gran<strong>de</strong>? Siling sing ano<br />

cadiot. l. dao ano cadiot?: ¿Qué tan pequeño o chico?. Dao ano ca mahal. l. siling sing ano ca mahal?:<br />

¿Qué tan precioso? Siling sing ano ca sunsun. l. dao ano casunsun?: ¿Qué tan frecuentemente? Siling<br />

sing ano cadali. l. dao ano cadali?: ¿Qué tan aprisa o que tan ligera y velozmente?; véase el Arte.<br />

Anohos ang iya tingug. l. nagaanohos ang iya tingug: está ronca su voz, etc. Anohos siya: está ronco.<br />

anor. p.a.f.1.: llevarse la mar o río algo; napaanor. f.1.: echar algo a que se lo lleve la mar o río;<br />

anoron: pajarito muy pequeño. Ítem, irse con la corriente, <strong>de</strong>jarse llevar <strong>de</strong>lla. Ang hangin amoi naga<br />

anor. l. nagapanganor; nanganor sang dagum. f.1.: el viento lleva <strong>las</strong> nubes. Hinc, panganor: <strong>las</strong> nubes<br />

que no llevan agua, que suele llevar la brisa o el vendaval.<br />

anos. p.a.: vi<strong>de</strong> in cagas.<br />

anot. p.a. naanot. l. nagacaanot ang bohoc: caerse el cabello <strong>de</strong> enfermedad. Nacaanot ang iya<br />

casaquet sang bohoc niya: su enfermedad le ha pelado el cabello, que es causative. Ano ang quina<br />

anot sang bohoc mo?<br />

antag. f.2.: aprestar, apercibir, aparejar, poner a punto o a la mano <strong>las</strong> cosas o materiales o soldados.<br />

Antagon niño ang igbubuhat ta sang balay: aprestad los materiales para hacer la casa. Magantag ca<br />

sang igmimisa: pon recaudo para <strong>de</strong>cir misa. Naantag na: ya está puesto recaudo, etc.<br />

antoos. p.p. maantoos et maantuus: he<strong>de</strong>r a humo, como pescado o carne que se asó en la llama, que<br />

se ahumó.<br />

antuao, el acento en la primera. f.3.: gritar llamando, pidiendo socorro o ayuda a lo lejos, aunque sea<br />

con campana, arcabuz, artillería. Mamati quita cay ginatuauan quita: escuchemos, que nos dan gritos.<br />

antutu: vi<strong>de</strong> in antoos.<br />

anuc. p.a.f.2.: <strong>de</strong>secar en la misma olla la morisqueta o camotes cocidos et similia. Naanuc na ang<br />

can-un: ya está buena y <strong>de</strong>secada la morisqueta, enjuta.<br />

anugut. p.p.: hachón para ahuyentar <strong>las</strong> abejas <strong>de</strong>l panal para cogellos; y así llaman la cuerda o<br />

mecha <strong>de</strong> arcabuz encendida.<br />

anunugba. p.p.: mariposa que se va a la can<strong>de</strong>la, <strong>de</strong> Sugbu.<br />

anunurip. p.p.: cuervo marino, alibi, casili. p.p.; vi<strong>de</strong> surip.<br />

anaya: vi<strong>de</strong> talung caca.<br />

ao. p.a.: id est, bacot, preguntar: ¿Me ha venido fulano?; y yo, pensando que sí, digo que sí; fuéronla<br />

a mirar y dícenme: no ha venido; y digo yo: Ao, id est, bacot: pensé, parecióme o entendí que había<br />

venido.<br />

apal. u.a.: navío viejo, que ya no es <strong>de</strong> provecho.<br />

apan. p.a., lo mismo es que dolon: langosta, y se varía como él.<br />

apang. p.a.: empero, adversativa.<br />

112


ap-ap. D.V., lo mismo es que ub-ub; vi<strong>de</strong> ibi; <strong>de</strong> la cosa muy salada se dice: Dili maap-ap ini satao:<br />

no se pue<strong>de</strong> tomar o meter en la boca, etc.<br />

apapangig. p.p.l. apipingig et pisngi: carrillo <strong>de</strong> la cara.<br />

apapangigan. pisngian. apipingigan: carrilludo.<br />

apar. machupar: el arroz ver<strong>de</strong> para hacello pilipig. f.2.<br />

apas. p.a.f.2.: ir tras alguno para alcanzalle, ora para ir con él o para llevalle algo o llamalle o<br />

pren<strong>de</strong>lle por mar o tierra. Iapas mo canacun ang payong co: ve tras [<strong>de</strong>] mí y llévame mi payong;<br />

nacaapas: alcanzalle; passive: Nahaapasan. l. hinapasan co siya: alcancéle; nagahingapas: ir tras<br />

alguno con <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> alcanzalle; bacay. h. tauas. h. abat. h.<br />

apayur. p.p.: abanillo o paypay; nagapaayur. f.2.: hacer abanillo algo o hacer viento con él. f.3.: a<br />

quien se hace: Apairan mo aco, sincopado f.1.: es con lo que se hace viento; ahuyentar moscas,<br />

mosquitos. f.2.<br />

apdu: hiel; apduhan: el que la tiene.<br />

apihis. p.p.: queresa <strong>de</strong> moscas. f.3.: aqueresarse carne o pescado: Asinan mo pag caayo agur dile<br />

apihisan.<br />

apil apil: vi<strong>de</strong> in sayong.<br />

apin. p.a. et dapit. p.a.: bando o parcialidad; inmaapin; nagaapin. f.3.: pasarse o ser <strong>de</strong>l bando o<br />

parcialidad <strong>de</strong> alguno ayudándole, o ayudar en pleito; maapinun et madapigun: parcial; gapi. u.a.: es<br />

lo mismo.<br />

apir. u.a.: cosas que están juntas, que entre sí cuadran o conchaban, como el aforro con lo aforrado,<br />

dos hojas o pliegos <strong>de</strong> papel y <strong>las</strong> <strong>de</strong> todo el libro, que cuadran y se conchaban o tab<strong>las</strong> o otra cosa<br />

así; nagapaapir: estar juntas cosas que se conchaban o cuadran; napaapir. f.2.: ponel<strong>las</strong> o conchabal<strong>las</strong><br />

así; apirapir: diminutivo; angay.<br />

apitong. p.p.: sangre <strong>de</strong> drago árbol; apitongan nga banua.<br />

aplag. p.a.: nagaaplag ang manoc. l. ang mga tao: alborotarse <strong>las</strong> gallinas o la gente huyendo cada<br />

uno por su parte, por don<strong>de</strong> pue<strong>de</strong>. f.3.: <strong>de</strong> quien huyen perro o persona; napapagaplap. f.2.: alborotar<br />

así <strong>las</strong> gallinas o la gente; lo mismo es salhag.<br />

aplur et saplur. p.a. maaplur. masaplur: áspera cosa al comer, como bonga sola o mabolo ver<strong>de</strong>, et<br />

similia; nagamaaplur: estar así áspero, que frunce la boca. Nagamaaplur sa babaco ang cang gong nga<br />

hilao nga quinaunco; passive: Inapluran ang baba co sa pagcaonco sang cang gong, etc.<br />

apngal. p.a.: el nacimiento <strong>de</strong>l palmito, lo duro, cepa <strong>de</strong>l plátano.<br />

apo. p.a.: bisabuelo.<br />

apo. u.a.: nieto; caapohan: los nietos o <strong>de</strong>scendientes <strong>de</strong>llos; nangapo: llamar el abuelo al nieto; apo<br />

sa tohor: biznieto; apo sa toay: tataranieto.<br />

apo. p.a.: amo o dueño <strong>de</strong> cualquier animal. Nangapo ang ayam mo canimo. f.3.: te reconoce y adula,<br />

como a su amo o por amo.<br />

apo. alup. taup. unlur. p.a. nacaapo. f.2.: llegar el agua hasta alguna parte cubriéndola. Di quita<br />

lumuuuy cay apoon quita: no pasemos a vado, que nos cubrirá el agua. Inapo ang amun dara: llegó el<br />

agua a mojar la carga o lo que llevamos; naapo et naalup et nataup. Nahaunlur ang tohor co sa tubig:<br />

sumirse hasta la rodilla en el agua y lo mismo será aunque sea cieno o lodo; y lo mismo es <strong>de</strong> otra<br />

parte <strong>de</strong>l cuerpo. Naapo ang hauac co. l. ang liug co, et nacaapo et naalup: estar sumida el arma hasta<br />

lo dicho. Naapo ang lauas niya sa balarao tubtub saolo: clavóle en el cuerpo el bararao hasta el puño.<br />

apoa. p.c.: Maapoa ang humay con bayohon, cay mapiapi: mermar el arroz al molello, por mal<br />

granado. Maapoa man ang sar sarun sa panarsaran: merma el hierro en la fragua; alibi, aboa; apoac.<br />

p.c. inmaapoac et linma<strong>las</strong>ic: saltar fuera <strong>de</strong>l lusong o mortero lo que se muele, arroz, ajos, si dan a<br />

alguno. f.3.: Inapoacan. l. linsican ang mata co, etc.<br />

apo apo: es dalangin o [im]precación que hace el umalagar, el que baja la escalera invocándolos,<br />

porque no le hagan mal; nangapoapo: <strong>de</strong>cir apo apo.<br />

apoc. p.a. nagaapoc: levantarse polvo o pavesas o centel<strong>las</strong> <strong>de</strong>l zacatal que se quema. Dica magyab<br />

yab sanag panaptun dira, cay hiapocan came. Ginapocan ang balay sapag bungcag sang abo: al<br />

<strong>de</strong>shacer el fogón se hinchó <strong>de</strong> polvo la casa; napapagapoc. f.2.: levantar el viento polvo o pavesas <strong>de</strong><br />

lo que se quema.<br />

apoc apoc: es frec[uentativo] <strong>de</strong> apoc.<br />

apog. p.a.: cal; nagaapog. f.2.: hacer cal; naapog: hacerse o estar hecha cal la piedra. f.3.: la calera.<br />

apogan. p.p.: naranjil<strong>las</strong> pequeñas muy acedas.<br />

apong. p.a.. nagaapong. f.3.: acudir muchos a oír o a ver algo a la baligia: cuervos o perros a cosa<br />

muerta.<br />

apongangu. p.p.: la chapeta <strong>de</strong>l pezón <strong>de</strong>l coco o bonga o zapote; pongangu: es lo mismo.<br />

aponganguhun: que tiene la tal chapeta. Ítem, la cepa <strong>de</strong>l plátano; vi<strong>de</strong> opas.<br />

113


apul. p.a.: sangre cuajada.<br />

apun. p.a.l. apuen. inmaapun: ir con otro.<br />

apun apun: frecuentativo <strong>de</strong> apun, andariego, que hoy se va con este y mañana con aquel.<br />

aqui. p.a.: piedra o cuenta cornelina; lo mismo es <strong>las</strong>ayon. u.a.: más encendida que palang-gi; tarlip+.<br />

aquig. p.a. caaquig. pagcaaquig: enojo, cólera ira; maaquig. l. maaquigun: colérico, enojadizo,<br />

iracundo; naaquig et nagacaaquig: enojarse o estar enojado o airado. f.3.: contra quien: Dile aco<br />

magbuhat sana, cay caaquican aco saaion agalun: no quiero hacer eso, porque se enojará conmigo mi<br />

amo. Praeteritum, inaquigan; naaquigan; quinaaquigan; nagpacaaquig. f.2.: encolerizar o enojar,<br />

irritar a otro. Ngaa pinacaaquig mo ang Padre canacun?: ¿Por qué encolerizaste al Padre contra mí?;<br />

nacaaquig: causar así enojo: Ang nacaaquig canacun amo ang pagbalic sini nga sinogo co icaaquig et<br />

quina aquig: la causa; nagamaaquig: estar enojado; nagapacamaaquig: hacer <strong>de</strong>l enojado o colérico,<br />

sin estarlo. De esta manera se varían en todo: aligutgut, giaut, pungut et alipungut, aligutgut.<br />

Ara. p.p., <strong>de</strong>fectivo: estar; su uso es este: Ara dira canimo: ahí está contigo o en ti. Ara sa balay si<br />

Juan? Arana siya nga daan sa balay sang pagabut co, con que suena pretérito. Ara sangatanan ang<br />

Dios: Dios está en todo o en todas <strong>las</strong> cosas. Ara siya comaun, ara dile: a veces no; caha; ara. u.a.<br />

nagaara. f.1.l.2.: hun: poner o tener consigo a la mano <strong>las</strong> cosas necesarias o adherentes o<br />

instrumentos como el oficial, teje<strong>de</strong>ra etc. Inaara niya ang iya igbubuhat.<br />

ara. u.a.: lo mismo es que aihag. Ang Padre ara ang sinmogo can iya: el Padre se lo <strong>de</strong>bió <strong>de</strong> mandar.<br />

ar-ar et asias. p.c.f.2.: echar o escupir lo que tiene en la boca. f.3.: don<strong>de</strong> lo echa o a quien da con<br />

ello.<br />

arangilan. p.p.: árbol conocido por el olor <strong>de</strong> su flor.<br />

aras: vi<strong>de</strong> in caras.<br />

argas. p.c.: arbolico con cuyas hojas emp<strong>las</strong>tan la cabeza.<br />

ari. u.a. et anhi. umari. l. inmari. umanhi: venir aquí.<br />

aricana. l. anhicana. umarica. maanhica: con el f.1.: traer algo aquí; iari. l. ianhimoyana.<br />

ariling. p.p.: vi<strong>de</strong> luyung.<br />

arisbong. l. alisbong. p.p.: tufo <strong>de</strong> vino, pangasi, agua caliente, etc. Nangarisbong ang alac ang<br />

pangasi: vaporar el vino o pangasi, salirse la fuerza o tufo. Inarisbongan ang camotco sa tubig nga<br />

mainit cag napaso aco: me dio el tufo <strong>de</strong>l agua caliente en la mano y me quemé; es también salir olor<br />

bueno o malo <strong>de</strong> algo; inmaalisbong et nangalisbong ang homot sa manga bolac sa manga cahoy: sale<br />

olor <strong>de</strong> <strong>las</strong> flores. f.3.: a quien da o adon<strong>de</strong> da. Inarisbongan came sacahomot: nos dio el olor;<br />

napaarisbong. f.2.: <strong>de</strong>jallo <strong>de</strong> <strong>de</strong>satufar, <strong>de</strong>sabajar, <strong>de</strong>sabajallo o salir la fuerza. Ítem, echar <strong>las</strong> flores o<br />

otra cosa olor o hedor <strong>de</strong> sí: Ang bolac amoi napapangarisbong sing cahomot: abajar, no <strong>de</strong>jar salir el<br />

tufo, vaho: Dile papagalisbong. f.2.<br />

arisngao. p.c. et oso oso. p.a.: vaho, vapor <strong>de</strong> cosa caliente, agua, vino, comida caliente.<br />

Nagaarisngao. l. oso oso ang tubig nga mainit. l. ang alac nga mainit. l. ang canun; napaarisngao:<br />

recibir el tal vaho. f.3.: a quien le da el tal vaho; y si es para abajar alguna cosa tapándola para que no<br />

vaporee, como olla, comida, etc.: Dile paarisngauun; tabonan. l. tacluban mo dimo paarisngauun. l.<br />

dimo papagarisngauun; napa-. l. napapagarisngao: <strong>de</strong>jallo <strong>de</strong>sabajar o vaporar, <strong>de</strong>sabajallo. f.2.<br />

arlay. p.c.: cierta semilla conocida que comen cocida como arroz; inarlay: ciertas cuentas <strong>de</strong> oro, a<br />

modo <strong>de</strong> grano <strong>de</strong> arlay; nanginarlay: trael<strong>las</strong> por gala.<br />

arlao. p.c.: día; arlaona: ya es <strong>de</strong> día; arlaopa: aún es <strong>de</strong> día; caarlauun: el día por la mañana. Hulaton<br />

ta ang caarlauun: esperemos el día; varíase como aga; arlao arlao; sa matagarlao: cada día. Arlao<br />

arlao. l. sa matagarlao ca naga agi diri: cada día pasas por aquí. Sino ang Santos nga tag arlao nian?:<br />

¿Qué santo es el dueño <strong>de</strong> este día, que cae en este día?<br />

arlao. p.c.: el sol; nagaarlao: hacer sol, como nagaolan: llover; maarlao: hacer sol o calentar el sol;<br />

maarlao nga tuor: mucho sol hace; umarlao; inmaarlao: salir el sol <strong>de</strong> entre nubes; con el f.3.: es<br />

asolearse la cosa; y así, inarlauan nga tubig: agua asoleada. Dao tubig nga inarlauan: parece agua<br />

asoleada, esto es, tibia; pangarlao: tiempo <strong>de</strong> secas; dacu ang pangarlao: gran<strong>de</strong> seca; napaarlao:<br />

ponerse el sol; con el f.3.: poner algo al sol, que se asolee. Pacadto quita sa maarlao. l. saralauan:<br />

vamos adon<strong>de</strong> da el sol.<br />

arlip. p.a. et liquiar. p.c.: rebanada redonda <strong>de</strong> fruta o pescado; nagaarlip et liquiar. f.2.: rebanar así<br />

pescado, fruta.<br />

arman. l. alman. p.a.. nacaarman. f.2.: [en]negrecer, hacer moreno el sol. Inarman aco sa arlao:<br />

<strong>de</strong>coloravit me sol; alarman nga tao: moreno <strong>de</strong> sol, hecho a andar al sol; napaarman: andar al sol para<br />

ponerse moreno.<br />

arorolay. p.c.: lombriz gran<strong>de</strong>, blanca. l. dodolay. p.c.<br />

aroalihis: vi<strong>de</strong> in lihis.<br />

114


arpang. p.a.l. agpang: cañuela a modo <strong>de</strong> tablilla con que hacen re<strong>de</strong>s; cada malla tiene el ancho <strong>de</strong><br />

la cañuela.<br />

arug. l. arug arug. u.a.: interjección, palabra que dice el que se queja. Sino iton nga nagaarug?:<br />

¿Quién [es] aquel que se queja.<br />

aryong. p.a.: navío <strong>de</strong> Castilla; aryungun nga tao: que tiene navío.<br />

asa?: ¿Por dón<strong>de</strong>?<br />

asagan. u.a.: parales sobre que va la carga <strong>de</strong>l navío porque no se moje; hecho verbo f.2.: hacer<br />

asagan algo. f.4.: poner los asaganes. f.3.: es el navío a la carga. Asaganan mo ang sacayan. l. ang<br />

colan, etc.<br />

asang et gasang. p.a.: ceniza fuerte para hacer sal.<br />

asang et isic: saltar chispas <strong>de</strong> fuego <strong>de</strong> aceite que se fríe; saltar el arroz que se tuesta. f.3.: a quien se<br />

da; cuando se tiran muchas flechas, que dan a alguno muchas: Ginasangan, ginasican siya sang<br />

oryong son sang gapasan.<br />

as-as. u.a. et <strong>las</strong>gas: corazón mondo <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra o hueso mondo. Nagaas-as. l. <strong>las</strong>gas ining ipil. l. ining<br />

tolan: están mondos, que la tierra se ha comido el alamay y la carne; nacaas-as; naca<strong>las</strong>gas. Reg. 9:<br />

mondar la tierra el tugas, comiéndose el alamay o el hueso, comiéndose la carne: Naas-asan ang tugas<br />

sang alamay, ang tolan sang onor; <strong>de</strong>l muy flaco se dice: nagaas-as, como nagaanos et nagacagas: está<br />

en los huesos puros.<br />

asaua. p.p.: id est, uxor, mujer <strong>de</strong> su marido; nagaasaua: casarse o estar casados hombre y mujer;<br />

inmaasaua; nangasaua. f.2.: tomar mujer el varón, casarse; naquigasaua: procurar casarse o que se<br />

casen con él; dícese <strong>de</strong> hombre y <strong>de</strong> mujer; napaasaua: consentir la mujer que el varón se case con ella<br />

o querer casarse, casarse la mujer; todo lo dicho se extien<strong>de</strong> a <strong>las</strong> aves y animales; mangangasaua:<br />

mozo casa<strong>de</strong>ro; palangasauun: moza casa<strong>de</strong>ra; usa ca pagasauan: un par <strong>de</strong> casados, marido y mujer;<br />

duha ca pagasauan: dos pares <strong>de</strong> casados, marido con su mujer. Ginasaua co ang acun olipun: casé<br />

mis esclavos, esto es, mi esclavo con mi esclava; asauaan: hombre casado.<br />

asgar. p.a. caasgar: carraspera, así la que yo siento como la que tiene la cosa que me la causa.<br />

Maasgar ang acun tutulan: tengo carraspera en la garganta o traga<strong>de</strong>ro; nacaasgar: dar o causar<br />

carraspera lo que se come. f.3.: Inasgaran. l. naasgaran. u.a. aco saquiquinaun co.<br />

asi. p.a. sapal. h.p.a.: morisqueta que la echan tapay y la comen allí a dos o tres días; nagaasi. f.2.<br />

hun.: a<strong>de</strong>rezalla así.<br />

asic. p.a.: vi<strong>de</strong> in biti.<br />

asic u.a.l.: Isic binaui ta icao: se dice al que iba a caer o cae como si dijera, ea, que yo te levanté o te<br />

tuve.<br />

asig?. l. asiga. l. siga?. u.a. en todos: dice el que tiene asco al que toca suciedad, máxime al niño. Pu?<br />

asin. u.a: sal; nagaasin. f.2.:hacer sal algo. f.3.: la salina; naasin: volverse sal la cosa; maasin: cosa<br />

salada; nagaasin. f.3: salar algo; caasin; pagcaasin: el sabor a fuerza <strong>de</strong> la sal; pagaasin asin. f.3.: salar<br />

poco, salpresar; asinan: salina; mangangasin; palaasin: salinero.<br />

aslum. p.a. caaslum. pagcaaslum: agrio <strong>de</strong> cosa aceda; aslum: es también cosa aceda; aloaslum:<br />

agrio; maaslum; maaloaslum, diminutivo: cosa agria o aceda; nagaaslum: acedarse la cosa o haberse<br />

acedado; naaslum; nagacaaslum: estar aceda, como vino o tuba; nacaaslum. f.2.: acedar, hacer agria o<br />

aceda la cosa.<br />

aso. u.a.: humo; nagaaso: humear; y si da el humo a algo es f.3. han: ginasohan quita diri; maaso: cosa<br />

humosa; napaaso: ponerse al humo; y con el f.3.: ahumar algo.<br />

aso. u.a.: vi<strong>de</strong> in bubu.<br />

asog. p.a.: ministros <strong>de</strong> los diuatas que enviaban con recaudos a otros diuatas o que los remaban.<br />

asog. p.a. et umasog: puerca, perra, gata u otro animal machorra; nagaumasog ining baboy: es<br />

machorra; linmalaon ining babuy: es lo mismo.<br />

asoy. p.c.f.2. et sosi. p.a.f..2. hun: averiguar la verdad o algún pleito. Ítem, apren<strong>de</strong>r; naasoy na: ya<br />

está averiguado. Maculi maasoy natun ining capolonganan: dificultosamente hemos <strong>de</strong> averiguar este<br />

pleito. Umasoy ca cay icao ang nahibalo. Nagaasoy paaco sang pangadyiun: aprendo la doctrina.<br />

asoy et osoy. f.2.: buscar o seguir por el rastro perro o persona a animal o a persona.<br />

asuang. u.a.: hechizero y enhechizar; vi<strong>de</strong> aloc.<br />

asur. p.a. nagaasur: ayudarse dos o más en lo que hacen juntamente, como moler dos o más arroz en<br />

un lusong o majar hierro o azotar dos a uno; umaasur. l. inmaasur: ayudar otro en <strong>las</strong> acciones dichas.<br />

f.3. Asurar mo iton nga nagabayo: ayuda a moler a aquel; la cosa también es f.3.: Ginasuran aco nila<br />

paghampoc: dos me azotaban juntamente, uno <strong>de</strong> un lado y otro <strong>de</strong> otro.<br />

ata. p.a.: ponzoña <strong>de</strong>l caracol, barong, que mata; tinta <strong>de</strong> jibia; ataun: el barong o jibia que tiene ata.<br />

atabay. p.c.: pozo aforrado <strong>de</strong> tab<strong>las</strong>; nagaatabay: hacelle.<br />

atabayan: el que tiene pueblo, o persona.<br />

115


atagan. u.a. tangtang. l. tangtangan. p.p.: calero; cañuto en que tienen la cal para los buyos.<br />

atay. p.p.: hígado; atayun et maatay: cosa <strong>de</strong> gran hígado. Atay mo: es buyayao. Ano man ini? Dile<br />

atay mo: dicen al que busca algo que tiene <strong>de</strong>lante y no le ve; nacaatay. f.2.: hinchar el hígado<br />

enfermándolo; inatay aco.<br />

atay atay. p.c.: hueco <strong>de</strong> palma <strong>de</strong> mano o <strong>de</strong> planta <strong>de</strong> pie.<br />

atang. p.a.: caña o palo que ponen en <strong>las</strong> puntas <strong>de</strong>l salug para que no vayan atrás ni a<strong>de</strong>lante, adon<strong>de</strong><br />

afirma la cabeza <strong>de</strong> escalera, y sobre este hay otro sobre que afirma la escalera y aun en que se suelen<br />

sentar. Atang sa dalan, con sa suba ang balay: está cerca <strong>de</strong> la calle o río, ora esté aproada, ora a lo<br />

largo. Nagaatan sa dalan, con sa suba: está cerca; napaatang. f.4.: hacella cerca <strong>de</strong>l río o calle;<br />

nagatang. f.3.: guardar casa, sementera, enfermo, mujer recién parida, etc. Hinc. Magatang can tocon<br />

nga ibugao mo sa manga manoc: ten un tocón en la mano para ahuyentar <strong>las</strong> gallinas.<br />

atangan: los palos <strong>de</strong>l fogón que tienen la ceniza.<br />

atang et atangan: tres o dos cañas juntas en que se asientan el cocinero pegadas al fogón.<br />

atar. p.a. et patar. f.2.: poner en ringlera cestos o tinajas, no gente; nagaalatar: estar así puestos; atar<br />

atar et patar patar: diminu[tivos]. o frecuentat[ivos].<br />

atas. p.a.f.2.: gastar el fuego al hierro o a ma<strong>de</strong>ro hasta cortalle, o llaga a pierna, pie o brazo;<br />

nacaatas; naatas: estar gastado o comido lo dicho; dícese, Inatas ang bata, cay ualay ipasoso can iya<br />

sang iya iloy: está flaco porque su madre no tiene que le dar <strong>de</strong> mamar.<br />

athon: allá. Athon came mangaun sa iño: allá con vosotros iremos a comer. Athon sa singbahan ang<br />

Padre: allá está en la iglesia el Padre, allá va o fue.<br />

ati. u.a.: vi<strong>de</strong> in hati.<br />

atimon. p.p.: vi<strong>de</strong> in bulugcusun.<br />

atip et sumpac: añadir dos casas una con otra a lo largo, ropa. Reg. 6. Atipun mo ining duha habul. l.<br />

tapi.<br />

atngal: pezón.<br />

ato. p.a.: el compañero o correspondiente en los que van o hacen algo <strong>de</strong> dos en dos o en cosas que<br />

tienen cada una su correspondiente, como reñir uno con otro, o en el juego los que se llevan en <strong>las</strong><br />

ventanas o puerta o harigues su correspondiente al otro lado. Uai ato sa luyo: no tiene ato; nagato. f.2.<br />

hon: ponellos a cada uno con su compañero o contrario o correspondiente. Pagatohon mo ang manga<br />

bata, agur mag auay sila: ponlos [a] pares, esto es, cada uno con el suyo, para que riñan. Atohon mo<br />

aco sini. l. iatumo canacun ini: dame o ponme este por mi compañero o contrario; umato. l. inmato.<br />

f.2. hon: tomar a alguno por su ato. Atohon co ini: yo tomo este por mi ato, ora sea para reñir, ora<br />

para el juego, ora para hacer algo; magato: un par como <strong>de</strong> bueyes, mu<strong>las</strong> que tiran arado. Duha ca<br />

magato nga caballo. l. duha ca caballo nga magato ang binmutung sang garingan: un par <strong>de</strong> caballos<br />

tiraban el carro; magato. l. nagaato. l. nagaalato: ser pares en el juego <strong>de</strong> pares o nones; nagaato. l.<br />

nagaato ato sila: son pares, que cada uno tiene su ato; uai ato: el nones que se quedó sin compañero;<br />

nagaato. l. nagaato ato: jugar a pares y nones. Nagainato. l. naginato sila: allá se loan los dos, ellos se<br />

llevan o son contrarios en el juego o riña. Nagcaato pagcaato ang anac cag nagacaato man<br />

pagcamatay ang iban: nace un hijo y muérese otro. Nagacaato pagcahinog ang atun mancupa, cag<br />

ginato manpagpangauat. Nagacaato pagcatao ang manga tao cag nagaatoman sila pagcamatay: si uno<br />

nace, otro muere.<br />

atoy. p.c.: resina <strong>de</strong>l pezón <strong>de</strong> que sacan la tuba y echa a per<strong>de</strong>r la tuba; inatoy et atoyon: tuba echada<br />

a per<strong>de</strong>r con atoy.<br />

atol, vi<strong>de</strong> tabo, que es lo mismo: acontecer. Hintaboan aco ni ini: me aconteció esto.<br />

atoli et atotoli. u.a.: la cera <strong>de</strong>l oído; atotolihun: el que la tiene; atotolihan: don<strong>de</strong> se cría o está;<br />

atotolihun ang dalunggaan co; nangatotoli: limpiar el oído. Reg. 9.<br />

atubang. p.p. Id est, assistents: el que está presente. Atubang sa Dios ang manga angeles: están<br />

presentes a Dios como criados o privados; nagaatubang: estar dos o más cara a cara; umatubang. l.<br />

inmatubang. l. maatubang: volverse cara a cara a otro. f.2. aut f.1.: Igatubang vel atubangun mo aco:<br />

vuelve a mí el rostro; napa-. l. napapagatubang. f.2.: presentar o hacer que se presente alguno en la<br />

presencia <strong>de</strong> otro o que vuelva hacia él el rostro; nahaatubang: estar presente la cosa; naquigatubang:<br />

querer estar rostro a rostro con otro, aunque sea volverse a Dios el infiel, hereje, pecador; el contrario<br />

es tinmalicor: volver la espalda, aunque sea a Dios renegando y pecando; napaatubang. f.2.: poner<br />

alguna cosa <strong>de</strong>lante: Ipaatubang mo yana sa Padre, dimo ipatalicor; atubangan: la presencia, toda la<br />

parte <strong>de</strong> la persona por <strong>de</strong>lante. Maalo quita ang manga macasasala, con pacato quita sa atubangan sa<br />

Dios: <strong>de</strong> aquí es que se toma; atubangan, pro verendis viri. l. faeminae.<br />

atun, genitivo <strong>de</strong>l pronombre quita: varíase como acun; atunanun: cosa o persona <strong>de</strong> los nuestros, <strong>de</strong><br />

nuestra patria.<br />

116


atup. u.a.: techo <strong>de</strong> la casa; nagaatup. f.3. atpan et nagahiatup. f. hiatpan. Regla 5: cubrir la casa <strong>de</strong><br />

nipa o zacate o teja; hingatup: paga <strong>de</strong> techar; vi<strong>de</strong> Nota 24.; alatpan: el techo que se ha <strong>de</strong> cubrir con<br />

zacate, nipa, teja.<br />

aua. saua. h.p.a. inmaaua. umaaua: entristecerse, <strong>de</strong>sconsolarse; nagaaua: estar triste o<br />

<strong>de</strong>sconsolado. f.1.: es la causa. f.3.: la cosa porque, aunque sea todo uno; napaaua. f.2.: entristecer o<br />

<strong>de</strong>sconsolar a otro; nahangaua et nagahingaua: recelarse temiendo algún mal. f.3.: Nahangauaan co<br />

ang anac co, cai mei gubat cono, id est, timeo hostes; icahangaua et quinahangaua: lo ordinario es el<br />

mal que causa la tristeza; napahangaua. f.2.: poner a otro en recelo o miedo así.<br />

auac. p.a., nagaauac. inmaauac: soltarse cosa represada como alberca o sangría, arroz <strong>de</strong> barantac<br />

que se rompió, bajar el río <strong>de</strong>saguando la marea, etc. Ítem, salir el río <strong>de</strong> madre. Inmauac na ang suba<br />

sa banua; napaauac. f.2.: soltar algo <strong>de</strong> lo dicho. Ítem, inmaauac: se dice <strong>de</strong>l agua que cae <strong>de</strong> alto,<br />

aunque sea en salto. f.3.: adon<strong>de</strong> da y por don<strong>de</strong> cae; auac auac, frecuentativo.<br />

auay. p.a.: enemigo; umaauay. l. inmaauay. f.2.: reñir a alguno; nangauay: reñir muchos o reñir a<br />

muchos, no pelear; nagaauay: reñir o pelear dos o más. f.2.: el presente. Iginauay; iginauayco si coan:<br />

yo peleé con fulano; naquigauay: provocar a otro a reñir consigo. f.3.: es el lugar <strong>de</strong> la batalla;<br />

maauayun: reñidor o rencilloso, peleador.<br />

auang. p.a. f.2.: enterrar dos difuntos o más en una sepultura juntos; el f.4. es enterrar uno con otro.<br />

Regla 6.<br />

auas. p.a. inmaauas. umauas. nagaauas: <strong>de</strong>rramarse agua o otra cosa líquida <strong>de</strong> vasija llena o <strong>de</strong><br />

olla o otra cosa que hierve, arroz o otra semilla <strong>de</strong> la medida o <strong>de</strong> otra cosa, que no cabe más; dícese:<br />

Inmaauas ang bahandi ang sapol: se <strong>de</strong>rrama o <strong>de</strong>sperdicia la hacienda. f.3.: es la vasija <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se<br />

<strong>de</strong>rrama. Inauasan ang olla sang tambuc nga nagsobo; napaauas. f.2.: hacer se <strong>de</strong>rrame así lo dicho,<br />

echando <strong>de</strong>masiado.<br />

auat. u.a.: casi es lo mismo que libang, cosa en que más sirve ocuparse <strong>de</strong> la persona que no <strong>de</strong> sacar<br />

provecho. Auat lamang ang pagtoon co caniño: este mi enseñaros es como ocupación o<br />

entretenimiento sin provecho; hinc, nacaauat. l. auat auat. f.2.: embarazar o entretener a alguno,<br />

máxime a los que trabajan. Dimo pagauatun saimo surugilun ang nagabuhat; Nagaauat. l. nagaauat<br />

auat, vel nagapaauat siya sang iya ginbubuhat: hace interpolación en lo que trabaja. f.3: Ginauatan<br />

niya ang iya pagbuhat sing pilaba ca arlao. Busa uala humana niya.<br />

auat. p.a.: vi<strong>de</strong> in ayap, dar ejemplo, etc.<br />

auil. p.a.: Inmaauil ang sacayan: está el navío surto en lo fondo <strong>de</strong> tierra; napaauil. f.2.: poner o llevar<br />

el navío o ancla a lo fondo, apartado <strong>de</strong> tierra o fuera <strong>de</strong> los bajos: Ipaauil ta sa lauur con sa halalum<br />

ang sa cayanta, con ang sinipit.<br />

auis. u.a.f.2.: tener, llevar o traer ante el pecho a niño o persona gran<strong>de</strong> en paño echado por el<br />

pescuezo. f.3.: auisan. l. alauisan: el paño.<br />

auoauo. p.a.: cor<strong>de</strong>l o bejuco con que por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la barba atan el sombrero o cordones <strong>de</strong><br />

sombrero <strong>de</strong> fraile; a los cordones <strong>de</strong> la camisa llaman auoauo.<br />

auut. p.p.l. auet. f.3.: ayunar a su modo por muerte o cautiverio <strong>de</strong> alguno, esto es, que no suelen<br />

comer más que plátanos o otra cosa así. Nagaauut sing saging: come solamente plátanos, aunque los<br />

esté comiendo siempre.<br />

ayaay. p.c.: lo mismo es que mangaug.<br />

ayac: vi<strong>de</strong> utao.<br />

ayag. u.a.l. ag-ag. u.a.: cerner. f.2.; el f.3.: el cedazo y así; ayagan. l. agagan: el cedazo; naayag;<br />

naagag: colar harina por cedazo; arroz para harnero: nagacaayag.<br />

ay-am. p.a.: perro o perra; nagaayam. f.2.: cazar con perros. f.3.: ginayaman, y mejor,<br />

ginpangayaman: el caza<strong>de</strong>ro; inayam: la presa que el cazador trae. Mei inayaman camo?: ¿Traéis<br />

presa?, ¿Habéis cazado algo?; nanhingayam: llamar perro a alguno; vi<strong>de</strong> Nota 7; iro.<br />

ayang-ang. nagaayang-ang: estar <strong>de</strong>stapado algo, como cesto, banga, jarro, tinaja o plato con<br />

comida, arca; puerta <strong>de</strong> celda estar <strong>de</strong> par en par; napapagayang-ang. f.2.: <strong>de</strong>jar <strong>de</strong>stapado y abierto lo<br />

dicho.<br />

ayao. p.p. adverbio vetativo: Ayao ca pacadto didto: no vayas allá; nacaayao. f.3.: mandar no haga o<br />

no vaya.<br />

ayao. p.c.: cosa cumplida y bastante o cabal o que llega al cumplimiento <strong>de</strong> lo que es menester;<br />

diayao: cosa que no es cumplida ni cabal ni basta ni alcanza a todos, como paga, oración; nagaayao.<br />

f.2.: llegar, suplir alguna cosa a cumplimiento <strong>de</strong> algo o cumplillo. Ayauim mo ang usa cagatos:<br />

llega[n] los asientos. f.4: es la cosa que se aña<strong>de</strong> o suple o da para el tal cumplimiento, aunque sea<br />

para pagar el tributo. Ua acoi iga ayao sa buhis: no tengo con qué cumplir o pagar enteramente el<br />

tributo. Ítem, dar que todos alcancen su paga, oración o algo que se da, v.g.: Ayauan mo sila sing<br />

tagsa ca gantang nga bugas: dales a cada uno una ganta <strong>de</strong> bugas. Nagaayao na sila sing bugsay: cada<br />

117


uno tiene su remo. Nagaayao na sila sing usa ca gatos nga buhis: ya hay, llegan o cumplen o hacen<br />

cien tributos. Ayauun mo ang arlao mo: cumple los días que <strong>de</strong>bes. Naayao na ang arlao co: ya se han<br />

cumplido los días que yo <strong>de</strong>bía. Ayauan nga panica: dos panicas, que es lo que basta para cada oreja<br />

[<strong>de</strong>] <strong>las</strong> suyas; duha caayauan nga panica: dos pares <strong>de</strong> panicas. Sic dicitur: Usa ca ayauan nga<br />

panaptun: un cumplimiento <strong>de</strong> la ropa que una persona trae vestida en su cuerpo. Duha ca ayauan nga<br />

panaptun: dos pares <strong>de</strong> vestidos, eso es, <strong>de</strong> todo vestido necesario para el cuerpo. Sic, Tolo ca ayauan<br />

nga panaptun, etc. Comoha ca sing ayauan nga panaptun, cai magilis aco: trájeme ropa para mudarme,<br />

se entien<strong>de</strong> otra tanta como yo tengo puesta, o como me suelo vestir interior y exterior; hingayao nga<br />

banua: pueblo <strong>de</strong> mucha gente, respe[c]to <strong>de</strong> los pequeños; hingayao: resto que quedó <strong>de</strong>biendo, que<br />

lo ha <strong>de</strong> pagar; nagahingayao. Reg. 8: pagar algo que quedó a <strong>de</strong>ber para cumplir la cosa, como el<br />

tributo, la pag[a] <strong>de</strong> algo, etc.; naquihingayao: pedir cumplan o paguen lo dicho.<br />

ayao. p.c. inmaayao. f.3.: querer ir el muchacho con su padre o madre o pariente. Inayauan niya nag<br />

iya amay buut siya umunot saiya amay condi di panonton: quiere ir con su padre, pero no le quieren<br />

llevar.<br />

ayao. p.c. nangayao. l. nagapangayao: robar como piratas por la mar o saquear algún pueblo o<br />

pueblos o is<strong>las</strong>. f.2. et f.3.: es el navío o navíos en que van y también son <strong>las</strong> partes don<strong>de</strong> se roba así.<br />

Adto nasila sa pangayauan; mangangayao. l. mapangayauun: robador o pirata.<br />

ayap et auat. p.a., en los dos. Reg. 9: tomar alguna cosa <strong>de</strong> otro para imitalla, aunque sea virtual, o<br />

tomar <strong>de</strong> los libros lo que se predica, o tomar semil<strong>las</strong> <strong>de</strong> alguno para sembral<strong>las</strong>. Inayap co ini can<br />

Juan: <strong>de</strong> Juan tomé esto o lo aprendí. Can Pedro co inayap ining liso nga mancupa. Ang Santos nga<br />

Ebangelio amo ang inapayan co sang iguin toon co sa iño: <strong>de</strong>l Santo Evangelio he tomado lo que os<br />

he enseñado; hinc, Ang caayo nga inayap ta sa Dios nga Espiritu Santo: los bienes que tomamos <strong>de</strong>l<br />

Espíritu Santo; y pienso que más propiamente se dirá: Ang caayo nga ipinaayap sa atun sang Dios,<br />

etc.; nagaayap. l. auat et ayap ayap. l. auat auat: tomar como cosas <strong>de</strong> mercaduría que cada uno<br />

alcanza algo; napaayap et papaauat. l. napaayap ayap. l. auat auat: dar o comunicar o consentir tomen<br />

algo o alcancen algo <strong>de</strong> <strong>las</strong> maneras dichas; y fácil es usallo para <strong>las</strong> cosas espirituales.<br />

ayat. p.a. inmaayat. naquigayat. f.2.: <strong>de</strong>safiar a otro para reñir, provocarle; nagaayat: provocarse o<br />

<strong>de</strong>safiarse los dos; ayat ayat: frec[uentativo] o dimin[utivo].<br />

ayo.p.a.f.2.hon. ayar.h.f. airan. nagaayo. inmaayo: guardar, poner en cobro; alayohan: cosa don<strong>de</strong><br />

se guarda algo.<br />

ayo. f.2. hon. ayar. f. airon. nagayo. nacaayo: a<strong>de</strong>rezar, reformar, hacello bueno, enmendallo, sanar,<br />

remediar. Ayohon mo. l. pacaayohon mo ining baloto: júntase con el infinitivo con pag-. Ayohon mo<br />

pagbuhat: hazlo bien; nacaayo; nacagmaayo; nacaduha. h.f.2. hon: sanar active, ora milagrosamente,<br />

como Dios, ora con medicinas, ora <strong>las</strong> medicinas o yerbas; icaayo; quinaayo: lo que causa salud,<br />

remedio. Ang sumpa nga gininumco, amo ang quinaayo co: la contrayerba que bebí me dio salud;<br />

nagaayoayo; nagacaayo; nagmaayo ayo: mejorarse la cosa, convalecer, estar algo mejor; nagacaayo:<br />

estar compuestos los reñidos; maayo y maayoayo: diminutivo; maayar. h.: cosa buena, sana;<br />

nagamaayo: estar bueno, sano; como nagamasaquet: estar enfermo. Nagmasaquet nga tuur siya sa<br />

paghigda niya, cag sa pagmata niya nagmaayo na siya: al acostarse estaba enfermo y cuando <strong>de</strong>spertó<br />

estaba sano; nagamaayo. f.2. hon: aprobar por bueno, <strong>de</strong>cir que es bueno, echallo a buena parte. Su<br />

contrario es: nagamaraut. Sinoi sarang magmaraut sang ginmaayo. l. minaayo sa Dios?: ¿Quién podrá<br />

<strong>de</strong>cir que es malo o reprobar lo que Dios aprueb[a] por bueno?; pero en pasiva es ser tenido por malo<br />

o por bueno. Pinacamaraut niya ang polong co: tuvo por malo lo que dije, echó a mala parte;<br />

nanhimaayo. f.3. han.: llamar bueno a alguno; vi<strong>de</strong> Notab 22.; naquigayo: procurar hacerse amigo,<br />

componerse con el riñón; caayo: b[u]en nombre; caayohan: bienes; pagcaayo; caayo: bien, bondad,<br />

salud; icaayo; quinaayo: salutífero, es pasivo; maayo: salutífero activo.<br />

ayo. nangayo et nagapangayo et nacapangayo. Reg. 9: pedir; y el que no quisiere errar úsele con<br />

estas proposiciones; no tiene el futuro h, como en los significados supradictos; con la raíz sola se<br />

suele usar <strong>de</strong> esta manera: Nasalisiyan ayo canacun sing esda. l. ginsalian acon ayo niya sing esda:<br />

siempre me pi<strong>de</strong> pescado. Aco lamang ang ginayoan mo gihabon sing esda: a mí solo me pi<strong>de</strong>s; hinc,<br />

nagahingayo et tingayo. f.3.: pedir con instancia algo o que le <strong>de</strong>spachen su pleito; importunar<br />

pidiendo.<br />

ayon. p.a.: cosa conforme, según y <strong>de</strong> la manera que se verá en <strong>las</strong> locuciones siguientes: ayon sila<br />

sing polong: conformes en lengua. Nagaayon. l. nagahiayon sila sing polong: conforman en lengua.<br />

ang caayonan sang polong nila: la conformidad <strong>de</strong> su lengua, que es toda una. Ayon sila ni Cabatas. l.<br />

Cabatas: son <strong>de</strong>l bangay <strong>de</strong> Cabatas o sus confe<strong>de</strong>rados o unidos a él. Et sic, Ayon sila sa hocom: son<br />

<strong>de</strong> la jurisdicción <strong>de</strong>l hocom. Ayon sila sa hadi: son no solamente los vasallos, sino los confe<strong>de</strong>rados<br />

o amigos o hermanos en armas. Hinc, Nagaayon sila con Cabatas. l. sa hari: se conforman con él, se<br />

confe<strong>de</strong>ran, le ayudan. f.3.: Inmaayon et umaayon sila con Cabatas. l. sa balangay ni Cabatas. f.3.:<br />

118


pasarse o irse al barangay <strong>de</strong> Cabatas o a otro pueblo, otra jurisdicción o reino; lo cual se dice mejor<br />

con el verbo siguiente: napaayon. f.3.: pasarse o irse a otro dato o balangay o pueblo o jurisdicción o<br />

reino; pero con el f.2. es recibir al que así se pasa o va, o pedille se pase o vaya allá; y así: nagaayon;<br />

inmaayon. f.3.: favorecer, conformarse, con<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>r, ser <strong>de</strong> su parte. Ua acoi aayonan condi ang<br />

catarungan lamang: no tengo con quien conformarme, si no es con la rectitud o justicia. Gindaug<br />

came nicuan sa capolonganan, cay inmayon caniya ang hocom: venciónos en el pleito porque estuvo<br />

<strong>de</strong> su parte el hocom; napaayon. f.2.: pedir sean <strong>de</strong> su parte, le ayu<strong>de</strong>n, se conformen con él.<br />

Paayonon mo can atun si cuan: di a fulano que me ayu<strong>de</strong>. Ayon sila: son conformes como vasallos <strong>de</strong><br />

un rey o como pueblezuelos o baranganes juntos en poblazón gran<strong>de</strong>; lo mismo en muchos pueblos<br />

respe[c]to <strong>de</strong>l hocom u obispo o virrey o rey, que son conformes respe[c]to <strong>de</strong>l superior; y así,<br />

Nagaayon sila. l. nagahiayon. l. nagacaayon sila: están conformes sin guerras como vasallos <strong>de</strong> un<br />

rey; oyon.<br />

ayumayum: retazos, máxime <strong>de</strong> ropa; nagaayumayum. Reg. 6: pegar los retazos, haciendo algo d[e]<br />

ellos, como ban<strong>de</strong>ra.<br />

ayup. u.a. dangup. h. inmaayup. l. umaayup. f.3.: acogerse a sagrado a la iglesia o al favor <strong>de</strong> algún<br />

principal o rey. Ítem, retirarse o recogerse a la fortaleza. Hinc, alayupan. l. alaypan. p.p. et<br />

dadangupan. l. dalangupan: fortaleza o retirada [a] sagrado.<br />

ayor. u.a. et ayorayor, frecuen[tativo] et saquior .l. saquior saquior. p.c.: dar barrigadas hacia<br />

a<strong>de</strong>lante el que suele ir en pie cantando a la boga o dal<strong>las</strong> ad coeundum. f.3.<br />

ayus. u.a. cuyao. h: negar el débito mujer a marido. l. e contra, lo cual también se dice <strong>de</strong> los<br />

amancebados, que no quieren ad tempus, porque si están apartados, es baya.<br />

119


B ANTE ALIAS<br />

ba: pospuesta, interjección <strong>de</strong>l que se queja. Masaquet ba: ¿Hay que duele? Mapintas caba!,<br />

exagerativa: ¡Qué bellaco eres!<br />

ba. l. bara: antepuesto a estos nombres: arlao, semana, bulan, taon, etc., son lo que cada. Baarlao. l.<br />

baraarlao mei dumoloong sa Manila: cada día hay navíos forasteros en Manila. Bara.l. babulan mei<br />

namatay nga dato: cada mes hay principal muerte.<br />

baang: vi<strong>de</strong> in sobo.<br />

bacay: pero, porque o por cuanto. Bacay ua siya pacari, dico siya hatagan. Bacay ginbuhat mona: ya<br />

que lo hiciste; son dos dicciones, ba et cay, distintamente pronunciadas.<br />

baat. p.a.: embejucadura <strong>de</strong> tinaja; nagabaat. f.3.: embejucar tinaja; el f.1.: el bejuco.<br />

baba. D.V.: boca <strong>de</strong> cosa viva o <strong>de</strong> otra cosa como <strong>de</strong> cesto, vasija; nagababa; namaba: hablar mucho,<br />

aunque sea murmurando o predicando. f.3.: <strong>de</strong> quien se murmura o a quien se predica. Hinc, himaba:<br />

paga que el yerno da a la suegra por haber [a]doctrinado a la novia. Olipun ang ihimaba co caniya: la<br />

daré un esclavo; nagapamaba. Reg. 3; ipamaba coining basing nga bulauan: dar en señal <strong>de</strong>l contrato<br />

<strong>de</strong>l matrimonio; el f.3.: pamaban: la persona; babaan et tagubabaan. p.p.: gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> boca o hablador.<br />

baba. u.a.f.2. babun, sincopado: llevar o tener o echarse a cuestas algo; binabhan. l. bunaban: el<br />

porte.<br />

bacac. u.a.: vi<strong>de</strong> in tapocal.<br />

babao: vi<strong>de</strong> in baobao.<br />

babaylan. p.c.: sacerdote o sacerdotisa a su uso; nagababailan: ser o ejercer el ser babaylan. f.3.: la<br />

persona a quien se hace el maganito y la paga <strong>de</strong>l oficio <strong>de</strong> babaylan; con el f.3.: hacer a otro<br />

babaylan enseñándole.<br />

babaye. p.p.: hembra, mujer, generalmente; cababayian: el colectivo; namabaye; nagapamababaye;<br />

naquibabaye: darse a mujeres; maquibabaye: dado a mujeres; nagababaye: representar mujer, vestido<br />

como mujer, haciendo los oficios <strong>de</strong> mujer; nanhimabaye: llamar a otro mujer; en los pescados<br />

abiertos por el lomo la parte que lleva la esquina <strong>de</strong>l lomo se llama lalaque, la otra babaye; babainun:<br />

amujerado; cababayinan: hermana o hermanos entre hermanos; calalaquinan, hermano o hermanas<br />

entre hermanas; tibabaye: con <strong>las</strong> locuciones siguientes estará claro: Tibabaye sila: son marido y<br />

mujer, o maridos con sus mujeres. Bisan maalung sarang quita mag sacay, con di quita tibabaye:<br />

aunque hubiera o<strong>las</strong>, nos pudiéramos embarcar si no fuéramos con mujeres, sino nosotros solos.<br />

Tibabaye sila: todas son mujeres. Tibabaye siya gihapon: siempre es o está soltera o viuda; <strong>las</strong> mismas<br />

locuciones se usan con tilalaque.<br />

baboy. l. babuy. p.c.: puerco; nagababuy. f.2.: criar puercos o dallos <strong>de</strong> tributo. Uala acoi<br />

pagababuyun: no tengo puerco que dar; pero, Ginbabuy ang umaco. p.p.: mi sementera se la han<br />

comido puercos; maquibabuy: comedor <strong>de</strong> puerco, amigo <strong>de</strong> puerco; babuyun: el que tiene puercos.<br />

bacac. butal. butig. p.a.: mentira; nagabacac. l. butal. l. butig: mentir. f.3.: a quien se miente. f.4.: lo<br />

que se miente; nanhimacac; nanhimutal: <strong>de</strong>smentille, llamar mentiroso. f.3.: bacacun, butalun, butilun:<br />

mentiroso.<br />

bacay. p.c.f.2.: seguir a alguno para alcanzalle, atajar; nahabacay sila sang gubat: atajados <strong>de</strong>l<br />

enemigo acaso.<br />

bacal. p.a.: vi<strong>de</strong> in alamay.<br />

bacal. p.a.: fisga; namacal: fisgar pescado. f.2.<br />

bacal. u.a. et palit. u.a.: comprar y ven<strong>de</strong>r. Reg. 3.<br />

bacalan. u.a.: palo acanalado o caña en que encajan tab<strong>las</strong>; con el f.3.: hacer bacalan algún ma<strong>de</strong>ro; el<br />

f.3.: adon<strong>de</strong> se ponen. Pagbacalan niño ang ding ding. l. ang manga tapi: poned bacalanes a los<br />

dindines o a <strong>las</strong> tab<strong>las</strong>.<br />

bacao. p.c.: vi<strong>de</strong> in malao.<br />

bacang. u.a.: perniabierto; nagabacang: serlo; vi<strong>de</strong> tingco.<br />

bac-ar.f.2.: labrar la tierra con palo, azada, arado.<br />

bacayao. p.p. et pinsan. p.a.f.2.: beber [a] todo beber. Bacayauun mo ang tuyung mo. l. ang tagaymo;<br />

naquigbacayao: convidar o <strong>de</strong>safiar a beber; napabacayao. f.2.: hacelle que beba.<br />

bacbac. p.a. et pacsi.p.a. Reg. 9: quitar, <strong>de</strong>scostrar postil<strong>las</strong> <strong>de</strong> sarna; el pellejo que se muda; corteza<br />

<strong>de</strong> árbol a pedazos; papel pegado; telilla <strong>de</strong> caña; mondar huevo cocido, plátano; nabacbac; napacsi:<br />

caerse postilla <strong>de</strong> sarna, mudarse pellejo o <strong>de</strong>spegarse papel <strong>de</strong> tabla, caérsele a la culebra la camisa;<br />

nabacbacan et napacsian: lo así <strong>de</strong>scortezado; bacbac: en Sugbu, es lo que acá paipac.<br />

bacgung. f.2.: liar o atar fardo o cama poniendo en cruz la lía para coger <strong>las</strong> cuatro partes.<br />

120


achao. p.a.: árbol conocido; binachauan: cosa en que se ha echado corteza <strong>de</strong>l bachao.<br />

bachu. p.a.: soll[o]zarse. f.4.l.3.: la causa o porqué. Ano ang igin babacho mo dira?: ¿Por qué<br />

sollozas?; agulu.<br />

baclay. p.c.: es cinta blanca, que suelen tener algunos animales que lo han e[n] el cuerpo por los<br />

hombros <strong>de</strong> brazuelo a brazuelo, aunque en la barriga se junten <strong>las</strong> puntas; y el animal que tiene la tal<br />

cinta es baclayun. p.p.; baclay: se toma por banda, estola puesta; binaclayan: bandados o estolados.<br />

Nagabaclay ang oma sa buquir: ciñen <strong>las</strong> sementeras al cerro por lo alto.<br />

baclao. p.c.: vilorta, argolla o argollón <strong>de</strong> los navíos o <strong>de</strong> oro para los brazos; baclacun: el que tiene<br />

ajorca o manilla; mamaclao: traella puesta; balobaclao: diminutivo.<br />

baclir. f.2.: atar <strong>las</strong> manos por <strong>de</strong>trás.<br />

baco. u.a.: cosa tuerta o torcida, palo, pie, <strong>de</strong>do; vi<strong>de</strong> balico.<br />

bacoayan: vi<strong>de</strong> in casag.<br />

bacoco. p.p.: pez así llamado.<br />

bacol: vi<strong>de</strong> calocalo.<br />

bacolor. p.p.: banco o mesa <strong>de</strong> arena en río o mar o <strong>de</strong> tierra entre ciénagas. Nagabacolor ang baras. l.<br />

ang duta: hacerse banco así, arena o tierra; cabacoloran: es plural.<br />

bacong. p.a.: azucenas <strong>de</strong> pencas gran<strong>de</strong>s; cabacongan: <strong>de</strong> plural su raíz, contrayerba; bacong bacong:<br />

unas matil<strong>las</strong> pequeñue<strong>las</strong> a modo <strong>de</strong> bacong; con sus pencas curan empeines.<br />

bacong bacong. u.a.: mosquitos blancos chicos, como tainuc.<br />

bacongon. p.p.: gallo negro y blanco.<br />

bacor. mabacor et mabinquil: cosa recia, fuerte, como tugas o persona robusta; cabacor; cabacoran<br />

et cabinquilan: fortaleza así; nacabacor: hacer fuerte así. f.2.<br />

bacor: corral para pescar en los ríos, en los tingu[ian]es; nagabacor; namacor: ponellos para pescar.<br />

bacot. p.a.: Bacot ualaca dira: entendí o pensé que; <strong>de</strong>fectivo.<br />

baquiao. p.c.f.1.: levantar brazo, espada, palo para dar. f.3.: contra quien se levanta.<br />

bactas: andar o atravesar por tierra <strong>de</strong> costa a costa.<br />

bactin. u.a.: lechón; bactinun: puerca o persona que tiene lechones; balobactin: diminu[tivo].<br />

bacuit. p.c.: cierta yerba o hechizo con que <strong>de</strong>tiene la mujer al mancebo; nacabacuit. f.2.: <strong>de</strong>tener con<br />

hechizo; nahabacuit: estar enhechizado así; dícese también <strong>de</strong>l que se <strong>de</strong>ja llevar <strong>de</strong> alguna mala<br />

costumbre. Nahabacuit siya saiya gaui nga maraut. Nahabacuit siya saiya paglacat: no para en casa.<br />

bacuitan: lo que tiene la tal yerba o hechizo.<br />

bacuit et balacuit. f.2.: levantar o soliviar, sompe[s]ar algo; bacuit: ayudar a carga[r] a otro poniendo<br />

la carga. f.3.: la persona, bacuiti ato. Item, ayudar a levantar al cargado.<br />

bacunaua. p.p.: entendieron que era sierpe que silba tragando la luna, la sombra <strong>de</strong> la tierra, que la<br />

cubre en los eclipses; y así, Sinubar ang bulan sabacunaua. l. inacunauahan ang bulan: es eclipsarse.<br />

baga. p.a.: ascua; nagabaga. f.2.hon: hacer ascua al carbón, hierro etc.; nabaga: hacerse o estar hecho<br />

ascua.; nagahimaga. l. nahamaga: estar hecho brasa; bagahan: brasero.<br />

bagabaga. u.a.f.2. hun: tostar camarones, balingun en plato echando <strong>las</strong> ascuas, ir volviéndolos.<br />

bag ga. p.a.: bofes livianos; bag gaun: el que tiene bofes.<br />

bagacbagac. u.a.: relucir o relumbrar ascua.<br />

bagacay. p.c.: cañas <strong>de</strong>lgadas <strong>de</strong> que hacen dardos.<br />

bagay. p.c.: diferencia en todos géneros o en especies <strong>de</strong> todas <strong>las</strong> cosas como por los ejemplos<br />

siguientes se <strong>de</strong>clara mas fácilmente: Usa lamang ang bagay nga tao dinhi sa atun banua, badidto sa<br />

Manila cay maramu: en este nuestro pueblo hay un género o diferencia <strong>de</strong> gente, esto es, que todos<br />

somos unos, sin que haya otra nación, pero en Manila hay muchas diferencias; lo mismo es en <strong>las</strong><br />

especies <strong>de</strong> animales, aves, plantas, ángeles, aun hasta <strong>las</strong> diferencias <strong>de</strong> los guisados que se hacen.<br />

Maramu ang bagay saguya con sacarayagan sining tabas: esta zaraza tiene muchas diferencias <strong>de</strong><br />

colores. Duha cabagay ang pagbisti mo: hazte vestido <strong>de</strong> dos diferencias <strong>de</strong> colores; lo[s] mismo[s]<br />

verbos con el mismo f.2. son mezclar cosas que siempre guardan su especie entera, como semil<strong>las</strong> o<br />

pepitas, que aunque <strong>las</strong> mezclen al sembrar, sale cada una en su especie <strong>de</strong>l arroz, que tiene mezcladas<br />

otras especies <strong>de</strong> arroz; se dice: Nahabagayan ining humay sing lain, cai mei dali, mei maculi: este<br />

arroz está mezclado con otros diferentes, porque hay arroz temprano y tardío en ello; Nagacabagay. l.<br />

nagabalagay ang manga lamgam. l. ang manga marranap: quiere <strong>de</strong>cir, están mezclados, comiendo o<br />

paciendo, pero cada uno en su especie.<br />

bagaybay. p.c.: el racimo <strong>de</strong> cocos o <strong>de</strong> bonga, respe[c]to <strong>de</strong> los palillos en que pen<strong>de</strong>n los cocos, o<br />

bonga, que salen o pen<strong>de</strong>n <strong>de</strong> otro mayor, como los <strong>de</strong>dos <strong>de</strong> la mano. Namagaybay ang lubi. l. ang<br />

bonga: echa fuera el racimo o bagaybay; quitados los cocos o bongas, queda el bagaybay.<br />

bagair.p.p.: vi<strong>de</strong> in sapligar.<br />

121


agang. D.V.: muela; cabag angan: <strong>las</strong> mue<strong>las</strong>; bag angan: el que tiene mue<strong>las</strong>; bagangan pa aco: aún<br />

tengo mue<strong>las</strong>.<br />

bagang bang. p.p.: piedra talaba, almejano hecha cal; bagang bangun nga apog: cal que tiene lo dicho<br />

no cocido.<br />

bagao et dagao. p.c. binmabagao. bumagao. f.3.: cantar o llorar juntamente con otro ayudándole.<br />

Bagaui. l. dagaui aco: canta conmigo; nagabagao; nagacabagao; nagdagao. l. nagacadagao;<br />

nagacabalagao: cantar dos o más juntos, hablar muchos juntos, como en sus borracheras.<br />

bagat. p.a. f.2.: salir al que pasa algo <strong>de</strong> través, persona, animal, para hacelle mal o para llamalle o<br />

preguntalle por mar o tierra como centinela; bagtun: la síncopa. Binagat pagbano si Juan ni coan: le<br />

mató; nagahibagat: salir <strong>de</strong> través el uno al otro, los dos ad invicem; encontrarse así.<br />

bagcat. p.a.: nagabagcat ang tian: doler <strong>las</strong> tripas.<br />

bagcus: vi<strong>de</strong> uagcus, cinta o ceñidor.<br />

bagcut. p.a. Reg. 9: podar el pezón <strong>de</strong> nipa o palma, que da tuba.<br />

baghoc. p.a.: el agujero que hacen al harigue para atar hamaca o a los ma<strong>de</strong>ros que han <strong>de</strong> arrastrar<br />

para meter, ponellos el bejuco con que los han <strong>de</strong> arrastrar; nagabaghoc. f.3.: agujerear haligue o<br />

ma<strong>de</strong>ro al modo dicho. Ítem, dar puñalada <strong>de</strong> arriba abajo: Baghocan mo siya sabalarao.<br />

baghut. p.a.f.2.: incitar para que riñan. Ngaa ginbaghut mo sila; o al perro a que muerda.<br />

baguio. p.p. mabaguio: he<strong>de</strong>r ropa que se mojó o sudada o bubosa, toda cosa cocida que ya está<br />

mohosa o aceda, o fruta enmohecida; lo mismo es mapanus.<br />

bagi[u]o. p.c.: huracán; nagabaguio: hacer baguio. f.3. Binagiohan came: cogiónos el baguio.<br />

bagir. u.a. et lagir: son lo mismo; vi<strong>de</strong> lagir.<br />

bagis. u.a.: cazón, tiburoncillo.<br />

baglut. p.a. et pagut ang bagang: rechinar <strong>las</strong> mue<strong>las</strong> o dientes apretándolos, como <strong>de</strong>l enojado o<br />

con frío <strong>de</strong> calentura y aun durmiendo, o dar chasquido el hueso <strong>de</strong>sconcertado al volvelle a su lugar.<br />

bagnas et hulag. p.a.: fruta <strong>de</strong> sazón para coger, pero no madura; napabagnas. l. hulag: esperar que<br />

estén <strong>de</strong> sazón. Dipabagnas ining saging. Pacabagnasun taanat hinog.<br />

bago. p.a.: árbol <strong>de</strong> cuya corteza hacen sogas; bagohon nga banua: <strong>de</strong> mucho bago; namago: buscar<br />

bago o coger bago.<br />

bag-o: cosa nueva, reciente, fresca; naga-. l. nacabag-o. f.2. hon: renovar algo. Didto sa pagbunag<br />

canatun binag-o quita sa Dios, cag pinahaolian quita niya sang pagcatarung, cag sang gracia nga<br />

nauala can Adam nga atun nahaona nga tao: en el bautismo somos renovados por Dios, y dados a la<br />

rectitud y gracia que perdió Adam, nuestro primer hombre; bagopa nagaanac: recién parida; bag-opa<br />

abut: recién llegado, sic <strong>de</strong> aliis.<br />

bagobago. f.2.hon: estrenar vestido o navío. Nahamago l. nagahimago; nanhimago. l. nagapanhimago<br />

aco sining imo pag panaog, cay dili subung sini ang gaui mo nga daan: tengo a novedad estas tus<br />

bajadas <strong>de</strong> casa, porque tus costumbres antiguas no eran como estas. Nagapanhimago; gapanhimago<br />

ang manga tao saila alagun nga bago: hallan novedad en el amo nuevo.<br />

bagol. u.a.: medio coco sin bonot; nagabagol: jugar al bagol; bagolon: el que tiene bagol; es también<br />

la concha que cubre el cuerpo <strong>de</strong> la tortuga.<br />

bagol bagol. p.a.: el casco <strong>de</strong> la cabeza que cubre los sesos; caidao bagol: es también lo mismo que<br />

poclo; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

bagolan. p.p.: vi<strong>de</strong> locos.<br />

bagotbot. u.a.: la tela que se cría entre <strong>las</strong> pencas <strong>de</strong>l hibiog <strong>de</strong> que hacen la jarcia negra.<br />

bagtic. p.a.: vi<strong>de</strong> in bugung.<br />

bagting. u.a.f.2.: tañer campana <strong>de</strong> Castilla.<br />

bagu. u.a.: bazo, enfermedad; nacabagu. f.2.: enfermar o causar bazo. Sa olehe sa pagbagu canacun<br />

ma burlay aco gilayon: <strong>de</strong>spués que me dio bazo me canso luego.<br />

bagung. u.a.: especie <strong>de</strong> camotes; bagongon: tierra <strong>de</strong>llos.<br />

bagunbun. p.p. Reg. 8: echar en la mar, en la playa, la basura. Binagunbunan ang baybay sang<br />

salibug.<br />

baha. u.a.: avenida; nabaha bin mabaha; nagabaha: venir <strong>de</strong> avenida <strong>de</strong>l río. f.3.: lo que coge o cubre<br />

la avenida.<br />

bahag. u.a.: braguero o bahag <strong>de</strong> indios; nagabahag: ponérselo o traelle puesto. Reg. 5.: bahag bahag:<br />

es dimin[utivo]. Ítem, meter el animal la cola entre <strong>las</strong> piernas, máxime cuando teme.<br />

bahaha. l. bahihi: balido <strong>de</strong> cabra o oveja; nagabahaha. l. bahihi: balar; balar el cabrón: halahala. l.<br />

halili; y casi en cada pueblo lo dicen a su manera.<br />

bahay. p.p.: cierta mata y su frutilla colorada. Dao bahay ca pola ang iya mata: <strong>de</strong>l enojo, colérico.<br />

122


ahal. u.a.: tuba que ha tomado el mangle; bahalna; nabahalna et nagbahalna ang tuba; nacabahalna.<br />

f.2.: fortalecer el mangle la tuba. Babahalun bala ining maramu nga tuba sining diot nga baluc?:<br />

¿Haráse fuerte tanta tuba con tan poco mangle?<br />

bahandi. u.a.: alhajas antiguas, como tinajas, campanas, platos, tibores; namahandi et nagabahandi.<br />

f.2.: acaudalar bahandi; bahandian: persona <strong>de</strong> bahandi.<br />

bahao. p.c. capug. h. : cosa fiambre, carne o morisqueta; nagabahao. f.2.: <strong>de</strong>jar algo fiambre, ora sea<br />

<strong>de</strong> mediodía para la tar<strong>de</strong>, ora <strong>de</strong> prima noche para la mañana, que es su uso; namahao; nagapamahao:<br />

comer fiambre; naquibahao: pedillo.<br />

bahao. p.c.: vi<strong>de</strong> hi<strong>las</strong>. l. hiras. p.a.<br />

bahao. p.c. nacabahao: sanar a la llaga la medicina que se le pone. Ang bolong mo amoi nacabahao<br />

sang pi<strong>las</strong> co. Nabahao na ang pi<strong>las</strong> co: ya mi llaga está sana.<br />

bahao. p.p.: cierto pájaro; y su canto es: bahao; nagabahao: cantar; y si es por la mañana es tiempo <strong>de</strong><br />

sembrar.<br />

bahao. p.c.: cebón; nagabahao. f.2.: cebar puerco; bahao nga tinorloc: cebón señalado por la bailana<br />

para el diuata.<br />

bahao bahao. p.c. et guyum. p.a.: ciertas hormiguil<strong>las</strong>.<br />

bahaun. p.p. sunga. h.: estornudo; nagabahaun: estornudar. f.3.: a quien se estornuda. Nagabaric aco<br />

cai binahanan aco: sincopado, volvíme porque me estornudaron.<br />

bahar. p.a.: palo o tagar con que hacen el hoyuelo en que echan el arroz que siembra[n] a mano;<br />

nagabahar. l. namahar. f.3.: hacer bahar algún palo, sacalle punta.<br />

bahayan. p.p.: el cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong> <strong>las</strong> atarrayas o chinchorros en que van atadas <strong>las</strong> plomadas. Linisuican na<br />

ang bahayan: ya el bahayan tiene puestos los lisuic que sirven <strong>de</strong> plomadas.<br />

bahi. p.a.: lo duro <strong>de</strong> algunas palmil<strong>las</strong> <strong>de</strong> que hacen arcos, la corteza <strong>de</strong> cañas viejas, porque es dura;<br />

bahian. p.p.: palma o caña que tiene bahi.<br />

bahi: palma que tiene bahi, bien común.<br />

bahihi: vi<strong>de</strong> bahaha.<br />

bahin. p.p.: parte en cosa que se reparte. Reg. 8: bahin bahin: frecuentativo, hacer partijas.<br />

bahiuay. p.c.: tajada, parte, lonja <strong>de</strong> carne o pescado; nagabahiuay. f.2.: hacer tajadas o lonjas <strong>de</strong><br />

algo.<br />

baho. p.a.: olor bueno o malo <strong>de</strong> la cosa, aunque sea el que el animal que pasó, <strong>de</strong>jo por el cual le<br />

sigue el perro; namaho et binmabaho; nagabaho; nacabaho. f.2.: oler o sentir todo olor bueno o malo,<br />

oler el perro el rastro <strong>de</strong> lo que pasó o <strong>de</strong> su amo; mabaho: cosa que huele mal o oler mal;<br />

nagacabaho: he<strong>de</strong>r; nagamabaho: estar ya hedionda, la cosa que hie<strong>de</strong>. Binabahoan quita: nos da el<br />

mal olor.<br />

bahog. u.a.f.2.: remojar la comida <strong>de</strong> los puercos echándola en el agua, que echan en el dornajo o pan<br />

o bizcocho en vino o chocolate o en caldo; pue<strong>de</strong> ser también echar a remojar lo dicho por Reg. 8.;<br />

con el f.3. es dar <strong>de</strong> comer a los puercos; bahogan: es también el dornajo.<br />

bahoy. p.p.f.2.: espantar <strong>de</strong> noche a voces los puercos o venados que van a la sementera. f.3.: la<br />

sementera; lo mismo es bugiao: el acento en la u. f.2.: hinc, pamanoy: espantajo <strong>de</strong> sementeras, que<br />

parece persona; namahoy. l. nagapamahoy: hacer así espantajo. f.1.: la cosa con que o <strong>de</strong> que se hace.<br />

Ua quitai ipamahoy: no tenemos con qué hacer pamahoy. f.3.: la sementera. Pamahoyan niño ang<br />

oma: haced espantajo a la sementera.<br />

bahoy. p.c.f.2.: comerse el puerco o venado la sementera.<br />

bahol. l. mabahol. u.a.: cosa gorda, hilo, cor<strong>de</strong>l, palo, harigue; nagabahol. f.2.: hacer alguna cosa más<br />

gorda así; Baholon. l. pacabaholonmo pag pamolong yana: hila lo más gordo.<br />

bahus. u.a.: lías con que lían el ataúd; nagabahus. f.3.: liar el ataúd.<br />

bayar. p.c.: concha como tipay.<br />

baybay: playa; nagabaybay: caminar por la playa. f.2. Hinc, baybayun: la playa o marina seguida;<br />

baybayanun: gente playera; namaybay. l. nagapamaybay: ir costa a costa navegando cerca <strong>de</strong> playa.<br />

bayhon. p.c.: figura, forma, apostura, talle <strong>de</strong> persona, animal, ave, casa, árbol. Ítem, cabaihon;<br />

pagcabaihon: suelen tomalle por el color. Ano ang iya nga baihon, maputi con maitum?: ¿Qué color<br />

tenía, negro o blanco?; nagabaihon: f.2.: formar, figurar, hermosear lo que se hace, aunque sea el<br />

vestirse: Baihonon mo ang pag panapton mo. l. ang pag lacat mo; baihonan. p.p.: persona, imagen,<br />

animal bien formado, apuesto, galán, gallardo; pagcabaihonan: la tal apostura, gallardía, hermosura.<br />

bailo. p.c. mabaylo. binmabaylo. bumailo. f.2.: trocar. Bayloon co iton mong bulauan sing pilac:<br />

este oro te trocaré por plata, te daré plata por ello; nagabailo: trocar yo lo que tengo por lo que otro<br />

tiene. f.1.: varíase como los verbos <strong>de</strong> comprar y ven<strong>de</strong>r; también: trocar <strong>las</strong> cargas: Magbailo camo<br />

sang binaba. l. sang dara; balobaylo: es diminutivo; y así lo usan por pasar o trocar los cordones <strong>de</strong> un<br />

123


lado a otro los cordoneros o bolilleras que hacen puntas; nahabailo et nagahibailo; nagacabaylo:<br />

trocarse o estar trocadas algunas cosas, como en ropa, camisas, hojas <strong>de</strong> libro o otra cosa.<br />

bayloc. p.c. et polacan. p.p.: medida <strong>de</strong> ración para una comida o cena. Reg. 8: dar ración. Bailocan.<br />

l. polocan mo siya.<br />

bair. p.a.f.2.: amolar herramienta. f.3.: la piedra <strong>de</strong> amolar. p.p.<br />

bala. u.a.: lo mismo es que bara; vi<strong>de</strong> ba et bara.<br />

bala. u.a., no cargando mucho sobre ella: suerte o ventura. Nagabala ang locnit co, busa mangayao<br />

aco: señalar el locnit la suerte o ventura. Mi locnit ha señalado ventura y así he <strong>de</strong> ir a robar. Maayo<br />

ang bala mo: buena es tu ventura o suerte. Ua acoy bala: no tengo ventura. Nangita acong bala: busco<br />

la ventura; nagatimala. f.2. timarun: sortear, es lo mismo nagabala. f.1.: es la cosa que señala la suerte,<br />

como el pueblo adon<strong>de</strong> se ha <strong>de</strong> ir a robar, el esclavo que se huyó o perdió, oro que hurtaron.<br />

Maglocnit ca, agur ibala ang acun olipon con ang acon bulauan, con ang banua nga pangayauunta:<br />

echa suertes para que me señalen adon<strong>de</strong> está mi esclavo o mi oro, el pueblo don<strong>de</strong> hemos <strong>de</strong> ir a<br />

robar. f.3.: la persona a quien le cae la suerte; y así lo toman por cosa dichosa, aventurada; baraan;<br />

binabar-an, sincopado; nagapabala. l. napabala. napasimbala: probar o buscar su buena suerte o<br />

ventura. Hinc, Nagapabala ang boaya sing iya susubarun, busa nagapocan pocan siya sa tubig: busca<br />

su ventura. Hinc, Iginbala siya sa boaya, busa sinubar siya: la suerte se la dio al caimán; nacabalaan et<br />

nagapacabalaan: saber acaso o por ventura. f. hibalaanan; pret[érito] nahabalaanan. l. hinbalaanan.<br />

Uanamun hibalaani siya cagab-i nga nauala sa amun luyo, ambut con sinubar siya con napacain? Ítem,<br />

napacabalaan; nagapacabolahan; napacapalaran. f.2.: hacer dichoso, prosperalle. Pacabalaanun ca sa<br />

Dios; palar.<br />

balabag. p.p.: estar o ponerse algo atravesado, tendido en el paso, persona, animal, ma<strong>de</strong>ro o ponerse<br />

o estar <strong>de</strong> mar en través el navío; napabalabag. f.2.: poner algo así atravesada o poner al navío <strong>de</strong> mar<br />

en través; nahabalabag: estar alguna cosa atravesada así; napabalabag pag tabas: cortar al través.<br />

balabar: vi<strong>de</strong> barabar.<br />

balac. p.a.: cierto género <strong>de</strong> poesía; vi<strong>de</strong> in Arte Lib. 4.; nagabalac. f.2.: hacer o hablar en balac. f.1.:<br />

alabar o vituperar en balac o <strong>de</strong>cir algo en balac. f.3.: a quien se dice o hace o canta el balac; himalac:<br />

poeta <strong>de</strong> balac; nagahimalac: poetizar así; napabalac. f.2.: enseñar a hablar en balac o hacer balac.<br />

balaca. p.p. bohos. p.a.h.: el zurrón en que nace o sale envuelto el racimo <strong>de</strong> la bonga; pónenle por<br />

roca<strong>de</strong>ro en la rueda, para poner el copo, y así es roca<strong>de</strong>ro; balac-un, síncopa: tener cuidado, significa<br />

también.<br />

balacang. p.p.: corona <strong>de</strong> puyas o espinas que ponen a troncos <strong>de</strong> árboles porque no suban; con el<br />

f..3.: espinar el arbol; nahabalacang: espinarse el que sube.<br />

balagun. p.p.: toda mata que por si no se levanta <strong>de</strong>l suelo, si no es asiéndose a algo, o que echa<br />

ramas o sarmientos, como parra, yedra, buyo, calabaza, melón, camote; y <strong>las</strong> mismas ramas y<br />

sarmientos <strong>de</strong> [e]llos se llaman balagun.<br />

balag-ang: vi<strong>de</strong> in galang.<br />

balahibo. p.p.: vello en el cuerpo o pelos <strong>de</strong> animal <strong>de</strong>l cuerpo, pluma <strong>de</strong> ave <strong>de</strong>l cuerpo; balahiboon:<br />

velloso en los dichos; nanhimalhibo. Reg. 9: pelar el vello, pelo o pluma dicha. Nanhimalahibo sang<br />

manoc, con sang harang sar: mirar al gallo si es valiente por <strong>las</strong> se[ñ]ales <strong>de</strong> la pluma <strong>de</strong>l cuerpo.<br />

balahuba. p.p. Reg. 8: <strong>de</strong>cir o divulgar algo como balita y como bantoc.<br />

balay. p.p.: casa; nagabalay. f.2.: hacer casa. Balayun co ining manga cahuy: [<strong>de</strong>] esta ma<strong>de</strong>ra he <strong>de</strong><br />

hacer casa; el f.4.: pue<strong>de</strong> ser también los materiales: Igabalay namun ining cahuy; el f.3. es la parte o<br />

solar en que se hace; babalayan. pret[érito]; ginbalayan; este modo se guarda en todas <strong>las</strong> partes que<br />

tiene una casa. Haligiunta ining cahuy: hagámosle harigue. Ighaligue ta ining cahuy: pongámosle por<br />

haligue. Paghaligian ta ang balayta: enhariguémosla; y lo mismo son sucub; pagbo; catsao; salug;<br />

ding ding; atup. Sucugan ta ang balay: enllavémosla. Pagboanco ang balayco: entijeraré mi casa. Sic,<br />

pagsalugan; catsauan; pagding dingan, atpan et similia; pagbatang batangan: poner los canes;<br />

nanhimalay. l. nagahimalay. f.3.: habitar la casa; cabalayan: casería; balay balay: casilla; himalay:<br />

pue<strong>de</strong> ser alquiler <strong>de</strong> casa; vi<strong>de</strong> Nota 24.; nagabalay: estar en cas[a] <strong>de</strong> por sí los casados; mabalay.<br />

p.c.: es dalaga que ya se pue<strong>de</strong> casar y ser señora <strong>de</strong> casa.<br />

balay salaua: telaraña.<br />

balayan. p.p.: llavetas sobre que estriban los quilos.<br />

balaybay. p.p.: enigma o parábola en que se dice una cosa y se entien<strong>de</strong> otra, como la parábola <strong>de</strong>l<br />

sembrador. Exit qui seminat, seminare; nagabalaybay: hablar así en parábo<strong>las</strong>. f.2.: lo que se hace<br />

parábola. f.4.: pue<strong>de</strong> ser <strong>las</strong> palabras o la cosa. f.3.: a quien se dice.<br />

balaye. p.p.: consuegro o consuegra; nagabalaye; namalaye: consuegrarse casando los hijos. f.2.l.4.:<br />

es aquel a quien hace su consuegro; balayihan: el que tiene consuegro.<br />

balayong. l. lambayung: ca[ñ]a, fístola y la fruta.<br />

124


alaquing: arregazar ropa como el calzón o saloa.<br />

balalao. p.c. et bolon et lolon. h.: una vuelta <strong>de</strong> cosa que está enroscada o cogida en redondo;<br />

nagabalalao; bolon; lolon. f.2.: coger en rueda o rosca cable, bejuco, soga, seda en ma<strong>de</strong>jilla;<br />

nababalao; linabolon ang mang-ug: estar enroscada la culebra o sierpe o enroscarse; binalalaoan et<br />

binolonan: la rosca <strong>de</strong> la culebra o cable.<br />

balana. guna. hu<strong>las</strong>. u.a. en todos: hen<strong>de</strong>dura o cascadura infictilibus o caña, aunque no se salgan;<br />

hechos verbos. f.2.: hen<strong>de</strong>r o cascar algo así; binmabalana; guna; hu<strong>las</strong>: estar hendiendo o cascando<br />

así algo; balanaun; gundun; hu<strong>las</strong>un: cosa con hen<strong>de</strong>dura o cascadura; dícese también: Binabalanaan;<br />

ginugunaan; hinuhu<strong>las</strong>an ining ping gan: si la hen<strong>de</strong>dura es muy pequeña, como cabello, es<br />

salimbohoc.<br />

balanac. p.p.: lisa, generalmente; balanacun nga suba: río que <strong>las</strong> tiene; namalanac: pescal<strong>las</strong>, <strong>las</strong> lisas<br />

pequeñas; gisao. p.c.: <strong>las</strong> medianas; balanac: <strong>las</strong> gran<strong>de</strong>s; taguman. p.p.: <strong>las</strong> mayores, que son bobas;<br />

lumalauig.<br />

balan-ay. p.c.: cestillo en que guardan algo, que suben y bajan como lámpara.<br />

balanban. p.p.: aguja pez, cuando es pequeño; balanbanun nga dagat: que los tienen; namalanban:<br />

pescallos.<br />

balang. p.a.f.2.: arquear arco; balatic: vareta, <strong>de</strong> plural; namalang. Hinc, pamalang: orejas gran<strong>de</strong>s.<br />

Cai binmabalang sang tosoc sang dalung gan; namalang. l. nagapamalang. f.1.: trael<strong>las</strong> por gala; con<br />

el f.2.: hacer algo pamalang; pamalangun co ining bulauan; pamalang nga libong: son <strong>las</strong> labradas <strong>de</strong><br />

filigrana; pangco<strong>las</strong> nga pamalang: son <strong>las</strong> llanas.<br />

balang. u.a.: lazo; vi<strong>de</strong> in lit-ag.<br />

balangay. p.c.: navío conocido; con el f.2. hacer algo barangay; balobalangay: diminu[tivo];<br />

cabalangay. l. binabuy. h.: el barrio o gente agregada a algún principal, como se usa; nagacabalangay.<br />

l. nagabinalangay; nagabinabuy: estar divididos los pueblos por barangayes; balangan. p.p.f.2.: ocupar<br />

o embarazar mandato <strong>de</strong> superior o el superior. Nabalangan. l. nahabalangan came sang sogo sa<br />

hocom; o con oficio: Nabalangan aco sang pagcapitan basal, sa pagfiscal. f.3.: Hibalanganan came,<br />

con pacanghe ang hocom.<br />

balangao. p.c.: arco en <strong>las</strong> nubes; nagabalangao: haber arco. Binalangaoan ang langit. l. ang banua;<br />

también significa diuata, llamado así.<br />

balangat. p.p. nagabalangat. l. nagacabalangat: estar cruzadas cosas, como los nervios y venas en<br />

el cuerpo, palos o raíces o sarmientos; gincabalangatan: por don<strong>de</strong> se cruzan. Napapagbalangat ang<br />

Dios sa manga ogat sa lauas. f.2.: cruzal<strong>las</strong> o ponel<strong>las</strong> así.<br />

balangbang. p.p.: el cogollo <strong>de</strong> la nipa, <strong>las</strong> hojas blancas. Hinc, el brocal <strong>de</strong> <strong>las</strong> tales hojas <strong>de</strong> nipa<br />

que se ponen a los tibores porque no se bazuque lo que llevan, o porque no se <strong>de</strong>rrame al vaciallo.<br />

f.2.: hacer el tal brocal. f.1.: ponelle. f.3.: el tibor a quien se pone.<br />

balangday: vi<strong>de</strong> bangday.<br />

balangicog. p.c.: cabo <strong>de</strong>l ojo por cualquiera parte; dícese: balangicog pag tutuc: mirar <strong>de</strong> medio ojo,<br />

ut in balac: balangicog ang islung; mauangit ang itutuc.<br />

balangit. p.p.: jeme, medida; nagabalingit. f.2.: medir algo a jemes; balangitan el jeme que son como<br />

tacus y taracsan.<br />

balangitao. p.c.: especie <strong>de</strong> caimanes pequeños pero malignos.<br />

balangun: plátano que llama el tagalo lacatan.<br />

balansag: vi<strong>de</strong> in ugsar.<br />

balantac et arabang: cestones gran<strong>de</strong>s conocidos en que guardan el arroz; nagabalantac. f.2.: hacer<br />

cestón algo como tartar; namalantac; nagapamalantac. f.2.: encestar o entrojar arroz; otros hay<br />

menores, diferentes, como basac basac, loac, quinamagi; y si son <strong>de</strong> cortezas <strong>de</strong> árbol, opac; y en otras<br />

partes tendrán otros nombres.<br />

balaquiqui. p.p.: gallo nevado.<br />

balaray. p.c. balaras. p.p.f.2.: volver los ojos para mirar <strong>de</strong> lado. Balaray ang iya pag tutuc, con ang<br />

iya mata. Nabalaray ang iya pag tutuc, ang iya mata: mira <strong>de</strong> lado.<br />

balarao. l. bararao. p.c.: puñal; nagabararao. f.1.: traelle para arma; con el f.2.: hacer puñal algo;<br />

balobararao: diminutivo; binararao: el casquillo <strong>de</strong> la saeta hecho como bararao; namararao. f.2.: herir<br />

con puñal.<br />

balaras. p.p. balaras nga olan: pluvia que cae torcida con el viento; nagabalaras ang olan: caer así<br />

torcida; también se dice dalhag; vi<strong>de</strong> in balaray.<br />

balarbar. p.a.f.2.: renovar tilimbao quitando <strong>las</strong> dos tab<strong>las</strong> <strong>de</strong> los lados y poniendo otras.<br />

ba<strong>las</strong>. u.a.: arena; ba<strong>las</strong>un nga suba: río arenoso.<br />

ba<strong>las</strong>an. p.p. et tipan. p.a.: concierto; binmaba<strong>las</strong>an; tinmitipan. f.3.: concertarse con otro;<br />

nagaba<strong>las</strong>an et nagatipan. l. nagacaba<strong>las</strong>an et nagacatipan: concertarse unos con otros que dice<br />

125


eciprocación. f.3.: gincaba<strong>las</strong>anan; gincatipanan: la cosa o el tiempo en que se concertaron; caba<strong>las</strong>an<br />

et catipan: concierto o la persona con quien yo me he concertado, máxime en los casamientos.<br />

Catipanan niya si coan: está concertada <strong>de</strong> casarse con fulano.<br />

ba<strong>las</strong>bas: vi<strong>de</strong> balihas.<br />

balat. u.a.: marisco turpis formae; balatun. l. mabalat nga dagat.<br />

balata. p.p.: concierto <strong>de</strong> no comer alguna cosa en tanto tiempo; naquigbalata: concertarse con otro<br />

<strong>de</strong> que no han <strong>de</strong> comer tal cosa o no beber tal bebida, como plátanos y vino en tanto tiempo. f.2.: es<br />

lo que se veda, que no ha <strong>de</strong> comer. f.1.l.3.: es la persona con quien se concierta o el tiempo;<br />

namalata: es concertarse los dos así.<br />

balata-ang: vi<strong>de</strong> balicauang.<br />

balathan: vi<strong>de</strong> bata.<br />

balatibat. p.p.: celosía; con el f.2.: hacella; el f.3.: celosiar.<br />

balatic. p.p.: ballestón; nagabalatic. f.2.: armalle, cazar así animales; binalatican: caza cogida así;<br />

nahabalatic: caer en el ballestón animal o persona. Balaticon aihan ining onogan sa babuy: <strong>de</strong>be <strong>de</strong><br />

tener esta senda <strong>de</strong> puercos ballestón.<br />

balatic: <strong>las</strong> estrel<strong>las</strong> que llamamos astrillejos o cayado.<br />

balatoc. p.p.: pájaro <strong>de</strong> hierro.<br />

balatong. p.p.: frijoles; nagbalatong: sembrallos; namalatong: cogellos.<br />

balaugan. l. balaogan. p.c. et tigauan. u.a.: caña <strong>de</strong> pescar; con el f.2.: hacer algo caña <strong>de</strong> pescar.<br />

balbag: vi<strong>de</strong> tapocal.<br />

balbag. u.a.: pedazos <strong>de</strong> cañas viejas; namalbag: buscallos para el fuego; con el f.2.: magulladas<br />

dando con el<strong>las</strong> en cosa dura; magullar cabeza a palos: Nabalbag ang iya olo sapag banug caniya.<br />

balbal: hechizo <strong>de</strong> brujo; nagabalbal et namalbal. f.2.: enhechizar; mamalbal: el tal hechicero; onglo.<br />

bali. p.a.: cosa quebrada como palo o hueso; nagali. f.2.: quebrar algo así; nabali et nagacabali:<br />

quebrarse algo así: Nabalian siya sing butcon: se le quebró un brazo.<br />

balhin. f.2.: quitar algo <strong>de</strong> don<strong>de</strong> está; trasladar difunto. Dimabalhin saiya hintindugan: se dice <strong>de</strong>l<br />

valiente. Dimabalhin ang iya buut: <strong>de</strong>l constante, inmudable.<br />

baliat. p.p.: butrón gran<strong>de</strong> para camarones, peces, angui<strong>las</strong>; namaliat. f.2.: pescar así.<br />

baliauut et baliaut et balihauug. p.p., cuadrisílabos: tranca <strong>de</strong> puerta o ventana atravesada;<br />

nagabaliaut. l. balihauug. f.3.: atrancar; baliautan. p.c. et balihaugan. p.c. Mo ang talangbuan.<br />

baliauut. f.1.: retorcer el hacha o bolo para sacallo <strong>de</strong>l palo en que se dio cuchillada. Dimo ibaliauut<br />

ang bolo, cai mabali.<br />

balibag. p.p. et boncol. pusur: tirar o arrojar piedra o otra cosa: f.1.; con el f.2.: es tirar o dar a<br />

alguno con algo, aunque sea <strong>de</strong> propósito; nahabalibag et nahaboncol: ser dado acaso con cosa que se<br />

arrojó o tiró.<br />

balibar. p.p. Reg. 8: dar la respuesta que le dieron.<br />

balic. p.a.: volverse sin llegar adon<strong>de</strong> iba, aunque sea navío; con el f.1.: volver algo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el camino;<br />

el f.2.: es volver <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el camino por algo. Balicun mo ang bangcao co.<br />

balicauang. p.p. balat-ang. h.: ca<strong>de</strong>ra.<br />

balicaocao: vi<strong>de</strong> balico.<br />

balicas: mal<strong>de</strong>cir.<br />

balicauaot. l. balicauut: vi<strong>de</strong> salicuaut.<br />

balico. p.p. et baco. u.a. balicao cao et tico. h.: cosa tuerta, torcida como palo o calle, río, brazo, pie;<br />

nagabalico. f.2.: entortar algo así; nabalico: entortarse o estar tuerto algo así; balobalico; ticotico. h.:<br />

diminu[tivo].<br />

balicolon. p.p.: enroscarse o estar enroscada culebra.<br />

balicotot. p.p. et boloco. bayucot: enroscarse o estar enroscada persona o perro que tiene frío.<br />

baliga. p.p.: gente que saca para alguna facción o esquipazón; nagabaliga. f.3.: sacar gente así;<br />

namaliga; nagapamaliga: pregonar o echar bando el pregonero o alguacil. Reg. 8.: napapamaliga: es el<br />

superior que lo manda.<br />

balighut. p.p.: ñudo; nagbalighut. f.2.: dar ñudo o hacer ñudo en cor<strong>de</strong>l o hilo. Hinc, la señal <strong>de</strong><br />

contrato o matrimonio. Binalighutan cona siya sing basing nga bulauan.<br />

balig[u]ia. p.c.: mercaduría <strong>de</strong> arroz, puercos, gallinas y otras cosas así en que tratan y contratan por<br />

la mar; nagabalig[u]ia: tratar y contratar al modo dicho. Reg. 8.; el f. 4: la cosa; el f. 3.: a quien se<br />

ven<strong>de</strong>; balobalig: diminutivo; mabaligiaun. l. hamaligia: magabalig[u]ero.<br />

balihas. u.a. ipas. p.a. tipas. p.a. talipas. p.p.f.2.: señalar, hacer o cortar algo al sesgo, como sesgas<br />

para hábito o lambong, o cortar el río al sesgo al atravesar; nagabalihas pagtabas; pro balihas; vi<strong>de</strong><br />

hibat et siuil; balihas: algo fuera <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más; véase en siuil; balihas et balabas: ir al sesgo<br />

126


o a orza el navío a la vela cortando el viento. Nagaba<strong>las</strong>bas. f.2. sang sacayan: es cuando esté el navío<br />

aproado al viento, volver o poner el navío a orza, a la bolina; vi<strong>de</strong> in hibat; tulibas.<br />

balihauug: vi<strong>de</strong> baliauut.<br />

balilig. p.p. et obay. p.c.: echarse o estar echado a lo largo <strong>de</strong> ventana, corredor, ding ding, bordo <strong>de</strong><br />

navío. Nahabalilig ang bata sa talangboan: se quedó allí echado el niño, como palo; napabalilig. f.2.:<br />

echar así ma<strong>de</strong>ro o niño o mandar a alguno se eche así.<br />

balilin. p.p.f.2.: arrollar cayan o alfombra et similia.<br />

balingit. u.a.: Sing dalung gan et Balingit con tataugon: medio sordo.<br />

baliquig. u.a. nabaliquig: torcerse palo o estar torcido; nabaliquigan: la torcedura.<br />

baliu. p.c.f.2. baliuun, trisílab[o]. p.p.: mudar, convertir una cosa en otra. Con matoor nga anac ca sa<br />

Dios, baliuun mo nga tinapay ining manga bato: ser castigado con castigo <strong>de</strong>l cielo o extraordinario,<br />

como <strong>de</strong>struyéndose el pueblo. Cuando nace algún monstr[u]o dicen: Baliun ang banao et Baliuun<br />

quita; o cuando dio el rayo a alguno, dicen: Binaliu siya; o si se le tuerce la boca o se le vuelve la cara<br />

al lado et similia, nabaliu, ser vuelto o transformado como la mujer <strong>de</strong> Lot: Nabaliu nga bato nga asin<br />

ang asaua ni Lot; dícese: Nabaliu siya nga maputi: volvióse blanco. Nagaliu nga maitum: volvióse<br />

negro; amamaliu: el que da tales castigos; el diuata <strong>de</strong> la punta <strong>de</strong> Bondolan en la isla <strong>de</strong> Himalos<br />

<strong>de</strong>cían que era amamaliu. Ítem, ballena o pez manta que trastorna o hace pedazos un navío<br />

baliohag. p.p. et talos. p.a. namaliohag. nanalos: ir o pasar por estero, que vuelve a salir a la mar por<br />

otra parte o por brazo <strong>de</strong> río, que vuelve al mismo río por otra parte; baliohagan, talosan: los tales<br />

esteros.<br />

baliqui. p.p.: entreverar pescados,chico [y] gran<strong>de</strong>. Ibaliqui ang diot sa dacu. Reg. 6.<br />

balir. u.a.: sandía o ba<strong>de</strong>a.<br />

balirbir. nagabalirbir. namalirbir: caminar por la orilla <strong>de</strong> mar o río por tierra.f.3.: Binabalirbiran<br />

niya ang pang pang: o por cornija en edificio.<br />

balirbir: vi<strong>de</strong> in tabir.<br />

balis: dibujar, pintar, bordar. Reg. 8. f.1.: lo que se dibuja. f.3.: la cosa en que; barlis.<br />

balisa. p.p. mabalisa. l. masoay: mal condicionado, porfiado; un<strong>de</strong>, balisa ang balangaya, sahigar<br />

maghinolin, con salauur sumanglar; balisa: el que se ha hecho o salido valiente. Nagabalisa siya; y <strong>de</strong><br />

plural, nagabalisa: han salido, o héchose valientes, animosos. Balisa siya. l. ang iya buut.<br />

balisbis: vi<strong>de</strong> bisbis.<br />

balisbis. u.a.: salir o caer o correr agua en chorro o hilo, aunque sea[n] los orines o sangre u otra cosa;<br />

un<strong>de</strong>, balisbisan: el ala <strong>de</strong>l techo por don<strong>de</strong> cae <strong>de</strong> allí el agua, echar agua así a otro. Reg. 8.:<br />

balisbisan et paspasan: ala <strong>de</strong> techo o tejado.<br />

baliscao. p.c.: el hueso o ternil<strong>las</strong> <strong>de</strong>l pecho <strong>de</strong> hombro a hombro.<br />

baliscar. p.p.f.2.: volver vestido lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro afuera. Hinc, Baliscasi inamo: buyayao, salido;<br />

nahabaliscar; nabaliscar: estar vuelta la cosa así o volverse ella así; cabaliscaran. l. nabaliscaran: al<br />

revés la parte que estaba hacia a<strong>de</strong>ntro vuelta afuera; también es volver lo <strong>de</strong> abajo arriba en cosas<br />

anchas, como tab<strong>las</strong>, petate, pescado al sol.<br />

baliscug. p.p. baclag. h.: cañue<strong>las</strong> con que aprietan <strong>las</strong> yerbas que ponen al pangasi porque no se<br />

suban arriba; hecho verbo f.3.: apretar <strong>las</strong> dichas yerbas. f.4.: son <strong>las</strong> cañue<strong>las</strong>.<br />

balising. p.p.: vi<strong>de</strong> lising.<br />

balisoso. balisocsoc: vi<strong>de</strong> tionay.<br />

balisua. p.c. balitar. f.2.: [en]volver <strong>de</strong> abajo arriba, máxime en cosas anchas, como tabla, ma<strong>de</strong>ro,<br />

petate, pescado puesto al sol; [en]volver al enfermo en la cama; volver vestido lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro afuera;<br />

cabalisuaan. l. nabalisuaan: la vuelta al revés; balobalisua; balobalitar, frecuentativos: dar vuelcos en<br />

la cama: Nagbalobalisua. l. nagabalobalitar siya guihapon.<br />

balit. f.2.: afilar herramienta, navaja, cuchillo. f.3.: afila<strong>de</strong>ra.<br />

balita. p.p.: nueva <strong>de</strong> muerte o cautiverio <strong>de</strong> pariente o <strong>de</strong> otra cosa; nagabalita: <strong>de</strong>cir o dar nuevas<br />

así. Reg. 8.<br />

balitao. p.c.: trisca. Balitao niya canimo, dica mapati: no lo creas, que es trisca; mabalitao nga tao:<br />

triscador. Nagabalitao ca sing polong canacun.<br />

balitar: vi<strong>de</strong> in balisua, volver <strong>de</strong> abajo arriba.<br />

balitbit. p.p.f.2.: levantar o cargar algo solo, a lo valiente, como si no pesara; binmabalitbit.<br />

balitong: cierto árbol oloroso; y lo usan para sahumerios.<br />

balituc. l. balitoc. f.2.: apedrear o tirar a alguno piedra o palo corto. f.4.: lo que se tira; balalang. h.<br />

Pusur; balibag, vi<strong>de</strong>balang: tirar piedra o cualquier otra cosa.<br />

baliuas. p.p.: reven<strong>de</strong>r merca<strong>de</strong>r regatón. Reg. 8.; balobaliuas: diminutivo.<br />

balo. u.a.: lazada. f.2.: hacer, dar lazada; baloon mo lamang; lo mismo es handa.<br />

127


alo. u.a.f.2.: alborotar a otro, al pueblo con nuevas <strong>de</strong> guerra o con tocar [al]arma falsa. Hinc,<br />

amamalo: el que así lo alborota, aunque sea fantasma o brujo; nahamalo et nahimalo et nagahimalo:<br />

alborotarse o estar alborotados; napapaghimalo. f.2.: alborotar así la gente; y es el que se usa, que balo<br />

poco usado es; paghimalo: el alboroto; pagbalo et pagpahimalo: el rebato o alboroto que se da.<br />

balo. p.a.: cosa viuda; mabalohon: persona que enviuda muchas veces; nabalo: estar viuda la persona<br />

o enviudar. Nabalo siya can Joan. Nabalohan niya si Juan: enviudó <strong>de</strong> Joan; nacabalo. f.2.: enviudar o<br />

<strong>de</strong>jar viudo el casado que muere al que queda. Si coan ang nacabalo can acun. l. si coan ang<br />

iquinabalo co: <strong>de</strong>jóme viuda, enviudé <strong>de</strong> él; napacabalo. f. 2.: enviudar a alguno matándole su mujer o<br />

marido. Patiunco ang banamo, cag pacabaloonta icao; himalo. p.p.: paga o pena o dote particular que<br />

da el que se casa con viuda a los parientes <strong>de</strong> la viuda; naquihimalo: pedillo; nagahimalo: dallo. Reg.<br />

8; vi<strong>de</strong> Nota 24. nanhimalo. l. nagapanhimalo. f.2.: casarse con viuda.<br />

balo. p.a. namalo. nagapamalo. nabalobalo et nagapamalobalo: cantar gallo, culebra. Ipamalona<br />

sang manoc: ya es tiempo <strong>de</strong> cantar el gallo.<br />

balo bagacay: cierta especie <strong>de</strong> bejucos.<br />

balobata: viejo; vi<strong>de</strong> in tigulang.<br />

baloc. u.a. labung: que madura con baro; y quemar con balo. f.3.: nagapabaroc; napabaloc: querer o<br />

consentillo.<br />

balocag. p.p.: cerda <strong>de</strong> animal; namalocag; nanilacag et sinmisilacag; nanimacag. h. nanibarot. h.:<br />

erizarse o espeluzarse animal o persona; dícese: Namalocag ang bohoc, ang tao ang mananap;<br />

namalocag: hacer ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> cerdas y trael<strong>las</strong> por gala; nanhimalocag; nagapanhimalocag:<br />

arrancal<strong>las</strong>. Reg. 9.<br />

balocagun: animal cerdoso.<br />

balocaui. p.p.: ciertas cañue<strong>las</strong>, la punta <strong>de</strong> balocaui.<br />

balocboc. u.a. subuc subuc: raspaduras en palo o caña, ora para yesca, ora para hacer florones en los<br />

mismos palos o cañas; hechos verbos: raspar así palo o caña. reg. 9.<br />

balohabo. p.p.: vi<strong>de</strong> tarete.<br />

balohaui. p.p.: lo mismo es que bohaui, manga <strong>de</strong> agua.<br />

balon. p.p.: matalotaje, repuesto, viático; nagabalon. f.2.: hacer o llevar algo <strong>de</strong> matalotaje;<br />

napabalon: dar matalotaje. Reg. 8: Pabalonan ta icao, agur patabon mo aco; naquibalon: pedir balon;<br />

balonbalon; balonbalonan. h.: buche <strong>de</strong> ave.<br />

balonas. p.p.: vi<strong>de</strong> in quilis.<br />

balong balong. p.a. bayabuy. p.c.: chozuela como <strong>de</strong> pescador o salinero; nagabalong balong;<br />

namalong balong; nagabuyabuy: hacella. f.3.: la persona a quien se hace.<br />

balor. p.a.: palomas torcas; baloron nga manoc: gallina parda.<br />

balos: vi<strong>de</strong> agus.<br />

baloscay. basocay. p.c.f.2.: trabucar, ropa en arca, abobot o fardo o la carga para buscar algo o el que<br />

compra, aunque sean pescados. Ítem, volcar la tierra cavándola, arándola, hozándola el puerco, o<br />

revolver la ceniza buscando el fuego; traspalar arroz. Ítem, sacar cavando raíz o camote. f.2.<br />

baloso. p.p.: pulseras; namaloso: traer o ponerse pulseras; balosoan: la muñeca.<br />

balot. u.a. nabalot. l.: Nabalot aco canimo, con magatoon ca, con dile?: ¿Impórtame a mí que<br />

aprendas o no?<br />

baloti. p.p., vi<strong>de</strong> batong batong: corta arma <strong>de</strong>fensiva.<br />

balotay. p.p. lonoc: la espuma <strong>de</strong>l aceite <strong>de</strong> cocos cuando se hace; y dicen que es sabrosa con<br />

morisqueta.<br />

balotbot. u.a.f.2. nagapamalotbot: <strong>de</strong>scubrir lo que le habían hurtado o al ladrón o sus faltas o <strong>las</strong><br />

ajenas, aunque sea en confesión.<br />

baloto. p.p.: embarcación que llamamos baroto; si es <strong>de</strong> un palo se llama damlog; si tiene falca <strong>de</strong><br />

corteza <strong>de</strong> árbol, es bilos; si tiene una tabla por cada lado, es tilingbao o tiningbao, y cualquiera <strong>de</strong>llos<br />

se llama baroto; nagabaloto; namaloto. f.2.: hacer baroto algún árbol. Nagabaloto siya o anina:<br />

en<strong>de</strong>nantes iba en un baroto solo; binaloto: pan <strong>de</strong> sal, porque está hecho a modo <strong>de</strong> baroto;<br />

nagabinaloto: hacer la sal en panes así.<br />

balu. u.a.: aguja pez; baluun nga dagat: que tiene agujas.<br />

baluc. u.a.: corteza <strong>de</strong> tungug molida, que echan en la tuba para bebella; nagabaluc. f.3.: barcan ang<br />

tuba: echalle el baluc.<br />

balucao. p.c.: cesto <strong>de</strong> cáscara <strong>de</strong> cañas.<br />

balugbug. p.p.f.1.: llevarse la corriente <strong>de</strong> mar o río algo.<br />

balulu. D.V.p.p. balun-uc. nabalulu. l. nabalun-uc: estar encogido el niño en el vientre o el que<br />

cayó en pozo u hoyo.<br />

balun-uc: vi<strong>de</strong> balulu.<br />

128


alur. u.a.: ola gran<strong>de</strong> <strong>de</strong>l mar; varíase como alun.<br />

balur. p.a. balur balur: arenal que no le cubre la mar; ba<strong>las</strong>.<br />

balur: loma como talaytay; usa ca balur. l. duha ca balor.<br />

balus. p.a.: retribución, bien por bien o mal por mal, <strong>de</strong> obra o <strong>de</strong> palabra, gratificación; binmabalus;<br />

bumalus: retribuir así, gratificar, pagar, vengarse. f.2.: la persona a quien se retribuye, gratifica, paga<br />

o <strong>de</strong> quien se venga. f.1.: lo que se da en retribución, paga, gratificación; naquibalus: pedir<br />

retribución, etc., o quererse vengar; nagabalus: es cuando es ad invicem; nagabalus sila sing hatag:<br />

darse ad invicem dádivas o presentes o vengarse ad invicem; balus balus: frecuentativo. Nanhimalus<br />

nagapanhimalus sila, cag dili siya humunung tubtub nga obus na sila magbalus: <strong>de</strong>sear vengarse o<br />

procurar vengarse; pue<strong>de</strong> ser balus contraposición y contraponer, que todo es retribuir.<br />

balus et balusbalus: segundo repulgo que se da al otro lado, cuando lleva dos repulgos y repulgar así.<br />

Ítem, dar golpe al otro lado en correspon<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l que dio. Baslun mo sa luyo: o pespuntando por el<br />

otro lado también, o toconeando a un lado y a otro.<br />

bana. p.a. asaua. h.: marido; nagaban: casarse mujer, maridarse. f.2. hun.; bahanan. l. banhan: mujer,<br />

marida.<br />

bana. p.p.f.2.: contar, numerar; bana: cosa que entra en cuenta o se recibe en cuenta. Dile bana yana:<br />

eso no se cuenta, no entra en cuenta. Ítem, bana f.7.: respetar, reverenciar; icababana nga tao: persona<br />

a quien se <strong>de</strong>be respeto, honorable.<br />

bana. p.a.: hacer caso <strong>de</strong> lo que se le dice o manda; nagabana: hacer caso. f.2.: banun, síncop[a];<br />

banun ang acung polong.<br />

banaag. p.p. cabanaag: la luz que echa el alba o fuego a lo lejos. Mabanaag na ang caagahun: ya ha<br />

salido la luz <strong>de</strong>l alba; banac banac: sonar gotera u orines que da en algo.<br />

ban-ag. f.3.: lucir, alumbrar el fuego, can<strong>de</strong>la. Dile mag bana-ag yanag calao: no luce. Ítem,<br />

alumbrar. Banagi came dinhi.<br />

banagbanag. p.a. namanagbanag. namarabag. h.: salir el alba; napapamanagbanag. f.2.: esperar<br />

que salga el alba; papamanagbanagun ta ang caagahun.<br />

banag. u.a.: caracoles <strong>de</strong>l río larguillos.<br />

banagan. u.a.: camarón gran<strong>de</strong> o langosta <strong>de</strong> mar; banaganun. u.a. nga dagat.<br />

banag. l. banagan: zarzaparrilla o palo <strong>de</strong> China.<br />

bañaga. p.p.: pobre; nacabañaga: empobrecer a la persona gastos, malos sucesos; nagapacabañaga. l.<br />

nagpacabañaga: hacerse o fingirse pobre, envilecerse; pagpacabañaga: la pobreza así voluntaria;<br />

nahimañaga: llamar a otro bañaga por baldón.<br />

bañasias. p.c.: nombre <strong>de</strong> irrisión y escarnio, pobretón.<br />

banay. p.c.: aventador o mosqueador <strong>de</strong> hoja <strong>de</strong> buli o <strong>de</strong> anahao abierta, con que suelen auyentar la<br />

langosta; la bailana tiene uno d[e] estos en la mano en el maganito; nagabanay ang babaylan. f.2.:<br />

hacer banay, usar <strong>de</strong> él teniéndole. f.1.: Nacabanay ang yaua sa babaylan. f.2.: Binabanay ang<br />

babaylan sang diuata: ha entrado en ella el diuata y la trae ligera como ella trae al banay en la mano.<br />

banata. p.p.: cuartelillo <strong>de</strong> cañue<strong>las</strong> <strong>de</strong> que consta el ponot; nagabanata; namanata: hacer banata. f.2.<br />

banayao. p.p.: arañuela pequeñita, la barriga colorada, mortífera, bien conocida en Ogtong y su costa.<br />

banban. p.p.: junco con que cosen la nipa; namanban: cogellos.<br />

bandi. u.a.: cestillo <strong>de</strong> bejucos.<br />

banga: lo que llamamos banga para agua.<br />

banga. u.a.: vi<strong>de</strong> in buluc.<br />

banga. u.a.: tinajas <strong>de</strong> bahandi para pangasi.<br />

banga. p.a.f.2.: coger o llevar la presa atravesada en la boca <strong>de</strong> caimán o perro.<br />

bangag. u.a.: vi<strong>de</strong> pangos.<br />

bangag. p.a.: agujero <strong>de</strong> pájaros en árbol o en barranca.<br />

bangag. p.a.: abejón que mata <strong>las</strong> palmas.<br />

bangal: vi<strong>de</strong> in hongit.<br />

bangal+ f.2.: seguir el corsario el navío que huye.<br />

banganun. p.p.: palo en que se restriega sacando fuego.<br />

bangan bangan. p.a.: trapo que el pobre se pone por bahag; nagabangan bangan: ponérsele o traelle<br />

puesto. Reg. 5.<br />

bangati. u.a. matabalagun: ella y su fruta conocida, que es la menor pesa <strong>de</strong>l oro; es contra gota<br />

coral.<br />

bang bang. p.a.f.2.: ahondar, recalcar el agua o la gente que pasa la tierra. Nabangbang ang duta nga<br />

inagayan guihapon sang tubig; nagabangbang. f.2.: ahondar o limpiar el río o reguera para que corra<br />

el agua o para pasar navío o balsa.<br />

129


angca. p.a.f.2.: asir, hacer presa caimán o perro <strong>de</strong> cosa que le cabe en la boca, <strong>de</strong> cabeza, brazo,<br />

pierna, o mor<strong>de</strong>r <strong>de</strong> fruta sacando el bocado.<br />

bangcay. p.c.: cuerpo muerto; nabangcayna: ya es cadáver.<br />

bangcal. p.a.: árboles con que tiñen <strong>de</strong> amarillo; hecho verbo. f.2.: teñir con él; lo mismo es laga.<br />

u.a.f.hun.<br />

bangcalan. u.a.: antena <strong>de</strong> navío; con el f.2.: hacer algo antena; el f.1.: poner la antena. f.3.: es el<br />

árbol o navío.<br />

bangcao. p.c.: lanza; nagabancao. f.1.: traer lanza por arma. f.2.: hacer algo lanza; namangcao;<br />

nagapamancao: f.2.: alancear. Reg. 5.<br />

bangcas. p.a.: <strong>las</strong> roscas <strong>de</strong> bejucos que ponen a <strong>las</strong> tinajas en que traba la embejucadura; namagcas:<br />

poner <strong>las</strong> roscas a <strong>las</strong> tinajas. f.3.: <strong>las</strong> tinajas.<br />

bangcaso. p.p.: cama <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra.<br />

bangcat. p.p.: cesto <strong>de</strong> re<strong>de</strong>cilla <strong>de</strong> caña o bejuco.<br />

bangco<strong>las</strong>. u.a.: velortilla <strong>de</strong> bejuco que ponen al tapón <strong>de</strong>l cañuto <strong>de</strong> la tuba por los monos. f.2.:<br />

hacelle. f.3.: envelortar la caña por lo dicho. Reg. 5.: bangco<strong>las</strong> nga pamalang: orejera llana.<br />

bangday. p.c. balangday: estar cruzados dos o más palos, brazos, piernas; nagabangday. f.2.:<br />

ponellos en cruz; con el f.1.: es poner uno sobre otro en cruz. f.3.: es el <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo.<br />

bang ga. nagabang ga. p.a.: acometerse o embestirse ad invicem dos navíos o más, la gente <strong>de</strong>llos<br />

para pelear, o acaso; bingmabanga; bumang ga: acometer un navío a otro. f.3.: <strong>de</strong> <strong>las</strong> casas aproadas<br />

una en frente <strong>de</strong> otra a <strong>las</strong> puertas o escaleras, se dice: Nagacabang ga ang ila manga balay.<br />

bang gay. p.c.: vi<strong>de</strong> in panay.<br />

bang gi. p.a.f.2. sang gi. h.: <strong>de</strong>sgajar rama. Reg. 9.; nabang gi: <strong>de</strong>sgajarse rama; bang gi: plato <strong>de</strong><br />

ma<strong>de</strong>ra como pan-ay.<br />

bang hag. u.a.: invención o mentira; banghagun: invencionero, mentiroso, embustero; nagabanghag:<br />

<strong>de</strong>cir, contar así mentiras; balanghag nga tao: diminutivo parece.<br />

bangi. p.a.: medio tae; bangian. p.p.: pesa <strong>de</strong> medio tae; bangi sing timaua: la mitad <strong>de</strong> timaua; bangi<br />

sing dato: la mitad <strong>de</strong> principal; cabangian namun sila: nuestros parientes que tienen la mitad <strong>de</strong><br />

datos, si son datos que hablan, que si hablan timauas, será que son la mitad <strong>de</strong> timauas; bangi sila sing<br />

Castilla: mestizos.<br />

bangiar et panhay. p.c.: orilla <strong>de</strong> mar o río sin pang pang, si no roza con el agua, sin cuesta;<br />

nabangiar; napanhay ang duta; nagabangiar et panhay. f.2.: allanar así el pang pang.<br />

bangilir. p.p.: cuesta arriba; cabangiliran: cuestas hacia arriba; bangilirun: tierra <strong>de</strong> a cuestas.<br />

bangil. p.a.: alzaprima; nagbangil; tangil; bantang. f.2.: alzaprimar algo, calzar pie <strong>de</strong> mesa; nabangil:<br />

estar alzaprimada alguna cosa con palos para que no llegue al suelo, como ma<strong>de</strong>ra, navío, arca. f.1.: es<br />

el palo o ma<strong>de</strong>ro que se pone <strong>de</strong>bajo; bangil: levantar trastes y cuerdas al corlon. f.2.<br />

bangis. u.a. mabangis. mabusa. h.: cosa mal acondicionada, cruel, brava, aunque sea animal;<br />

nacabangis. l. nacamabangis. f.2.: hacer a otro mal acondicionado. Camoi nacamabangis canacun:<br />

vosotros me habéis hecho mal acondicionado; pero: nagabangis: ser mal acondicionado; namangis:<br />

embravecerse. Pagbangisan mo ang anac mo, dile ang acun: sé mal acondicionado con tu hijo, no con<br />

el mío; cabangis; pagcabangis; pagcamabangis: crueldad, braveza, aspereza; mapintas.<br />

banglus: vi<strong>de</strong> in hamul.<br />

bangon. p.a. nagabangon. l. nagbangon: levantarse, ponerse en pie el que está echado. Ítem,<br />

levantar, enhestar palo, ma<strong>de</strong>ro o persona. f.2.: nabangon: estar levantado o enhiesto palo, haligue,<br />

árbol <strong>de</strong> navío.<br />

bangot. p.a. sabong: toca <strong>de</strong> viuda; nagabangot: traella. Reg. 5.<br />

bangquil. p.a.: colmillo <strong>de</strong> puerco; bangquilan: colmilludo; nagabangquil. f.2.: herir con el colmillo.<br />

bangquiling. u.a.: árbol conocido; namangquiling. f.2.: coger sus ramos. f.3.: enramar la casa con<br />

ellos.<br />

bangsi. u.a.: pez volador; bangsihun nga dagat.<br />

bangtas. batas. p.a. tabaghac. p.p.: bubas en llagas; nacabangtas; batas; tabaghac. f.2.: causar o dar<br />

bubas; binabangtas: buboso.<br />

bang-ug: hedor <strong>de</strong> suciedad <strong>de</strong> persona o <strong>de</strong> animal; mabang-ug: he<strong>de</strong>r así. Binabangugan quita: nos<br />

da el hedor.<br />

bang-ur: vi<strong>de</strong> in cagur. u.a.<br />

bangur. u.a. Reg. 8. f.: bangdan: achacar, echar la culpa a otro, excusándose él: Con cagiatan cadidto<br />

bangdam mo aco; con el f.1.l.f.3.: poner algo por excusa; lo mismo significa: napabangdan, formado<br />

<strong>de</strong>l imperativo bangdan. fut[uro] 3.: Ua quitai ibangur. l. ipabangdan. l. ua quitai pagabangdan. l. ua<br />

quitai pabangdanan sa panag pacasalata, con panag hocman quita sa Dios: no tendremos excusa que<br />

dar ni achaque que poner, ni a quién echar la culpa, que todo eso dice.<br />

130


angut. u.a.: atadura, cor<strong>de</strong>les <strong>de</strong> hamaca; hecho verbo. f.1.: atar los cor<strong>de</strong>les o hamaca a alguna<br />

cosa. f.3.: adon<strong>de</strong> se ata.<br />

banhay. p.p.: vi<strong>de</strong> in baol.<br />

banhay. p.c.f.2.: hacer obra que consta <strong>de</strong> muchas partes, como arca, cruz, crucifijo, que cada una se<br />

hace <strong>de</strong> por sí; napadapat. f.2.: encajal<strong>las</strong>; nagahimpic. f.2.: polillo, perfeccionallo.<br />

banhao. p.c.f.2.: resucitar al muerto volviéndolo al estado prístino que tenía estando vivo, lo cual se<br />

dice también <strong>de</strong> la cosa quebrada o <strong>de</strong>shecha, como vasija o cuerpo corrompido, volvelle a su ser<br />

sano. Ítem, criar o inventar cosas, como si una persona tiene en su mente alguna casa fabricada,<br />

crealla y dalla; ser real al modo como la tenía en su entendimiento; y así: Ginbanhao sa Dios ang<br />

langit, cag ang duta: los creó; nabanhao: resucitar la persona por sí o volverse sano lo dicho.<br />

banig. u.a.: petate; nagabanig. f.2.: hacer algo petate. f.3.: empetatar algo o poner petate para que se<br />

sienten. Dile aco pabanig sa singbahan: no quiero me pongan petate para sentarme en la iglesia.<br />

Nagabanigan siya: está sentada en petate <strong>de</strong> ordinario.<br />

banig: poner hojas para echar la morisqueta. Reg. 8.<br />

banlot. u.a.: corteza <strong>de</strong> malabago<strong>de</strong>, que hacen cor<strong>de</strong>les; mamanlot: cogella.<br />

banoa. p.c.l. banua. lungsur+: pueblo, la casería; cabanoaan; calungsuran: el colectivo; nagabanua.<br />

f.3.: habitar. Dao uala babanoi ining banoa: parece no se [ha] habitado. Ítem, poblar gente en alguna<br />

parte. Nagabinanoa sila sing buhat. f.2.: ir o estar cada pueblo o nación <strong>de</strong> por sí en cualquier facción<br />

que sea y hacer la tal facción cada pueblo o cada nación <strong>de</strong> por sí. Nagabinanoa came pag caon sa<br />

hocom: damos <strong>de</strong> comer al hocom los pueblos, cada uno por su tanda; tagbanua: vecino <strong>de</strong>l pueblo.<br />

banua. l. banua. p.c.: región, provincia, clima, [h]emisfer[i]o, tiempo; malinao ang banua: el tiempo<br />

o temperies está sereno. Ítem, los campos, aunque estén montuosos. Hinc, banuanun. l. tagubanua.<br />

tagolabong: <strong>de</strong>monio que vive en los zacatales o montes; los diuatas que tienen los bailanas en<br />

Halauer se llaman banuanun por nombre general; long sool.<br />

banoag. p.c.: alumbrar con tizón que no lleva más que ascua. reg. 8. Banuagan. l. bonganmo came.<br />

banog. u.a.: milano; banogan nga banua: tierra <strong>de</strong>llos; cabanogan: el colectivo; babanogon: raya pez<br />

que parece banog.<br />

banol: vi<strong>de</strong> han-ug.<br />

banoli: vi<strong>de</strong> loso loso.<br />

banolor. p.p. binmabanolor. nahabanolor: ponerse la luna poquito antes que salga el sol; trasponer<br />

cerro, calle, cuadra, esquina uno, cuando otro iba ya [a] asomar. f.3.: nagahibanolor: errarse así, por<br />

no alcanzar en el modo dicho, todo lo cual se dice <strong>de</strong>l que murió al nacer otro, morir el padre o<br />

hermano cuando ya el otro iba a nacer, que no se alcanzaron; napahabanolor: irse antes que llegue el<br />

que viene, que no quiere le halle en casa.<br />

banos. p.a. binmabanos. naquigbanos: ir por otro camino por no encontrar a quien no quiere;<br />

napabanos. f.2.: mandalle o <strong>de</strong>cille se vaya; nagacabanos; nagabanos: errarse, no encontrarse por ir el<br />

uno por un camino y venir el otro por otro. Nagabanos came sadalan: erramos en el camino;<br />

nagabanos nagabanos banos: ir muchos por la calle o camino, unos hacia una parte y otros hacia otra,<br />

como hormigas. Nagabanos banos sila pagsaot: bailan cruzado. Nagabanos sila paghigda: están<br />

acostados pies con cabeza o cualquier cosa que esté punta con cabeza. Ítem, cruzar los hilos <strong>de</strong> un<br />

lado a otro los que hacen cordón, trenzas, puntas. f.2.l.2.: pagbanoson. l. ibanos. bimmabanos: entrar<br />

el galán, en saliendo el marido; nagahibanos: errarse ad invicem casualmente por ir por diferentes<br />

caminos. Hibanosan came sang gubat, con pacadto camo nga mangua camo canila: si vais allá a<br />

buscar a los enemigos, los habéis <strong>de</strong> errar y han <strong>de</strong> dar con nosotros.<br />

banos. p.a. Reg. 9: alisar palo como asta <strong>de</strong> lanza, vara.<br />

bansa: picudo pez; otro menor: mamsa.<br />

bansag. p.p.: vi<strong>de</strong> sangbay, renombre o b<strong>las</strong>ón por alguna azaña.<br />

bansay. p.c.l.: mabansay nga babaye: suelta, ligera mujer.<br />

bansalan. p.p.: timón <strong>de</strong> navío; nagabansalan. f.2.: hacer timón. f.3.: gobernar el timonel.<br />

bansil. pansil. p.a.: clavitos <strong>de</strong> oro con que tachonan los dientes horadándolos con lezna; nagabansil:<br />

tachonar los dientes con ellos. f.3.: dícese, pinansilan ang ngipun et pinansilan ang tao; bansilan et<br />

pansilan: el que tiene tachonados los dientes. Gipansilan sa Dios ang langit sa manga bitoon: tachonó<br />

Dios el cielo con estrel<strong>las</strong> resplan<strong>de</strong>cientes.<br />

banta: vi<strong>de</strong> panta.<br />

bantay. p.c.: atalaya, centinela, guarda, pastor <strong>de</strong> ganado; nagbantay. f.3.: hacer centinela, atalayar,<br />

guardar ganado o otra cualquier cosa generalmente. Ang angeles nga bantayco. l. ang angeles nga<br />

banaty canacun: el ángel <strong>de</strong> mi guarda; bantayan: la garita.<br />

bantal. p.a.f.2.: envolver en falda o paño algo como fruta o otra cosa así y llevallo así envuelto.<br />

131


antang. p.a.: cosa larga igualmente asentada o colgada como escritorio, mesa, arca, peso en el fiel;<br />

con el f.2.: poner así lo dicho; nabangtang. l. nagacabantang. l. nagacabalnatang: estar la cosa igual<br />

así; bantangan. l. balantangan: el palo en que arriman el sagub.<br />

bantar. p.a.: temblar, estremecerse casa o la tierra con trueno, artillería o temblor o cosa que no está<br />

firme ni bien asentada; nacabantar. f.2.: el transitivo; mabantar: <strong>de</strong>spertar con ruido. Nabantar ang<br />

pagcatolog sa Padre sa casaba sa manga tao; nacabantar. f.2.: el transitivo.<br />

bantasan: vi<strong>de</strong> in ba<strong>las</strong>an.<br />

bantigi. u.a.: árbol <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra pesada, buena para bo<strong>las</strong>.<br />

banting. u.a.: obenque; hecho verbo. f.2.: hacer algo obenque. f.3.: obenquear el árbol, ponelle<br />

obenquez.<br />

bantoc. p.: cuenta <strong>de</strong> oro o cualquiera cuenta.<br />

bantog. p.a.: fama; nagabantog: difamar, <strong>de</strong>cir, publicar ora sea la buena, ora la mala. Reg. 8.;<br />

nabantog. l. nahabantog: publicarse, difamarse, divulgarse algo. Nabantag na camo. l. nahabantog na<br />

ang pagcalolot niño: ya es publicado o divulgado vuestro amancebamiento. Nabantog ang dungug<br />

niya sacalibutan: su fama se ha divulgado por el mundo.<br />

bantol. p.a.: cierto pez, cuyas espinas <strong>de</strong>l lomo son ponzoñosas; nacabantol: herir el tal pez con sus<br />

espinas; nahabantol: ser herido <strong>de</strong>l tal pez.<br />

bantolin. p.p. balobantolin. Reg. 8: esparcir palabra o secreto <strong>de</strong> uno en otro; nahabantolin;<br />

nagahibantolin: esparcirse la cosa; nahabantolinan: aquellos entre quien se ha esparcido o dicho.<br />

bantolinao. p.c.: ébano; namantolinao: cortallo, cogello.<br />

bantot. p.a.: varón afeminado, que viste como mujer y hace obras <strong>de</strong> mujer, como coser, tejer, hilar<br />

etc.; contra, mujer amachada en su condición y modo y inclinación; gallo que tiene la pluma como <strong>de</strong><br />

gallina etc.; e contra, gallina que canta como gallo; el que sufre los cuernos; nanhimantot;<br />

nagapanhimantot: llamar a otro bantot. f.3.<br />

bantur. p.a.: Mabantur ang duta ang baras: tiesa tierra y arena. Nagabantur ang duta sa arlao, apang<br />

ang baras nagabantur sa olan: la tierra se entiesa con el sol y la arena con pluvia. Binabantur ang duta<br />

sa arlao: <strong>de</strong> nacabantur, el transitivo.<br />

banug. p.f.2. ban-gun: azotar o dar con palo.<br />

banus. u.a.: Mabanus pagtoloc ang humay. l. ang manga cahoy: nacer muy espeso; mabanus banus:<br />

diminutivo.<br />

baobao. l. babao: con el f.1.: poner alguna cosa encima <strong>de</strong> otra o encima <strong>de</strong> algo. f.3.: sobre lo que se<br />

pone o poner <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> alguna cosa algo, aunque sea <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> ropa o <strong>de</strong> arroz, escondiéndolo;<br />

binmabaobao. l. baobao: estar encima; vi<strong>de</strong> hababao.<br />

ba-o. u.a.: galápago; baohon nga danao: laguna <strong>de</strong>llos.<br />

ba-og. p.a.: cosa podrida <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro como huevo, coco, ostión, almeja, grano <strong>de</strong> arroz en cáscara;<br />

nabaog; nagacabaog: pudrirse o estar podrido lo dicho; nacabaog. f.2.: podrillo; baogbaog:<br />

diminutivo.<br />

baog et loo: nabaog et naloo ang coco: mudarse la uña.<br />

baohagan. p.p.: quejarse a gritos pidiendo favor cuando le dan. f.3.: <strong>de</strong> quien se queja. Inoloy<br />

calamang, cag nagbaohagan cagilayon: amenazante, etc. f.2.: a quien llama para que le libre.<br />

baol. p.a.: barreta <strong>de</strong> hierro hecha pasagi que si es ancha se llama banhay; <strong>de</strong>l tosco que no está<br />

<strong>de</strong>sbastado se dice baolpa.<br />

baol baol. l. mabaol baol: herramienta <strong>de</strong> corte grueso que no le supo sacar el herrero; con el f.2.:<br />

hacer o sacar así la herramienta.<br />

baqui baqui. p.c.: juncia; namaquibaqui: cogella.<br />

baquil. p.a.f.2.: aforrar con hojas tabla, plato, cesto para echar algo.<br />

baquing quing. p.p.: vi<strong>de</strong> quing quing.<br />

baquir. p.a.: cesto; nagabaquir; namaquir. f.2.: encestar arroz.<br />

baquir. f.2.: hacer algo cesto. Dile maayo nga paga baquilon ang nipa; baquirbaquir: cestillo.<br />

bara. l. bala. u.a.: vi<strong>de</strong> ba.<br />

barabar. p.p.f.2.: señalar el caingin rozando a la redonda un poco, porque otro no se le entre allí.<br />

Ítem, tremolar ban<strong>de</strong>ra, como para batalla. f. 1: tizón que lleva en la mano para alumbrarse. Balabaran<br />

mo siya sing calayo ang sicapat co nga naholot; dícese: Dao binabalabar came sang sulug: que los trae<br />

<strong>de</strong> aquí para allí.<br />

barao. p.c., adverbio: como si; di ca macasala barao; di ca nahibaroan sa banua; barao mei otorca diri:<br />

como si tuvieras hermano aquí.<br />

barbar. p.p.f.2.: <strong>de</strong>shacer ñudo o cor<strong>de</strong>l, cosa tejida, <strong>de</strong>shilándola o <strong>de</strong>scoser sin romper los hilos,<br />

<strong>de</strong>stejer, <strong>de</strong>shilachar así; nabarbar: <strong>de</strong>scoserse la cosa o <strong>de</strong>shilarse: Nabarbar; namarbarang poso sa<br />

saging: porque se <strong>de</strong>senvuelve.<br />

132


arbar: collar <strong>de</strong> oro, hechura <strong>de</strong> camagi <strong>de</strong>lgado y largo; nagabarbar. l. namarbar: traelle por gala<br />

puesto. Reg. 5.<br />

barhas. l. balhas. p.a.: sudor; ho<strong>las</strong>. h. nabarhas: sudar; nacabarhas. f.2.: causar sudor, hacer sudar el<br />

trabajo; napabarhas: dar sudor. f.3.: la persona y el lugar en don<strong>de</strong>; singot.<br />

baril. u.a.: mosquete, verso y toda artillería; tirar o disparar la artillería dicha. f.2.: a quien se tira.<br />

Binaril pa nila ang cota: aún están batiendo el fuerte o muralla.<br />

barila. p.p.: el palo con que aprietan la tela tejiendo.<br />

barili. p.p.: barico, yerba; ginbarilian andalan: embaricada.<br />

baling. p.a.: red, chinchorro; nagabaring. f.2.: pescar con él; baringun: pescadillo blanco que se coge<br />

con él.<br />

baryang. p.a.: mata conocida <strong>de</strong> hojas gran<strong>de</strong>s; baryangun nga dalung gan: dicen a <strong>las</strong> ovejas<br />

gran<strong>de</strong>s.<br />

baryao. p.c.: culihao.<br />

baryi: cuña gran<strong>de</strong> para rajar ma<strong>de</strong>ra. Baryian mo ang cahoy sing uasay: ponle al palo una hacha por<br />

cuña.<br />

barir. p.a. barir barir: estar tendido ma<strong>de</strong>ro, piedra, persona. Nagabarir barir siya nga dao minatay.<br />

barlis. p.a.: raya; nagabarlis; binmabarlis: rayar o señalar rayando, dibujar. f.2: es lo que se señala o<br />

raya para cuenta. f.3.: la cosa en que se señala o raya. Ítem, con el f.3.: escarabajear, ungir al enfermo<br />

o al que se bautiza; namarlis; nagapamarlis: pasmarse así o otro. Ítem, darla ceniza; napamarlis: pedir<br />

se la <strong>de</strong>n o que le unjan con la extremaunción.<br />

barlis. p.a.: raya o señal; nagabarlit: rayar o señalar. Reg. 8.<br />

barlu. u.a.: gargajo. Ilo amo yanang barlu: escupe ese gargajo. Bimarloan: aquí enecharon algún<br />

gargajo.<br />

barlung. f.2.: corregir o mandar a otro que <strong>de</strong>je lo que hace, ora sea bueno, ora malo; repren<strong>de</strong>r, ir a<br />

la mano. Barlungun mo yadtong tao nga naya dili: o hazle que no dé vozes; samdong. h.<br />

baroc. u.a.f.2.: levantar <strong>de</strong>recho al que está echado asiéndole <strong>de</strong> la pretina con una mano; [es] prueba<br />

<strong>de</strong> fuerzas.<br />

barong. u.a.: caracol <strong>de</strong> mar ponzoñoso; vi<strong>de</strong> ata.<br />

basa. p.a.f.2. hun: leer. f.2.: lo que se lee. f.3. han: es el libro, es también la persona a quien se lee<br />

algo. Binasahan aco niya sang sulat sang iya calolot: leyóme la carta <strong>de</strong> su amante. Ibaso mo aco<br />

sining sulat: léeme esta carta; también pue<strong>de</strong> ser que lea por mí algo a otro; ginbasahan: paga por leer<br />

algo.<br />

basa. u.a.f.2. bas-un, sincopado: mojar algo. f.3.: bas-an: lavar, como pescado o carne, raíces, yerbas;<br />

basa et mabasa: cosa mojada; basahan: vestido ordinario para el trabajo; basabasa; hanggop:<br />

morisqueta muy <strong>de</strong>shecha o canje o puches que se da bebida a los enfermos; nagabasabasa et<br />

hanggop; el f.2.: hacella. f.3.: es la olla en que se hace.<br />

basa. u.a.: cierta concha o caracol gran<strong>de</strong> como taclabo. Ítem, un pez gordo, mantecoso.<br />

basag. u.a. salsag et sasa. D.V.f.2: cascar o quebrantar caña o hueso. Con basagun mo ang bagacay<br />

co, basagun co ang olo mo: si cascares mi basagun, te cascaré la cabeza; nabasag; nasalsag; narasa:<br />

casarse o quebrarse así cosa larga, hueca como caña, hueso; basag basag: diminutivo.<br />

basal. u.a.: badajo o maza con que tañen sus campanas y el <strong>de</strong> <strong>las</strong> <strong>de</strong> Castilla; nagabasal: tañer<br />

campana <strong>de</strong> indio. f.2.: la campana. f.3.: es la gente a quien se tañe para danzar, para convocallos, o<br />

par[a] misa. f.1.: es el badajo.<br />

basbas. p.a.: naga-. l. nacabasbas. f.2.: hacer a la mar embarcado a otro, hacelle a andar embarcado:<br />

Basbasunpa: aún no está hecho a la mar. Nabasbasna: ya está hecho a andar embarcado.<br />

basbas. p.a. Reg. 9: quitar el alamay o carnaza al tugas.<br />

bascug. p.a. mabascug: cosa recia, fuerte persona, animal, ma<strong>de</strong>ro hincado, árbol, cosa atada.<br />

Mabascug aco canimo et binascugan taicao: soy más fuerte que tú; nacabascug: fortaleza, como Dios<br />

o como la comida. f.2.: Pagcabascugon. l. bascugon. ginbascug siya sa Dios. l. pinacabascug siya sa<br />

Dios: Dios le ha hecho fuerte; nagabascugpa: se dice <strong>de</strong> lo que se cuece, que aún está tieso, duro<br />

como camotes. Nabascug. binmabascug ang lauas, ang but con, ang ogat: estar tieso, envararse;<br />

dícese: Pagcabascugun mo paggoos yana: ata eso fuertemente; bascug bascug; balobascug:<br />

diminutivo; nagabascug basacug: ir arreciando el enfermo o el niño que toma fuerzas.<br />

basi. p.a.: quizás o por si acaso. Magampo quita sa atun agalun, basi calooyan quita niya. Ítem, cai<br />

basi con di himotan sa Dios ang atun pagampo caniya, cay ang atun sala. Busa panlihogota caniya si<br />

Santa Maria, agur ipangamuyo quita niya.<br />

basi. u.a.: el arroz ya puesto en la tinaja a<strong>de</strong>rezado para pitarrilla antes <strong>de</strong> bebella, o <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

bebella, que ya es borujo.<br />

basiao. p.a.: agua retenida en hueco <strong>de</strong> árbol.<br />

133


asing. u.a.: tae <strong>de</strong> oro; hecho verbo f.2.: llegado o hacello verbo. Basingun mo: llégalo a un tae o<br />

hazlo un tae. Mamasing ang manga long bay sa talicala: cada vuelta tiene un tae. Mamasing canatun:<br />

a tae nos cabe. Mamasing ang manga bihag: a tae se ven<strong>de</strong>n los cautivos; basingan: pesa <strong>de</strong> un tae;<br />

basing basing. f.2.: dividir el oro en taes.<br />

basocay. p.c.: vi<strong>de</strong> baloscay.<br />

basol. p.a.: culpar o echar culpa a otro o a sí mismo. f.2.: Ua acoi pagabasolan, con di ang acun sala<br />

lamang: no tengo a quien culpar sino a mi pecado. Binmasol siya saiya buut: arrepentirse. Nagabasol<br />

basol sila: se culpan o echan la culpa el uno al otro ad invicem.<br />

basul. p.a.: Nagabasul ang tiya tiel: se le han hinchado o hinchan los pies y le duelen <strong>de</strong> andar.<br />

bata. p.a. et puya: muchacho, niño; sa batapa aco: siendo yo niño; sa pagcabata copa: en mi niñez.<br />

bata. u.a: tío; nagabata. f.2.: llamar a alguno tío; oyoan.<br />

bata. u.a.: parte o partición; nagabata. f.2.: batahun. l. bat-hun: hacer algo partes o partijas o repartir<br />

entre sí algo. Pagbathon mo yana; cuando es repartir algo a otros es por la Reg. 8., como los <strong>de</strong> dar;<br />

nagabalathan, sale <strong>de</strong>l futuro.<br />

bathan: lo mismo es que bata; batabata: diminutivo.<br />

batac et olat. f.2.: subir algo arriba con cor<strong>de</strong>l, como lámpara, ma<strong>de</strong>ra, al que estropean y toda cosa<br />

así; batac batac: frecuentativo. Dile mabatac ang lampara: no se pue<strong>de</strong> subir.<br />

batang. p.a.: ma<strong>de</strong>ro o trozo en tierra o en el agua.<br />

batang batang: caney <strong>de</strong> edificio; vi<strong>de</strong> balay.<br />

batang. u.a., id est, tam-is: camotes dulces.<br />

batang batang: cañuto <strong>de</strong> caña gran<strong>de</strong> en que llevan agua.<br />

batang. u.a.: cidrones.<br />

batangan: llaves <strong>de</strong>l suelo <strong>de</strong> la casa. Ítem, llavetas <strong>de</strong> la caracoa o biroco en que se atan los tariques.<br />

Ítem, los palos en que se funda la balsa y se atan <strong>las</strong> cañas. Ginbatanganan na ang balay. l. ang<br />

caracoa: ya tiene puestas <strong>las</strong> llaves; vi<strong>de</strong> balay.<br />

bat-ao. p.c.: vecinas casas <strong>de</strong> sementeras que se ven; nagaba-tao ang manga lagcao: estan vecinas así.<br />

bat-ar. p.a.: el sabi o en<strong>de</strong>chas que cantan al difunto; nagabatar: cantar así al difunto: f.3.; el f.1. es lo<br />

que se cantan sus hazañas; palabatar: poeta <strong>de</strong> batar.<br />

batar. u.a.: millo o mijo; nagabatar: sembrar millo; namatar: cogello.<br />

batar batar. p.p.: caracolillos menores que buscay y sigay.<br />

batas. u.a. et cabatasan: postura en lo que se ven<strong>de</strong>; nagabatas. f.3.: tasar o poner tasa a lo que se<br />

ven<strong>de</strong>. Binatasan na sa hocom ang ila humaysing manalapi ang usa capasong.<br />

batas. p.a. nagamatas. namatas. nagapamatas: cortar cañas. Reg. 9.<br />

batas et bangtas et atas et itas: con naca- f.2.: quemar o comer o gastar el fuego ma<strong>de</strong>ro, haligue,<br />

caña por algún lado poco a poco; o cortalle así haciéndole dos o más trozos. Ítem, comerse la buba o<br />

llaga, mano, pie, brazo, pierna; nabatas; bangtas; atas; itas: ser quemado o cortado o comido algo <strong>de</strong><br />

lo dicho en el modo dicho. Nabatas. l. atas. l. bangtas. itas ang iya teel sa pi<strong>las</strong>: le ha comido la llaga<br />

el pie; batas: bubas en llagas; vi<strong>de</strong> bangtas.<br />

batasan. p.p.: carrera <strong>de</strong> malla en red; con el f.3.: echar o añadir carrera a red o malla como se va<br />

haciendo.<br />

batabat. p.a.f.2.: batir metales en hoja <strong>de</strong>lgada, oro, plata; lo mismo el pilpig. Batbat. l. binatbat nga<br />

pilac. l. nga bulauan. l. nga sauay. l. nga tumbaga: lámina <strong>de</strong> plata, oro; pero namatbat. l.<br />

nagapamatbat: llevar el cantor la boga cantando a los remos. f.2.: lo que canta. f.3.: los remeros. Ítem,<br />

entre los cantores, cantar uno la copla, respondiendo los <strong>de</strong>más a la fuga.<br />

batayan. p.a.: hondijera o vareta que se pone en árbol a pájaros; el f.2.: hacer algo hondijera;<br />

namatayan. f.3.: poner la hondijera. f.2.: cazar así, un<strong>de</strong>, nahabatayan: caer o haber caído el pájaro en<br />

la hondijera.<br />

bathala. p.p.: dicen es imagen <strong>de</strong>l diuata; y así a la imagen <strong>de</strong>l Niño Jesús <strong>de</strong> nuestro convento <strong>de</strong><br />

Sugbu, que <strong>de</strong>jó Magallanes en aquel pueblo y estuvo en po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los indios <strong>de</strong> Sugbu hasta que los<br />

españoles volvieron a poblar pasados cincuenta años, la llamaban bathala; en la Pampanga al diuata le<br />

llaman bathala.<br />

batetes. p.p.: almejas <strong>de</strong> río que se sumen en el arena.<br />

bati. p.a. batiag. h.: sentir. f.2.; el f.1.: es el sentido con que se sienten. Hinc, ibalati et ipamamati: los<br />

sentidos, en cuanto son instrumentos con que sentimos; balatian et cabalatian: como lugares en que<br />

sentimos. Ítem, Nagabati ang esda, cag ang manga mananap sang bagio. Ítem, experimentar sintiendo.<br />

bati: en haraya es oír, aten<strong>de</strong>r; en el simple no le he oído más que en haraya, pero con letra<br />

conmutable es general. Mamati camo: oíd, escuchad, aten<strong>de</strong>d. f.2. et [f].3.: es a quien se oye o atien<strong>de</strong>,<br />

es lo que se oye y atien<strong>de</strong>. Mamatibati quita: escuchemos, oyamos, atendamos un poco. Ítem,<br />

134


consi<strong>de</strong>rar cómo [son] <strong>las</strong> costumbres, qué corazón tiene. Pamati an ta ang iya buut. l. ang iya gaui.<br />

Mamati ca: escucha, oye.<br />

baticolon. p.p.: molleja.<br />

baticus. p.p.: rejalgar; lo mismo es cobang.<br />

batiis. l. bate, es p.p.: persona sola, sin esclavo o casados sin esclavo, los dos solos, sin más ayuda.<br />

batiis. l. bitiis. p.p.: pierna, pantorrilla; hamitiis; himitiis.<br />

batiisan: el <strong>de</strong> fornidas pantorril<strong>las</strong>.<br />

bating. p.a.f.3.: asir o echar mano al animal <strong>de</strong>l pie.<br />

bating guilan. p.p.: dura ma<strong>de</strong>ra al cortar, revejida o persona rehecha, fuerte; bating gilan nga tao:<br />

mal mandado, reacio, terco, como árbol duro al cortarle.<br />

batir nga tao. u.a.: hombre experto o diestro enseñándolo; sampat. l. sampatun ang tao sabuhat<br />

sapolong: es lo mismo que batir.<br />

batiti. u.a.: pollo o niño sin madre, que otra le cría prohijándole, aunque sea dato; nagabatiti. f.3. han:<br />

criar así niño o pollo.<br />

bato. u.a.: piedra; batohon: pedregoso; nabato; nacabato; nanginbato: volverse piedra algo; namato. l.<br />

nagapamato: traer piedra. f.2. Ano ang pamatohonta, cai uanai bato?. f.3.: ¿De dón<strong>de</strong> se trae?; bato et<br />

pamato: plomadas <strong>de</strong> chinchorro; con el f.3.: ponelle <strong>las</strong> plomadas. Pamatohanta ang baling. l. ang<br />

laya; nahabato na quita. l. ang sacayanta: topar, obrar en piedra.<br />

bato bato: diminutivo <strong>de</strong> bato. I<strong>de</strong>m, árbol cuya ma<strong>de</strong>ra sirve para casas.<br />

bato: pesa <strong>de</strong> oro; limbong nga bato: pesa falsa.<br />

batobalani. p.p.: piedra imán.<br />

bato nga sang hilan. l. batong sang hilan: piedra <strong>de</strong> toque.<br />

batoc. p.a.: cosa contraria o enemigo, aunque sea en <strong>las</strong> colores; nagabatoc; binmabatoc: resistir<br />

palabra o peleando. f.3.: nagacabatoc: ser contrarios o ser contrarias <strong>las</strong> colores. Nagacabatoc ang<br />

buut namun. Batoc siya sing amay, cag sing iloy canacun: me es en lugar <strong>de</strong> padre y madre. Batoc<br />

siya canacun sing anac: me ha sido hijo. Batoc sing pagcaun co, ang pagmamaco sing buyo: mascar<br />

un buyo me sirve <strong>de</strong> comida.<br />

batog. p.a.f.2.: hacer red como <strong>de</strong> chinchorro o atarraya.<br />

batog. p.a.: yema <strong>de</strong> huevo.<br />

baton. p.a.f.2.: recibir lo que nos dan. f.1.: <strong>las</strong> manos. f.3.: <strong>de</strong> quien se recibe; baton baton. f.2.:<br />

recibir <strong>de</strong> mano en mano, aunque sea palabra; varíase como baton; nagahimaton; nagahimaton baton.<br />

f.3.: recibir la palabra unos y otros, pelotealla alabando o murmurando, a los cantores, a santos o a la<br />

copla que uno comienza. Ginhimaton baton nila ang pag libac canacun: o murmuraron <strong>de</strong> mí.<br />

Ginhimaton baton sa manga angeles ang pag dayao sa Dios, subung dao nga ginhimaton batonan sa<br />

manga cantores ang pagSanctus, cag ang pagGloria, nga gincanta sa Padre nga nagamisa; y cuidar <strong>de</strong><br />

alguno como tutor <strong>de</strong>l pupilo, etc. f.3.<br />

bat-uang: árbol que cría una fruta dulce que el bisaya la come agria, sin madurar.<br />

batuc. p.a.: pintura <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> nuestros bisayas o <strong>de</strong> lagarto o culebra; nagabatuc. f.3.: pintar el<br />

cuerpo; batucan; batcan; batcanan; hamatuc; himatuc: cosa así pintada. Ítem, estampar, imprimir,<br />

pintar. f.1.: lo que se estampa, imprime, pinta. f.3.: en lo que, como papel, tabla. Ítem, marca, sello,<br />

hierro <strong>de</strong> ganado; nagabatuc. f.3.: marcar, sellar o herrar ganado o persona.<br />

batung. u.a.: red para casar puercos; namatung; nagapamatung. f.2.: cazallos; nahabatung: estar caído<br />

en la red el puerco; batungan: el que tiene re<strong>de</strong>s.<br />

batung batung. baloti. p.p. paquili. p.p.: cotas diferentes <strong>de</strong> indios; nagabatong batung; balotium;<br />

paquilium: el que tiene algunas <strong>de</strong> <strong>las</strong> dichas cotas. Reg. 5.<br />

bauang: cebol<strong>las</strong> en Ogtong y su costa; ajos en Panay y su costa. Bauangun: el que los tiene.<br />

bauas. l. bao-as: estéril hombre o mujer, etiam in brutis; nabauas: ser estéril; nacabauas. f.2.:<br />

esterilizar o hacer estéril. Ang cogon cogon cono ina cabauas sa tao; naquibauas. f.3.: heredar al<br />

estéril difunto. f.1.l.f.2.: lo que se hereda: Si coan ang pinaquibauasa co sining bulan.<br />

bauas. p.a. Reg. 9: quitar algo <strong>de</strong> plato o <strong>de</strong> cosa llena.<br />

baui. p.a. Reg. 9: librar o sacar <strong>de</strong>l peligro, <strong>de</strong>l mal, <strong>de</strong> cautiverio o quitar la presa al enemigo, quitar<br />

a alguno lo que se le había dado o él se había tomado; quitar el oficio, <strong>de</strong>squitarse, recobrar o ganar lo<br />

que había perdido; levantar al que cayó. Si Jesu Christo amoi binmaui can atun sa sacup, cag sa<br />

pagolipun sa yaua canatun; es también revocare verbum, <strong>de</strong>sdiciéndose <strong>de</strong> lo que dijo. Bauion mo ang<br />

butal mo nga polong sa imo ginsugilan. Ítem, es librar al enfermo la bailana <strong>de</strong>l umalagar que le<br />

enferma o <strong>de</strong> alguna enfermedad; y así es maganito; napa-. l. napapagbaui: pedir el enfermo a la<br />

bailana le libre. Ítem, pedir le libren en todo lo dicho <strong>de</strong> este verbo. Dile pabaui ang bihag: el cautivo<br />

no quiere que le libren; mamamaui: libertador, salvador.<br />

135


auug. p.a.: cosa curva, como hocino o hoz; nabauug: estar o ser curvada la cosa o arqueada, aunque<br />

sea arco <strong>de</strong> iglesia; nabauugan: la tal encurvadura o arqueadura <strong>de</strong> la cosa; nagabauug pagbuhat:<br />

hacer algo arqueado o curvo. Bauugon mo pag buhat: hazlo arqueado. Binmabauug pagtobor ang<br />

tubig. l. ang dugo: cuando sale en chorro arqueado, como sangría; bauug bauug: diminutivo; bauug:<br />

vareta que se arma en el suelo o en árbol arqueada. f.2.; baugun. l. babaugon. p.c.: cazar así poniendo<br />

varetas; bauug bauug: los bejucos o palos arqueados <strong>de</strong> un catig a otro para fortaleza <strong>de</strong> [e]llos. f.3.:<br />

ponellos al navío. Reg. 5.<br />

bauar. f.2.: doblar arma, lanza, espada; nabauar: doblarse.<br />

baya. biya. taan. p.a.: <strong>de</strong>jar algo. f.3.: Bayaan mo: déjalo; nababayaan: ser <strong>de</strong>jado, como por olvido;<br />

binmabaya; naquigbaya. f.3.: <strong>de</strong>jar la mujer al marido. l. e contra; nagabaya. l. nagbaya: apartarse o<br />

estar apartados los casados, que los dos quieren; la misma cuenta es en los amancebados; nacabaya.<br />

f.2.: apartar a los casados o a los amancebados por justicia; napapagbaya: mandar apartar a los dichos.<br />

Ítem, pedir divorcio los casados o alguno <strong>de</strong>llos; napabaya et napataan. f.3.: <strong>de</strong>jar alguno a su<br />

voluntad, que haga lo que quisiere, permitille hacer algo. Binmaya na si coan sang iya pagcahocom:<br />

<strong>de</strong>jó, renunció el oficio <strong>de</strong> hocom. Binmaya siya sang pagto-o niya sa Dios: <strong>de</strong>jó la fe, renegó; bayan<br />

bayan; bantayao, paga: aparador, o zarzo alto para platos y otras cosas o para dormir o <strong>de</strong>sván. Bayan<br />

bayan. p.p. nagabayanban. l. nagacabayanban siya saiya pagsacay sing pilaba ca semana: hase tardado<br />

en embarcar algunas semanas diciendo, mañana nos embarcamos. Nagacabayanban came, cay nahapit<br />

hapit came sa mga banua. l. mga oma: hemos tardado por habernos <strong>de</strong>tenido en los pueblos o<br />

sementeras haciendo paradil<strong>las</strong> sin venir nuestro camino. Nahacabalobayanban came pag suba, cai<br />

hinauilan came; nacabayanban: <strong>de</strong>tener así o alguien como la ha venido o persona <strong>de</strong> respeto.<br />

bayang. u.a.: cierto pez así llamado.<br />

bayao. p.p.: cuñado. Magbayao sila: son cuñados.<br />

bayao. p.c.: levantar algo que no llegue al suelo o soliviándolo o suspen<strong>de</strong>llo; nabayao: cosa<br />

levantada así; dimabayao: inalzable. Dimabayao ini sa usa calibo nga manga tao: no pue<strong>de</strong> ser<br />

levantado o alzado <strong>de</strong> mil hombres. Namayao na ang soso niya: ya le crecen los pechos. Nabayao ang<br />

arlao. l. ang bolan: levantarse, alzarse, subir el sol o luna como hasta mediodía; bayao bayao et balo<br />

bayao: diminutivo.<br />

bayao bayao: cañizo levantado en que ponen algo o duerme[n].<br />

bayar. p.a.: paga <strong>de</strong> compra o empréstito, <strong>de</strong>uda o día que <strong>de</strong>be; nagabayar; binmabayar: pagar. Reg.<br />

8.: bairan: la síncopa.<br />

baye. p.a.: la mitad <strong>de</strong> un cupang, ma<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> algodón.<br />

baye. u.a.: abuela.<br />

bayo. u.a.: el palo con que muelen el arroz; hecho verbo. f.2. hon: moler o pilar arroz, mijo, borona.<br />

f.1.: es el halo. f.3.: el pilón o mortero; moler como galagala, saranguste; himayo. l. ginbayohan: la<br />

molienda; vi<strong>de</strong> Notab. 24.<br />

bayo. p.a. dagum. u.a.h.: chinina o sayo <strong>de</strong> mujer o <strong>de</strong> hombre a su uso. Reg. 5.<br />

bayocboc. p.p.: el corazón <strong>de</strong> <strong>las</strong> hojas <strong>de</strong> la palma buli; nagabayocboc. l. nagalutap. Reg. 9: sacar el<br />

tal corazón, <strong>de</strong> que teje mantas, que llaman bayocboc.<br />

bayog. u.a.: ayudar a tirar el chinchorro. Pagbayoban came niño: ayudadnos; palabayog bayog: el que<br />

ayuda.<br />

bayog. u.a.: cierto árbol.<br />

bayog. u.a. nagapamayog. f.2.: <strong>de</strong>rribar el puerco el plátano a bocados.<br />

bayong bayong. u.a.: andar en cueros como niños o indios caribes los ladrones negros.<br />

bayungbung. p.p.: hoja nueva; namayungbung: brotar hoja.<br />

bayooc. p.p.: hinchazón <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l oído. Binayoocan ang iya dalunggan. l. ang iya liug: tiénele<br />

hinchado.<br />

bayotbot. u.a.: ratón acabado <strong>de</strong> nacer, sin pelos.<br />

bayucot: vi<strong>de</strong> in balicotcot.<br />

bayug. p.a. bayugun: hombre afeminado; nanhimayug. f.3.: llamar bayug a alguno.<br />

bayur. u.a.: cientopiés gordo, escupe ponzoña.<br />

bayuyan. p.p.: cierto caracol <strong>de</strong> la mar.<br />

biao. p.c.: romance, poesía a modo <strong>de</strong> balac; y varía como él; palabiao: poeta <strong>de</strong>llos.<br />

biao. p.p. Reg. 8: echar agua en batea, plato, escudilla, jarro. Biaoan mo ang caballo sing tubig:<br />

échale al caballo agua, que beba en alguna cosa. Ítem, Biaoan mo ang acon tubig sa jarro: echar agua<br />

en el jarro para bebella luego o <strong>de</strong>spués. Nabiao. l. nagabiao ang tubig, con mag olan: se hace charco,<br />

juntándose, o laguneja.<br />

biaong. p.p.: Nabiaong ang duta: está hecha quebrada, como entre dos cerros; nabiaongan: quebrada<br />

entre cerros.<br />

136


i-bi: especie <strong>de</strong> almejas <strong>de</strong> agua dulce; bibihun nga suba: río <strong>de</strong>l<strong>las</strong>; namibi: cogel<strong>las</strong>. Reg. 9.<br />

bibi. p.a.f.2.: llamar los patos mansos.<br />

bibib: vi<strong>de</strong> in cahig.<br />

bibig. u.a. ngabil: labia verendorum faeminarum.<br />

bica. u.a.: parra, vid, uvas; cabicahan: parral, viña; bicahun nga duta: que <strong>las</strong> tiene.<br />

bica. p.p.: pedazo <strong>de</strong> teja, olla, banga, los cascos.<br />

bicual. quiuao. p.c.: entorpecer. Ang pagca luay nga uala aco mag tahi, amoi nacabicual, cag<br />

nacaquiuao canacun, cai binibicual quiniquiuao na aco; el f.2.: hame entorpecido el haber tiempo que<br />

no coso, que estoy como si no hubiera sabido coser; y así se dirá en otro cualquier oficio; aunque en<br />

el hablar y en el predicar <strong>de</strong>l que había <strong>de</strong>jado la lengua y volvió a ella: bicualun et quiuauun: el que<br />

está torpe o no experto en hacer algo, en hablar o informar; <strong>de</strong>l buen oficial y liberal dicen por ironía:<br />

bicualonpa. l. quiuauonpa.<br />

bidia. p.c.: traste <strong>de</strong> guitarra; nagabidia. f.3.: entrastar guitarra; namidia. f.3.: puntear el que tañe, esto<br />

es, traer los <strong>de</strong>dos en los trastes. reg. 5.<br />

biga. p.a.: camotes gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hojas anchas; namiga: cogellos. Reg. 9.<br />

biga. p.a. et pagcabiga sa lauas: Dicunt esse ardorem libidinis ad coendum; poco usado es, pero los<br />

compuesto, bien usados, un<strong>de</strong>, bigaun: puta, rufián; namiga. l. nagapamiga: putear o rufianear. f.3.:<br />

llamar bigaun, id est, puta o rufián; cabigaunan: es plural.<br />

bigni. p.a. binmibigni. f.2.: mor<strong>de</strong>r puerco a puerco o perro a perro; nagbigni: mor<strong>de</strong>rse riñendo los<br />

dos o más.<br />

bignit et pignit et pinlit. p.a.f.2.: pellizcar con los <strong>de</strong>dos índice y el pulgar, asir o tomar o quitar algo<br />

así, como cadillos. Bisan isa capignit lamang ua co hiagomi: no he gozado <strong>de</strong> lo que se ha comido, ni<br />

aun lo que se pudiera sacar <strong>de</strong> un pellizco al modo dicho, ni una brizna. Ítem, asir así con tenazas o<br />

dos <strong>de</strong>dos <strong>de</strong>l pie. Ítem: alzar o coger algo así, máxime si se cayó en el agua; cutul cutul.<br />

bigo. p.a.: palma es a modo <strong>de</strong> anahao.<br />

bigqui: vi<strong>de</strong> biqui.<br />

bigulbigul. utul utul. uyut uyut. p.a.: cosa <strong>de</strong>sigual, gorda por unas partes y por otras <strong>de</strong>lgadas en<br />

cosas hiladas o en cor<strong>de</strong>les o en cosa tejida; namigul bigul; nangutul utul; nanguyut uyut. f.2.: hilar o<br />

hacer o tejer <strong>de</strong>sigual lo dicho: Namigulbigul ang ogpac, ang panaptun uyut uyut; se dice también <strong>de</strong><br />

palo, harigue. Calimposo nanguyut uyut ining haligue.<br />

bihag: cautivo; nagbihag. f.2.: cautivar; nabiiag; nahabiiag: ser cautivado acaso. f.3.: Nabiiagan. l.<br />

nahabihagan came sing otor: nos cautivaron un pariente, a quien le cautivaron pariente, hijo;<br />

cabihagan. l. quinabihagan: el cautiverio, adon<strong>de</strong> están cautivos. Tagam, camo caibasi cabihagan<br />

camo: guardaos no os cautiven. f.: casual.<br />

bihor. p.a.: huevas <strong>de</strong> pescado; nagabihur: estar preñado con huevas el pescado. f.1.: es criar o<br />

concebir huevas. Bisan ang esda igin bihur saila yloy. Dile tuig nga iga bihur sang esda ini: no es<br />

tiempo <strong>de</strong> huevas.<br />

bila. p.a.f.2. hun: abrir <strong>las</strong> piernas o estar <strong>de</strong>sparrancado, tenel<strong>las</strong> abiertas. Pagbilahun mo siya pag<br />

pandug: ponle abiertas <strong>las</strong> piernas en el cepo <strong>de</strong> dos pies.<br />

bila. u.a. et daet: aliados, amigos, reino con reino, provincia con provincia, nación, pueblo con<br />

pueblo. Bila cono sa manga Castilla ang Tidori, cag ang Macasar et nagabila; nagadaet : ser aliados,<br />

amigos los dichos; naquigbila; naquigdaet: querer hacer paces y <strong>de</strong> hecho hacel<strong>las</strong>. f.1. Hinc,<br />

maquigbilaun; maquigdaeton: cosa pacífica; napapagbila. f.2.: aliar así reinos, naciones, que es obra<br />

<strong>de</strong> Dios; cadaet cabila: el aliado con otro amigo.<br />

bilaho. p.p.: espiga <strong>de</strong> caña dulce o <strong>de</strong> carrizo; namilaho: espigar lo dicho.<br />

bilang. p.a.: palillos para contar; y contar con ellos: f.2.<br />

bilang bilang: yerba es que nace en <strong>las</strong> playas; sus cenizas sirven <strong>de</strong> jabón.<br />

bilango: alguacil; nagabilanggo. f.2.: pren<strong>de</strong>r; bilangoan: cárcel.<br />

bilaog. p.p.: almejas larguil<strong>las</strong> <strong>de</strong> la mar.<br />

bi<strong>las</strong>. u.a.: concuñados; nagabi<strong>las</strong>: ser concuñados, casados con dos hermanas. l. e contra.<br />

bi<strong>las</strong>+: ojos ensangrentados, enfermos; bi<strong>las</strong>un: enfermo <strong>de</strong> [e]llos.<br />

bilat. u.a., verenda faemine; bilatan. l. bilatun nga lalaque: dicitur <strong>de</strong> hermafrodito, como botoan nga<br />

babaye, <strong>de</strong> la mujer hermafrodita; nanhimilat: <strong>de</strong>cir buyayaos nominando verenda.<br />

bilbig. p.a. Reg. 9.: namilbig sing talaba: <strong>de</strong>spegar ostiones <strong>de</strong> <strong>las</strong> piedras con martillo o piedra.<br />

bili. u.a.: precio; diot nga bili: poco precio, barato; dacu nga bili: gran precio, caro. Diot diot na ang<br />

bili sang panaptun: hase achicado, ha abaratado. Sic, Dacu dacu na. l. dinmacuna ang bili sang papel:<br />

se ha encarecido un poco; bilhan et bilirhun: cosa preciosa; cabilhanan: el precio; usa ca ano ang<br />

bicahamili. f.2.: tener en precio, estimar.<br />

bilibir. p.p.: cierta especie <strong>de</strong> arroz bueno para hacer biti biti.<br />

137


ilibir. p.p.f.2.: cruzar los pies el que está en pie echando el un pie por cima <strong>de</strong>l otro. Reg. 8.;<br />

nagabilibir ang manga balagun: enredarse zarzas o estar enredadas.<br />

bilibog. p.p. bilibogan: barreno que se da en la quilla al navío para que estando varado salga por allí<br />

el agua; nagabilibog. f.3.: hacer el navío bilibog.<br />

bilibor. p.p. Reg. 8: echar polvos en llaga <strong>de</strong>spolvoreándolos, azúcar y canela, arroz [a] guisados,<br />

arroz a gallinas. Biliboran mo sing mana ang linogao.<br />

bilic. p.a. mabilic: cosa hermosa.<br />

bilic. p.a.f.2.: torcer hilo juntando dos hebras, como para coser o para re<strong>de</strong>s; bilican: el huso;<br />

nagabilic. f.2: torcer el ombligo a la mujer, para que no conciba; napabilic. l. napapagbilic: pedir,<br />

hacer se le tuerzan.<br />

bilic et tilic. p.a.: dar vueltas a la redonda cosa que no se menea <strong>de</strong> don<strong>de</strong> está, como persona, o los<br />

cielos, carrillo, rueda <strong>de</strong> molino, tarabilla, huso; nagabilic. l. tilic; si es como carrillos o polea o rueda<br />

<strong>de</strong> carro o <strong>de</strong> molino o <strong>de</strong> uso es: nabili. l. natilic; el transitivo <strong>de</strong> estos es: nagabilic. l. tilic. f.2.; bilic<br />

bilic et tilic tilic: frecuentativos, bilic et bilicbilic; biling et biling biling: rehilar, aunque sea lanza.<br />

Napabilic bilic. l. napabiling biling sang bangcao: rehilalla echándola en alto. f.2. bilic bilic: tarabilla;<br />

nagabilic: andar la tarabilla o rehilar, rehilero o lanza.<br />

bilin. p.a.: manda que se <strong>de</strong>ja en testamento, aunque sea <strong>de</strong> palabra. Bilin ni amamo ini canimo: esto<br />

te <strong>de</strong>jó a ti solo tu padre; binmibilin; nagbilin: <strong>de</strong>jar herencia o manda el que muere. Reg. 8.; cabilin:<br />

herencia.<br />

bilin. p.a.: <strong>de</strong>jar los compañeros, alguno <strong>de</strong> ellos, o lo que lleva o algo <strong>de</strong> ello; napabilin: quedarse<br />

queriendo. Dios ang pabilin canimo: Dios que<strong>de</strong> contigo; nahabilin: ser <strong>de</strong>jado alguno por no po<strong>de</strong>r<br />

tener con los compañeros o por olvido o acaso; napahabilin et sinmasalin. f.2.: <strong>de</strong>jarse algo o algún<br />

esclavo no <strong>de</strong>shaciéndose <strong>de</strong> [e]llo, porque lo ha menester; bilhon: la síncopa.<br />

biling. u.a.f.2.: bilingun, la síncopa: ver bien o probar lo que quiere comprar, como tinaja, campana,<br />

ropa; probar campana tañéndola o cualquier arma probándola o fruta si está madura o comida si está<br />

cocida; hacer alar<strong>de</strong> <strong>de</strong> la gente para la guerra; namiling ang lauas sing tugnao: entumecerse <strong>de</strong> frío;<br />

pro biling vi<strong>de</strong>: dulang; vi<strong>de</strong> bilic.<br />

bilit. u.a.: ribetico o perfil <strong>de</strong> lambon a modo <strong>de</strong> alforjita; nagabilit. f.2.: así el lambong o ponelle<br />

algún pasamanico o perfil: Pasamanos ang ibilinit saiya lambong.<br />

bilir: vi<strong>de</strong> ngilit.<br />

bilo. u.a.: polvos <strong>de</strong> humo <strong>de</strong> brea para la pintura <strong>de</strong>l cuerpo o para imprenta; nagabilo. f.2. hon:<br />

hacellos.<br />

bilo bilo. buhi buhi: escota <strong>de</strong> la vela.<br />

biloc. p.a.: bolina u orza; biloc ang hangin: viento a orza o bolina. Biloc ang ila pag layag: van a la<br />

bolina; nagabiloc: ir a la bolina. f.2.: el viento; biloconta ang hangin. f.1.: el navío que se lleva así o<br />

con que se va así. f.3.: la parte o punta adon<strong>de</strong> se aproa el navío.<br />

bilog. p.a.: cosa rolliza, redonda en largo, como can<strong>de</strong>la, cirio, columna, harigue, pez, plátano; usa<br />

cabilog nga esda: un pescado entero; usa cabilog nga saying: un plátano; nagabilog. f.2.: labrar así<br />

algún ma<strong>de</strong>ro o columna. Pagbilogon mo ang manga pagbo; bilog bilog: diminutivo; bilogun: llaman<br />

<strong>de</strong> ordinario al bordón <strong>de</strong> bejuco porque lo es él <strong>de</strong> suyo.<br />

bilos. p.a.: baroto con falca <strong>de</strong> corteza <strong>de</strong> árbol; nagabilos: hacellos. f.2.<br />

binilogo. p.p.: cierto modo <strong>de</strong> ajorcas <strong>de</strong> oro; binalogohon: el que <strong>las</strong> tiene; naminalogo: trael<strong>las</strong> por<br />

gala. Reg. 5.<br />

binaloto: pan <strong>de</strong> sal; vi<strong>de</strong> baloto.<br />

binangi. u.a. nagabinangi: repartirse dos o más que vaya el uno o los unos a misa o a otra cosa y los<br />

otros y otro que<strong>de</strong> a guardar la cosa o sementera; magbinangi quita pagmisa. Ítem, nagabinangi. f.2.:<br />

repartir así la gente. Ítem, los casados que son medio esclavos, dividir los hijos escogiendo cuál [h]a<br />

<strong>de</strong> ser todo libre y cuál esclavo adon<strong>de</strong> se usa, máxime cuando el uno <strong>de</strong> los casados es libre. Ítem, en<br />

la venta echar chico con gran<strong>de</strong> y en la gente, valientes y cobar<strong>de</strong>s. Pagbinangiun ta pag gatang ang<br />

esda: pongamos en cada atado chico con gran<strong>de</strong>.<br />

binangon: lo mismo es que bolo; malabinangon: medida <strong>de</strong>l largo <strong>de</strong>l binangon, media vara.<br />

binata. p.p. et liuan et liuat: <strong>de</strong>scendientes en la generación; pero, ang nagbinata. l. ang naminata;<br />

ang nanliuan. l. nanliuat canatun: nuestros ascendientes, <strong>de</strong> quien <strong>de</strong>scendimos. Nagapaminata. l.<br />

nagapanliuat sing maramu nga magcaanac si Adam cag si Eva. f.1. Ipinamita ni Adam cag ni Eva<br />

quita nga tanan ang manga tauo sa calibutan; pinan liuan. l. ipinanliuan: nos propagaron.<br />

binbin: vi<strong>de</strong> in daug.<br />

binayaga. p.p. Reg. 8: ven<strong>de</strong>r cosas menudas mujeres.<br />

binayao. p.p.: el diezmo <strong>de</strong> lo que van contando por palillos apartando <strong>de</strong> cada diez uno;<br />

nagabinayao. Reg. 9: sacar el diezmo <strong>de</strong> cada diez; ginbinayauan: lo diezmado; <strong>de</strong> los cientos y miles<br />

138


es lo mismo: binayao sa usa ca gatos. l. sa usa ca libo: el uno <strong>de</strong> cada ciento o <strong>de</strong> cada mil, que son <strong>las</strong><br />

sumas.<br />

bincas. tastas. p.a.f.2.: <strong>de</strong>scoser rompiendo la costura o <strong>de</strong>stechar la casa cortando <strong>las</strong> ataduras o<br />

<strong>de</strong>shacer así ding ding, cayang y toda cosa cosida; nabincas; natastas: <strong>de</strong>scoserse la cosa al modo<br />

dicho.<br />

bincong: azuela curva.<br />

binga. p.a.: cierta especie [<strong>de</strong>] caracol o concha.<br />

bingao. p.c.: vi<strong>de</strong> in gibang.<br />

bingas. u.a.: vi<strong>de</strong> in gibang.<br />

bingat. p.a.f.2.: abrir cosa que se abre con dos manos tirando cada mano hacia su lado o poniendo el<br />

pie, caña, palo, enarcar arco; abrir cesto, libro, panica, eslabón; abrir el niño la boca <strong>de</strong> la vulva<br />

cuando nace y <strong>de</strong>spertar como a niño; nabingat: abrirse o estar abierto lo dicho; abrirse, en<strong>de</strong>rezarse<br />

anzuelo, garabato.<br />

bingig. p.a.f.2.: abrir ajorca o panica al ponella o quitalla.<br />

bingit. u.a.: hacer pucheros el niño, que quiere llorar; napabingit. f.2.: hacelle hacer pucheros,.<br />

bingit. u.a.: boca en hueco en ma<strong>de</strong>ro o harigue don<strong>de</strong> se quitó el ñudo; bington nga haligue: que<br />

tiene bingit, es mal agüero.<br />

bingul. p.a.: el ñudo o porra <strong>de</strong>l genital <strong>de</strong>l perro.<br />

binghal. p.a.f.2.: mor<strong>de</strong>r el perro sin ladrar.<br />

binhi. p.a.: semilla para sembrar generalmente. Ua acoi bibinhiun nga humay: no tengo arroz para la<br />

semilla. f.2.: hacer algo semilla, arroz, borona; binhi: semilla <strong>de</strong> casubha.<br />

binhur. p.a. nabinhur: adormirse pie o pierna; nacabinhur: adormillo. f.2.: Ginbinhur sang bitiis co<br />

ang pag ca tugnao sa tubig; malabininhur nga tubig: agua tibia; palabonhur+.<br />

binlur. p.a.: arroz <strong>de</strong>smenuzado, quebrado; mabinlur nga humay; binlurun nga humay: que se<br />

<strong>de</strong>smenuza y quiebra al molello; nacabinlur. f.2.: quebrallo así al moler. Di niño pagbinlurun ang<br />

bugas; nanhiminlur; nagapanhiminlur. Reg. 9: sacar el arroz quebrado <strong>de</strong> lo entero.<br />

binquis. p.a.: vi<strong>de</strong> in habac et habacan.<br />

bingquit. p.p.: dos cocos en una ramilla o atados el uno con el otro; usa ca binquit nga butong;<br />

nagabingquit ang butung: estar así asidos en el racimo o atados con su mismo bonot dos cocos. Ítem,<br />

atal<strong>las</strong> así. Reg. 6: Pagduhaun. l. pagtoloon mo pag bingquit yanang butung; nagabingquit sila sa<br />

grillos: estar dos en un grillo.<br />

binsol. p.a.: [a]guijón o puya <strong>de</strong> raya pez; nacabinsol. f.2.: herir la raya con el binsol; nahabinsol: ser<br />

herido <strong>de</strong> raya.<br />

binta. p. a. : lazo que echan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la casa para coger la gallina <strong>de</strong>l pie; nagabinta. f.2.: armalla o<br />

cogella así; nahabinta: ser cogida así. Ítem, es tentar. Bininta ta icao lamang.<br />

bintig. p.a. nagabintig. f.3.: <strong>de</strong>scantillar caracolillos por lo <strong>de</strong>lgado para chupalles lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro, como<br />

al bagong ong.<br />

binutanay. p.c.: vi<strong>de</strong> buut.<br />

binutung. p.p.: collar <strong>de</strong> oro tirado, <strong>de</strong> butung.<br />

bioos. p.p.: arbolico, cuyas raíces comen; namioos: cogellos.<br />

biqui. l. bigqui. p.a.: orilla <strong>de</strong> río, <strong>de</strong> laguna, <strong>de</strong>l catunggan por parte <strong>de</strong> tierra; orilla <strong>de</strong> tabla, lo<br />

cercano a <strong>las</strong> esquinas a lo largo. Dimo pag bigquihan ang pag tib tib mo, cai maguipac ang tapi.<br />

Pinabiquihan ang danao sa acon oma: está a lo largo <strong>de</strong> la orilla <strong>de</strong> la laguna. Sic, Nabigqui sasuba<br />

ang manga balay: están a la orilla <strong>de</strong>l río junto al agua; napabigqui: llegarse a la orilla el que va por el<br />

río, mar.<br />

biquil. u.a.: rama <strong>de</strong> caña; lo gordo que nace <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> la caña.<br />

biquil. nabiquil. binmibiquil: <strong>de</strong>sbarajustar palo o rama que se arquea: si da a alguno. f.2.: Biniquil.<br />

l. biniclan cao sacahuy.<br />

biray. p.c.: navío gran<strong>de</strong>, <strong>de</strong> hechura <strong>de</strong> barangay.<br />

biray biray: los brazos <strong>de</strong>l peso; <strong>las</strong> isletas <strong>de</strong> Banton.<br />

birang. p.a.: tela <strong>de</strong> lompote <strong>de</strong> tres brazas; cutang. h.<br />

birbir. p.a.: mabirbir nga tao saiya pagbuhat. l. saiya pagpanaptun: curioso, pulido en lo que hace, en<br />

vestir; nagabirbir. f.2.: pulidamente o curiosamente hacer la cosa. Ginbirbir niya ang iya tinahi.<br />

biro. p.a.f.2.: hacer burla; en Panay: tiao tiao.<br />

biroc. p.a.: navío biroco; biroc biroc: dimin[utivo].<br />

bis-ac: raja <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra; nagabisac. f.2.: rajar; nabisac et nahabisac: hacerse rajas, hen<strong>de</strong>rse el palo;<br />

bisac bisac: dimin[utivo].<br />

bisan. p.a.: aunque, con todo eso, no obstante; bisan patiun acon iya: aunque me mate.<br />

139


isaya. p.p.: la provincia <strong>de</strong> Bisayas y los indios en común y cada uno en particular. Bisayaca?: ¿Eres<br />

bisaya?; nagabisaya: hablar en bisaya o traducir. f.2.; vi<strong>de</strong> Notab. 19.<br />

bisbis. u.a. et balisbis. u.a. et hilis: limones.<br />

bisibis. u.a.: lluvia menuda, mansa, que dura; nagabisibis: llover así; echar agua así al que se lava.<br />

f.3.: Bisibisan mo aco.<br />

bisibus. u.a. tabus. u.a.h.: salirse arroz por rotura poco a poco; si es por el suelo <strong>de</strong>l cesto:<br />

nagasagahay. p.c.<br />

bislig. u.a.: oro malo, <strong>de</strong> mucho cobre. Bisligun: el que lo tiene.<br />

bisug bisug. namisug bisug. p.p.: animarse a levantarse o a andar el enfermo o animarse a hablar y<br />

pedir su justicia.<br />

bitay. p.c.f.1.: colgar algo. f.2.: ahorcar. f.3.: <strong>de</strong> don<strong>de</strong> o la horca; nabitay. l. nahabitay: quedarse o<br />

estar colgado.<br />

bitay bitay: vi<strong>de</strong> palir palir.<br />

bitana. p.p.: red <strong>de</strong> pescar; nagabitana: pescar con ella.<br />

bitar. hitar. hiclar: <strong>de</strong>scoger o exten<strong>de</strong>r ropa u otra cosa así; <strong>de</strong>sarrugar. f.2.; abrir el capullo <strong>de</strong>l<br />

algodón.<br />

bitas. p.a.: cosa rota como oreja, nariz <strong>de</strong> buey et similia; nagabitas. f.2.: romper oreja, narices o<br />

romper mujer in coitu. f.3.: a quien le rompen algo <strong>de</strong> lo dicho; nabitas: estar algo roto así o romperse.<br />

bitbit. p.a.f.2.: tener, traer o llevar en la mano cosa que va colgando, como limeta, sarta <strong>de</strong> pescado.<br />

Bitbitun mo ining tohog nga esda. Ítem, levantar la teje<strong>de</strong>ra los hilos <strong>de</strong> la urdimbre para meter la<br />

trama como va tejiendo; bitbitan. l. borboran: los palillos o cañue<strong>las</strong> en que están puestos los lisos <strong>de</strong><br />

la tela, porque no se enre<strong>de</strong>n y en que se levantan.<br />

biti. u.a.: chispa <strong>de</strong> can<strong>de</strong>la o <strong>de</strong> fuego; nagabiti: chispear la can<strong>de</strong>la o fuego; nagasic. p.a.: saltar <strong>las</strong><br />

chispas <strong>de</strong> fuego o <strong>de</strong>l hierro ardiendo al majallo si da a alguno. f.3. Inmaasic ang baga, ang pisic nga<br />

calayo, ang tae sang sarsarun.<br />

biti. u.a.: mabiti. namiti. binmiti: abrirse el grano <strong>de</strong> arroz que se tuesta; cada grano <strong>de</strong> arroz tostado<br />

es biti, porque está abierto.<br />

bitibiti: arroz tostado en cáscara; nagabitibiti. f.2.: tostallo como garbanzos.<br />

bitibot. u.a.: suelo <strong>de</strong> cesto para arroz hecho en rosca; bitibot nga buli; nagabitibot. f.2.: hacelle.<br />

Bitiboton mo ang buli sa baquir.<br />

bitic. u.a.: pulga; cabitican: <strong>de</strong> plural; biticun: cosa que tiene pulgas; dao cabitican caramu: muchos,<br />

como pulgas.<br />

bitiis. p.p.: vi<strong>de</strong> batiis, pierna y pantorrilla.<br />

bitin. p.a.f.2.: pesar con peso o romana; bitinung mo ining talo; bitinan: el peso o romana en que se<br />

pesa.<br />

bitin. u.a.: culebra que revuelve la cola en rama <strong>de</strong> árbol y se abalanza a coger puerco o otra cosa;<br />

binmibitin. f.2.: hacer así presa la culebra.<br />

bitin bitin: vi<strong>de</strong> quitin quitin.<br />

bitlig. butig. p.a.: verruga; bitligun: verrugoso.<br />

bito. p.a.: oscura cosa como un pozo o sima; dao bito: dicen <strong>de</strong> lo oscuro o <strong>de</strong> ñublado oscuro, que no<br />

ve luz por <strong>de</strong>trás.<br />

bitoon. p.p.: estrella; namitoon: estar estrellado el cielo; el f.3.: estrellar ropa o Dios al cielo;<br />

bitoonon: estrellada cosa; nanhimitoon. l. nagapanhimitoon: adivinar por <strong>las</strong> estrel<strong>las</strong>; nanhihimitoon:<br />

astrólogo.<br />

bitoon. p.p.: árbol con cuya fruta se emborrachan los peces, y a veces se mueren.<br />

bituc. p.a.: vi<strong>de</strong> in vati.<br />

bitus. p.a.: vi<strong>de</strong> in uati.<br />

biya: es <strong>de</strong> Sugbu, id est, baya, <strong>de</strong>jar algo.<br />

boa. p.a.f.2.hun: enseñar la madre al niño a que puje cuando se provee. Boahun mo siya: entién<strong>de</strong>se<br />

que también hace que puja la que le enseña. Ítem, arrullalle; boahan: la hamaca <strong>de</strong>l niño.<br />

boa. p.a.: la carne o manzana <strong>de</strong>l coco entallecido; boaun. p.p.: el coco con boa.<br />

boa: almorrana; nacaboa. f.2.: almorranar; binaboa: el que <strong>las</strong> tiene.<br />

boa: mentira; boaun: mentiroso.<br />

boa. u.a.: vi<strong>de</strong> in busa.<br />

boay. p.c.: mocos <strong>de</strong> fraga, escoria; boayun: que tiene escoria.<br />

boang. p.a.: vi<strong>de</strong> buac.<br />

boar. p.a. nagaboar. nagacaboar. namoar: multiplicarse arroz, pollos, hijos, ganado, esclavos;<br />

napapagboar. f.2.: multiplicallos o <strong>de</strong>jallos multiplicar.<br />

140


obho. p.a.: árbol con cuyas raspaduras o polvos se lavan la cabeza, quitan la caspa; nagabobho. f.3.:<br />

lavarse así.<br />

bobo. p.a.: butrón gran<strong>de</strong>; namobo: pescar con él. f.2.; nahabobo: estar cogido el pescado en él.<br />

bobo. p.a.: <strong>de</strong>rramar lo que tiene vasija. f.2.; con el f.1.: echar o envasar como en limeta, tinaja, etc.<br />

Ítem, echar agua con el sagub o otra cosa así al que se baña; el f.3. es la vasija o el que se baña al que<br />

se echa agua. Ítem, echar metal <strong>de</strong>rretido en el mol<strong>de</strong> en cosas vaciadas, como campana, artillería,<br />

imagen; el f.3., el mol<strong>de</strong>; boboan.<br />

bobog. p.a. catia: vidrio; bobogon: el que tiene vidrio; es también un árbol que se llama calung pang<br />

por otro nombre.<br />

bobon. u.a.: pozo; nagabobon: hacer pozo. f.3.: don<strong>de</strong> se hace. Bobonan ta ini: hagamos aquí pozo;<br />

bobonbobon: pocillo.<br />

bobong. p.a.: cubierta <strong>de</strong> zacate <strong>de</strong>l caballete <strong>de</strong>l techo. Pinalir sang hangin ang bobong sabalay;<br />

nagabobong: cubrir <strong>de</strong> zacate o <strong>de</strong> otra cosa el caballete. f.1.: el zacate. f.2.: el caballete; ibobongan. l.<br />

binobongan: el caballete <strong>de</strong>l techo.<br />

bobor. sabor. p.a. Reg. 8: esparcir grano, como arroz o aves bobor; buyog. u.a. et halitun. p.p.:<br />

pepino chico tierno.<br />

boca. l. buca. f.2. bocon, sincopado: abrir o <strong>de</strong>stapar arca, tinaja, libro, cesto, corromper mujer, <strong>de</strong><br />

quo dicitur, Nagotab na ang gacot, naboca na ang paraca. Ítem, <strong>de</strong>scubrir al que se halló pecando,<br />

un<strong>de</strong>, himoca: pena que da el adúltero <strong>de</strong>scubierto; nagahimoca: pagar la dicha pena; naquihimoca:<br />

pedilla; nagacaboca: pecar al <strong>de</strong>scubierto; cabocaan: con quien se peca al <strong>de</strong>scubierto; naquigcaboca:<br />

querer pecar o pecar así; naboca. l. nabuca: estar abierta la cosa. Nabocana siya sa pagpahilapit co<br />

caniya.<br />

boca. p.a. binmobica: Nabuca. l. sinmusublar ang poco. f.3. Pinamocan. l. sinublaran siya sang poco:<br />

renovarse o volver <strong>las</strong> bubas. Nahalumat siya sang poco. h.<br />

bocag. p.a.: el corazón <strong>de</strong> cosa fofa, como <strong>de</strong>l tulibao o <strong>de</strong> cañaheja o <strong>de</strong> caña dulce seca, pasada;<br />

bocagan: cosa que tiene el tal corazón.<br />

bocao. p.c.: lechuza.<br />

bocar. l. bucar. p.a. Reg. 9: <strong>de</strong>stapar arca, abobot, tinaja. f.3.: el arca, abobot, tinaja; con el f..1.:<br />

<strong>de</strong>scubrir los secretos. Dimo aco ibocar: no me <strong>de</strong>scubras; nabocar. l. binmocar; namocar: abrirse la<br />

flor; nacabucar. f.2.: abrilla. Ítem, nabocar. l. nabucar: salille algo <strong>de</strong> repente a alguno o salille ladrón<br />

o emboscada. f.3.: Nabucalan. l. quinabucalan aco sa dalan sing tao, nga ua co hiquilali: se me<br />

apareció, me salió y no le conocí; nabocar ang hinmahabon: salille la emboscada.<br />

bocas. p.a. Reg. 9: <strong>de</strong>scubrir parte <strong>de</strong>l cuerpo o todo el cuerpo <strong>de</strong> modo que se vean <strong>las</strong> carnes sin<br />

ropa; <strong>de</strong>scubrir la cabeza, quitar el sombrero; <strong>de</strong>scubrir toda cosa tapada con paño o cortina;<br />

nanhimocas; nagapanhimocas: <strong>de</strong>scapullar algodón. Reg. 9. Hinc, bocas: toda loza blanca sin color<br />

alguno, aunque sea tinaja.<br />

bocas. l. bucas. binmocas. hinmolac. h.: <strong>de</strong>sarmarse el ballestón; napabocas; napaholac. f.2.:<br />

soltalle. Ítem, disparar el arco o ballesta. Pinabocas niya ang bosog. l. ang oriong. Binucasan. l.<br />

nahabucasan siya sang balatic: le dio el balatic disparándose.<br />

bocat. u.a.: vi<strong>de</strong> in buclar y en bularlar.<br />

bocboc. p.a.: carcoma <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, gorgojo <strong>de</strong> arroz; nacabocboc: dar carcoma o comer carcoma la<br />

ma<strong>de</strong>ra, o gorgojo el arroz. f.2.; nabocboc: comerse <strong>de</strong> carcoma o gorgojo lo dicho; bocbocon nga<br />

cahuy: que le da carcoma o gorgojo fácilmente; bocboc. l. binocboc: el polvo que echa la carcoma.<br />

bocboc. binocboc: harina; nagabocboc: moler, hacer harina. f.2.; bocboc: un modo <strong>de</strong> cáncer, que<br />

como carcoma se mete hasta el hueso. f.2.: dalle a alguno <strong>de</strong> tal cáncer.<br />

boclir: vi<strong>de</strong> buclir.<br />

boclog. p.a.: vi<strong>de</strong> in parolos.<br />

boco. u.a.: vi<strong>de</strong> in cupang.<br />

boco. u.a.: ñudo <strong>de</strong> caña. Bocohon: ñudosa caña. Nanhimoco: cortar los ñudos. Reg. 9: Nagboco. l.<br />

Namoco: echar ñudos a la caña, que crece, aunque sea <strong>de</strong> arroz.<br />

boco boco: coyunturas <strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos. Ítem, el tobillo.<br />

bocol. u.a.: todo burujón, ora en petate o alfombra que se levanta, como hinchazón, como si hubiera<br />

alguna bolilla o piedra <strong>de</strong>bajo, ora en el cuerpo, que levanta el pellejo como hinchazón; y con esto se<br />

enten<strong>de</strong>rá mejor: bocol: el botón <strong>de</strong> la espuela <strong>de</strong>l gallo o <strong>de</strong>l cuerno <strong>de</strong>l animal que ya apunta a brotar<br />

o <strong>de</strong> <strong>las</strong> tetas <strong>de</strong> la muchacha que le comienzan a crecer, o lobanillo o todo nacido como lobanillo;<br />

boclan: a lo lobanillo. Ítem, apuntar a salir lo dicho o salir nacidos así; namocol; nagabocol.<br />

Binmobocol na ang tahur sa manoc. l. ang songay sang canding. l. ang soso sang dalaga. l. ang hubac;<br />

y si los nacidos son muchos: Namocolbocol; binoboclan. l. pinamoclan na ang manoc sang tahur, ang<br />

conding sang songay, ang dalaga sang soso, ang lauas co sang maramu nga hubag. Hinc, Nagabocol<br />

141


ocol ang canun sa apipingig: andar la comida <strong>de</strong> un carrillo a otro; napabocolbocol. f.2.: traer la<br />

comida <strong>de</strong> un carrillo a otro.<br />

bocol. p.a.: vi<strong>de</strong> potot.<br />

bocong. u.a.: garabato <strong>de</strong> anzuelo o <strong>de</strong> garabato. f.2.: hacelle.<br />

bocot. p.a.f.2.: tener <strong>las</strong> hijas o puerco en casa arriba sin que bajen abajo o tenel<strong>las</strong> en el<br />

recogimiento.<br />

boctol. p.a.: lobanillo; boctolon: el que le tiene.<br />

boctot. p.a.: corcovado, jiboso, encorvado; naboctot: ser encorvado; naboctotan: la encorvadura, o<br />

jiba, aunque sea la que hace el arco o cimborio <strong>de</strong> bóveda; también se dice <strong>de</strong> la nariz combada.<br />

bodyong. p.c.: flautón o trompetilla <strong>de</strong> caña <strong>de</strong> bailanes o <strong>de</strong> la guerra; nagabodyong: tañella. f.1.:<br />

triunfar <strong>de</strong> alguno, como <strong>de</strong> vencido. Ang bihag, cag ang guin daugmo amo ang ibodyong. f.3.: la<br />

gente a quien o <strong>de</strong>lante <strong>de</strong> quien se toca; budyongon: trompetero, que tiene bodyong.<br />

boga. u.a., vi<strong>de</strong> bogoc. f.3.han: echar el agua que tiene en la boca uno.<br />

bogang bogang. p.a.: manantial que sale en borbollón saltando hacia arriba, como el bilibog <strong>de</strong>l<br />

navío o vena <strong>de</strong> agua en tierra. Magabogang bogang ang bilibog. l. ang tobig sa bilibog. l. ang tobig<br />

sa toboran.<br />

bodacdac. p.a.: barriga gran<strong>de</strong>, ya <strong>de</strong> comida, ya por naturaleza; budacdac nga tao: hombre barrigado.<br />

bogauas. p.p.f.1.: llevarse la avenida basura, casa.<br />

bognos: triza; mabognos. f.2.: subir la antena o vela.<br />

bognot: vi<strong>de</strong> gabot.<br />

bogoc. u.a.f.2.: engüerar la gallina algunos huevos que no se empollan; binogoc: es luyo <strong>de</strong> etlog.<br />

bogoc. p.a.: echar el agua que tiene en la boca. f.1.; el f.3.: a quién o en qué se echa; si es acaso, sin<br />

querer: Hinbogocan co siya; boga. u.a.: es lo mismo que bogoc. f.3. han.: Di mo came bogahan;<br />

nahabogahan: cuando es acaso.<br />

bogong bogong: vi<strong>de</strong> hogong hogong.<br />

bog-os. p.a.: cosa entera, no partida; bog-os nga olipun: esclavo entero; nagabogos. f.2.: hacer alguna<br />

cosa entera. Bogoson mo pagihao ang manoc: asa la gallina entera. Nagabogos sila pag caun: solos<br />

los <strong>de</strong> casa estaban comiendo. Binogos niya pagcoha ang pesos: el peso entero se llevó.<br />

bogso. p.a.: haz <strong>de</strong> zacate, lo que una persona pue<strong>de</strong> llevar para cubrir la sementera que no es <strong>de</strong><br />

caingin; nagbogso sing cogon: atar o hacer haz <strong>de</strong> zacate así. Napolo ca bogso ang iguin tapotap co<br />

saoma co: con que según su cuenta saben el grandor <strong>de</strong> la sementera; vi<strong>de</strong> mogso.<br />

bogsot. p.a.: estaca que se hinca en tierra; nagabogsoc: hincar en tierra algo, estaca, lanza, haligue o<br />

hincar estacas para señal <strong>de</strong> mojón o división; estacar así, amojonar. Reg. 8. f.1.: la cosa. f.3.: la cosa<br />

en que se clava. Bogsocan ang sacayanta agur dili ianor: ponle una estaca como se usa; nahabogsoc:<br />

quedarse hincada cosa que cae <strong>de</strong> alto; nahabogsocan: adon<strong>de</strong> se hincó, aunque sea persona.<br />

Nagahibolobogsoc ang sacayan sa alun: sube y baja la proa con <strong>las</strong> o<strong>las</strong>; nagahibolobogsoc ang bata:<br />

hacer pinitos el niño que no pue<strong>de</strong> aún andar.<br />

bogto. f.2.: quebrar hilo, soga etc.; nabogto: quebrarse hilo, cor<strong>de</strong>l, cable, etc.; nagabogto sing<br />

polong: interrumpir la palabra; nabogto ang ginhaua: quebrarse el espíritu vital, morir. Nagahimogto<br />

na siya. l. ang iya ginhaua: está para espirar.<br />

bogto. p.a. bogtontinay: hermanos <strong>de</strong> padre y madre; Nagabogto. l. nagabogtontinay came: somos<br />

hermanos. Nagabogto. l. nagabogtontinay came sa iloy: <strong>de</strong> madre; l. sa amay: <strong>de</strong> padre solamente.<br />

bogtong. p.a. nga anac: hijo único. Ítem, único coco en un racimo, una macupa sola, única, en un<br />

macupo o en toda una rama. Ítem, nagabogtong. f.2.: llevar o traer o cargar uno una cosa sola, un<br />

cesto <strong>de</strong> arroz, un ma<strong>de</strong>ro. Ítem, nagabogtong: trocar esclavo por esclavo o campana por esclavo sin<br />

dar otra cosa encima. Reg. 3 et 4.<br />

bog-uay. p.c.: vuelta <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na; usa ca bog-uay; duha ca bog-uay.<br />

bohaui. p.p. balohaui: manga <strong>de</strong> agua; ginbohauian: a quien cogió la manga <strong>de</strong> agua.<br />

boho. u.a.: vivero <strong>de</strong> culebra, ratón, pájaro; nagaboho; namoho: hacel<strong>las</strong>. Pinamohoan ang pang pang<br />

sa manga pilio: en su pang pang hacen sus viveros los abejurucos.<br />

bohoc. u.a.: cabello; bohocan. l. bochanon. l. bochanan. l. hamonoc. l. hinmohoc: cabelludo;<br />

nanhimohoc: arrancallo.<br />

bohon. p.a.: caja redonda, como hostiario; bohon bohon: dimin[utivo].<br />

bohoot. l. boot. p.a. olomoon. p.p. nagaboot. l. boot. l. olomoon: estar recogido o reprimido en<br />

alguna parte, sin respira<strong>de</strong>ro, humo, calor, olor bueno o malo. Nagabohoot, ang aso. l. ang dagas sa<br />

balay, cai uai huhungauan. l. ang camot, cag ang cabaho cacaban; con bohoot. l. boot se dice:<br />

Nagabohoot ang banua, cai uai hangin: por el mucho calor. Nagabohoot ang iya caaquig: retiene la<br />

cólera recociéndose. Nagabohoot ang iya buut, cag ang iya ginhaua saiya caaquig: no pue<strong>de</strong> respirar<br />

<strong>de</strong> cólera.<br />

142


ohos. Reg. 8: <strong>de</strong>rramar o echar agua o arroz a granel en navío o en balantac o trojes o petate.<br />

bohos. p.a.f.2.: poner el copo en la rueca. Bohoson mo ang binuyo sa balaca. Bohosan mo sang balaca<br />

sang binuyo.<br />

boing git. l. boying git: granos en el rostro o párpados.<br />

bola. u.a.: presa, buena suerte, ventura, dicha en guerra o casa; nacabola; binmobola. f.2. hun: hacer<br />

buena suerte o presa. Con ua cay bobolahun, dica pauli sa banua: si no haces alguna suerte o presa no<br />

vuelvas al pueblo. Nabola; binmobola canimo ang caayo, ang maayo nga palar: hásete venido a <strong>las</strong><br />

manos el bien, la buena suerte; bolahan: venturoso, afortunado.<br />

bola. u.a.: espuma, generalmente, aunque sea <strong>de</strong> boca <strong>de</strong>l caballo, puerco; namola: hacer espuma lo<br />

que hierve; nagabola ang baba sa babuy, sa caballo: hacer o tener espumas. Ítem, campanil<strong>las</strong> en el<br />

agua; bolaun: cosa espumosa.<br />

bolac. p.a.: flor; namolac; nagapamolac: florecer; hamolac. l. himolac nga cahuy: árbol florece<strong>de</strong>ro,<br />

que a su tiempo da flores o que <strong>las</strong> tiene; nahamolac: estar muy florecido; nanhimolac: coger flores;<br />

nagatagibolac. l. nanagibolac. Reg. 9: coger o comer la miel <strong>de</strong> <strong>las</strong> flores <strong>las</strong> aves o <strong>las</strong> abejas;<br />

bolocan: árbol o cosa florida, que tiene flores; pinamolacbolacan: sembrado <strong>de</strong> flores naturales o<br />

artificiales, aunque se[a] en labrados.<br />

bolac. p.a.: algodón, el árbol o la flor; bolacun nga banua. l. duta. l. tao: que lo tiene; gapas.<br />

bolacuit. p.c.: vi<strong>de</strong> bacuit.<br />

bolagsac. p.p. pugsac. p.a. Reg. 8: soltar o echar <strong>de</strong> golpe la carga, <strong>de</strong>rribar luchando. f.1.: la cosa.<br />

f.3.: en que o sobre que se echa la cosa; nahabolagsac. l. nahapugsac: caérsele lo que lleva a cuestas,<br />

la carga; hibolagsan; nahabolagsacan: la cosa o persona a quien dio cayendo; bolagsac: pronunciar<br />

todo el vocablo; síncopa: Ibolagsac mo ang polong, dimo lacturun.<br />

bolay. p.c.: vi<strong>de</strong> in cupar.<br />

bolangting. p.p.: nevada; bolangtingun: ave <strong>de</strong> pluma nevada.<br />

bolantoy. p.c.f.2.: hidropicar al niño la comida o enfermedad; binolantoy: hidrópico.<br />

bo<strong>las</strong>. p.a.: suciedad <strong>de</strong>l prepucio; bo<strong>las</strong>un: el que la tiene; nanhimo<strong>las</strong>. Reg. 9: limpiall[a]; con el f.3.<br />

es <strong>de</strong>cille: Borasun sa.<br />

bolbog. u.a.: especie <strong>de</strong> aguas ma<strong>las</strong> chicas; y escuecen.<br />

bolbol. p.a.: pluma, pelos <strong>de</strong> sobaco o partes bajas; bolbolon; hamolbol; himolbol: ave <strong>de</strong> mucha<br />

pluma o persona peluda en <strong>las</strong> partes dichas; hinmihimolbol; nanhimolbol; nagahimolbol. Reg. 9:<br />

<strong>de</strong>splumar ave o pelar <strong>las</strong> partes dichas.<br />

bolho. p.a.: rotura <strong>de</strong> corral por don<strong>de</strong> sale puerco o pescado; nagabolho. f.2.: romper el corral el<br />

puerco o pez. Ítem, mancha <strong>de</strong> sementera don<strong>de</strong> no nació lo que se sembró: arroz, borona.<br />

Namolobolho ang oma. l. namolobolho ang pagtuluc sang humay.<br />

bolhog. l. bolog. p.a. Reg. 8: tirar lanza o palo a modo <strong>de</strong> lanza al que está abajo. f.1.: la lanza. f.3.: a<br />

quien se tira; nahabolhog: caerse abajo lanza o palo acaso. f.3.: a quien da. Nahabolhogan ang babuy<br />

ta sang bangcao; dícese: Nahabolhog. l. bolog ang teel co sa cot cot. l. sa lusat sa salug: se me metió<br />

el pie en un hoyo o por entre <strong>las</strong> cañue<strong>las</strong> <strong>de</strong>l salug.<br />

bolhot: respirar, salir el resuello o huelgo por la boca, narices; entrar viento por resquicio. f.3.: dar a<br />

alguno el huelgo, y más si hie<strong>de</strong>.<br />

bolingot. p.p.: anfión; nagamama sing bolingot: tomallo.<br />

bolo. p.a. binangon. h.p.p.: cuchilla que llamamos bolo; con el f.2.: boboloon: hacer algo bolo;<br />

boloan: el que tiene bolo. Reg. 5: bolo: cierta caña así llamada por bisayas.<br />

bolo. u.a.: plátano, cada uno <strong>de</strong> por sí en el racimo, o fuera <strong>de</strong> él; nagabolo; namolo. Reg. 9: quitar los<br />

plátanos, uno a uno, <strong>de</strong>l racimo, arroz o maíz grano a grano <strong>de</strong> la espiga. Hatagi aco sing usa cabolo,<br />

con sing duha: dame un plátano o dos. Resp[uesta]: Boloonmo dira sabulig: toma los <strong>de</strong>l racimo.<br />

bolo: vi<strong>de</strong> caboloan.<br />

bol-o. p.a. bon-o. p.a.: enjundia <strong>de</strong> ave; bolohon: ave gorda.<br />

boloc: camarón gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> agua dulce; bolocon nga suba.<br />

boloc boloc. l. bulubulu: subir arriba <strong>las</strong> campanil<strong>las</strong> en el agua, fuente que mana; nagaboloc ang<br />

tubig; nagabolocboloc sang tubig sa baba. f.2.: hacer gargarismos.<br />

boloco. p.p.: lo mismo es que balicot cot.<br />

bolog: vi<strong>de</strong> bolhog.<br />

bologan. p.p.: seca <strong>de</strong> la ingle; binobologanan: ensecado.<br />

bolol. p.a.: ser, oír por muñidor que da prisa a la boga; bomolor: el tal muñidor.<br />

bololan. u.a.: la jareta en que el tal va dando prisa.<br />

bolon: vi<strong>de</strong> balalao.<br />

bolong. p.a.: medicina; nagabolong: medicinar, curar. f.2.<br />

bolong: lunar gran<strong>de</strong>, como pellejo o pelo <strong>de</strong> mono; nahabolong sing amo: alunarado así.<br />

143


olos. p.a.: pieza; tela; caña entera larga; capítulo; usa cabolo; duha cabolo: un capítulo, dos.<br />

bolos: lo mismo es que labiog.<br />

boluang. p.p.f.2.: romper el pez o puerco el corral o red o río, tierra e irse por allí; naboluang: estar<br />

rompido [sic] lo dicho.<br />

bonac. p.a.f.3.: lavar ropa o don<strong>de</strong> se lava.<br />

bonacan. u.a.: manta blanca <strong>de</strong> sangley.<br />

bonayag. patag. p.p.: tierra llana; nagabonayag. l. nagacabonayag: estar llana. Ang Dios amoi<br />

napapagbonayag sa manga buquir: los allana; bonayag nga tao sing buut: persona llana, sin engaños.<br />

bonayon. p.p.: cosa rolliza, como haligue o trozo todo igual o persona gorda al modo dicho;<br />

nagabonayon. f.2.: hacer o poner así igual por todas partes haligue o trozo.<br />

bonbon. Reg. 8: añadir morisqueta al plato comiendo.<br />

bonbon: tierra arenisca; bonbon nga duta; bong bong: colmar medida.<br />

boncol: vi<strong>de</strong> balibag.<br />

bonga. p.a.: fruta; namonga; nagapamonga: fru[c]tificar, granar toda cosa. f.1.: Dacu ang bonga nga<br />

iginbonga. l. iginpamonga sining cahuy nga diot; mamonga: cosa que ya da fruta; hamonga:<br />

fru[c]tífera cosa; bongan tolog: sueño.<br />

bonga: palma conocida y su bellota.<br />

bongan buyo: cuenta <strong>de</strong> oro a modo <strong>de</strong> fruta <strong>de</strong> buyo.<br />

bongan barhas: fruta <strong>de</strong> sudor, sarpullido.<br />

bongan bongan: horquetas <strong>de</strong>l tocón sobre que va el cayang.<br />

bonga nga: ancho, abierto <strong>de</strong> boca. u.a.; bonga nga sing baba: abierto <strong>de</strong> boca persona, vasija, cesto,<br />

abobot, jarro; bonga nga sing ilong: abierto <strong>de</strong> narices; bonga nga sing giboangan: río <strong>de</strong> ancha boca.<br />

bongansiso. p.p.: ballenato.<br />

bongdol. l. bongdal. f.2.: herir <strong>de</strong> punta con lanza o palo el que está en pie al que está sentado,<br />

echado, rendido o <strong>de</strong>scuidado; dar así a puerta llamando, o para quebralla.<br />

bongdol: el que tiene chata la frente con tangar.<br />

bonggo. l. bunggu. longgo. l. lunggu. nabong go. l. long go: <strong>de</strong>sgajarse o quebrarse rama <strong>de</strong>l tronco,<br />

aunque sea por lo alto, o brazo <strong>de</strong> cruz, árbol <strong>de</strong> navío por lo alto, el macho <strong>de</strong>l timón <strong>de</strong>l navío;<br />

quebrarse el diente <strong>de</strong>l ancla; <strong>de</strong>smocharse árbol con viento, caerse la cabeza, como al muerto, al lado<br />

o pecho; <strong>de</strong>sgajarse racimo <strong>de</strong> plátanos que queda colgando; nagabunggu. l. lunggu: hacer lo dicho o<br />

coger <strong>las</strong> mazorcas <strong>de</strong>l maíz, porque se quitan <strong>de</strong>l tronco, <strong>de</strong>scervigar, que se caiga al lado o pecho la<br />

cabeza, <strong>de</strong>smochar árbol por lo alto. Reg. 9.<br />

bong cos: fardo; namongcos: far<strong>de</strong>ar, hacer fardo. f.2.<br />

bongol. p.a.: estero <strong>de</strong> mar sin cabeza <strong>de</strong> río.<br />

bongolan. l. baloy. p.p.: plátanos olorosos.<br />

bongtor. pontor. bonsor. h.: todo aquello que está más alto que la tierra, como hormiguero, montón<br />

<strong>de</strong> tierra o en medida el colmo. Nabongtor ining duta: está así hecha montón; nacabongtor. l. pongtor.<br />

f.2.: amontonar así.<br />

bonit. bonuit: anzuelo chico; nagabonit. l. bonuit: pescar con él.<br />

bonlot: vi<strong>de</strong> gabot. Item, nabonlot ang duyan, con maramu ang nag duyan: romperse, dar <strong>de</strong> sí la<br />

hamaca.<br />

bono. f.2. bonon, la síncopa: herir con arma, palo o piedra; nahabono: ser herido acaso; nagabono. l.<br />

nagahibono: pelear dos o más, herirse o matarse; hamono: heridor, matador.<br />

bonot. u.a.: bonete, cáscara <strong>de</strong> coco y <strong>de</strong>scascaralle. Reg. 9.<br />

bontal: arpón para duyung; namontal. f.2.: pescallos.<br />

bontog. p.a.f.1.: <strong>de</strong>rribar luchando; binmobontog; nagabontog: estar tendido animal o persona muerta<br />

o viva como rendida; nagabontog siya sapagcatolog. l. sapagcahubug. l. sa casaquet: tendido y<br />

rendido <strong>de</strong> sueño, borracho. f.3.: el lugar. Ang dagat amoy bolontogan sa sacayan: máxime cuando<br />

está surto en puerto seguro; es su cama.<br />

boo. p.a.: entera cosa redonda, como moneda entera, huevo, fruta, como mabolo, macupa; boo nga<br />

sicapat: real entero; boo nga etlog.<br />

booc. p.a. et alibi tibooc: entera cosa, como pez, plátano, huevo o fruta <strong>de</strong> todo género. Hatagi aco<br />

sing booc nga esda: dame un pez entero.<br />

booy. p.p., dao booy: parece booy; dícese <strong>de</strong> la cosa liviana, pero no sé qué es booy.<br />

boong. p.a.: cosa quebrada infictilibus y en toda cosa <strong>de</strong> metal, campana, platos, can<strong>de</strong>leros, tabla o<br />

cosa hecha <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra como navío; nagaboong; binmoboong. f.2.: quebrar algo <strong>de</strong> lo dicho; dícese:<br />

Naboong came sa bag[u]io. l. naboong ang amon sacayan: pa<strong>de</strong>cimos naufragio; nagacaboong: <strong>de</strong><br />

plural. Hinc, amomoong: avispas.<br />

boot. p.a.: vi<strong>de</strong> bohoot.<br />

144


orbor. sabor. Reg. 8: esparcir, como hojas o flores en la iglesia, el baringun en petate para que<br />

seque el tapay molido en el basi <strong>de</strong>l pangasi.<br />

boryos. p.a.: persona gorda <strong>de</strong> cintura, barrigona.<br />

borli: vi<strong>de</strong> in bosdic.<br />

borong. p.a.: asentado estar o nieb[l]a que no se menea. Ginborongan ang banao sang olopoop.<br />

borlo. p.a.: pimpollo, hijo <strong>de</strong> caña dulce que nace al pie; binmoborlo; namorlo: brotar pimpollo. Ítem,<br />

borlo: la carne que sobresale a la herida como a fuente; binmoborlo ang onor: crecer así, porque sale<br />

<strong>de</strong> la misma orilla. Hinc, Borlo. l. botlo ang mata mo: tienes los ojos con sobrecarne en los párpados.<br />

Naborlo ang matamo. l. naborlo ca sing mata: tienes los ojos con sobrecarne al modo dicho.<br />

borot. u.a.: camote dulce que cocido se <strong>de</strong>smorona. Hinc, bolot nga lalaque. l. babaye: flojo, que no<br />

es para cosa; dalingag: <strong>las</strong> espinas <strong>de</strong> sus ramas, con que se <strong>de</strong>fien<strong>de</strong>n <strong>de</strong> los puercos; y así <strong>de</strong>l que se<br />

<strong>de</strong>fien<strong>de</strong> bien picando dicen: dao borot.<br />

bosbos: abrir por la barriga a persona o animal para sacalle <strong>las</strong> tripas o a cesto lleno <strong>de</strong> arroz. Reg.<br />

9.f.2.: <strong>las</strong> tripas. f.3.: el animal; nabosbos ang tian. l. ang tinay: romperse barriga que salen <strong>las</strong> [tripas]<br />

como por herida; nabosbos ang baquir: se dice <strong>de</strong>l cesto lleno que reventó.<br />

bosdic. l. borli. nabosdic. l. naborli: reventar cesto lleno golpe; nacbosdi. l. borli. f.2.: reventalle así.<br />

bosiar sing tiang. l. bosiar nga tao. p.c.: lo mismo es que boryos. Nacabosiar ang sang layag:<br />

hinchalla. Nabosiar ang layag sanghangin: va hinchada, llena.<br />

boslot: lo mismo es que tohob, ojo <strong>de</strong> aguja, y generalmente, agujero.<br />

boso boso. binmoboso boso: aumentarse <strong>de</strong> presto alguna cosa que se acaba presto, como refregón<br />

<strong>de</strong> viento. Binmoboso boso ang hangin: sopla a refregones, a bocanadas; binmoboso boso ang<br />

cagiaut: cólera que presto pasa; binmoboso ang baha: como <strong>de</strong> riachuelos. Binmoboso boso siya. l.<br />

ang iya pagcadato, ang iya bahandi: <strong>de</strong>l que [en] breve subió a principal, a rico y cayó en breve.<br />

Binosobosoan came sahangin: nos dio un refregón <strong>de</strong> viento.<br />

bosog. u.a. nabosog: hartarse o estar harto, llena la barriga <strong>de</strong> comida o bebida; nagacabosog: <strong>de</strong><br />

plural; nacabosog et nagpacabosog. f.2.; pacabosgon: hartar a otro; nagabosog sang bulungan. f.2.:<br />

hartar al huso, que crezca mazorcándole; binoog pro binosog: la mazorca; usa ca binsog. l. dua ca<br />

binsog; nagahimosog: darse prisa a henchir el huso cuando falta poco. f.2. Pagahimosoga co pa ang<br />

bulungan co; bosog bosog, diminutivo; bobosgan; quinabosgan; talibosgan: la pantorrilla;<br />

calibosgan+. Binmobosog ang bata sa tian, id est, nagagiho: se menea o la llena.<br />

bosog. p.a.: arco para flechar; con el f.2.: hacer arco; bosog bosog: arco pequeño; nagabosog bosog<br />

sang bolac: carmenar algodón en un arquillo.<br />

bosol. u.a.: Namosolbosol ang lauas: embarnecer; granar bien el grano.<br />

bosoac. p.c. binmobosuac: abrirse espiga, espigar.<br />

bosuang. p.c. nabosuang. binmobusuang: reventar o abrirse postema; napbosuang. f.2.: abrilla,<br />

reventalla. Nagabosuang pa ang hubag: todavía está abierta con materias; bolosuangan. l.<br />

binosuangan: boca <strong>de</strong> postema o <strong>de</strong> divieso.<br />

botacal. u.a.: verraco; namotacal; nagapamotacal; nagabotacal. f.3.: cubrir <strong>las</strong> puercas; himotacal:<br />

paga <strong>de</strong> empreñar<strong>las</strong>.<br />

bota. u.a. bulag. h.: ciego que le falta un ojo o los dos; nagabota: entortar. f.2.; nabota: estar o ser<br />

ciego o tuerto; himota: pena por haber entortado.<br />

botas. p.a.: huérfano <strong>de</strong> padre y madre; nagabotas; binmobotas. Reg. 9: quitar los pollos a la gallina o<br />

el amo hijo o hijos a la esclava; himotas: paga que da el amo por quitar a la esclava los hijos;<br />

binmotas sang polong. f.2.: romper la plática o hacer digresión; nabotas; nabolobotas ang procesion:<br />

ir quebrada o quebrarse la procesión; binmobotas; nanhimotas; nagapanhimotas. reg. 9: <strong>de</strong>spegar o<br />

quitar los peces que están trabados en la red; nabotas ang ginhaua: apartarse, dividirse el espíritu vital,<br />

morir; ilo.<br />

botbot. p.a.: dar el que viene algo que trae a los suyos o a sus amigos. Reg. 8.; naquibotbot: pedir le<br />

<strong>de</strong>n.<br />

botbot. p.a. Reg. 9. nagabotbot. namotbot: sacar la bailana al enfermo <strong>de</strong> alguna parte <strong>de</strong>l cuerpo,<br />

hueso, piedra, palo; es liberalidad <strong>de</strong> manos con que los engañan; napapamotbot: pedir el enfermo le<br />

saquen lo dicho o consentir se lo saquen.<br />

botbot. f.2.: agujerear ratón cesto, ropa, tabla; nabotbot: cosa agujereada así. Nabotbot ang buli mo. l.<br />

ang tian mo: es buyayao.<br />

botbot. D.V.: vi<strong>de</strong> in titit.<br />

botho. p.a.: acudir a alguna parte don<strong>de</strong> suele o tiene obligación. f.3.; pero si es acudir o parecer o<br />

presentarse a alguna persona es f.2.; binmobotho. f.2.: acudille su me[n]struo a la mujer. Masaquet<br />

siya, cay maculi siya bobothoon: viénele con dificultad.<br />

botlog nga mata: ojos saltados.<br />

145


otngol. f.2.: hacer atados <strong>de</strong> lanot; binotngol: el atado.<br />

boto. l. uyu. u.a.: hijo solo; en vocativo, palabra regalada.<br />

boto. u.a. panto. h.: vejiga, ampolla <strong>de</strong> trabajo; nacapamoto: envejigar el trabajo; matar la atadura <strong>de</strong><br />

la carga. f.3.: Ginpamotohan ang oloco sang cauo; botohon: el que tiene vejiga así; pantohon. h.<br />

boto. u.a. lopoc: dispararse, dar estallido arcabuz, huevo que se asa, caña que se quema, que dan<br />

estallido reventando. f.3.: a quien le da el tal estallido. Dica palapit, cai botohan ca. l. lopocan ca;<br />

nacapalopoc. l. boto. l. napaboto. l. lopoc. f.2.: hacer, dar estallido el fuego a lo dicho, o persona a<br />

arcabuz.<br />

boto. p.a.: membrum virile, etiam in brutis; botoan: que tiene miembro viril; babaye nga botoan:<br />

mujer hermafrodita, que tiene sexo viril; hiboto: capar.<br />

botoc botoc. sara sara: arroz limpio mezclado con chancaca tostado junto; nagabotoc botoc;<br />

namotocbotoc; nagasara sara. f.2.: tostallo.<br />

botog: chichón o ñudo así levantado; o el cuero levantado en manos o cara o cuerpo, los <strong>de</strong> la<br />

enfermedad <strong>de</strong> San Lázaro. Namotogbotog ang iya guya, ang iya lauas. Ítem, filigrana así gorda a <strong>las</strong><br />

panicas.<br />

bot-ol. poac. h.: nuez <strong>de</strong> la garganta; bot[-]olan; poacan. h.<br />

botong: vi<strong>de</strong> in alang: comprar o ven<strong>de</strong>r esclavos, et f.7.<br />

botong. u.a.: cañas a modo <strong>de</strong> bolo, <strong>de</strong> cañutos largos.<br />

botor. p.a.: cosa muerta, hinchada en el agua, que ya está sobreaguada; nabotor; linmalatur: hincharse<br />

o estar hinchado lo que está muerto en el agua, que se sobreagua; nagacabotor: <strong>de</strong> plural. Linmator ca<br />

cunta sa tian ni inamo: ahogado habías <strong>de</strong> ser en el vientre <strong>de</strong> tu madre, que te hincharas allá, como el<br />

ahogado en el río; latur: también es hincharse la barriga, como hidrópico.<br />

boyan. p.a., [y] mejor, boyan boyan: traer en largas, dilatar la paga <strong>de</strong> un día para otro. Dimo iboyan<br />

boyan ang pag bayar mo can acun. l. dimo aco pagaboyan boyanan sing arlao, con sing polong.<br />

buao. l. boao. p.c.: vana almeja, ostión; nabuao: estallo.<br />

buac et boang. p.a.: la mitad <strong>de</strong> cosa hendida por medio; nagabuac. f.2.: hen<strong>de</strong>r por medio, aunque<br />

sea a la mar dividiéndola, haciendo dos pedazos a palo, caña, almendra. Et nabuac; naboang: abrirse<br />

por medio la cosa; binoc-an sa balatong: cáscara, vaina <strong>de</strong> balatong abierta. Dao binucan nga balatong<br />

ang sacayan niño: exageración <strong>de</strong> baroto pequeño.<br />

buang. l. boang: loco; nagabuang. l. nacabuang. f.2.: enloquecer a otro; nabuang. l. nagacabuang:<br />

enloquecer o estar loco; buang buang: diminutivo; nagahimoang buang: estar loco <strong>de</strong> a[c]ci<strong>de</strong>nte que<br />

le vino; nagapacabuang: fingirse loco.<br />

buas. l. boas. p.a.: mañana; nagabuas buas. l. nagapabuas buas. f.2.: traer en largas <strong>de</strong> hoy a mañana;<br />

orma.<br />

buaya. l. boaya. p.p.: caimán; buayahun nga suba.<br />

bubu. D.V. ubo. u.a.l. umbo. u.a.: mi hermana mayor; y aso: mi hermano mayor; varíase como<br />

nombre propio.<br />

bucagcag: vi<strong>de</strong> in haguca, floja cosa.<br />

bucay. l. bocay. butay. l. botay. dutay. curucay. p.c.f.2.: clueca. p.p.f.2.hun: llamar a <strong>las</strong> gallinas.<br />

bucay. l. bocay. p.c.: papagayo blanco; bucayon nga manoc: gallo o gallina toda blanca.<br />

bucal. l. bocal. sobo. u.a.: hervir aunque sea agua que mana hacia arriba; napasobo. f.2.hon: hacello<br />

hervir. f.2.; bucal bucal; sobo sobo: diminutivos.<br />

bucalung. p.p.: llenarse o estar llena, hinchada <strong>de</strong> viento alguna cosa, botete, ropa en el agua, cuero,<br />

bota, vejiga, la boca, la vela a popa; napabucalung. f.2.: hinchar así lo dicho.<br />

bucao: Nabucao sang suay ang manoc. f.3.p.c.: recelarse el ave <strong>de</strong>l perchal o lazo; nacabucao sa<br />

manoc ang siur. f.2.: causar miedo el lazo, etc.<br />

buca: vi<strong>de</strong> bocar.<br />

buclang. f.2.: <strong>de</strong>shacer escalera apartando los dos palos o cañas <strong>de</strong> los lados; nabuclang: <strong>de</strong>shacerse.<br />

buclar. p.a.f.2.: abrir la mano o falda; <strong>de</strong>sdoblar ropa, petate, alfombra; payong; nabuclar: estar<br />

abierto o <strong>de</strong>scogido lo dicho; amumuclar: babaza, aguas ma<strong>las</strong> <strong>de</strong> la mar; como un plato, que se abre y<br />

cierra.<br />

buc<strong>las</strong> et boc<strong>las</strong>: recoger o quitar cosa que está puesta al sol, al viento a orear, como ropa, re<strong>de</strong>s,<br />

arroz, manteles <strong>de</strong> la mesa, <strong>de</strong> altar; buc<strong>las</strong>an: la cosa en que se recoge lo dicho, para arroz será cesto,<br />

para ropa la cosa en que la ponen.<br />

buclat. bocatcat. Nabuclat: Binmuclat ang mata, ang arlao, ang hangin: abrirse los ojos <strong>de</strong>l que<br />

<strong>de</strong>spierta; aclarar el día, salir el sol, entrar el viento; nagabuclat. f.2.: abrir los ojos el que <strong>de</strong>spierta.<br />

buclir. l. boclir: vi<strong>de</strong> in tuclin.<br />

bucug: esquina, espina <strong>de</strong> pescado; nacabucug: atravesársele alguna espina <strong>de</strong> pescado; nahabucug:<br />

estar espinado en la garganta; nanhimucug: quitar <strong>las</strong> espinas al pescado. Reg. 9.<br />

146


uga. l. boga: piedra pómez o liviana.<br />

bugabuga: abrojos; en Ogtong hay hartos.<br />

bugal. l. bogal. f.3.: burlar marido a mujer andando con otra. l. e contra; dícese también <strong>de</strong> los<br />

amancebados; bugalon: el que lo usa.<br />

bugay. l. bugey: dote; nagbuagy: dotar o dar dote. Reg. 8.<br />

bugang. u.a.: carrizo así llamado; bugangun nga duta.<br />

bugao. l. bogao. p.c. Reg. 9: ahuyentar, ojear animales o aves. f.2.: <strong>las</strong> aves. f.3.: la sementera;<br />

bugaoan: la chozuela <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> ojean.<br />

bugaot: la presilla <strong>de</strong>l cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong> pescar en que se ata el anzuelo; con el f.2.: hacer algo presilla; el f.3.:<br />

el hapun o el anzuelo; bugaoton mo ang hapun. l. ang taga: ponelle la presilla.<br />

bugas: arroz limpio; molello o juntallo. f.2.: o dallo <strong>de</strong>l tributo o al que se embarca. Reg. 8; dícese:<br />

Ua acoi bobogasun sa buhis: no tengo arroz que dar para el tributo; naquibugas. l. nagapaquibugas:<br />

pedir arroz limpio el cobrador a otros, que han llegado al pueblo para comer.<br />

bugas bugas: granos <strong>de</strong>l rostro.<br />

bugat. p.a. cabugat. pagcabugat: peso o pesadumbre <strong>de</strong> lo que pesa; nacabugat. l. nagpacabugat.<br />

f.2.: agravar, hacer pesada la cosa. Dimo pacabug aton ang dala, cai halayo ang pacatoan; mabugat:<br />

cosa pesada, aunque sea navío, mujer preñada o el cuerpo; <strong>de</strong> la preñada se dice: Nagabugat na si<br />

coan: porque se va haciendo pesada con el preñado; binubugatan; nabugatan; nahabugatan: el<br />

agravado, el pesado con carga; bugat bugat: el diminutivo; nagabugat; binmugat; nacabugat: pesar.<br />

bugcat. f.2. namugcat: buscar o ir por fuego.<br />

bugcus. butuc. p.a.: ataduras con que se hata haz, fardo, venda o paño para atar la frente o sangría,<br />

ligas. Ítem, haz o manojo <strong>de</strong> zacate, arroz, leña; nagabugcus. l. butuc: atar haz o otra cosa <strong>de</strong> <strong>las</strong><br />

dichas. f.2..; el f.1.: es con lo que se ata; butcun: síncopa <strong>de</strong> butun. Butcun mo: átalo; bugcus; butuc<br />

nga sulat: atado o pliego <strong>de</strong> cartas; bugcus bugcus; bulugcus; bubutoc butoc: dimin[utivo].<br />

bugha. f.2.: abrir ma<strong>de</strong>ro por medio para hacer tab<strong>las</strong>.<br />

bughao. l. boghao. p.c.: cosa no fina en colores o que ha <strong>de</strong>sdicho por vieja. Nagabughaona ini, cay<br />

dumay na. Bughao. l. nahabughao nga pagca malunhao: ver<strong>de</strong> claro; bughao nga pagca itum: negro<br />

claro; bughao nga pagcapola: colorada claro o no fino, toda fruta que se pone colorada o negra para<br />

estar madura; cuando está a medias, color no más, se dice: Bughao pa: como macupa; lomboy.<br />

buthat. p.a. nagabughat: recaer el convaleciente, parida; nacabughat. f.2.: recaelle. Ang masaquet<br />

nga buhat amoi nacabughat can acun.<br />

bugho. l. botho: solitario, huído, escondido o haciendo penitencia; nagabugho; namugho: vivir solo<br />

en el monte, aunque haga allí su sementera. Nagabughu paghigda sa balay. l. sa oma: duerme solo en<br />

su casa o sementera; napapagbogho: obligar o mandar viva solo en el monte. f.2.: lo mismo es<br />

hubung.<br />

bugiao. p.c.: vi<strong>de</strong> in bahoy.<br />

bugna. p.a. binmubugna. nacabugna. Reg. 8.: poner a alguno alguna cosa <strong>de</strong>lante que la vea, sin ver<br />

quién se la pone, ora sea la cosa buena, ora mala. Binugnaan siya sing dugo: le pusieron sangre<br />

<strong>de</strong>lante, negocio común entre los indios. l. sing bulauan; nahabugna: <strong>de</strong>parársele o ser puesta así la<br />

cosa. Mutia cono ang ibinugna cania: perla le ponían <strong>de</strong>lante; binugnaan: suelen llamar al dichoso.<br />

Ítem, dar Dios, <strong>de</strong>parar algo así.<br />

bugna. u.a: árbol es con cuya corteza tiñen <strong>las</strong> re<strong>de</strong>s; nagabugna. f.2.: teñil<strong>las</strong>.<br />

bugsay. l. bugsey. p.c.: remo <strong>de</strong> los cortos; nagabugsay: remar; vi<strong>de</strong> Reg. 2. bugsayan: el asiento<br />

don<strong>de</strong> va el remero remando; mamulugsay: remero; nagahimugsay: remar con tesón. Ítem, himugsay.<br />

l. himugsayan: la paga <strong>de</strong> remar. Hinc, binugsay: Via Láctea, por la semejanza que <strong>de</strong>ja en el agua el<br />

navío que pasa remando.<br />

bugtac. p.a.: único o uno solo como Dios, rey; bugtac ang Dios. Ítem, moneda real <strong>de</strong> a dos, tostón.<br />

Mey bugtac camo nga ibailo sining pesos?; bugtac nga pesos: peso en menudos; nagabugtac sang<br />

pesos: trocalle por menudos. f.2.: tactac.<br />

bugtao. p.c. nahabugtao. l. nahamugtao: <strong>de</strong>spertar con ruido; nacabugtao f.2.: <strong>de</strong>spertalle con<br />

ruido; nagabugtao. l. namugtao; dicot. h: <strong>de</strong>spertar o madrugar el que se acuesta con cuidado <strong>de</strong><br />

levantarse a tal hora <strong>de</strong> la noche para trabajar o embarcarse f.1. et [f].2.: es la cosa o la hora.<br />

Pagbugtauun ta ang maghiuara. l. ang pagpamalo sang manoc. l. ang pagbayota sang humay. l. ang<br />

pagsacay ta; napapagbugtao.f.2.: hacer a alguno que <strong>de</strong>spierte o <strong>de</strong>spertalle para hacer algo <strong>de</strong> lo<br />

dicho.<br />

bugtas. lugtab. lugtas. p.a.f.2.: quebrar ataduras <strong>de</strong> casa o <strong>de</strong> navío o cosa tirante; nabugtas; lutab;<br />

lugtas: quebrarse lo dicho; nagabugtas sang polong: interrumpir la plática.<br />

bugtas. u.a.f.3.: <strong>de</strong>jar lo que está haciendo sin acaballo: Binugtasan niya iya pag buhat, ang iya pag<br />

caun, ang iya oma: <strong>de</strong>jó la obra, la comida, la sementera.<br />

147


ugtung. p.a.: tenazas <strong>de</strong> tirar oro; nagabugtung. f.2.: tirar oro, plata.<br />

bugun. u.a. bubunbugun, dimin[utivo]. bagtig: terrón <strong>de</strong> cosa que se ha endurecido, siendo antes<br />

blanda como la morisqueta, brea, azúcar, un terrón <strong>de</strong> morisqueta o <strong>de</strong> azúcar. Nagabugun;<br />

nagapamugunbugun ang canun ang azucar, ang hubag didto sailalum: endurecerse.<br />

buha. l. boha. usic. uyac. mabuha. mausic. mauyac: gastador, disipador <strong>de</strong> hacienda; hechos verbos<br />

son <strong>de</strong>struilla, gastalla, disipalla; buha tiene f.2., pero usic et uyac tienen el f.3.; buha buha: más usado<br />

que buha; usic usic; uyac uyac: frecuentativos.<br />

buhay. p.c.: vivir mucho.f. Pacabuhayunca sa Dios; cabuhayan: el lugar; en haraya es durar.<br />

buhao. p.c., y mejor nabuhao: Buhao ang ginhaua co: hambre tener, como el convaleciente;<br />

nacabuhao. l. nagpacabuhao. f.2.: causalle hambre algo, hambrentalle.<br />

buhat. l. bohat: obra, fábrica; hecho verbo. f.2.: hacer, obrar, trabajar, fabricar; mabuhat;<br />

mabuhatum: hamuhat; himuhat; timahat; palabuhat: trabajador; es también: entallar o hacer<br />

induciendo forma. Nagabuhat sing tao tao, buhatun mo nga tao tao ining cahuy: haz una estatua <strong>de</strong><br />

este palo. Ítem, hacer obispo, rey, hocom, dato. f.2. Maxime expansiva.: Ginbuhat siya nga hocom.<br />

Ginbuhat nga dato. Ginbuhat siya nga obispo. Ginbuhat siya nga hari: fue hecho rey; úsase también<br />

por crear Dios <strong>las</strong> cosas. Ítem, es levantar algo, máxime en cosas pesadas. f.2.: nabuhat: hacerse la<br />

cosa o estar hecha o convertirse o estar convertida en algo. Nabuhat nga bato: está hecho piedra et<br />

similia.<br />

buhi. l. bohi. bihag. h.: cosa viva; nabuhi; nagabuhi: vivir; nagabuhi; binmubuhi. f.2.: vivificar, dar<br />

vida. Lima ang anac nga ginbuhi co caniya, cag niyan babayaaco niya: hele parido y criado cinco<br />

hijos y ahora me quiere <strong>de</strong>jar; cabuhi; pagcabuhi: la vida; nacabuhi et nagpacabuhi. f.2.: buhiun: dar<br />

vida como Dios o como la comida o medicinas; y así: icabuhi; iquinabuhi. l. quinabuhi: cosa vital, que<br />

causa, o dádiva; macabuhi: cosa vivificativa que se suele <strong>de</strong>cir <strong>de</strong>l médico y <strong>de</strong> la medicina; cabuhian:<br />

el lugar don<strong>de</strong> se vive: Ang duta amo iquinabuhian. l. cabuhian sa manga tao, cag ang tubig sa manga<br />

esda; nabuhi usab: resucitar; nagabuhi liuan. f.2.: resucitar a otro; nacabuhi: huírse <strong>de</strong> prisión persona,<br />

animal, ave; binmubuhi; binmoboriu. p.c.h.f.2.1.3.: soltar al preso o animal o gallina; binmubuhi. f.3.:<br />

aflojar lo tirante, la escota; buhibuhi: dim[inutivo]; buhibuhi: la escota. Ítem, el pez bonito.<br />

buhis. u.a.: tributo; nagabuhis: tributar. Reg. 8.: naquibuhis: cobralle.<br />

buy buy. l. boy boy. f.1. et 2.: acusar, <strong>de</strong>nunciar, encartar los cómplices, ora acusando a la mujer<br />

<strong>de</strong>lante <strong>de</strong>l marido, ora sea a la justicia; el f.3.: es el juez. Ipinamoboy mo aco sa hocom. Ítem, zaherir,<br />

dar en cara con algún bien que nos hayan hecho. Ipinamoy boy mo canacun ang bilog nga esda nga<br />

hinatagmo can acun. l. pinamoboy mo aco sing bilog nga esda: zahiéresme o dasme en cara con un<br />

pez que me diste.<br />

buila. p.p. et lubia. p.c. labni. p.a. oila. p.p.f.hun. bugnat: tirar <strong>de</strong> golpe, ora el pescador el cor<strong>de</strong>l,<br />

ora el pez, ora cor<strong>de</strong>l para quebralle o para tañer campana; tirar <strong>de</strong>l brazo o falda para apartar o <strong>de</strong><br />

navío para baralle o arrastralle o <strong>de</strong> hilo para arrancar diente. Binuila lamang sa esda ang hapun sa<br />

camut co: <strong>de</strong> un tirón me llevó <strong>de</strong> la mano el cor<strong>de</strong>l, el pez. Ítem, son arrebatar algo <strong>de</strong> la mano <strong>de</strong><br />

tirón, como paño, o estirar <strong>las</strong> orejas; buila; lubia; labni: sacar la persona el pie <strong>de</strong> cepo, grillo.<br />

builog. l. boilog. p.c.: vi<strong>de</strong> buñog.<br />

bulacha. f.2.: teñir con brasil, como nagasibucao.<br />

bulag. l. burag: cosa apartada; nagabulag. f.2.: apartar, dividir cosas unas <strong>de</strong> otras, aunque sea a los<br />

casados o amancebados; apartar una cosa <strong>de</strong> otra o <strong>de</strong> otras. f.1.: Dimo ibulag saimo ining bata: no<br />

apartes o eches <strong>de</strong> ti a este muchacho; nabulag: apartarse <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más o <strong>de</strong> los compañeros;<br />

nagacabulag: apartarse todos, cada uno por su parte; nahabulag: estar o quedarse apartado acaso;<br />

bulag bulag: frecuentativo.<br />

bulag bulag: ropa o lambong abierto por <strong>de</strong>lante, <strong>de</strong> arriba abajo.<br />

bulagao. l. bolagao. p.c.: bermejo, rubio. Nabulagao. l. nagabulagao siya. l. ang iya bohoc: es rubio;<br />

nacabulagao sang bohoc. f.2.; bubulagaoun. l. pagbolagaoun: enrubiar.<br />

bulalacao: constelación <strong>de</strong> fuego que revienta, como cohete.<br />

bula<strong>las</strong>. p.p.: creciente <strong>de</strong> aguas vivas, la mayor.<br />

bulalo. l. bolalo. p.p.: cierta almeja, ella y la concha con que se bruñe ropa; nagabolalo. f.2.hon:<br />

bruñir ropa o papel. f.3.: sobre con lo que se bruñe.<br />

bulan. l. bolan. p.a.: luna, mes; bulanun: lunado, lo claro con la luz <strong>de</strong> la luna, que no hay sombra.<br />

Adto na ang manga bata nagahimaya sa bulanun: se están holgando a la luna; con el f.3. es<br />

cumplírsele a uno una luna o mes. Ua pabulani ining bata: aún no cumplido un mes; napabulan. f.3.:<br />

<strong>de</strong>jarle cumplir un mes. Pabulanan co ining oloc: hele <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar cumplir un mes.<br />

bulan. l. bolan: medio tae <strong>de</strong> oro o medio esclavo; nagabolan. f.3.: tener o usar <strong>de</strong> esclavo a medias,<br />

por lunas; nagabolan. f.2.: partir el tae en dos medios taes; mamolanquita: a medio tae nos cabe;<br />

bolanan: pesa <strong>de</strong> medio tae.<br />

148


ulang. l. bolang: espuela o navajuela con que pelean los gallos; nagabulang: pelear, acuchillarse<br />

hombres con sus armas, máxime espadas, o gallos con sus navajue<strong>las</strong>. f.2.: es ser vencido, ora salga<br />

herido, ora no; nagabulang: jugar o pelear los amos los gallos; el f.2.: es vencelle, ganalle; el f.1. es<br />

per<strong>de</strong>lle: Tolo ca harangsar ang ibinulang. l. iginbulang co cag usalamang ang binulang co: perdí tres<br />

gallos y gané uno. Binula aco niya sing tolo ca harang sar: me gané tres gallos.<br />

bulang. mabulang. l. mablang: cosa ancha, como calle, río; cabulangan. l. cablangan; pagcabulang;<br />

pagcablang; pagcamabulang; pagcamablang: la anchura o ancho; nagabulang; nagpacabulang. L.<br />

nacablang. l. nagpacablang. f.2.: ensanchar así algo. Pacablangun niño ang dalan.<br />

bulao: vi<strong>de</strong> agumaa.<br />

bulao. p.c.f.2.: extrañar, <strong>de</strong>sconocer a alguno; probar la tierra al recién venido, o proballe los <strong>de</strong> la<br />

tierra tentándole. Binmubulao can acun ang banua: me tienta o prueba la tierra.<br />

bulanos. p.p.: cosa <strong>de</strong>recha y lisa, que a<strong>de</strong>lgaza hacia la punta, como uso o columna; nagabulanos.<br />

f.2.: hacer alguna cosa <strong>de</strong>recha y lisa; y así: iyus; es lo mismo matanos.<br />

bular. p.a. calcag. h.f.1.l.: poner a secar al sol ropa, arroz. f.3.: adon<strong>de</strong> o en qué.<br />

bularlar. u.a.l. bolar lar. nabularlar: <strong>de</strong>scubrirse el sol o luna cuando sale que se ve toda, o persona<br />

que andaba escondida o hurto; lo mismo es: nabocatcat.<br />

bu<strong>las</strong>. damurlao: meloncillos silvestres.<br />

bu<strong>las</strong>ot. l. bo<strong>las</strong>ot. nahabo<strong>las</strong>ot: meterse el pie por entre <strong>las</strong> cañue<strong>las</strong> <strong>de</strong>l salug, <strong>de</strong> la casa o en hoyo<br />

o charco.<br />

bulatoc. p.p.: un pez pequeño blanco, anchito, <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s ojos. Hinc, nagabulatuc. Ang iya mata nga<br />

nag siring sa imagen: tener los ojos abiertos, como el enfermo que ya no los cierra mirando a la<br />

imagen.<br />

bulat. p.a.: ungüento oloroso <strong>de</strong> muchos compuestos para los cabellos; nagabulat. f.2.: hacello;<br />

bulatun: el que tiene bulat.<br />

bulauan. l. bolauan. p.p.: oro; bulauanun nga suba: río que tiene oro; bulauanan; hamulauan: persona<br />

rica <strong>de</strong> oro; dícese: Nahamulauanan ang mata co. l. aco nian nga arlao, cai nacaquita aco sing maramu<br />

nga bulauan: se han enorado mis ojos, he dádome una hartazga <strong>de</strong> ver oro; hamolauan; himolauan:<br />

oro fino; nacahamolauan; nagpacahamolauan; napapaghamolauan f.2.: refinallo; lo mismo es:<br />

himolauan, con <strong>las</strong> mismas preposiciones; nanhimolauan: buscar oro; namulauan. l. nagapamulauan:<br />

traer oro por gala y acaudalar oro.<br />

bulbug. p.a. nabulbug: Cag nacalunao. p.c. ang duta. l. ang oma sang olan: está empapada en agua;<br />

nacabulbug; nacalunao ang olan sang duta. f.2.: empapalla.<br />

bulcas: lo mismo es que buc<strong>las</strong>.<br />

bulhay. p.c.f.2.: dividir el arroyo o riachuelo en dos partes, que corta por dos partes, o dividir la<br />

mujer los cabellos, que caigan la mitad a un lado y la mitad a otro o la barba. Nabulhay ang tubig. l.<br />

ang bohoc. l. ang bungut: estar divisos así.<br />

bulhang. f.2.: romper por la gente o por los enemigos, aunque sea peleando hasta pasar al otro lado.<br />

buli. l. boli. l. buri. u.a.: culo. Ítem, asiento o culo <strong>de</strong> cesto, o vasija; nagabuli; naquigbuli. f.2.hun:<br />

ser sodomítico active; napaburi: pasive, que lo consiente; fuera <strong>de</strong> eso el pasivo: ginburi;<br />

maquigburihun: somético activo; mapaburihun: somético passivo et alibi ne nominetur, quia<br />

turpissimun: maxime in presentia faeminae, etc.<br />

Buli. l. Buri. l. Boli. u.a.: palma así llamada, conocida.<br />

buli. p.a. bulit. p.a.l. boli et bolit. buri et burit. f.2.: encalar, engalanar, embarnizar, embrear et<br />

similia. Burihun mo sing galagala ang caracoa. Bulitun mo sing saong: embréalo.<br />

bulibuli et mulimuli: el cabo o cable que se echa por la popa al navío; hecho verbo. f.3.: amarrar al<br />

navío por popa. Bulibulian mo ang sacayan. Ítem, la bancada <strong>de</strong> popa; namulibuli sila: ir allí remando.<br />

bulicat. l. boricat. p.p.f.2.: abrir los ojos con la mano, abrir cuchillada para curalla. f.3.: la persona a<br />

quien; y aun abrir <strong>las</strong> partes a la mujer con los <strong>de</strong>dos, o rompel<strong>las</strong> in cuitu; y así: nabulicat. l.<br />

nagapanhimolicat: tirar la persona el párpado <strong>de</strong> abajo un poco, diciendo a otro que abra el ojo, que se<br />

lo ha <strong>de</strong> pagar, como madre a hijo. Ngaapinanhimolicatan mo aco sang matamo?: ¿Para qué me dices<br />

para esta?, active. Ngaananhimilat ca sang mata mo?: ¿Para qué me amenazas con abrir el párpado <strong>de</strong>l<br />

ojo o los ojos?<br />

bulig. l. bolig. l. burig: racimo <strong>de</strong> toda cosa arracimada, plátanos, uvas. Nagabulig ang bonga<br />

sabinuligan: están asidas al escobajo.<br />

bulig. l. bolig. l. burig: ayuda. Ua acoi bolig: no tengo ayuda; bumulig; binmobulig. f.3.: ayudar a<br />

otro en lo que hace, a llevar carga, a obrar, a pelear; nagabulig: ayudarse unos a otros ad invicem, que<br />

todos juntos hacen la cosa. Ítem, ayudarse dos o más contra uno, o muchos contra uno. Ginbuligan. l.<br />

binuligan aco nila sa manga tagbanua laban tabang; asur.<br />

149


uling. l. buring. u.a.: toda cosa que mancha, como tizne, hollín, carbón, tinta, lodo negro, ceniza<br />

mojada; binmubuling. f.3.: tiznar o ensuciar así; nagabuling. l. nagahibuling: es <strong>de</strong> plural, que se<br />

ensucian unos a otros, y mejor, el frecuentativo: nagabuling buling, como en carnestolendas;<br />

nahabulingan; hinbulingan: tiznado, ensuciado; buling buling, el diminutivo: es poner la ceniza.<br />

bulit. l. bolit: vi<strong>de</strong> in buli.<br />

bulit. l. bolit. p.a.: ponzoña <strong>de</strong> animal, como vívora, o <strong>de</strong> otra cosa que se pone en armas ofensivas o<br />

en flechas; bulitan nga mananap: ponzoñoso; binubulitan nga hinganiban: arma con ponzoña, etc.<br />

bulu. p.a. ugbu. h.: nagabulu: luchar dos; naquigbulu: luchar con otro o <strong>de</strong>safialle a luchar. f.1.<br />

Iginbulu co sicoan: luché con fulano.<br />

bulua. l. buluat. p.p. hotoa. holoa. p.c.f.2.: <strong>de</strong>sfondar suelo <strong>de</strong> cesto, <strong>de</strong> arca, <strong>de</strong> tagcal, etc.; nabulua;<br />

buluat; hotoa; holoa: <strong>de</strong>sfondarse.<br />

bulu bulu: vi<strong>de</strong> boloc boloc.<br />

bulubur. sangbur. sabur. h.: revolverse culebra a algo, como a palo, a cuerpo <strong>de</strong> persona o animal.<br />

f.3.: lo mismo es <strong>de</strong>l balagun, que se revuelve algún árbol; por la Reg. 8.f.1.: revolver alguna cosa a<br />

algo. f.3.: la cosa en que se revuelve lo dicho. Isangbur mo ang iya bohoc sa camut mo.<br />

buluc. p.a. libug. p.a. banga. u.a.: cosa confusa o obscura, que no la entien<strong>de</strong> como palabra o razón o<br />

que no discierne lo que es, aunque se[a] en colores; nabuluc et nalibug: estar confuso o confundirse o<br />

ofuscarse por no enten<strong>de</strong>r lo que se dice o lo que ha <strong>de</strong> hacer, como aprendiz que no sabe lo que ha <strong>de</strong><br />

hacer, ni cómo comenzar; dícese <strong>de</strong> la vista: Nabuluc. l. banga. l. libug ang mata sa maramu nga<br />

tucutun. Nabulucan. l. nalibugan niya ang iya buhat, cai ua niya hitoni. Nacabulug et nacalibug. f.2.:<br />

confundir o poner confuso o ofuscar a alguno con lo que se le dice o ofuscalle lo que se le dice.<br />

Nacabuluc. l. nacalibug. l. banga canacun saimong polong. l. ang pinamolong mo canacun amoi<br />

nacabuluc, cag nacalibug can acun. l. amo ang quinabuluc, cag ang quinalibug co; calibucan:<br />

confusión o oscuridad que tiene la cosa; mabulug nga polong: palabra obscura. Hinc, mabulug: todo<br />

color fusco, como barcino, frailesco, pardo, color <strong>de</strong> venado o carabao; y se dice también <strong>de</strong> los<br />

mismos animales; mabuluc nga caballo. Mabulug angiya pag ca panduc. l. ang iya pag caguya;<br />

bulucbuluc et libuglibug: son diminutivos.<br />

bulug: catarata o nube <strong>de</strong> los ojos; bulgan; binulgan; biunbulgan: ojo o persona acataratada.<br />

bulugcusun. p.p. atimon. p.p.h.: melón; cabulugcusunan: melonar.<br />

bulugsay: la paletilla o espaldilla.<br />

bulung. p.a. nabulung: admirarse, estar confuso, extrañar algún hecho o persona escandalosa;<br />

nagacabulung: <strong>de</strong> plural. Nabulungan co ining imo guai: admírome, extráñome <strong>de</strong> estas tus<br />

costumbres. Nabulungan sa manga tao ang sara mo; nagamabulung: <strong>de</strong>sconocer, extrañar a alguno no<br />

visto antes. f.3.: Gincabulunga co iton tao; mabulungan: cosa así, admirado o extrañable. Cabulunga<br />

nga tuur nga buhat ini: esta es obra admirable, no vista. Dili sarang cabulungan. l. hibulungan natun<br />

ini, balao uai buhat nga subung sini sa atun: no nos hemos <strong>de</strong> admirar o extrañar <strong>de</strong> esto, como si en<br />

nuestra tierra no hubiera cosas semejantes a ello; nahabulung: estar confuso, que no sabe por qué<br />

camino echar o errar el camino. Nalugay came, cai nahabulung came sa dalan. l. cai nahabulungan<br />

namun ang dalan: escandalizar; napahabulung. f.2.: poner a otro en admiración o confusión;<br />

nagabulung: en Sugbu es buscar; nagabulung bulung sang dalan: andar <strong>de</strong> aquí para allí buscando el<br />

camino, porque le erró.<br />

bulung. tingcal+. p.a. namulung. nagapamulung. f.2.: hilar; bulungan: el huso.<br />

bulus. l. bolos. p.a.: lo mismo es que balus; y lo más es vengarse.<br />

bunal. l. bonal. p.a.: bruñidor, palo con que bruñen o aprietan fardos; nagabunal. f.3.: bruñir mantas<br />

o apretar fardos; apalear la ropa cuando la lavan o abatanar; lo mismo es tapas.<br />

bunang: algodón hilado; bunangun: el que lo tiene.<br />

bunca. l. bonca. f.2.hun: levar, alzar el ancla. f.3.: es <strong>de</strong> dón<strong>de</strong>.<br />

bunca<strong>las</strong>. l. bonca<strong>las</strong>. u.a.: <strong>de</strong>spertar y saltar <strong>de</strong> la cama oyendo ruido.<br />

buncalis. l. boncalis. u.a. Reg. 8: echar agua con el remo el que va remando.<br />

bundauaog. bulanuog. p.c. busauang. u.a.: chorro o borbollón <strong>de</strong> cosa líquida, como agua en<br />

reguera o caño, canales, ola que entra por quebradura <strong>de</strong> navío o balazo, chisguete <strong>de</strong> sangre o orina<br />

que sale; nagabundauog. l. busauang: correr o salir o entrar o pasar cosa líquida. f.3.: por don<strong>de</strong> pasa<br />

reguera, caño, arcabuz o árboles que se riegan; nabundauogan; bundauog: es salir o manar lo dicho.<br />

Binundauogan aco sa dugo mo: me salpicó odio, la sangre; pagbundauog sang dugo: el chisguete <strong>de</strong><br />

sangre o el <strong>de</strong> la orina.<br />

bungalon: árbol <strong>de</strong> catung gan.<br />

bungay bungay: crin <strong>de</strong> caballo.<br />

bungalos. l. bongalos. p.p.: canal en la mar o entre is<strong>las</strong>; nagabungalos ang dagat: ir encanalada o<br />

correr así encanalada; nagabungalos: irse con la corriente <strong>de</strong>l canal.<br />

150


ung-ao. p.c.: cueva que va a salir a otra parte.<br />

bungar. u.a.: señal <strong>de</strong> <strong>de</strong>sca[la]bradura en la frente; nagabungar. f.2.: <strong>de</strong>scalabrar en la frente;<br />

nabungar: <strong>de</strong>scalabrado así.<br />

bungat: palabra o pronunciación; usa ca bungat: una palabra; nagabungat. f.2.: pronunciar la palabra.<br />

Dile maayo ang pagbungat mo sang polong sa bisaya: no tienes buena pronunciación; himungat: paga<br />

que se da al que habló por otro pronunciando o diciendo lo que el había <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir. Ítem, bungat;<br />

pitlang. f.3.: acotar mujer para casarse con ella, y aun lo alargan a acotar otras cosas, como árboles.<br />

bung bung: toda cosa que está puesta <strong>de</strong>lante para que no dé el viento o agua, como cayang, petate,<br />

pared, manta, compuerta, pantalla <strong>de</strong>l can<strong>de</strong>l; nagabungbung; namungbung. f.1.: poner algo <strong>de</strong>lante<br />

para que no les dé el viento o agua. f.3.: es a quien así se abriga. Bungbungi cami sing cayang: ponnos<br />

un cayang <strong>de</strong>lante. Nacabungbung can ila ang cota: la cota los reparó. Nahabungbungan sila sa cota:<br />

estaban reparados o abrigados con la cota o fuerte o muralla; napabungbung: ponerse al abrigo <strong>de</strong> lo<br />

dicho o pedir les pongan alguna cosa <strong>de</strong>lante, que les abrigue al modo dicho.<br />

bung bung. f.2.: <strong>de</strong>tener el viento al que navega. Ginbungbung came sang hangin.<br />

bungcag. nabungcag: quebrarse navío, hundirse edificio o parte <strong>de</strong>l o pueblo; per<strong>de</strong>rse la honra.<br />

Nabungcag came. l. ang amun sacayan: pa<strong>de</strong>cimos naufragio. Nabungcag ang balay co cag<br />

angdungug co: hundióse mi casa y mi honra; nagabungcag. f.2.quebrar navío, hundir o <strong>de</strong>sbaratar<br />

edificio o parte <strong>de</strong> él, <strong>de</strong>struir la honra. Nagabungcag sang cota sa pagbaril: batir fortaleza; y se<br />

extien<strong>de</strong> a corromper mujer. f.3.: estupro.<br />

bungca.f.2.: mor<strong>de</strong>r o hacer presa culebra.<br />

bungcal. ongcar. f.2.: trasegar la carga <strong>de</strong>l navío para sacar o buscar algo o para coger o tomar el<br />

agua o ropa <strong>de</strong> arca o abobot, para sacar algo o <strong>de</strong>sembarcar y sacar lo dicho; lo que se halla: f.<br />

hibungcalan, pret[érito]; nahabungcalan. l. nahaongcalan.<br />

bungday. l. bongday: abrirse <strong>las</strong> hojas <strong>de</strong>l arroz o <strong>de</strong> otra semilia o yerba o cogollo cuando ya echa<br />

hojas; soltar o tener sueltos la mujer los cabellos. f.2.<br />

bungdal. bongdal: vi<strong>de</strong> in bongdol.<br />

bungdu. Reg. 8: <strong>de</strong>rribar luchando. f.1.: a quien; bunit: anzuelo pequeño.<br />

bunlay. Reg. 9.: limpiar sementera cogida para sembralla.<br />

bungsat. tugmar, alibi, bongsor. f.1.: meter en el agua el corral atándole a <strong>las</strong> estacas; nahatugmar. l.<br />

natugmar: quedarse enhiesto, plantado en el río, árbol o pie <strong>de</strong> cañas; tugmar: en Sugbu es lo mismo<br />

que tugna. Ítem, nagtugmar. l. napatugmar. nagabungsal: poner basa, pe<strong>de</strong>stral a columna o a haligue,<br />

quicio o marco a puerta; tugmaran; bungsalan; tulunban; hintindugan: pe<strong>de</strong>stal, basa, quicio, marco,<br />

umbral <strong>de</strong> puerta; bungsalan. l. bongsalan.<br />

bungsalan. bongsalan: palo en que afirma el pie <strong>de</strong> la escalera; con el f.2.: es hacer algo pie <strong>de</strong><br />

escalera, o bongsalan; el f.3.: es poner pie a la escalera. Bungsalan mo ang hagdan.<br />

bungsalan: cierta tinaja <strong>de</strong> bajandi; sugmar.<br />

bungtas. nabungtas: <strong>de</strong>smayado o <strong>de</strong>scaecido <strong>de</strong> hambre; nacabungtas. f.2.: <strong>de</strong>smayar o <strong>de</strong>scaecer.<br />

Causative: Con papauliun co sila nian, nga uala pa sila mangaun, bubungtason sila sa paglacat nila: si<br />

dimisero ellos ieiunos <strong>de</strong>ficient in via.<br />

bungug: tonto; vi<strong>de</strong> hurung.<br />

bungul. u.a.: sordo; nacabungul. f.2.: ensor<strong>de</strong>cer a otro; nabungul: estar o ser sordo; bungul bungul:<br />

medio sordo; nabungulbungul: estar medio sordo, o ir ensor<strong>de</strong>ciendo. Ítem, nacabungul. f.2.: ofen<strong>de</strong>r<br />

a la persona o al oído <strong>las</strong> más palabras, o con ma<strong>las</strong> palabras: Ginbungul aco sanang polong mo [a]ng<br />

malao-ay.<br />

bungut: barba, los mostachos o bigotes; ya lo toman por toda la barba; bungutun: barbado; bungutun<br />

nga manoc: papujada; himungut: tenacillos con que arrancan <strong>las</strong> barbas; nagahimungut: arrancar <strong>las</strong><br />

barbas. Reg. 9: namungut: barbar o estar ya barbado.<br />

buni. l. boni: es peine; nacaaboni. f.2.hun: empeinar, dar empeines.<br />

buntalir. p.p.: tendida estar persona, viva o muerta.<br />

buntar: vi<strong>de</strong> untar.<br />

buntauan. p.p.: vi<strong>de</strong> in butauan, en cuanto a alancear.<br />

bunuc. p.p.: aguacero recio, sin viento; nagabunuc, talubug. h. ang olan: llover así. f.2.l.3.: a los que<br />

coge aguacero; hamunuc; matabuc: lluviosa cosa al modo dicho. Un<strong>de</strong>, Uamunuc na ang olan,<br />

dimaalam pandongon; bunucbunuc: frecuentativo <strong>de</strong> bunuc.<br />

buñag: regar plantas echándoles agua encima o regar el suelo <strong>de</strong> la iglesia. f.1.: el agua o vasija. f.3.:<br />

la planta, suelo. iglesia; hase introducido por bautizar; el uso le hace significar lo que él jamás<br />

significó entre los indios; por lo menos ninguno dirá por buñag lo <strong>de</strong> Judith: Exibat nocte in vallem et<br />

baptizabat se in fonte, ni lo <strong>de</strong> San Marcos: judaei non manducant, nisi lavent, et a foro, nisi<br />

151


aptizentur, porque es fuerza <strong>de</strong>cillo por naligo o naligos, vi<strong>de</strong>; la forma en bisaya será: Acoi<br />

nagabaptizo canimo; et .l., por pasiva, Gibaptizohanta icao sangalan sa amahan, etc.<br />

buñog. l. boñog. p.a. boilog. p.c. galondog. p.p.: ir unos tras otros en hilera como grul<strong>las</strong> o indios;<br />

procesión bien or<strong>de</strong>nada; boñogan; caboñogan; boilogan; caboilogan; cagaloidogan: ringlera así o<br />

gente puesta así.<br />

buquia. l. boquia: pulpo <strong>de</strong> los pequeños.<br />

buquir. l. boquir. p.a.: cerro o sierra; cabuquilan: el colectivo; buquirnun: serrano, montañés o casa<br />

<strong>de</strong> la sierra; napabuquir: ir a la sierra; buquir buquir: cerrillo, mogote; <strong>de</strong> plural: cabuquirbuquilan.<br />

burbur: cierto [tipo] <strong>de</strong> tamales en Lucay; namurbur: hacellos; nagahiburbur; nagahiupur;<br />

nagahiolabur. h.: juntarse en el camino para ir en compañía.<br />

burhi. l. borhi: Nagaburhi pagbono. l. pagpatay. f.3.: herir o matar a traición. Ítem, hurtar a traición<br />

por engaño. Reg. 9.; nagaburhian: hacerse traición dos ad invicem. Ítem, ser traidores muchos contra<br />

uno o contra más.<br />

burlay. l. burley. p.p.: cansancio; naburley; nahapo. h.: cansarse o estar cansado; nagacaburlay, <strong>de</strong><br />

plural; nagaburlay. l. nacaburlay. f.2.: cansar, transitive; napahamurlay: <strong>de</strong>scansar; pahamurlayan:<br />

<strong>de</strong>scansa<strong>de</strong>ro; napapahamurlay. f.2.: mandar <strong>de</strong>scansar o permitir <strong>de</strong>scansen; himurlay: paga <strong>de</strong>l<br />

cansancio.<br />

burlat. l. bularat nga mata: ojos gran<strong>de</strong>s; dícese: Naburlat. l. namurlat. l. nanismo. l. namiscat ang<br />

iya mata sa iya paghatag, cai maimul siya: parece que se le saltan los ojos al dar, porque lo da <strong>de</strong> mala<br />

gana; también se dice <strong>de</strong> los ojos <strong>de</strong>l enojado, que parece quiere matar con ellos abriéndolos mucho.<br />

buru. l. binuru: lo mismo que guinamus, adobo a su modo.<br />

buruyun. p.p.: persona floja, para poco, máxime los gordos. Buruyun ang iya lauas.<br />

buryauin. p.p.: fruta <strong>de</strong> la palma; buli; buryauinun.<br />

busa. l. busara. l. boa. u.a. en todos: ¡Cocha ahí!, palabra que se dice al puerco manso para<br />

ahuyentalle; nagabusa. f.2.hun: ahuyentalle, <strong>de</strong>cille busa.<br />

busac. p.a. <strong>las</strong>ang. mabusac. mayauit. mayagang yagang. mayao yao: hablador, charlatán;<br />

nagabusac, <strong>las</strong>ang, yauit: ser charlatán; nagapacabusac, <strong>las</strong>ang, yauit: preciarse o tratarse o hablar<br />

como charlatán, burlón.<br />

busay. p.p.: cosa alta como casa, iglesia, peña <strong>de</strong> don<strong>de</strong> cae río, golpe <strong>de</strong> agua, aunque sea el techo;<br />

busayan. u.a.: el salto o <strong>de</strong>speña<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> río, <strong>de</strong> golpe <strong>de</strong> agua.<br />

busauang. u.a.: vi<strong>de</strong> in bundauaog.<br />

buscag. p.a. nabuscag. binmuscag: abrirse racimo <strong>de</strong> plátanos, <strong>de</strong> cocos, bonga y los <strong>de</strong>más que<br />

salen en zurrón, no semil<strong>las</strong>; nagabuscag. l. nacabuscag. f.2.: abrillos, <strong>de</strong>senvolver fardo o haz <strong>de</strong><br />

algo. Nabuscag ang iya palar: hásele abierto la ventura buena.<br />

buscay: caracolillo, como sigay; vi<strong>de</strong> sigay.<br />

busilog: luyo es <strong>de</strong> mata en balaybay. Lain ang busilog sining Castilla.<br />

buslong tuluc. f.2.: mirar <strong>de</strong> hito en hito, embebecido, sin pestañear; nasigbuslung; nasigtulur;<br />

nagahibuslung: cuando es recíprocamente, ad invicem.<br />

butal. l. botal: vi<strong>de</strong> in bacac.<br />

but-an et but-anan: vi<strong>de</strong> in buut.<br />

butang. Reg. 8: poner algo en alguna parte o en <strong>de</strong>pósito o <strong>de</strong>positar persona. f.1.: lo que se pone.<br />

f.3.: en don<strong>de</strong> o en quien; nagabutang sang polong: hablar <strong>de</strong>spacio y bien pronunciado; suelen usalle<br />

por imponer algo a otro, como: butang butang; nahamutang. l. nahimutang o sincopado, nahamtang. l.<br />

nahimtang: quietarse, sosegarse o estar quieto y sosegado. Ítem, estar <strong>de</strong> asiento en su casa o pueblo.<br />

f.3.: Ang hinmumutangan sa Dios amo ang iya pag ca Dios nga nasacup sa nga tanan, busa ua siya<br />

oosuagan, cai uai man siya isolan. Ítem, Nahamtang na ang buut co: ya mi voluntad o corazón está<br />

sosegado; himotangan. f.3.: el asiento o lugar, etc.; mahamtang; mahamtangun: persona quieta,<br />

sosegada, que está en su casa o pueblo <strong>de</strong> asiento, sin andar <strong>de</strong> acá para allá; paghimutang. l.<br />

pagcahamutang, o sincopados: pagcahamtang. l. pagcahimtang: el tal sosiego, asiento o quietud;<br />

pagcahamtang. l. pagcahimtang sa Dios: la esencia o existencia <strong>de</strong> Dios; napahamutang. l.<br />

napahamtang. f.2.: quietar o sosegar a otro o a los alborotados con nueva <strong>de</strong> guerra. Pahamtangun mo<br />

anay ang buut mo: quieta o sosiega tu corazón primero.<br />

butang butang. Reg. 8: imponer algo a alguno que dijo o hizo, que siempre es falso. Ginbutang<br />

butangan aco nila sing polong: levantáronme que había yo dicho.<br />

butang: parte, miembro, capítulo, artículo. Hinc, Cabtang. l. cabtangan ogaling sa hocom ini: esto es<br />

oficio <strong>de</strong>l hocom, parte <strong>de</strong> su oficio, que le toca a él. Cabtangan sa tao lamang ang buut cag nag isip,<br />

cag panumduman dili samananap, diman salamgan. Ítem, los actos o pasiones <strong>de</strong>l ánima se dicen así:<br />

Cabtang. l. cabtang sa calag ang pagsubu, ang pagcaharluc, ang paghimaya, ang pagbuut, ang<br />

pagdumur.<br />

152


utauan. p.p.: soltar o <strong>de</strong>jar caer lo que lleva en la mano o tiene en la mano; nacabutauan;<br />

binmubutauan. f.3.; Butauan moyana: déjalo caer; si es casual: Hibutanuan mo ang taza, cai molat ca:<br />

hásete <strong>de</strong> soltar o caer la taza, abre los ojos. Pret[érito]: Nabutanuan. l. nahabutanuan co: cayóseme <strong>de</strong><br />

la mano; pero: Binutanuan co: <strong>de</strong>jélo caer <strong>de</strong> propósito; butauan; buntauan; namutauan. l.<br />

namuntauan: alancear tirando la lanza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cerca. Reg. 8. f.1.: la lanza. f.3.: lo que se alancea;<br />

binmubutauan; namutauan: partir el navegante, el que camina para hacer o proseguir su viaje.<br />

Gabiang ibutauan ta: <strong>de</strong> noche nos hemos <strong>de</strong> levar o ir o partir o salir. f.3.: <strong>de</strong> don<strong>de</strong> partió. Ítem,<br />

levantar real o rancho; levantarse aves, langosta.<br />

butcun: brazo; butcunan: brazudo.<br />

butete. p.p.: pez conocido; nanhimotete: quitalle la ponzoña.<br />

buti. l. boti. u.a.: virue<strong>las</strong>; nacabuti: enviruelar causándo<strong>las</strong>. f.2.: butibuti. l. botoboti. f.2.: punzar con<br />

alfiler o aguja o otra cosa así o para reventar hinchazón.<br />

butictic. u.a. namutictic: llena estar <strong>de</strong> espiga en zurrón o mujer preñada o el muy harto.<br />

butig: vi<strong>de</strong> bitlig.<br />

butla. nacabutla. f.2.: dar en rostro o empalagar comida.<br />

butuc. p.a.: vi<strong>de</strong> bugcus.<br />

but-ua. l. botoa, trisílabo. binmubutua. f.2.; butuaun: levantar o sacar el chinchorro <strong>de</strong>l agua para<br />

metello en el navío con el pescado; sacar <strong>de</strong>l río lo que tenía a remojar; requerir los butrones si tienen<br />

algo.<br />

butung: coco ya gran<strong>de</strong> pero todavía ver<strong>de</strong>.<br />

butung. p.a.f.2.: estirar algo o tirar <strong>de</strong> algo para estirallo o cosa que se lleva arrastrando el cor<strong>de</strong>l.<br />

Ítem, tirar oro, plata, alambre o otro metal. Hinc, binutung: collar <strong>de</strong> oro tirado. Ítem, levantar o subir<br />

arriba la escalera o la vela <strong>de</strong> navío u otra cosa así; butungbutung: frecuen[tativo]; ginbutung butung:<br />

como al que dan trato <strong>de</strong> cuerda; butungbutung: polea, carrillo.<br />

buuac, disílabo. nabuuac. binmubuuac: seminar el miembro viril; napabouac. f.2.: hacelle seminar;<br />

un<strong>de</strong>, pagbuuac: polución; y si es voluntaria aliquo adminiculo: pagpabuuac.<br />

buual, disílabo. sucat. cali. f.2.: labrar o cavar o arar la tierra; buual y cali son también: sacar raíces,<br />

camotes con tagar o azadón cavando.<br />

buung. p.a.: Nagabuung sila sing isug, sing tolin. l. Nagabuung ang tolin nila. l. ang isug nila: son<br />

iguales en ligereza, en valentía, sin reconocerse ventaja, personas, navíos, aves, caballos, etc.<br />

Nagabuung sila sing polong. l. nagabuung ang ila polong: <strong>de</strong> los pleiteantes que informan igualmente;<br />

buung: rama <strong>de</strong> árbol cuando el tronco se divi<strong>de</strong> en dos ramas o camino o río que se divi<strong>de</strong> en dos<br />

brazos. Nagabuung ang sanga sa cahuy et nagabuung ang cahuy sing duha ca sanga: lo mismo es el<br />

camino o río; ginbuungan. l. gincabuungan: la tal división en lo dicho.<br />

buut. p.a.: razón natural, libre albedrío, juicio o entendimiento. Ua pay buut ini: aún no tienen juicio<br />

o entendimiento. Ítem, la voluntad; todas <strong>las</strong> locuciones que en latín y en romance <strong>de</strong>cimos <strong>de</strong>l<br />

corazón en esta lengua se dicen <strong>de</strong> buut; amo a Dios <strong>de</strong> todo mi corazón: Nahaaguma aco sa Dios sa<br />

acun nga tanan buut; tengo afligido el corazón: Masaquet ang buut co. Ua pa sila abut sa Manila nian<br />

sa buut co. l. sa pagcabuut co: no han llegado a Manila a hora a mi parecer. Hinc, buutan. l. butanan.<br />

mabuut: persona <strong>de</strong> razón o juicio, pru<strong>de</strong>nte, cuerda, avisada, discreta; pagcamabuut; pagcabuutan;<br />

pagcabutanan: pru<strong>de</strong>ncia, cordura, discreción; binmubuut; nabuut. f.2.: querer algo, a alguno.<br />

Bubuuton co bala ang pinilian mo?: ¿He yo <strong>de</strong> querer tu <strong>de</strong>secho?; nagabinutanay: quererse ad<br />

invicem; nagabuut: juzgar, ora como juez árbitro, ora como juez. Ítem, gobernar o or<strong>de</strong>nar como<br />

superior. f.3.; magbubuut; palabuut: juez; nagapasibuut. l. nacatibuut; manibuut; nagapanibuut:<br />

correspon<strong>de</strong>r con voluntad, agra<strong>de</strong>cer. f.3.: Ua siya mag pasibuut canacun: no me ha agra<strong>de</strong>cido lo<br />

que le he dado; mapanibuutun: agra<strong>de</strong>cido así. Di mapanibuutun: <strong>de</strong>sagra<strong>de</strong>cido. Pagcadi<br />

mapanibuutun nga tao ini: es lo mismo, <strong>de</strong>sagra<strong>de</strong>cimiento; hamuut. l. himuut. p.p.: lo mismo son que<br />

but-an y que mabuut: persona <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> juicio o entendimiento; nahamuut. l. nahimuut: agradarse,<br />

recibir gusto <strong>de</strong> algo, <strong>de</strong>leitarse <strong>de</strong> algo; y si es recíprocamente: nagahimuut. f.3.: himut-an, presente<br />

es. Hinmumuut-an dile mahamuut ang Dios sanan buhat: no se agrada a Dios <strong>de</strong> eso; napahamuut:<br />

agradar, <strong>de</strong>leitar a otro, hacer que se agra<strong>de</strong> y reciba gusto; paghimuutco: mi contento, mi gusto, mi<br />

agradarme. himulutunco: mi gusto, contento, <strong>de</strong> lo que yo gusto. Hinc, dili mahamuut: <strong>de</strong>sagradarse,<br />

<strong>de</strong>splacerse y el transitivo: dili napahamuut.<br />

buyabuy. p.c.: vi<strong>de</strong> balong balong.<br />

buyag yag. nabuyag yag: cosa patente, manifiesta, estar patente la cosa; napabuyag yag: manifestar o<br />

poner patente la cosa. Reg. 8.1.: la cosa. f.3.: a quien se manifiesta; dayag.<br />

buyan buyan: andarse a la flor <strong>de</strong>l berro por el pueblo o <strong>de</strong> pueblo en pueblo; nagabuyan buyan sa<br />

banua.<br />

buyao. p.c.f.2.: gorjear al niño que aún no habla, su madre.<br />

153


uyayao. p.c.: maldición, pulla, palabra afrentosa, como: sinubarca; binonoca; maangsoca;<br />

binmubuyayao; bumuyayao. f.2.: mal<strong>de</strong>cir así, pullear, <strong>de</strong>cir palabras afrentosas, impr[e]car mal;<br />

nagabuyayao: es cuando es ad invicem, o cuando persiste uno solo en echar así maldiciones; si es<br />

contra Dios será: b<strong>las</strong>femar.<br />

buyo. u.a.f.2.hon: embaucar, engañar a otro, dalle tragantona haciéndole creer algo que no era así.<br />

Binuyo mo aco lamang sing polong: embaucásteme, engañásteme. Nota locutiones: Nahabuyo aco sa<br />

dalan: engañéme, que pensé que era este el camino. Nahabuyo aco pagpolong cai lain cunta ang<br />

popolongon co. l. nahabuyo ang babaco sing polong: engañéme o erré en lo que dije que me apalabré.<br />

Nahabuyo aco. l. ang buut co sa paglaom co canimo: he estado engañado en la esperanza que tenía en<br />

ti. Nahabuyo. l. nahamuyo siya. l. ang iya buut: fue engañado porque creyó fácilmente.<br />

buyo. p.a.f.2.hon: juntar o guardar en copo el algodón carmenado; binuyo: el copo <strong>de</strong> algodón, ora<br />

esté puesto en la rueca, ora esté mucho guardado. Hatagi camen binuyo: dadnos algodón carmenado o<br />

copo para hilar, que no ha <strong>de</strong> ser él puesto en la rueca.<br />

buyo. p.a.f.2.: lo que llamamos buyo, bien conocido; namuyo: buscallo, cogello. f.2. Reg. 9.<br />

catoanun: es el bueno; el silvestre: cagascas; buyuun nga banua.<br />

buyoc. f.2.: arquear el arco o palo, bejuco, caña, atraer la voluntad. Pagabuyucon co ang iya buut;<br />

nabuyoc; nagacabuyoc: arquearse o estar arqueada así alguna cosa, palo, ramo <strong>de</strong> árbol; blan<strong>de</strong>ar la<br />

voluntad; árbol <strong>de</strong> navío o cualquier árbol o caña; buyoc buyoc: diminutivo.<br />

buyog. u.a.: melón o pepino cuando está pequeñito.<br />

buyog. u.a.: abejón <strong>de</strong> los zumbadores.<br />

buy-on: gordura <strong>de</strong> <strong>las</strong> tripas; boy-onan: persona o puerco gordo así. Ang babaye con maiboy-on, dili<br />

cono macapanamcun.<br />

buyu: verenda in faeminis parvulis. Taboni ang buyo mo: dicen a <strong>las</strong> niñas; en los hiligaynos <strong>de</strong> <strong>las</strong><br />

gran<strong>de</strong>s lo dicen también.<br />

buyuc. buyung: andar a la redonda para allí, o atontado; remolinear la langosta, pájaros, abejas,<br />

ganado; los frecuentativos son más usados: buyuc buyuc; buyung buyung. Nabuyuc. l. nabuyucbuyuc<br />

ang olo co: se me anda la cabeza.<br />

buyung. buyung buyung: vi<strong>de</strong> in buyuc.<br />

154


C VEL K. l. Q ANTE ALIAS<br />

LA LETRA C et Q SUENA COMO Ka, Ki, Ko, Ku,<br />

<strong>de</strong> modo que aunque la letra diga Qui el sonido a <strong>de</strong> ser Ki<br />

ca: es ligatura que junta los nombres numerales cardinales con los nombres substantivos; usa ca tao;<br />

duha ca tao, etc.; napolocatao; usa ca gatos; usa ca libo; fuera <strong>de</strong> esto véase el notable 15 et 20.<br />

ca: tú, segundo pronombre.<br />

cabag. f.2.: darse prisa a hacer o a andar. Magcabag quita pagbuhat. l. paglacat; cabagan: presuroso.<br />

cabay. p.p.: ojalá; nangabay; nagapangabay. f.2.: <strong>de</strong>sear; tapat.<br />

cabal: vi<strong>de</strong> in quibul.<br />

caban. u.a.: arca; caban caban: diminutivo.<br />

cabang. l. cambang. u.a.: animal pintado <strong>de</strong> blanco y negro; calocambang; cabangcabang:<br />

diminutivo; nangabangcabang ang cogon: estar quemado a manchas; nangabang cabang ang bohoc:<br />

tresquilado a pan<strong>de</strong>retes.<br />

cabarcabar. cauar cauar. canican: lazadas engarzadas y engarzal<strong>las</strong> una con otra. f.2.: o liando<br />

cajones, fardos. f.3.: los fardos.<br />

cabas-an: tierra húmeda, cenagosa junto a laguna o río.<br />

cab cab. p.a.Reg. 9: sacar el hechizero los hígados; llevarse la avenida tierra o arena; nangabcab. f.1.:<br />

batir el gallo <strong>las</strong> a<strong>las</strong>. Ítem, cabcab: unas como orejas <strong>de</strong> elefante, que nacen en árboles; nangabcab.<br />

Reg. 9.<br />

cabiao, el acento a primera. f.2.: comprar en llegando el merca<strong>de</strong>r, luego, sin esperar más.<br />

cabias. p.c.: pasar lanza, flecha raspando sin hacer mal; hicabiasan: el fut[uro]. Nacabiasan aco sang<br />

bang cao.<br />

cabig. p.a.: hacer o convertir una cosa en otra dándole forma, barro en olla. Cabigun mo nga paleta<br />

ining tapi: haz una paleta <strong>de</strong> esta tabla. Cabigun mo nga tinapay ining bato; cabigang. l. igcabig:<br />

herramientas <strong>de</strong> oficial; nacabig: hacerse, volverse, convertirse una cosa en otra. Ang asaua ni Lot<br />

nacabig nga bato nga asin, ang songcor ni Moyses nacabig nga saua: La mujer <strong>de</strong> Lot se volvió piedra<br />

sal y el báculo <strong>de</strong> Moisés culebra; nagacabig: a<strong>de</strong>rezar navío <strong>de</strong> cates, cayang, etc. f.2.: Ítem, llegar el<br />

navío a alguna parte arañando hacia sí el agua con el remo. Reg. 8: repartir y poner la comida en la<br />

mesa en fiesta; pinangabigan: la paga.<br />

cabil cabil. u.a.: pendiente quedarse lo que se cortó, como <strong>de</strong> pellejo, <strong>de</strong> la corteza o <strong>de</strong> poca cosa en<br />

Cebú; y es como este: bitay; vi<strong>de</strong> baliu, que es mejor [que] buhat.<br />

cabit.u.a. cabit cabit: pendiente colgado; estar abajo, como fruta <strong>de</strong> pezón, murciélago, piernas <strong>de</strong>l<br />

sentado en alto; modo <strong>de</strong> nariz.<br />

cab<strong>las</strong>.p.a.: cosa corta, falta para la medida como corte <strong>de</strong> vestido; cab<strong>las</strong> sing buut: falto <strong>de</strong> juicio.<br />

Cab<strong>las</strong> ang pilac. l. ang bulauan: se acabó. Quinab<strong>las</strong>an sing pilac: se le acabó la plata; nacab<strong>las</strong>;<br />

quinmacab<strong>las</strong>: llegar tar<strong>de</strong>, como sayup. Id est, colang; vi<strong>de</strong> [ibi].<br />

cablit. p.a.f.2.: tocar cosa tirante, tocar arpa, vihuela. Nagacablit sang dulus. Ítem: tocar, tirar <strong>de</strong> ropa,<br />

brazo como para que advierta, tentar así. f.3.: quinablitan aco sa yaua: tentar.<br />

cabo. u.a.: lo mismo es que tabo; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

cabocabo: polvo que lleva el viento; levantar o llevar polvo el viento. f.2.: Nagacabocabo ang hangin<br />

sang gapogapo.<br />

caboca: vi<strong>de</strong> in boca.<br />

cabocab. f.2. nacabocab: hinchar el viento el vestido puesto como sotana, lambong, saya.<br />

Macabocabang lambong ang sotan, ang tapis: estar, ser, venir ancho, máxime verdugado.<br />

caboy caboy: Nangaboycaboy ang bangcao: fue corto el tiro. Ginhingaboy caboyan aco sang<br />

bangcao. l. sang naga apas: fue corto, no me alcanzó.<br />

cabolay: cera <strong>de</strong> <strong>las</strong> abejas; quiuut: vi<strong>de</strong> quiuut.<br />

caboloan. p.p. bolo. h.: cañas <strong>de</strong>lgadas; caboloanan: cañaveral.<br />

cabot. f.2.: menear agua con mano, pie, palo; cabot cabot: dimin[utivo].<br />

cabot: vi<strong>de</strong> in abot.<br />

cabugao: naranjas gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Bisayas o <strong>de</strong> China.<br />

cabuguason: lucero <strong>de</strong>l alba; cahaponanun: el <strong>de</strong> la tar<strong>de</strong>; caarlauon nga bitoon.<br />

cabur. u.a.: asirse yedra o buyo et similia.<br />

155


cabus. u.a.: cosa corta, falta que no llega; cabus nga parabol: corta ración; cabus nga tao: vil, <strong>de</strong> baja<br />

suerte; cabus sing buut: falto o corto <strong>de</strong> entendimiento; nagacabus: ser corta o falta la cosa, no llegar.<br />

Ítem, faltar o acabarse ración. f.2.: a quien se la acaba. Quinabus came sang balon. Cabusan ca sang<br />

sucug: faltará <strong>de</strong> arriba la llave y caerá sobre ti. Quinabusan. l. hincabusan camo sang sohol: faltó<br />

para pagaros. Nagahicabus. l. hingabus sila: los dos se faltaron por irse el uno antes y el otro llegar<br />

tar<strong>de</strong>.<br />

cacahan. p.p.: brasero <strong>de</strong> cacha.<br />

cacac. p.a.: cacarido manso <strong>de</strong> gallina, y cacarear. f.3.: a quien cacarea.<br />

cacap. u.a.f.2.: explorar, expiar, mirar al enemigo o a otro cualquiera, si está en alguna parte, qué<br />

hace: Comacap ca con adto sicoan saiya balay; macacap; macacapun: explorador; cacap:<br />

frec[uentativo].<br />

cacas. u.a.catcat. Reg. 9: quitar el dagpa el navío; coger arrollando todo balagun o arrollar el viento<br />

cayang, petate, nipa <strong>de</strong>l techo, aunque sea el medio techo.<br />

cacha. p.a. Reg. 9.: escarbar sacando tierra perro, gato, gallina. Ítem, echar con mano o otra cosa<br />

arroz o tierra en algo o brasa en algo. f.: cachun. l. cacahun. cacachan: braserito.<br />

cacolop. cahapon. p.p.: ayer; casangcolop; casanghapon: anteayer.<br />

cadal. l. cadul. cadal cadal: sonar navío, balsa, caña o otra cosa que se arrastra o vara sobre piedras.<br />

Hincadalan ang bato.<br />

cadol. l. carol. u.a. carol carol. dagulgul. hucandul. huacdol. ticarol. u.a., en todos: sonar navío,<br />

tab<strong>las</strong>, ma<strong>de</strong>ra pasando por piedras o por cima <strong>de</strong> otra ma<strong>de</strong>ra o dando en ellos con algo, aunque sea<br />

ludiendo, como el tocón en el costado <strong>de</strong> navío; sonar la matraca; pulugsac. f.3.: hicarolan;<br />

hidaguldulan: la cosa en que topa y suena.<br />

cadto. agto. h. quinmacadto. comadto. napacadto: ir allá; vi<strong>de</strong> cari.<br />

cag. ig. h. ug+, copulativa: si Juan, cag si Pedro.<br />

caga. u.a.: nuez <strong>de</strong> garganta; nagcaga. l. calacaga sang tubig: hacer gargarismos.<br />

cagabcab. tagubtub. u.a.: sonar hueco; macagabcab; nagatagubtub: como árbol hueco.<br />

cagang. p.a.: especie <strong>de</strong> cangrejos; andar el cangrejo, o como él.<br />

cagay. p.c.: cierto balagun y su fruta; nahacagay: emponzoñado <strong>de</strong> [e]lla.<br />

caganina o caganiha: en<strong>de</strong>nantes.<br />

cagay cagay. calug calug: sonar lo que hay <strong>de</strong>ntro, como bolilla en cascabel, dinero en faltriquera,<br />

semilla en vaina.<br />

cagao. p.c.: arador; cagaoun: el que los tiene; nanhingagao: sacallos, aunque sean <strong>de</strong> empeines o<br />

llaga. Reg. 9.<br />

cagas. anos. nagacagas. l. anso siya. l. ang iya lauas: muy flaco, seco, en los puros huesos. p.a.<br />

cagas cagas: vi<strong>de</strong> in casa casa.<br />

cagascas. p.p.: buyo silvestre.<br />

cagascas: vi<strong>de</strong> in casa casa.<br />

cagat. tucub. p.a.f.2.: mor<strong>de</strong>r, a<strong>de</strong>ntellar; macagat, macagatun: mor<strong>de</strong>dor; quinagtan, tinucban: el<br />

casador con presa y el lugar don<strong>de</strong> se cogió; quinagat tinucub: la presa. Ítem, cagat: los bocas gran<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> cangrejo.<br />

caging quing. p.a.: espinas <strong>de</strong> caña; nahacaguingquing: espinarse; nangaguingquing. l.<br />

nanhingaguingquing: quitar <strong>las</strong> espinas. Reg. 9.; con el f.3.: espinar árbol porque no suban.<br />

cagis. u.a. macagis: cosa áspera, que raspa, como pelleja <strong>de</strong> raya, hoja <strong>de</strong> hagupit, cilicio; nagacagis.<br />

Reg. 9.: alisar, rozar <strong>las</strong> carnes.<br />

cagisquis, vi<strong>de</strong> in Agis-is: sarna <strong>de</strong> animal.<br />

cagirquir. p.a.: lepra <strong>de</strong> persona; nacacagirquir. f.2.: enleprar.<br />

cagir cagit. u.a.: rechinar hierro que se lima o lu<strong>de</strong> con otro.<br />

cagmo. p.a.: vi<strong>de</strong> in posnga.<br />

cagaco: sonar el pecho como hueco. Nagacagoco ang dughan.<br />

cagon. p.a. comalagon: embajador, tercero en tratar paces; casamiento; nagacagon. Reg. 8.: llevar,<br />

dar embajada tratando lo que lleva por or<strong>de</strong>n. f.1.: la cosa; napa-. l. napapagcagon. f.2.: enviar<br />

embajador, tercero. f.3.: a quien.<br />

cagon cagon: alcahueta y alcahuetear; varíase como cagon.<br />

cagongcong. p.a.: armazón <strong>de</strong> los huesos <strong>de</strong>l cuerpo, espinazo, costil<strong>las</strong>, pecho. Ang cagong cong<br />

lamang: sola la armazón <strong>de</strong>l muy flaco.<br />

cagos. u.a.: raspar alisando el coco, caña, etc. Reg. 9.<br />

cagubcub: huesos; ternil<strong>las</strong> <strong>de</strong>l pecho; caballete <strong>de</strong> ave; paletilla <strong>de</strong> estómago.<br />

cagu-cu. aluc-u. nanguco: Nagahingalucu sang pataug: dar carcajadas <strong>de</strong> risa.<br />

cagulangan. p.p.: monte o selva <strong>de</strong> árboles.<br />

156


cagur. p.a. pagcacagur. pagcamacagur: gula; nangagur: golosinear; nagamacagur: ser goloso;<br />

nanhingagur: llamar goloso.<br />

cagur. ban-gur. u.a.: <strong>de</strong>sgranar con conchil<strong>las</strong> arroz, batar. Reg. 9. Ítem, cagur: es también rayar,<br />

raspar, como corcor; los f.2.u.a., caguron; banguron; ulit; ulitan: goloso, dulce, etc.<br />

caha vel aiba: quizás.<br />

caham. p.a. nangaham. f.2.: palpar; andar; buscar aliento; el f.1.: ipangalaham: el tacto, <strong>de</strong><br />

nagapangalaham: frecuent[ativo]; hicap.<br />

cahang. p.a.: lo mismo es que halang, hicap, palpar.<br />

cahati. p.p.: la mitad <strong>de</strong> un salapi o tostón: dos reales. Notab. 11.<br />

cahig. p.a. Reg. 9.: escarbar ave, animal, persona; juntar basura o otra cosa con rodadillo; limpiar o<br />

raspar con palillo o teja. f.1.: con lo que. Bica ang igincahig ni Job sang nana sa pi<strong>las</strong> niya. Ítem,<br />

Nangahig. l. nangahigchig ang babailan sang pangasi, cag nagabibib sa paghalad niya sa diuata:<br />

escarbar en el pangasi ofreciendo al diuata o al umalagar el pangasi , convidándole a beber; bibib: es<br />

convidalle.<br />

cahit. u.a.f.2.: escarbar o espacir con mano, pie o palo buscando algo; traer con el pie arrastrando <strong>las</strong><br />

plomadas <strong>de</strong> la red porque no se salga por <strong>de</strong>bajo el pescado. Cahitun mo sa teel ang lisuican agur dile<br />

sumuab ang esda.<br />

cahoy. p.c.: árbol, ma<strong>de</strong>ro, palo; cacahoyan: arboleda; nangahoy. f.2.: buscar o hacer leña para<br />

quemar; talicahoy; tigcahoy. f.2. nanalicahoy. l. nanigcahoy: cortar ma<strong>de</strong>ra para hacer casa.<br />

cai. p.a.: porque, causal. Cai buut co: porque quiero. Ua co siya hampaca cai si Juan: no le azoté por<br />

respeto <strong>de</strong> Juan; cai agur: para o para que, causal. Cai ngaa?: ¿Por qué?, interrogativo.<br />

cay cay. p.c.: escarbar ave, animal; cavar haciendo hoyo. f.2.: sacar tierra así o cosa enterrada. Pero<br />

con el f.1.: es enterrar algo o el instrumento con que.<br />

cayian. p.p.: vi<strong>de</strong> in iyan.<br />

cailo. p.p. alaot: <strong>de</strong>sdichado, cuitado. Cailoca: <strong>de</strong>sdichado <strong>de</strong> ti; nangailo: compa<strong>de</strong>cerse, <strong>de</strong>cille<br />

cailoca.<br />

caimolat. p.p.: verbo <strong>de</strong>fectivo; caimolat ca: abrir los ojos, estar alerta. Macaimolat ang iya mata<br />

pagbantay: tiene el ojo <strong>de</strong> un palmo, alerta.<br />

cain?. p.a. comacain?. napacain?: ¿A dón<strong>de</strong> voy, vas o va, vamos, etc.?; Cain. f.2.: adon<strong>de</strong> lleva<br />

algo; y Cain mo yana?: ¿A dón<strong>de</strong> llevas eso?; nacaincain, frecuentativo: traer o llevar <strong>de</strong> aquí para<br />

allí; pero si es cosa que ha <strong>de</strong> ir por sus pies es: napacain. f.2.: Pacain cainun mo aco?: ¿A dón<strong>de</strong> me<br />

llevas <strong>de</strong> aquí para allí. Nahacain siya?: se dice <strong>de</strong>l que no sabe quién le llevó o adón<strong>de</strong>.<br />

caingin. p.p.: rozar. Reg. 9. : rozar, talar monte, carrizal para sementera o para otra cosa.<br />

cala. silic. p.a.: concha <strong>de</strong> tortuga; calahan; sisican: tortuga <strong>de</strong> conchas; nanhingala. Reg. 9.: quitar <strong>las</strong><br />

conchas a la tortuga.<br />

cala cala: que parecen cala, como el lagunajo seco con el sol que se hien<strong>de</strong> en muchas como<br />

conchue<strong>las</strong>; nangacala ang duta. l. ang lapoc: está hecho conchue<strong>las</strong>.<br />

calacal. p.p.: mercaduría y merca<strong>de</strong>ar vendiendo. Reg. 8.; calocalacal: diminu[tivo]; magcacalacal:<br />

merca<strong>de</strong>r.<br />

calag. u.a.: ánima; calagun: animado; nagacalagun. f.2.: animar, hacelle animado, que tenga ánima.<br />

calalatan: vi<strong>de</strong> in daut.<br />

calamay. p.c.: chancaca; y hacella, f.2.: nangalamay.<br />

calamayo. p.p.: isipula; nacalamayo: isipular. f.2. Ítem, calamayo: es cierto arbolico con cuya raíz<br />

curan la isipula; nangalamayo: cogelle.<br />

calambitay. p.c.: trepar por ramas <strong>de</strong> árbol o techo por <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro asiéndose con <strong>las</strong> manos, colgado el<br />

cuerpo; quedarse colgado <strong>de</strong> manos o pie, como mono o volatín.<br />

calambugas. p.p.: ajorcas <strong>de</strong> oro, hacel<strong>las</strong> y ponérse<strong>las</strong>. Reg. 5.<br />

calamisan. l. talamisan: naranjas agridulces.<br />

calan. u.a.: brasero <strong>de</strong> barro cocido.<br />

calang: vi<strong>de</strong> in ulang, porque es sincopado.<br />

calanican. l. calatican. p.p.: trepar por árbol, techo, jarcia con manos y pies, como pue<strong>de</strong>, propio <strong>de</strong><br />

mono, lagartija, gato, tigre. f.3.: por dón<strong>de</strong>.<br />

calap. Reg. 9: escoger ma<strong>de</strong>ra en el monte cortándola para obra.<br />

calaptan et culubtan: vi<strong>de</strong> caput.<br />

calarao. p.c.: vi<strong>de</strong> nigo.<br />

calaracar. p.p. nagacalarcar: hervir a borbollones.<br />

ca<strong>las</strong>ag. p.p.: ro<strong>de</strong>la, broquel; abroquelarse, arro<strong>de</strong>larse. Reg. 5.; el f.2.: recebir o reparar el golpe,<br />

cuchillada en la ro<strong>de</strong>la.<br />

157


ca<strong>las</strong>. u.a.: <strong>de</strong>rramar arroz o <strong>de</strong>rribar <strong>de</strong>l calarao la gallina con los pies haciendo fuerza para saltar o<br />

volar.<br />

ca<strong>las</strong> ca<strong>las</strong>: vi<strong>de</strong> in casasa.<br />

ca<strong>las</strong>cas. p.p.: impleita o cincho que ponen a ganta <strong>de</strong> caña; hacella y ponella. Reg. 5.: Ca<strong>las</strong>casan mo<br />

ang gantang. Ítem.<br />

ca<strong>las</strong>cas. tago silab. Reg. 9.: rozar y quitar el balagun <strong>de</strong> bajos <strong>de</strong> laguna.<br />

ca<strong>las</strong>umba. p.p.: zaraza colorada <strong>de</strong> Burney.<br />

calat. u.a.: soga, cor<strong>de</strong>l; con el f.2.: hacer soga algo. Notab. 19.<br />

calatcat. p.p. dalagan. u.a.: escalera <strong>de</strong>l perro y subir o bajar el perro por ella; el f.2.: hacer algo<br />

escalera <strong>de</strong>l perro; <strong>de</strong>l muy flaco dicen: Dao dalagan. l. calatcat siya. l. ang iya lauas.<br />

calaticat. p.p.: vi<strong>de</strong> calanican.<br />

calatong. p.p.: atambor <strong>de</strong> caña <strong>de</strong> bailanes; vi<strong>de</strong> catong.<br />

calao-ay, el acento en la segunda a, y calaoay, en la primera: dardo <strong>de</strong> bagacay arrojadizo con<br />

aviento; nagacalaoay: tirallo.<br />

calauat. p.p.: recibir alargando la mano. f.2.; y con el f.1.: dar alargando la mano; dar la comunión.<br />

Ítem, con el f.2.: asirse <strong>de</strong> algo, como el que cayó en agua o está abajo; aceptar oficio; dícese,<br />

Quinmalauat siya pagbono canacun saiya balarao: me alcanzó a herir con el balarao <strong>de</strong>s<strong>de</strong> abajo;<br />

napacalauat. f.2.: dar licencia para que comulgue o dalle la comunión.<br />

calayacay. p.c.: cosa liviana, que la menea el viento; persona liviana, ágil, no pesada.<br />

calayo. p.p.: fuego; calayhon: cosa que tiene fuego; nagacalayo: encen<strong>de</strong>r fuego; nacacalayo: sacar<br />

fuego; nangalayo: hacer <strong>de</strong> comer, f.2.; el f.3.: es el lugar en don<strong>de</strong>; pangalayohan: la olla;<br />

mangangalayo: cocinero.<br />

cali. p.a.: cavar, sacar algo cavando. Reg. 9.<br />

calibquib. u.a.: corteza <strong>de</strong> la carne <strong>de</strong>l coco seco.<br />

calibutan et calibutanun: vi<strong>de</strong> in libot, el mundo y mundano.<br />

caligyoan. l. tinago nga tinay: tripa <strong>de</strong>lgada, hebra <strong>de</strong>lgada <strong>de</strong> calanot.<br />

calimotao. p.p.: niña <strong>de</strong>l ojo.<br />

calimposo. p.p.: labor en palo torneado, palo labrado así; nangalimposo: tornear palo. f.3.; el f.2.: es<br />

hacer la labor.<br />

caling: caña <strong>de</strong>l timón. f.2.: es hacer algo caña <strong>de</strong> timón; botar el timón: calingun mo ang bansalan sa<br />

too.<br />

calis. p.a. cris: espada; naquigcalis: esgrimir, acuchillarse; nangalis; nagacalis. f.2.: dar estocada. Reg.<br />

5.<br />

calis. u.a.: rasero y raer medida. Reg. 9.; quinalis: raeduras.<br />

calisquis: escamondar palo, raspalle con cuchillo. Reg. 9.<br />

calit. f.3.: hacer algo aprisa, a hurtadil<strong>las</strong>. Calitan mo pag coha iton cabogao: cógela <strong>de</strong> presto, que no<br />

nos vean. Calitan ta pagbugsay iton polo, cai malinao: cojamos <strong>de</strong> un apretón aquella isla, como a<br />

hurtadil<strong>las</strong> <strong>de</strong>l viento; quimalit pagbono: herir o matar a traición; calit nga pagcamatay: muerte<br />

repentina por dar o poner o tirar algo a escondidas. Reg. 8. Icalit mo pagbular ining humay, cai in<br />

marlao na: ponlo al sol presto. Icalit mo pagtonghol ining sulat can coan: dale esta carta a escondidas,<br />

que nadie la vea. Quinalit niya pag baton ang sulag sapag lingig saiya bana: al volver la cabeza su<br />

marido recibió la carta. Quinalitan aco pagbalitoc sing bato: tiráronme una piedra sin ver quién; calit<br />

calit: frecue[ntativo].<br />

calo. p.a.: sombrero; ponérsele. Reg. 5.; calo calo: birrete.<br />

calocal. u.a.: vasera <strong>de</strong> bejuco para un plato gran<strong>de</strong>.<br />

caloco. u.a.: carne tierna <strong>de</strong> coco; calocohon: coco que tiene ya carne o que aún está su carne blanda.<br />

calo calo. f.2.hon. bacol. u.a.f.2.: calentar morisqueta, fiambre; cocer cazabe en caraha u olla en seco.<br />

f.3.: la olla o caraha.<br />

calogmu: abrigarse el que está en pie o sentado con ropa o vestido, o mujer con su pandong.<br />

calolot: vi<strong>de</strong> in lolot.<br />

calombot. f.3.: taparse la cara el acostado.<br />

calompapa. p.p.: gallo <strong>de</strong> pluma como gallina.<br />

calong: chinchorro para cabal<strong>las</strong>; y pescal<strong>las</strong>: f.3.<br />

calong go. p.p.: verruga dura; calong gohon: verruguiento.<br />

calope. p.p.: joyas <strong>de</strong> varón y ponérse<strong>las</strong>. Reg. 5.<br />

calos. saloc. Reg. 9.: coger, sacar agua, arroz, tierra con medio coco o escudilla. f.1.; con la que calos<br />

calos: frecuent[ativo].<br />

calot. quiros. p.a.f.2.: rascar, almohazar; quinalot. l. pinangalot: rascadura. f.1.: rascador, almohaza.<br />

calug calug: vi<strong>de</strong> in cagay cagay.<br />

158


cal-ug. f.2.: po<strong>de</strong>r llevar algo. Dico calugun ini, cai mabugat. Nahacalog niya iton, cai magaan.<br />

calugpus: vi<strong>de</strong> cuyugpus.<br />

calungpang. l. bobog: árbol conocido.<br />

camabao. p.c. hanig. u.a.: hermano <strong>de</strong> padre o <strong>de</strong> madre solo; nagacamabao. l. hanig came sa amay.<br />

camagi. p.p.: ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> oro conocida; nangamagui: traella. Reg. 5.<br />

camago. p.p.: cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong> trompo.<br />

camay. f.2.: llamar por señas con mano o paño; camay camay: frecuentativo. Dimo siya siacan,<br />

camayon mo lamang.<br />

camalig. p.p.: camarín, y hacer camarín. Camaligan ta ang biloc: hagamos camarín al biroco;<br />

colocamalig: dimin[utivo].<br />

camang. carang. h.p.a.: andar todo animal que arrastra la barriga, caimán, lagartija: Gincamangan<br />

ang iya butcun sang cagao: el cáncer le cogió todo el brazo. Ítem, garrar, no pren<strong>de</strong>r ancla que va<br />

arañando.<br />

camandag. u.a.: cámara <strong>de</strong> niño recien nacido. Ítem, yerba para arma y ponérsela f.3.; camandagan:<br />

el que la tiene.<br />

camanguian. u.a.: pasta <strong>de</strong> sahumerio o incienso conocido.<br />

camansi. p.p.: árbol conocido y su fruta; nangamansi: cogella.<br />

camao. p.p.: el envés <strong>de</strong> la mano.<br />

camas. f.3.: coger un poco la vela o la red los pescadores por los lados.<br />

camas. l. cumus. caros. h.: unas garras <strong>de</strong> gato, tigre, águila; y arañar, engarrafar haciendo presa.<br />

f.2.: camasan: cosa que tiene garras.<br />

camasa. p.p.f.2.han: coger cada uno lo que pue<strong>de</strong>, como en saco, o los parientes <strong>de</strong>l que murió sin<br />

here<strong>de</strong>ro; coger cada uno lo que pue<strong>de</strong>.<br />

camaso. p.p.: paloma montés <strong>de</strong> cuerpo blanco y a<strong>las</strong> negras.<br />

cambang: vi<strong>de</strong> cabang.<br />

camcam. p.a.: <strong>de</strong>dos <strong>de</strong> caimán; iguana: halo.<br />

came. u.a.: nosotros, ut in Arte.<br />

camhan. p.a.: concertarse en venta o pleito. f.3.: en lo que se concierta; ano ang gicam hanan:<br />

mercado don<strong>de</strong> se conciertan <strong>las</strong> ventas.<br />

camlang. p.a.: asir o tocar con mano cosa blanda. f.2.: o la ceniza buscando con fuego. Tae nga gayur<br />

ang nahacamlang co: toqué suciedad; es pasivo.<br />

cam<strong>las</strong>. camlos. p.a. cauras. p.p.: arañar gato, águila. f.2.: camlot; poryos. h.p.a.: asir o tomar algo<br />

con <strong>las</strong> puntas <strong>de</strong> todos los <strong>de</strong>dos. f.2.<br />

camo. u.a.: vosotros, ut in Arte.<br />

camoy. p.p.: <strong>las</strong> bocas o brazos pequeños <strong>de</strong> cangrejos.<br />

campilan. p.a.: alfanje; campilanan: alfanjado. Reg. 5.<br />

camut. l. camuet. p.a.: mano; camutan: cosa con manos.<br />

can: artículo <strong>de</strong> nombres propios en caso oblico, ut in Arte.<br />

cana. d.f.1.: probar vestido o materiales si vienen bien. o tomando medida. Icana mo ining lambong.<br />

l. icana mo paglambong ini. f.3.: el cuerpo o el edificio. Ítem, probar, tantear la carga si podrá con<br />

ella. f.1.: cana cana: frecue[ntativo].<br />

Cana+. u.a.: eso.<br />

canaas. l. canaas canaas. p.p.: sonar o<strong>las</strong> quebrándose, viento, aguacero, cosa seca; inmagi sa<br />

magcanaas, ua man magcanaas canaas: cosicosa <strong>de</strong>l humo, que pasa por la nipa sin sonar.<br />

canahan. u.a.: peso falso que pesamos <strong>de</strong> un lado.<br />

canam: vi<strong>de</strong> hampang.<br />

canaman. u.a.: ga<strong>las</strong> <strong>de</strong> oro; nanganaman: engalanarse. Reg. 5.<br />

canang canag: relucir como barniz o chalán.<br />

canauay. p.c.: viento norte; nanganaguay: soplar el norte. f.3. Pinanganauay camo: nos dio norte;<br />

canauayan: el nacimiento o partes por don<strong>de</strong> pasa el norte y así se varían todos los vientos.<br />

canauay. calo canauay. p.c.: pájaros blancos <strong>de</strong> mar; nagacanauay: es luyo <strong>de</strong> dagit; canauayon nga<br />

manoc: gallina blanca.<br />

cancar. uaruar. p.a. Reg. 9.: alijar o quitar parte <strong>de</strong> la carga a persona o navío, aunque sea <strong>de</strong> proa,<br />

para ponella en popa. l. e contra.<br />

canding. u.a.: cabra; vi<strong>de</strong> Notab. 15.<br />

candol. candor. p.a.: pepino; vi<strong>de</strong> Notab. 15.<br />

cang cang. p.a.f.2.: abrir el puño o mano; en el balac es luyo <strong>de</strong> caput. Hinc, es mano abierta, o <strong>de</strong>dos<br />

<strong>de</strong>rechos mancos. Nangang cang ang iya camut. l. ang iya torlo: está manco al modo dicho.<br />

canhi: vi<strong>de</strong> in cari.<br />

159


canican: vi<strong>de</strong> in cabar cabar.<br />

canina. p.p.: en<strong>de</strong>nantes.<br />

caningag. p.p. cinamo mo: árbol; vi<strong>de</strong> Notab. 15.<br />

can-o? u.a.: ¿Cuándo?, <strong>de</strong> pretérito; San-o?: ¿Cuándo? <strong>de</strong> futuro. Cano inmabot si Pedro: ¿Cuándo<br />

llegó Pedro? San-o capauli?: ¿Cuándo te vas? Canosa, <strong>de</strong> pret[érito]; anosa, <strong>de</strong> futuro.<br />

canogon. p.p.: cosa mal lograda, persona, hacienda, comida o bebida que se perdió, se mal logró;<br />

nanhinganogon: dolerse, cuitarse <strong>de</strong> algo perdido, <strong>de</strong> muerto o cautivo diciendo: Canogon. l. canogon<br />

bacanogon ang anac co. l. ang pangasi co, etc. f.3.: Pinan hinganogonan nila ang anac nga ninihag;<br />

nagacanogon: celebrar exequias a su modo.<br />

canoot. p.p.: estar muy ronco o no po<strong>de</strong>r echar la voz el enfermo. Nagacanoot ang iya tingug;<br />

nacacanoot: causar ronquera.<br />

canti. f.2.hun: llamar al viento; panganti: cataviento.<br />

canugcug: zumbar los oídos, sonar retintín, campana, <strong>de</strong> artillería, <strong>de</strong> trueno. f.3.: a quién o adon<strong>de</strong><br />

retumba; pagcunug nug: el retumbamiento o retintín.<br />

can-un: vi<strong>de</strong> caun.<br />

cao cao: vi<strong>de</strong> laugao.<br />

cao cao: cantar la lechuza; al niño que no se <strong>de</strong>ja espulgar le dicen: Cao caoounca: llevaráte el bocao,<br />

que lleva a los que tienen piojos.<br />

caocauan. p.p.: porcelana gran<strong>de</strong>.<br />

caong: vi<strong>de</strong> in craong.<br />

caoir, trisílabo. p.c.: lo mismo es que cauil.<br />

capa. f.2.: hun: exten<strong>de</strong>r o tener extendidas <strong>las</strong> a<strong>las</strong> <strong>de</strong> ave para que se le enjuguen. Nagacapa sang<br />

pacu. l. nagapaca ang pacu.<br />

capa capa. u.a.f.1.: batir <strong>las</strong> a<strong>las</strong> el ave o volando, revolotear, aunque sea el pichón que prueba a<br />

volar.<br />

capay. p.p.: ala <strong>de</strong> pez o <strong>de</strong> tortuga; hecho verbo f.1.: batir <strong>las</strong> a<strong>las</strong> el pez, tortuga; nadar caimán, pato.<br />

Hinc, remar quedo sin levantar el bugsay. f.1.: el remo. f.2.: el navío; capay capay: diminutivo.<br />

Nagapacay capay sang dalung gan. l. nagacapay capay ang dalung gan: orejear el animal; capayan nga<br />

pauitan: tortuga alada.<br />

capan: andar sobre el aguado navío; también se dice <strong>de</strong> la gente <strong>de</strong> [é]l: Quinmapan came sing duha<br />

ca arlao.<br />

capin. u.a.: es haraya; lo mismo es que labi.<br />

capiot. f.3.: asirse <strong>de</strong> algo el que cayó en agua o perdió pie.<br />

capir. p.a. et caruha: mellizos, dos plátanos o <strong>de</strong>dos pegados; nagacapir; nagacaruha: ser mellizos o<br />

estar pegados los dichos.<br />

capis: concha.<br />

capoap. dapurap. f.2.: andar o buscar a tiento, a oscuras o el ciego.<br />

capoy. p.c. nacapoy. quinmapoy: <strong>de</strong>sfallecer el que nada, cansarse. cansarse lo que se tira, flecha,<br />

lanza, piedra, bala; un<strong>de</strong>, capoyan: lo que se tira; capoyang sang oryong: tiro <strong>de</strong> flecha; usa ca<br />

capuyan sang bato nga ibalitoc: un tiro <strong>de</strong> piedra. Usa ca capoyan sang ponglo nga iluthang: un tiro <strong>de</strong><br />

arcabuz <strong>de</strong> distancia; nacacapoy. f.2.: el transitivo. Ang sulug amoy nacacapot can acun: la corriente<br />

me rindió; capoy capoy: diminutivo.<br />

capol. l. capul. f.3. caplan: tapar con betún boca o hen<strong>de</strong>dura <strong>de</strong> tinaja o con barro; f.7.: el betún o<br />

barro.<br />

capolauan. l. capulauan: tizón gran<strong>de</strong> que dura lo que se vela, <strong>de</strong> pulao; hecho verbo f.2.: poner<br />

algún ma<strong>de</strong>ro por tizón. f..3.: el fuego.<br />

caput. l. capuet. cubut. p.a.f.3. captan. cubtan: asir, tomar, tener algo en la mano; calpatan;<br />

culuptan: asa, asi<strong>de</strong>ro, aldabilla, aldabón; caput: asirse enjambre en árbol. Ítem, nagapangaput: sobajar<br />

palpando.<br />

capug: cosa fiambre. fu. 3: pacapugan.<br />

cara. u.a.: ir, venir ahí adon<strong>de</strong> tu estás; varíase como cari.<br />

carabao: búfalo.<br />

carac-an: el grandor o ancho <strong>de</strong> la cosa; vi<strong>de</strong> dacu.<br />

caracoa. p.p.: navío conocido.<br />

caraha. p.p.: acero; carhaun; hingalaha: cosa que tiene acero; nagacaraha. f.3.: acerar, echar acero a la<br />

herramienta.<br />

caraha: cal<strong>de</strong>ras o sartenes, porque son <strong>de</strong> acero.<br />

caray. p.c.: bolsa o taleguilla <strong>de</strong> platero, para <strong>las</strong> pesas.<br />

carayagan. p.p.: haz <strong>de</strong> ropa o <strong>de</strong> tierra; vi<strong>de</strong> dayag.<br />

160


carao. p.c.: andar caimán, tortuga, iguanas; halo.<br />

caras. p.a. macaras: rancia carne, pescado, naranja áspera, no madura; nacacaras: el rancio.<br />

Quinarasan ang botol co sang quinaun co; pagcamacaras: el rancio; aras; maaras: lo mismo son que<br />

caras.<br />

carang: zancos con palos altos y andar en ellos; sacal: don<strong>de</strong> se pone el pie.<br />

carang carang: cardos; nahacarang carang: ser espinado <strong>de</strong>llos; en Ogtong hay hartos.<br />

carapcap. f.2.: andar o buscar a tiento, como capoap; vi<strong>de</strong> cuyanap, porque es lo mismo que él.<br />

carcar: robar o llevar la avenida tierra, arenal, pedregal, céspe<strong>de</strong>s, luca; el f.3.: <strong>de</strong> don<strong>de</strong> lo lleva. u.a.<br />

cari. u.a. canhi: venir aquí; con el f.1.: traer algo aquí; con el f.2.: venir por algo aquí. Reg. 2. Ano<br />

ang ca canhiun co diri?: ¿A qué he <strong>de</strong> venir yo aquí?; calocanhi: frecuen[tativo]; napacari. l.<br />

napacanhi: venir aquí. f.2.: traer aquí cosa que ha <strong>de</strong> venir por sus pies; así se varía cadto.<br />

carlit: sajador, lanceta. Ítem, sajar, sangrar. f.3.<br />

carlot. nacarlot: sincopado <strong>de</strong> nacadolot; vi<strong>de</strong> dolot.<br />

carlum: altamisa a modo <strong>de</strong> ajenjos.<br />

caroagan. p.p.: sartén pequeña; calocaroagan: dimin[utivo].<br />

caroscos. Reg. 9.: raspar caña o palo; quinaroscos: <strong>las</strong> raspaduras que sirven <strong>de</strong> yesca.<br />

caruha: vi<strong>de</strong> capir.<br />

casa casa. ca<strong>las</strong> ca<strong>las</strong>. cagas cagas. u.a. en todos: sonar cosa seca que se pisa, como nipa, hojarasca,<br />

sonar tafetán; ca<strong>las</strong> ca<strong>las</strong> y cagas cagas: se dice también <strong>de</strong>l que lo pisa.<br />

casag: especie <strong>de</strong> cangrejos; bacoayan. p.p.: el lalaque; casag nga dacu; casag nga mabuluc; casagnga<br />

bolbolan: diferencias <strong>de</strong>llos; el último es ponzoñoso.<br />

casay. p.c.: árbol <strong>de</strong> cuya cáscara usan por jabón para lavarse cabeza o ropa.<br />

casay. macasay. p.c.: cosa alta, persona, animal, casa.<br />

casanghapon. casangcolop: ant[ea]yer; vi<strong>de</strong> cacolop.<br />

casanhi: antiguamente.<br />

casao. casao casao. p.c.: hacer ruido el que anda en el agua.<br />

cascas. f.2.: arañar gato petate o palo holgándose.<br />

cascas: hacer con brío o prisa lo que significa el infinitivo con que se junta; nagascas sing saba. l.<br />

nagascas pag saba: predicar con brío o dar gritos recio. Sic, nangascas pag pamolong: hablar con brío;<br />

nangascas paglacat. l. sing lacat: caminar con brío. Nagascas pagtoon: aprenda con cuidado.<br />

Nangascas sing sogo. l. pagsogo canamun: nos apremia. Nangascas sing ingao ang curing: maúlla<br />

aprisa.<br />

calocos: arregazar enrollando la camisa o chupa <strong>de</strong>l brazo.<br />

casi casi. p.p.: cataviento, ban<strong>de</strong>ril<strong>las</strong> <strong>de</strong> sus navíos; nagacasicasi: llevar ban<strong>de</strong>ril<strong>las</strong>.<br />

Quinacasicasihan ang sacayan: va emban<strong>de</strong>rado.<br />

casicas. p.p.: ajorcas labradas; casicasun: el que <strong>las</strong> tiene; nangasicas: trael<strong>las</strong> por gala. Reg. 5.<br />

casili: vi<strong>de</strong> in sili.<br />

casili. anunurip. p.p.: cuervo marino.<br />

casing. u.a.f.2.: apedrear, tirar piedra, palo corto. f.1.: lo que se tira.<br />

casing. u.a.: trompo y jugalle; casingun: el que le tiene.<br />

casing: el crucero <strong>de</strong>l sur.<br />

casing casing. p.a. tagiposoon: el corazón.<br />

caso.p.a.: yerba; nangaso: dar color a uñas o dientes con su flor. f.3.: napacaso: hacer o consentir le<br />

<strong>de</strong>n la tal color.<br />

casubha: alazor; con el f.3.: echalla al guisado; nangasubha: cogella.<br />

catalman. u.a.: punta <strong>de</strong> tierra que sale a la mar.<br />

catam. d.: cepillo y acepillar. Reg. 9.f.2.: acepilladuras.<br />

catang. u.a. quinmacatang: estar echado el enfermo rendido, sin menearse, o el que está con<br />

parasismo. f.3.: el lugar don<strong>de</strong> está; napacatang: <strong>de</strong>scansar echando el cansado o enfermo. f.3.: el<br />

lugar.<br />

catang. u.a. calampay: cangrejos <strong>de</strong> agua dulce.<br />

catang catang. p.p.: corma y encormar. f.3. Reg. 5.<br />

catao. p.c.: sirena.<br />

cat cat: vi<strong>de</strong> in cacas.<br />

catduc: vi<strong>de</strong> in tuluc.<br />

cati. p.a.: la décima parte <strong>de</strong> una chinanta; cati et cati cati. f.2. hun: pesar por cates; cati catihan: la<br />

parte por don<strong>de</strong> se pesa por cates.<br />

161


cati. p.a.f.2.: provocar, incitar, <strong>de</strong>safiar con añagaza al enemigo saliendo pocos y estando emboscada<br />

los <strong>de</strong>más; casar gallos con añagaza; catian. l. pangatian: la añagaza, el gallo manso; pangatian: el<br />

caza<strong>de</strong>ro. Bulauan con pilac ang ipangati sang lalaque sa babaye: con oro caza el varón a la mujer.<br />

catia. p.c.: vidrio.<br />

catig. p.a.: contrapesos <strong>de</strong> navíos <strong>de</strong> cañas; y ponellos Reg. 5.<br />

catig catig: el palo atravesado en el ancla para que prenda el diente.<br />

catin. u.a. gacang. lugmung: sentarse en cuclil<strong>las</strong>; catin catin: frec[uentativo].<br />

catin: último cuarto <strong>de</strong> luna menguante; quinatinan ang bolan.<br />

catipay. p.c.: concha; en algunas partes es capis.<br />

catli. p.a. calocatli: diminutivo, tijeras; cortar con el<strong>las</strong>: Reg. 9.<br />

catmon: árbol conocido y su fruta aceda.<br />

catoanun. p.p.: buyo bueno.<br />

catol. l. cutal. u.a.: estar flojo clavo, tarugo, espiga <strong>de</strong> empuñadura.<br />

catong: palo que da en cañutos <strong>de</strong> caña, que hace ruido para ahuyentar pájaros o puercos <strong>de</strong><br />

sementera et similia y hacer ruido así; catong catong: la caña en que da. Hinc, calatong: atambor <strong>de</strong><br />

babailan. Ítem, catong catong: hacer ruido; o son los que muelen arroz dando con el hal-o en el<br />

lusong.<br />

catsao. p.c. narug: baras <strong>de</strong>l techo; vi<strong>de</strong> balay etc. Reg. 5.<br />

catsole. p.p.: almizcle.<br />

catul. u.a.: sarna; nacacatul. f.2.: ensarnar; nagacatul. l. macatul ang lauas: tener conezón <strong>de</strong> sarna:<br />

macatul: es también cosa que da, comezón como sarna.<br />

catumbal. p.p.: chile; nangatumbal: buscallo, cogello.<br />

catung gan. p.p.: manglar, colectivo <strong>de</strong> tungug.<br />

catung danan: vi<strong>de</strong> in tungur, obligación. Ítem, pertinencia.<br />

caohat: vi<strong>de</strong> in dauhat.<br />

caun. p.a.f.2. can-un, sincopado: comer; can-un: morisqueta, aunque lo alargan a toda comida; calanun:<br />

cosa comestible; macaun-un; maquinaun; maquicaunon; palacaun; hangaun: comedor o comilón.<br />

f.3.: lugar, mesa, plato en don<strong>de</strong> o en que se come; calanan; pangalanan. Ítem, comer o gastar la<br />

piedra a la herramienta. l. e contra.<br />

caua. p.a.: cal<strong>de</strong>ra o caraha gran<strong>de</strong><br />

cauay. p.p. et cauay cauay. f.1.: jugar campilán; ica<strong>las</strong>ag: peleando o enseñándose. Igcauay. l.<br />

ipacauay mo ang campilan. Ítem, bracear el que nada; menear, batir <strong>las</strong> a<strong>las</strong> el ave volando.<br />

cauan. p.a., contrario <strong>de</strong> dapat: estar apartadas tab<strong>las</strong> por <strong>las</strong> junturas, aunque sea en navío;<br />

gincauanan: la abertura <strong>de</strong> la juntura, contrario <strong>de</strong> gindapatan; cauancauan: diminutivo; napacauan.<br />

f.2.: <strong>de</strong>jar el oficial <strong>las</strong> tab<strong>las</strong> apartadas. Hinc, quinmacauan; nacauan: estar apartada una cosa <strong>de</strong> otra<br />

que no llega al suelo ni a los lados; napacauan. f.2.: poner así apartada alguna cosa. Nacauan sa duta<br />

ang saya sa manga: señora, no llega al suelo. Pacauanan mo ang balanay sa locsoan sa curing: aparta<br />

el balanay <strong>de</strong> don<strong>de</strong> pueda saltar el gato. Nacauan sa duta ang teel ni San Juan <strong>de</strong> Sahagun sa<br />

pagbayao niya sang hostias nga Santissimo Sacramento: se elevaba <strong>de</strong>l suelo cuand[o] alzaba[...] Cum<br />

hac dixisset elevatus est. Ang sinmiling siya sana nacauan guilayon siya sa duta nga quinta siya nila.<br />

cauang. p.a.: pérdida <strong>de</strong> hacienda; nacauang: per<strong>de</strong>rse hacienda. Nacauantan aco sang bahandi co: se<br />

me perdió mi hacienda. Ginhicauangan aco sang bahandi co: cuando es en veces, no <strong>de</strong> una vez;<br />

nacacauang: per<strong>de</strong>llo algún infortunio.<br />

cauar. p.a.: hebra <strong>de</strong> alambre gorda y ponerla al anzuelo. Reg. 5.; Cauaran mo ang taga.<br />

cauar cauar: vi<strong>de</strong> in cabar cabar.<br />

cauas. p.a. nacauas. quinmauas: <strong>de</strong>sembarcarse; nacacauas. f.1.: <strong>de</strong>sembarcar a otro; napacauas. f.2.:<br />

mandalles se <strong>de</strong>sembarquen. Dimo sila pacauason: no los <strong>de</strong>jes <strong>de</strong>sembarcar.<br />

cauat. p.a.: hebra <strong>de</strong> alambre <strong>de</strong>lgada.<br />

cauat. p.a.: hurtar. Reg. 9.; macauat. l. cauatan: ladrón.<br />

cauayan. p.p.: caña; cauayanan: cañaveral; nangauayan: cortal<strong>las</strong>.<br />

calocauayan: cierto balagun cuyas hojas son como <strong>las</strong> <strong>de</strong> caña.<br />

cauail. u.a. lambo: anzuelo gran<strong>de</strong> y pescar con él <strong>de</strong>s<strong>de</strong> navío a baroto. Reg. 9.; pangauilan: baroto<br />

en que pescan.<br />

cauing. p.a.: estar ligados perro y perra o hombre y mujer con sacra; quinmacauing. f.2.: ligar perro a<br />

perra o hombre a mujer al modo dicho.<br />

cauit. u.a.: zancadilla y zancadillar a otro. f.2.: luchando.<br />

cauit. l. cavit. p.a.: garabato, gancho, garfio, presilla, corchete; cumauit; quinmacauit: pren<strong>de</strong>r o asir<br />

algo <strong>de</strong> lo dicho o gonces en otra cosa; nagacauit: estar eslabonados como eslabones <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />

Nagacauit ang lungat sa talicala; napacauait. f.2.: eslabonallos o pren<strong>de</strong>r algo <strong>de</strong> lo dicho <strong>de</strong> algo.<br />

162


Ítem, quinmacauit; nagacauit. f.1.: pren<strong>de</strong>r el garabato u otra cosa <strong>de</strong> lo dicho <strong>de</strong> algo. f.3.: <strong>de</strong> don<strong>de</strong><br />

se pren<strong>de</strong> como un eslabón con otro o corchete con hebilleta, gonces o bisagras; con el f.2.:<br />

engarabatar algo para traello hacia sí o coger así lo que lleva el río.<br />

cauait cauit. calocauit: diminutivo, corchete, garabatillo.<br />

cauo. u.a.: mecapal; con el f.1.: ponelle a la carga. f.3. han: la carga en que se pone. Quinauo ca sing<br />

buaya: es buyayao.<br />

cauol. p.a.: cordón y hacelle f.2.<br />

cauol: vi<strong>de</strong> in cupang.<br />

cauras. p.c.: vi<strong>de</strong> in cam<strong>las</strong>.<br />

cayacaya. payapaya. uayauaya. u.a.: en todos menearse algo con el viento, tremolarse gallar<strong>de</strong>tes,<br />

llama; nacayacaya; payapaya; uayauaya. f.1.: menear o tremolar el viento lo dicho.<br />

cayab. p.a.: volar, subir los diuatas a lo alto o al cielo; ya lo usan por subir Jesucristo o la Virgen o<br />

ángeles o almas al cielo. f.3.; hanoy.<br />

cayab. u.a.: lo mismo es que apayur; es haraya.<br />

cayab cayab. cuyab cuyab: tremolarse con el viento ban<strong>de</strong>ra, gallar<strong>de</strong>te, cataviento, llama; relingar<br />

la vela; nacacayab; cuyab cuyab. f.2.: tremolallo el viento.<br />

cayabog: vi<strong>de</strong> coyobog.<br />

cayang. p.a.: toldo <strong>de</strong> nipa o <strong>de</strong> lienzo; y entoldar navío: Reg. 5.<br />

cayapcap: vi<strong>de</strong> in cuyanap.<br />

cayas. u.a.: vestido corto y ser corto el vestido.<br />

cayat. p.a.: estar o ir arrastrando o colgando <strong>de</strong> navío o casa cor<strong>de</strong>l o tripas fuera. Nagacacayat ang<br />

tinay niya labi sing duha cadangao: más <strong>de</strong> dos palmos <strong>de</strong> tripa iban afuera.<br />

cayauan. u.a.: los palos <strong>de</strong> los cabos <strong>de</strong> la red, hacellos y ponellos: Reg. 5.; pero atar la red al palo es<br />

tacur. f.1.<br />

cayo. p.a.: pieza <strong>de</strong> ropa blanca <strong>de</strong> sangley.<br />

cayogi: vi<strong>de</strong> yogi.<br />

cayomamis. p.p.: cocos que sirven <strong>de</strong> alcachofas.<br />

cayong cayong. u.a.: menearse cosa pendiente como cesto; al que no trae cosa a casa en el cesto que<br />

trae a cuestas le dicen: Nagacayong cayong ang baquir nga binaba mo. l. naga cayong cayong ca,<br />

uacai dara.<br />

cayos. p.a.: vi<strong>de</strong> cular.<br />

cayug: especie <strong>de</strong> almejas <strong>de</strong> río.<br />

cayugpus. p.p.: lo mismo es que cuyugpus.<br />

kia quia. p.a.: balancear navío o baroto sin cates. f.2.; naquiaquia: balancear el baroto.<br />

kiayquiay. p.c.f.1.l.2.: [traer] a un lado y a otro en el harnero el arroz molido para apartar el salvado.<br />

Ítem, Nagaquiay quiay sang butcon. l. sang hayon: ir braceando, contoneándose; maquiay quiay nga<br />

tao: contoneador.<br />

kiang. kihor. p.a. ipac. h. tipa. h.: cojear.<br />

kiao. p.c.: gatico, cachorrico. Ítem, un pájaro como ticlin.<br />

kias. kisquis. p.a.: raspar, raer palo, puerco muerto. Reg. 9.<br />

kibag. p.a.: tab<strong>las</strong> <strong>de</strong>siguales en entablado, o suelo <strong>de</strong> casa, unas altas y otras bajas. Nagaquibag ang<br />

manga tapi sa salug: están <strong>de</strong>siguales; kibag quibag: diminutivo; napaquibag: ponel<strong>las</strong> <strong>de</strong>siguales. f.2.<br />

kibang. p.a.f.2.: balancear o mecer el diuata o diablo al navío o a los que van <strong>de</strong>ntro; napaquibang: ir<br />

a que les balancease el diauta en el baroto, modo suyo <strong>de</strong> echar suertes o tomar agüero; quilibangan: a<br />

quien mece así el diablo.<br />

kibang quibang. kirang et kirang kirang. kindang et kindang quindang: balancear, menearse<br />

navío, mesa, caja, un pie, cuña et similia.<br />

kibicob. kilibicob. p.p.: retortijarse cosa seca al sol o al fuego, como hoja <strong>de</strong> plátano, pergamino;<br />

torcerse tabla; naquibocob; nanguibicob.<br />

kib quib. p.a. Reg. 9: mondar fruta con los dientes, comer a bocados mordiendo fruta o pepino sin<br />

llegar a <strong>las</strong> tripas; roer queso quitando la carne.<br />

kibig quibig. p.a.: palpitar, temblar los labios o el cuerpo <strong>de</strong> frío o <strong>de</strong> otra acci<strong>de</strong>nte; nangibig quibig.<br />

kibit. p.a. Reg. 9.: <strong>de</strong>scantillar, quitar por un lado algo como pan, tortilla <strong>de</strong> huevos o <strong>de</strong> chocolate,<br />

pez, etc. f.; quibtun: lo que se quita; kibit: lo así quitado. Kinibtan ang bulan: está <strong>de</strong>scantillada, ya<br />

algo menguante. Ítem, kinibtan ang atay: tener malo el hígado, porque creen se le ha <strong>de</strong>scantillado el<br />

hechicero comiendo poco a poco. Kibit ining duha capolong: son equívocos. Nagaquibit. l.<br />

nagahiquibit ining duha capolong. Ítem, Nagaquibit. l. nagahiquibit sila sing polong: se dice <strong>de</strong> los<br />

pleiteantes que alegan uno contra otro.<br />

163


kiblat. p.a.: relucir relámpago o ojos como <strong>de</strong> perro o gato, o el pez en el agua <strong>de</strong> noche. f.3.: a quien<br />

da el tal relucimiento; napaquiblat. f.2.: echar los ojos que parece echan fuego a otro. Pinaquiblat niya<br />

canacun ang iya mata. l. pinaquiblatan aco niya sing mata.<br />

kibo. p.a. kiboquibo. f.2.: mover el agua los peces o cosa que cae en ella; naquibo; nangibo quibo:<br />

moverse el agua.<br />

kiboal. p.c.f.3.: azotar pez o caimán el agua con la cola.<br />

kibol quibol. p.a.: vi<strong>de</strong> in kitio quitio.<br />

kibot quibot. p.a.: vi<strong>de</strong> in cuyap cuyap.<br />

kibul. cabul. u.a. cubul: yerba para no ser herido con arma y untarse con ella. f.3.: el cuerpo.<br />

Quiniblan niya ang iya lauas agur di siya dotlan; kiblan. l. cablan: el que la tiene.<br />

kibul. p.a.: clara <strong>de</strong> huevo. Ang etlog sang pauica uai quibul.<br />

kigal. p.a. nangigal: salida andar o estar hembra animal; andar en celos animales; quigalun;<br />

mapangigalun: animales en celos.<br />

kigalan. u.a. mulibulian: bancada primera <strong>de</strong> popa; quigalun: los <strong>de</strong> la tal bancada; nangigalan;<br />

namulibuli: ir allí remando.<br />

kigalun. u.a.l. tabig: cestillo <strong>de</strong> hoja <strong>de</strong> palma.<br />

kigang. p.a.: vi<strong>de</strong> kigas.<br />

kigi. u.a. Reg. 9. han: limpiar raspando el lanot <strong>de</strong> la carnaza.<br />

kigas. p.a. kigang: secarse, ponerse tiesa cosa que se seca o enjuga al sol, pescado, carne, ropa, barro<br />

y costra <strong>de</strong> llaga; nacaquigas: secallo, entiesallo al sol; quinmiquigas sing lauas: enjuto <strong>de</strong> cuerpo, no<br />

gordo, ágil. Ítem, napaquigang. l. quigas. f.2.: tostar en olla o caraha morisqueta, o bizcocho al fuego;<br />

napaquigang. l. quigas. f.2.: <strong>de</strong>jar que se seque, entiese o tueste bien.<br />

kigor. p.a.f.2.: seguir por tierra al que huye.<br />

kigol. u.a.: vi<strong>de</strong> isol, rabadilla.<br />

kihor. p.a.: vi<strong>de</strong> in kiang.<br />

kilag. p.a.f.2.: cubrir macho a hembra in quadrupedibus; napaquilag: consentir la hembra.<br />

kihot. p.a.: vi<strong>de</strong> in gihot.<br />

kilaquila. u.a.: vi<strong>de</strong> in cundat.<br />

kilaquila. p.a.: vi<strong>de</strong> in quilanquilan.<br />

kilala. p.p.: conocida persona; quilala co sicoan; hecho verbo f.2.: conocer; con negación:<br />

<strong>de</strong>sconocer; napaquilala: darse a conocer o <strong>de</strong>jarse conocer; ila.<br />

kilay. p.c. hocolhon. h.: cejas; hingilay; quilayon: cejudo; hingilay. Reg. 9.: pelal<strong>las</strong>.<br />

kilan quilan. p.a. quila quila. quinao quinao. sila sila. p.a.: relucir espada, diamante, vidrio, cristal,<br />

oro, plata, ropa bruñida, cara. Manguinao quinao ang guya sa imagen; manguilan quilan; manguinao<br />

quinao; manguila quila; masi<strong>las</strong>ila: cosa reluciente como <strong>las</strong> dichas; nagpacaquilan quilan. f.2.: hacer<br />

algo lustroso, reluciente <strong>de</strong> lo dicho; y así se varían eso[s o]tros; sinao.<br />

kilang. p.a.: vino <strong>de</strong> caña dulce.<br />

kilao. p.c.f.2.: hacer adobo <strong>de</strong> carne o pescado a su modo; en Panay, lacpang.<br />

kilao quilao. p.c.: echar llamaradas can<strong>de</strong>la o fuego que se muere o el que está lejos, que unas veces<br />

echa llama, otras no.<br />

kilap. p.a. kilap quilap: brillar <strong>las</strong> estrel<strong>las</strong>; relucir <strong>de</strong> noche o con el sol arma, oro, plata, hoja <strong>de</strong><br />

lata, espejo, vidrio, diamante, ropa bruñida, centellar ojos.<br />

ki<strong>las</strong>. u.a.: Maqui<strong>las</strong> nga sacayan: navío celoso. Nagamaqui<strong>las</strong> ining sacayan: es celoso. Maqui<strong>las</strong> ang<br />

mata: porque no está quieto.<br />

kilat. p.a.: relámpago y relampaguear. f.3.: a quien da el relámpago; kilat quilat: frecuentativo.<br />

kilibikob: vi<strong>de</strong> in kibicob.<br />

kilicog. p.p. Reg. 9: limpiar los oídos con hisopillo o pluma.<br />

kilicol. u.a.: kilicol ang ayam. l. ang icog: rabón animal.<br />

kilicol. p.a.: vi<strong>de</strong> in taquin.<br />

kilicot. p.p. kiticot. f.3.: agujerear con punta <strong>de</strong> clavo o palo.<br />

kili quili. p.a.: cates <strong>de</strong> una caña pegados al cuerpo <strong>de</strong>l baroto y ponellos; por la Regla 5.<br />

kiliquig. p.p.: Nangiliquig aco. l. ang lauas co et Piningiliquigan aco. l. ang lauas co: estremecerse,<br />

como el que ha comido cosa muy aceda o tiene revuelto el estómago.<br />

kiliquir. p.p.f.2.: atar <strong>las</strong> varas o cañas al palo que ponen atravesado. f.3.: el tal palo atravesado.<br />

kilir. p.a.: lado, costado <strong>de</strong> persona, animal, navío.<br />

kilis. p.a. balonas. p.p.f.3.: lavar refregando entre <strong>las</strong> manos arroz limpio, para cocello.<br />

kilitot. p.p.: ropa encarrujada y encarrujarse; ensortijado y ensortijarse cabello, hilo, hilo <strong>de</strong> metal,<br />

cola retortijada <strong>de</strong> gato o <strong>de</strong> perro; napaquilitot. f.2.: encarrujar ropa, ensortijar cabello, hilo, etc.<br />

164


kilot. p.a. Reg. 9.: a<strong>de</strong>lgazar boca <strong>de</strong> coco para beber, el bordo <strong>de</strong> hostiario o <strong>de</strong> caña para que ajuste<br />

el tapón, o bordos <strong>de</strong> tab<strong>las</strong> para que ajusten. Ítem, es acanalar, como lugi.<br />

kiliu quiliu. p.c.: temblar, menearse aprisa el cuerpo o miembro <strong>de</strong> él, como con perlesía; napaquiliu.<br />

f.2.: hacer temblar lo dicho.<br />

kilquig. p.a.: pellejo <strong>de</strong> raya y rayar con él. Reg. 9.<br />

kilquig. p.a.: Nangilquig ang masaquet sang canun. l. nangilquig sang saua: tiene miedo, se le<br />

espeluzan los cabellos. Pinangilquigan aco sing harluc: todo es tener horror. f.3.: es u.a.<br />

kilquil. p.a.: lima <strong>de</strong> hierro y limar con ella. Reg. 9.<br />

kimay. p.c.: cosa gafa. Quimay sing camut. l. sing torlo. Quimay ang iya camut. l. torlo; nahaquimay;<br />

nangimay: estar gafo; nacaquimay. f.2.: engafar, manco hacer; es también tener calambre y<br />

acalambrar; pagcaquimay: engafamiento o calambre, passive; pagquimay: el active.<br />

kimi. p.a.: hagurir. hagilir. hingilir. p.p.: en todos, gilo. Reg. 9.: quitar lo agudo <strong>de</strong> esquina <strong>de</strong> tabla<br />

o <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ro.<br />

kimi. u.a.: pe[ce]cicos que andan asidos a otros siempre. Hinc, Dao quimi nga nagatagboy sang iloy:<br />

<strong>de</strong>l niño que siempre anda asido a la madre; quinmi quimi: asirse o pegarse así. f.3.<br />

kimo. d.f.3.: lavar, sacar la mancha sin mojar lo <strong>de</strong>más. Quimoan mo ang dumit.<br />

kimpit. p.a.: tenazas y asir con tenazas; atenazear: f.2.; quimpir quimpit: tenacil<strong>las</strong>, diminutivo <strong>de</strong><br />

quimpit.<br />

kimon quimon. p.a.f.2.: redoblar falda <strong>de</strong> lambong o <strong>de</strong> tapis super verenda cuando pasan entre<br />

personas <strong>de</strong> respeto, que casi no cabe.<br />

kimur quimur. p.a.f.2.: mascar cerrados los labios el que no tiene dientes; rumiar animal.<br />

kinabun. u.a.: arquetón un palo todo, fuera <strong>de</strong> la tapa.<br />

kinam. p.a.: probar comida; quinam quinam: saborearse, relamerse; varíase como tilao.<br />

kinao quinao. p.c.: vi<strong>de</strong> in kilan quilan.<br />

kinaquin. p.p.: llevar compás con la rodilla el que sentado tañe guitarra o menear así la rodilla,<br />

aunque no taña.<br />

kindang quindang. p.p.: vi<strong>de</strong> in kibang quibang.<br />

kindat. p.a.: vi<strong>de</strong> in cundat.<br />

king quing. p.a. baquing quing. f.2.: levantar o tener levantado el un pie por enfermedad o por gusto<br />

o jugando; pero andar en un pie: nagatintin. Ginquing quing niya ang iya teel nga uala, cag ang teel<br />

niya nga too, amo ang igin tin tin niya; baquing quing: doblar el brazo o tenelle doblado por<br />

enfermedad o gusto.<br />

kinhas. p.a. Reg. 9: pescar a mano en bajamar marisco; paquinhasun: marisco, aunque sean peces que<br />

cogen en pozue<strong>las</strong>.<br />

kini. p.p.: ahorrar; hombre ahorrando: maquini.<br />

kinicon. p.p. conot. f.2.: plegar, coger en pliegues paño, doblar abanillo et similia. f.2.: el pliegue.<br />

f.3.: la plegadura, como pilo; conot conot, coton coton: frecuent[ativos]; conot es también ruga en<br />

cuero: Nangonot na ang panit sa tigulang; nagaconot. f.2.: coger, fruncir ropa.<br />

kinis. p.a.: señal <strong>de</strong> cardume <strong>de</strong> peces o <strong>de</strong> viento; nagaquinis ang hangin. l. ang esda: hacer la tal<br />

señal en la mar; kinis quinis: frecuent[ativo].<br />

kinot. p.a.: vi<strong>de</strong> in imut.<br />

kipat. p.a. kipat quipat: brillar estrel<strong>las</strong>, centellar ojos, llama cuando se acaba, luciérnagas, el alamag<br />

<strong>de</strong> la mar.<br />

kipi. p.a.f.2.: poner la una tabla <strong>de</strong>l muslo sobre la otra el que está sentado; a <strong>las</strong> niñas que están en<br />

cueros, <strong>las</strong> dicen: Magquipi ca; y aunque esté echada la persona es lo mismo: Conhilapitan siya saiya<br />

bana, quiquipiun niya ang iya paa, cag maga ayus: pone una tabla <strong>de</strong>l muslo sobre la otra y no quiere<br />

que su marido llegue a ella.<br />

kipiong. p.c.: cosa ancha <strong>de</strong> boca y angosta <strong>de</strong> abajo como abobot. l. e contra hecho verbo. f.2.: hacer<br />

algo así.<br />

kipot. p.a.: cosa recogida <strong>de</strong> boca, como limeta, tinaja, persona o río; camino cerrado con carrizos.<br />

Quipot siya sing baba. l. quipot ang iya baba; naquipot. l. nahaquipot: estar angosto o angostarse lo<br />

dicho; cerrarse nublados; juntándose ojos <strong>de</strong>l enfermo, llaga <strong>de</strong> vulva nacido el niño; nagaquipot. f.2.:<br />

hacer alguna cosa recogida <strong>de</strong> boca, como vasija. Kipoton mo ang baba sang anglet; kipot quipot:<br />

diminut[ivo].<br />

kiqui. p.a.: suciedad <strong>de</strong> los dientes; quiquiun: dientes sucios; hingiqui: limpiadientes y limpiallos. f.3.<br />

Reg. 9.<br />

kiquilo. p.p.: pescado, es conocido.<br />

kiquim. p.a. lilin. h.: repulgo y repulgar. f.2.<br />

kirang. p.a. et lirang quirang: vi<strong>de</strong> in kibang quibang.<br />

165


kiros. p.a.: vi<strong>de</strong> in calot.<br />

kisap. d. et kisap quisap: centellar o relampaguear los ojos; con el f.3.: mirar severamente, como<br />

reprehendiendo con el mirar a mujer, hijos, etc.<br />

kisi. d. kisi quisi: restregar el hinaqui o cabellos lavándolos o untándolos la mujer o hojas, etc.;<br />

kiliquisi: diminutivo.<br />

kisquis. p.a., vi<strong>de</strong> in kias: raspar palo o puerco muerto o raerlo.<br />

kisum. d. maquisum: cosa que está algo aceda como pangasi; maquisum quisum: diminutivo;<br />

nagacaquisum; nagamaquisum: estar acedo, acedarse.<br />

kita. u.a.: nosotros, ut in Arte.<br />

kita. p.a.: ver; quiquitaun: visible. f.1.: la vista o ojos con que se ve; naquita: ser vista o verse la cosa.<br />

Naquita mo si coan?; napaquita: mandar ver, <strong>de</strong>jar ver o <strong>de</strong>jarse ver; vi<strong>de</strong> Notab. 21: sulung.<br />

kita. p.a.: conmutada la letra; nangita. nagapangita: es buscar f.2.; el f.3.: el lugar o persona en don<strong>de</strong><br />

o en quien se busca; nacaquita: hallar. f.2.; Naquita. l. nahaquitaan co ang llave: y hallé la llave,<br />

passive..<br />

kiticot. p.p.: vi<strong>de</strong> in kilicot.<br />

kiticot. p.p.: jengibre o chile silvestre.<br />

kitin quitin. bitin bitin: el nervio <strong>de</strong> calcañal. p.p.<br />

kitio quitio. p.c. kibol quibol: menearse punta <strong>de</strong> palo con la corriente <strong>de</strong>l río, que solo se ve cómo se<br />

menea; nacaquitio. f.2.: menealle el agua.<br />

kitir. p.a.f.2.: ensangostar camino, río, tabla et similia; maquitir: cosa angosta, camino, río, tabla,<br />

manta, etc.; nagamaquitir; nagaquitir: ensangostar la cosa.<br />

kitlo: vi<strong>de</strong> in cotlo.<br />

kit quit. p.p.f.3.: <strong>de</strong>smenuzar el papagayo lo que come y comello, roer hueso, coco, fruta quitando<br />

con los dientes la carne. Reg.<br />

kiu quiu. p.a.: nangiuquiu ang butcun, ang bitiis: estar manco, encogido brazo o pierna.<br />

kiua. d. maquiua: inquieto, que no está quieto en su asiento, casa, pueblo o el enfermo en la cama;<br />

maquiuaquiua: frecuent[ativo]; napaquiua. f.2.: inquietar, perturbar; tistis et lihoc.<br />

kiual. p.a. gogo. D.V.: anzuelo <strong>de</strong> caimán o tiburón y armallos, cogellos f.2. Nahaquiual. l. gogo ang<br />

buaya: estar preso en el anzuelo. Dao naga quiual camo sing hinganiban sing calis, sing balarao. l.<br />

sing bangcao; o por el frecuentativo: quiual quiual. Dao camo nagaquiual: <strong>de</strong> los que llevan <strong>las</strong> armas<br />

<strong>de</strong>senvainadas.<br />

kiuao. p.c. y kiuaoun: vi<strong>de</strong> in bicual, entorpecer.<br />

kiuig. u.a. milo. u.a.: especie <strong>de</strong> gato montés.<br />

kiuo. p.a. kiuo quiuo: arma culebreada. Pagquiuoonmo pagbuhat ang calis co. Nagaquiuo quiuo ang<br />

icog: menearse cola <strong>de</strong> animal; napaquiuo quiuo. f.2.: menealla el animal.<br />

kiuut. p.a.: abejas pequeñas, su miel es agridulce, un<strong>de</strong>, quiuutun: cosa agridulce; su cera: cabolay;<br />

cabolayon: el que la tiene.<br />

kiuutun. l. kiuoltin. p.p.: vi<strong>de</strong> in kiuut.<br />

co: mío o <strong>de</strong> mí, genitivo <strong>de</strong>l pronombre aco, ut in Arte.<br />

coan. p.a.: con artículo <strong>de</strong> propios es lo que <strong>de</strong>cimos, fulano: si coan; con artículo <strong>de</strong> apelativos es,<br />

quillotro, y hecho verbo, quillotrar; y así su variación ha <strong>de</strong> ser la <strong>de</strong>l verbo por quien sirve. Nahiba<br />

aco sing coan: heríme con un quillotro, que no se le acordó como se llamaba con lo que se hirió.<br />

Nahacoan aco sing sundang: enquillotréme con un cuchillo, etc.; para <strong>de</strong>cir luego, al punto usan<br />

algunos: Ang pagcoan. l. igincoan. l. iginpacacoan gilayon: lo que siento es, en enquillotrando luego,<br />

etc., porque no se acuerdan o no saben el verbo por don<strong>de</strong> lo han <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir. Luego, al punto que<br />

pronunció Jesús, murió: Ang pagbungat niya sing Jesus, nabugto guilayon ang iya guinhaua; véase la<br />

nota 4 <strong>de</strong> la primera regla <strong>de</strong>l cap. 15 lib. 2 en el Arte.<br />

cobal. p.a.: callo <strong>de</strong> mano o pie; nacacobal. f.3.: encallar el trabajo. Quinobalan ang camut. l. teel co<br />

et quinobalan aco; cobalun ang camut co.<br />

cobang. u.a. et baticus: rejalgar.<br />

cob cob. p.a.f.3.: cubrir algo con lep lep o cubrirse con lep lep el que va en baroto; napacobcob sa lep<br />

lep: ponerse <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l lep lep y mandar se le pongan como cayang.<br />

cobit. u.a.f.2.: picar el pez el cebo <strong>de</strong> anzuelo o la mujer lo que le dan para pecar. f.3.: el pescador.<br />

cobo et cobocobo: vi<strong>de</strong> in copo.<br />

cobong cobong. p.a.: pabellón; con el f.2: hacer pabellón algo; con el f.3.: poner pabellón a alguno.<br />

coco. D.V.f.2.: retirar el pescuezo como tortuga, ganso, garza, etc. Hinc, Nangoco ang liug niya sing<br />

pataua. l. nangoco siya sing pataua: se le encoge el pescuezo <strong>de</strong> risa; coco nga pagbo: tijera que solo<br />

llega al balayan, que no sale para hacer ala.<br />

coco. u.a.: uña; cocohan. l. cochanan: uñado; nanhingoco. l. nagahingoco. Reg. 9.: cortal<strong>las</strong>.<br />

166


cocor. u.a.: zapatilla <strong>de</strong> animal; cocoran: el que la tiene, como vaca, oveja, puerco, etc.<br />

cocot. u.a.f.2.: <strong>de</strong>scascarar o <strong>de</strong>smenuzar arroz con los dientes persona, ratón o maya.<br />

codaldal. dagaldal: sonar navío, caña, ma<strong>de</strong>ro, tabla, ludiendo o varándolos por ma<strong>de</strong>ros, cañas o<br />

piedras.<br />

coghon. bintin. p.a.: lisos <strong>de</strong>l telar y enlisar la tela. f.3. Pangoghonanta ang hablun.<br />

coging. l. cogit. u.a.: cañuela aguda con que emparejan el tejido; y emparejallo f.2.<br />

coging: cierta sarnilla; congingun: sarnoso.<br />

cogit. u.a.: vi<strong>de</strong> in coging.<br />

cogita. p.p.: pulpo. Ítem, cataratas <strong>de</strong> los ojos.<br />

cogon. p.a.: zacate; conocido; vi<strong>de</strong> Notab. 15.<br />

cogong cogong. p.p.: albahaca silvestre; vi<strong>de</strong> Notab 15.<br />

coha. p.a. comoha. quinmoha. Reg. 9.: ir por algo, tomar o quitar algo <strong>de</strong> alguna parte; nagacoha. l.<br />

nacacoha: tomar, quitar, sisar algo <strong>de</strong> alguna parte. Reg. 9.: nacoha ang anac satian: caérsele el hijo,<br />

mover; nacacoha sang anac satian: echar el hijo, mover maliciosamente; nacacoha: alcanzar lo que<br />

preten<strong>de</strong>; nacacoha sang cota: tomar la fuerza por armas et similia. Ítem, tomar alguna isla, punta o<br />

puerto los navegantes; dícese: comoha; quinmoha; nacacoha sing indulgencias: ganar indulgencia.<br />

Hinc, nagahingoha; nagatingoha et nagahimolat: solicitar, procurar, preten<strong>de</strong>r alcanzar algo<br />

generalmente, aunque sean cosas espirituales o mujer para casarse o para pecar. f.2.; himolat tiene el<br />

f.2.l.3.<br />

cohit. p.a.Reg. 9.: limpiar raspando como Job sus llagas o los oídos con paletilla; apartar como ratón<br />

muerto o otra cosa con pie, <strong>de</strong>do, palo; coger brasas o suciedad en algo; escarbar la ceniza para buscar<br />

el fuego; sacar <strong>de</strong> olla o caraha con cuchara o paletilla; el f.1.: con la que instrumento. Ítem, in<br />

faeminis, extrahere digito semen in cuitu receptum. Dimo icohit yanang taliuis sa dalung gan: no<br />

limpies con eso puntiagudo la oreja.<br />

coy coy, el acento en la primera o Reg. 9.: sacar escarbando con <strong>de</strong>do o palo jengibre, camote, etc.;<br />

pero cuy cuy. f.3.: venille o dalle tos, asma et similia. Nahangaua siya, con cuy cuyan siya sang<br />

hubac; cuy cuy: el acento en la primera u.<br />

colacdup. p.p.: hongo pequeño o setas.<br />

colahao da, interjección <strong>de</strong>l que se arrepiente: ojalá no. Colahaoda aco macasala: ojalá no hubiera yo<br />

pecado. Colahaoda aco manganac canimo: ojalá no te hubiera engendrado y parido; siempre colahao<br />

tiene -da al cabo, fuera <strong>de</strong> acento; colahao. p.c. napacolahao. f.3.: probar a hacer algo, a si acertar bien<br />

o no; probar, intentar pidiendo, para ver si le dan algo o si le quieren en casamiento. Paculahao<br />

calamang sing polong, con buutun ca, con dile: prueba hablando a ver si te quieren. Pinaculahauan co<br />

pag bihat ini, cag sala nga tanan, cay dile aco maalam: probé a hacer esto y lo he errado todo, porque<br />

no sé.<br />

colalagnit. p.p.: murciégalo <strong>de</strong> los pequeños.<br />

colambutan. p.p.: vi<strong>de</strong> in locos.<br />

colamog. p.p. alibi dalinog: carne <strong>de</strong> coco no cuajada; colamugon nga butong: el coco que tiene así la<br />

carne blandita.<br />

colang. p.a.: cosa falta, no cabal en peso, medida, paga, cantidad, número. Colang pagbayar niya<br />

canacun colang ining salapi. Ítem, la falta, lo que falta. Usa cagantang ang colang sa tagsa capasong:<br />

una ganta falta en cada hanega; colang sing buut ini. l. colang ang buut sini: es falto <strong>de</strong> juicio;<br />

nagacolang. Reg. 9: disminuir, <strong>de</strong>fraudar quitando algo <strong>de</strong> lo cabal. Pagcolangan mo ang manga<br />

baquir nga bugas sing tagsaca gantang: quita a cada cesto una ganta; colang nga bato: pesa falta, falsa.<br />

col-ao. p.c.l. cul-ao: vi<strong>de</strong> in culpa.<br />

colap. l. culap et cutap. p.a., en todos f.3.: cubrir nubes el cielo o nube al ojo. Quinmolap ang bulag<br />

sang mata co. Quinolapan ang langit sang dagum.<br />

co<strong>las</strong>. p.a.: vi<strong>de</strong> o<strong>las</strong>.<br />

colihat. p.p. quirhat. h.f.2.: alzar, levantar los ojos; hangar.<br />

colis. l. culis. p.a.: rayas, escarabajeaduras en tierra o papel; y rayar y escarabajear así. f.3.: culis culis:<br />

dim[inutivo].<br />

colisao: vi<strong>de</strong> in culiit.<br />

colisao. p.c. colisap. p.p.: hacer ceño o gestos el mono enojado.<br />

colisong. l. corisong. p.p.: ceñudo; y andar, estar ceñudo. Quinacolisongan quita sini guihapon:<br />

siempre nos muestra ceño.<br />

colombot. p.p.: vi<strong>de</strong> in calombot.<br />

cologi. p.p.: Cologi ang amun baligia, id est, Nahauili lamang: salió a solo el costo sin ganancia; más<br />

es tagalo que bisaya.<br />

colon. p.a.: vi<strong>de</strong> in anglet.<br />

167


colong. p.a.: vi<strong>de</strong> in pogal.<br />

color. p.a.: lomo <strong>de</strong> toda arma <strong>de</strong> dos filos o el que <strong>las</strong> hojas tienen por medio, o el <strong>de</strong> tabla que se<br />

pone por cinta a navío; colodan. l. hangolor: cosa que tiene lomo como lo dicho.<br />

comainquin. l. comalinquin. p.a.: <strong>de</strong>do meñique.<br />

comalagcu. p.p.: <strong>de</strong>do pulgar.<br />

comaligiot. p.c.: <strong>de</strong>do meñique.<br />

combo. u.a.: lo mismo es que sagmani, y se varía como él.<br />

comit. u.a. aha. h.: contribución o dote que dan los parientes <strong>de</strong>l novio a los parientes <strong>de</strong> la novia, y<br />

pedilla. Reg. 9.; napacomit: dalla. f.1.: lo que se da. f.2.: a quien se da.<br />

como. p.a.f.2.: arrebujar ropa o papel; nacomo: estar arrebujado; como como: diminutivo o<br />

frec[uentativo].<br />

compay. p.c. panobolon. p.p. bungalon. h.: zacate <strong>de</strong>l río.<br />

con. l. cun: si, condicional. Tagam ca con pacadto ca didto: guárdate si vas allá. Ítem, disyuntiva. Ano<br />

ang cocohaon co ang diot, con ang dacu?: ¿Cuál traeré, el chico o el gran<strong>de</strong>?. Ítem, según o según<br />

dice. Dili quita sarang mag sacay con si Juan: no nos po<strong>de</strong>mos embarcar según dice Juan. Ítem,<br />

cuando, <strong>de</strong> futuro; cun obus naquita mangaon: cuando hayamos comido.<br />

condi. D.V., <strong>de</strong> con y di: sino. l. sino que. Anaca ca sa mabuut nga tao, con di mapintas ca: eres hijo<br />

<strong>de</strong> hombre <strong>de</strong> bien, sino que eres bellaco.<br />

conding. u.a.: la mitad <strong>de</strong> un cuartillo; vi<strong>de</strong> Notab. 14.<br />

cong cong. p.a. paing. u.a. nga torlo: <strong>de</strong>dos gafos, mancos; nacong cong; napaing; nangongcong;<br />

nagacapaing ang torlo: estar gafos; nacacong. f.2.: engafallos enfermedad.<br />

conina, alibi onina. p.p.: <strong>de</strong>spués. Pacari pa conina.<br />

cono. u.a.: dicen o dizque. Namatay cono si coan.<br />

conot. l. cunut. p.a.: vi<strong>de</strong> quinicon et curus.<br />

cool. p.a.: caracol <strong>de</strong> agua dulce.<br />

coot. p.a.f.1.: meter mano en agujero, faltriquera, seno. f.2.: es el agujero, faltriquera, seno o lo que se<br />

saca d[e] ellos, aunque sean cangrejos u otro animalejo con mano o palo; sofaldar mujer, etc. Dimo<br />

icoot ang camut mo sa faltriquera co: no metas la mano en mi faltriquera. Ngaa quinoot mo ang<br />

babaye?: ¿Por qué sofaldaste a la mujer?. Ítem, cooteposa. f.2.: metelle <strong>las</strong> manos en <strong>las</strong> esposas. Ítem,<br />

sacar el hígado el hechicero, como cab cab. Reg. 9.; coot coot: frecuent[ativo] o diminut[ivo].<br />

copo. l. cobo. u.a. copo copo. cobo cobo, frecuentativos y más usados: escarbar el ave rociándose el<br />

cuerpo con la tierra; colocobo: dimin[utivo].<br />

copoy copoy. p.c.: nadar los animales o persona echando los brazos como el perro.<br />

copot. p.a.: estarse cubierto con su habul el acostado; o los lechones en su dogmon o cama; el puerco<br />

o pez revuelto en la red; la gallina metida en cestillo; copot copot; el f.3.: es el habul.<br />

corcor. p.a. Reg. 9.: rallar como hueso. f.2.: <strong>las</strong> ralladuras.<br />

corlis. p.a.: vi<strong>de</strong> in cur<strong>las</strong>.<br />

corlong. p.a.: vigolón <strong>de</strong> caña que se tañe como arpa. f.2.: hacer corlong la caña; nangorlong. f.2.:<br />

tañelle. f.3.: a quien se da música con él.<br />

coro. u.a.: pedrezue<strong>las</strong> con que juegan los muchachos cierto juego y jugallo; coro coro: frecuentativo.<br />

corong corong. d.: cubrir la mujer la cabeza con paño, cualquiera que sea. Reg. 5.<br />

corot. u.a.: vi<strong>de</strong> in cular.<br />

coscos. p.a.: raer, raspar, alisar coco, caña. Reg. 9. Ítem, nangoscos. f.3.: rascar, almohazar; arañar el<br />

gato palo o petate holgándose.<br />

cosi. u.a.f.2.: pellizcar; quinosi: lo que se asió pellizcando; cosicosi: frecuent[ativo]; nagacosi. l.<br />

cosicosi: cuando es ad invicem. Ítem, cosicosi. f.2.: hacer pedacitos, <strong>de</strong>smenuzar pescado, carne<br />

cocida, lienzo haciendo hilachas; en haraya: curut. u.a.: pellizcar; curtun. f.<br />

cosmor. p.a.: hacer ceño o hocico <strong>de</strong> enojado. Ano ang igin cosmor mo can acun?: ¿Por qué me<br />

pones ceño?. f.3.: a quién.<br />

coso coso. u.a.f.2. hon; estregar entre <strong>las</strong> palmas, hojas, yerbas, espigas, arroz limpio lavándolo, los<br />

cabellos lavándolos o untándolos, seda o hilo arrebujándolo; cusu. p.a. et cusucusu. f.2. sin. h.:<br />

restregar como lavando ropa o sacando mancha, quitando barro seco; nagacuso ang mata: restregar los<br />

ojos; nangulucusu, etc.<br />

cosol. u.a.: jengibre oloroso; nangosol: cogello.<br />

cota. p.a.: fuerte o muralla <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra o <strong>de</strong> piedra, y hacer fuerte o muralla; varíase como balay. Ítem,<br />

terraplenar. f.3.: el futuro. 1: es la tierra; cota cota: aporcar árbol, coles, etc. f.3.<br />

cotay. l. cutay. p.c.: atar cor<strong>de</strong>l o perchal que esté tirante por los dos cabos. f.1.: el cor<strong>de</strong>l. f.3.:<br />

adon<strong>de</strong> se ata; nacotay: estar así atado cor<strong>de</strong>l.<br />

cotcot. p.a.f.2.: roer o comer algo el ratón.<br />

168


cotcot. p.a.: hoyo y hacer hoyo. f.2.: la tierra que se saca; sacar o <strong>de</strong>senterrar algo. f.3.: <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se<br />

saca; con el f.1.: enterrar algo.<br />

coti coti. u.a.f.2. hun: repetir o hacer la acción algunas veces. Coti cotihun ang capolonganan: tratar o<br />

resucitar muchas veces el pleito. Ang daga gin coti coti sa curing: que juega con él y le <strong>de</strong>ja y luego le<br />

toma. Gincoticotihan aco niya sing polong: me lo ha repetido muchas veces.<br />

cotitub. l. cutitub. p.p.: vi<strong>de</strong> in luum.<br />

cotlo. quitlo. p.a.hon. cotol. l. cutul. f.2. cotlon: cortar con uña o <strong>de</strong>do hoja, flor, ramilla, espiga.<br />

Reg. 9. Ítem, pellizcar así.<br />

coto. p.a.: piojo <strong>de</strong> la cabeza; garrapata <strong>de</strong> animal; pulga <strong>de</strong> perro o gato o <strong>de</strong> puerco; nanhingoto:<br />

espulgallos, sacallos. Reg. 9.: cot on. l. cotohon: piojoso.<br />

coto coto: gorgojo; cotocotohon: semilla con gorgojo.<br />

cotoc. p.a., y mejor, cotoc cotoc. otoc otoc. oloc oloc. f.3.: llamar la gallina a los pollos, a gallinas.<br />

cotol. l. cutul. u.a.: vi<strong>de</strong> in cotlo.<br />

coton. d.: vi<strong>de</strong> in quinicon.<br />

cotonbuaya: moscones zancudos <strong>de</strong>l río en remansos.<br />

couoy. p.c. y mejor couoy couoy: nadar pez, tortuga, pato, caimán.<br />

coyog. p.a.f.2.: plantar en hileras árboles, viña, plátanos, camotes, etc. Coyogon niño ang sanguing. l.<br />

coyogon niño pag tamum ang saguing. Mag cuyog camo pagbunog: poneos en hilera.<br />

coyobog et alibi, cayabog. u.a.; totognon. h.: polla, pichón <strong>de</strong> toda ave, fuera <strong>de</strong> gallina.<br />

coyomot. p.p.f.3.: cubrir balagun árbol o techo en que se enreda, que no se ve sino el balagun, como<br />

yedra, o los camotes, la tierra.<br />

crus. l. curus: cruz; nanguruz. f.3.: cruzarse, persignarse, santiguarse así a otro.<br />

cuba. p.a. cuba cuba. cuya cuya. p.a.: recibir sobresalto, turbación, latir el pecho, levantarse el pecho<br />

al enfermo. Nanguba cuba; quinmuba ang dughan; nacacuba. f.3. han: turbar, dar sobresalto,<br />

amedrentar.<br />

cubao. l. cobao. p.c.: especie <strong>de</strong> cangrejos.<br />

cub cub. p.a.: pegarse o pegada estar al cuerpo sanguijuela, pulga, tungao o pez o caimán en algo<br />

<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l agua. f.3.: adon<strong>de</strong> están asidos. Ítem, con el f.1.: llevar el pez o caimán la presa a lo fondo,<br />

a pique.<br />

cubug. u.a., y mejor, cubub cubug: temblar mano, <strong>de</strong>dos, piernas, palo en el agua, o otra cosa que<br />

menea el viento.<br />

cubul: vi<strong>de</strong> quibul.<br />

cubus. u.a., contrario <strong>de</strong> labi: cosa corta entre largas, en paga, en ración; cosa baja respeto <strong>de</strong> altas o<br />

persona baja como esclavo respeto <strong>de</strong>l timaua; o el timaua respeto <strong>de</strong>l dato; o el dato respeto <strong>de</strong>l rey;<br />

nagacubus; quimucubus: ser corta o baja la cosa. f.3.: a quien le ha sido corta la cosa o le faltó;<br />

quinubsan came sing buut: menguados en entendimiento. Hincubsan aco sing sohol: faltó para mi<br />

paga o parte <strong>de</strong>lla. Cubus ini sing usa catorlo: un <strong>de</strong>do le faltó a esto. Cubus ini sing buut. l. cubus ang<br />

buut sini: es falto <strong>de</strong> juicio; nacacubus: acortar o diminuir algo <strong>de</strong> lo dicho. f.2.: lo que se diminuye,<br />

esto es, lo que se quita para que que<strong>de</strong> corto o falto lo <strong>de</strong>más. f.3.: a quien o <strong>de</strong> quien o <strong>de</strong> lo que se<br />

quita lo dicho, acortallo para que no que<strong>de</strong> igual con lo <strong>de</strong>más. Ang Dios amoi nacacubus sang iban<br />

nga torlo sa camut: lo mismo es. Napacubus; pacubsan mo ang arlao, dili ang parabol: quita <strong>de</strong> los<br />

días, no <strong>de</strong> la ración. Napa-. l. nagapacubus. f.1.l.2.: abatir, humillar a alguno, contrario <strong>de</strong> napalabi;<br />

napacubus; nagapacubus, y mejor, napa-. l. nagapacubus cubus: humillar teniendo respeto a hermano<br />

mayor, a los viejos y a otros; pagpacubus. l. pagpacubuscubus: humildad; naga-. l. nagpacacubus. l.<br />

nagapacubus cubus: fingirse hombre vil, bajo; humillarse, tratarse como hombre vil o bajo;<br />

pagpacubus. l. pagpacacubus cubus: humildad así; mapacubusun. l. mapacubus cubusun: humil<strong>de</strong>.<br />

cubut. p.a.: vi<strong>de</strong> in caput.<br />

cubut. p.a.: casarse los dos que estaban amancebados. Dayon ang ila pag calolot tub tub nga<br />

nagacubut sila; quinmucubut. f.3.: casarse así; dícese <strong>de</strong>l hombre o <strong>de</strong> la mujer que atrae al otro a que<br />

se case. Di ca maquig calolot sa maraut nga tao, cai cubutanca.<br />

cucum. p.a.: mozorral mujer que no sabe hacer obra; y hacer algo mozorralmente. f.3.: Gincucuman<br />

niya ang buhat.<br />

cudyapa.p.p.: vi<strong>de</strong> in utan.<br />

cudyapi. l. codyapi. p.p.: guitarra, cítara, etc.; nangudyapi: tañella. f.3.: a quien se da la música.<br />

cuga. u.a.: vi<strong>de</strong> in pitluc.<br />

cugay. p.c.: vi<strong>de</strong> in lugay.<br />

cugan. u.a.: postilla, costra <strong>de</strong> llaga o sarna; hecho verbo, hacer o criar postilla la llaga.<br />

Quinogananang pi<strong>las</strong>: tiene postilla; nanhingugan: quitalla.<br />

169


cughar. p.a.f.1.: arrancar gargajo. Icughar mo yanang barlu sa dughan mo: arranca ese gargajo. Dugo<br />

naang gincughar co: sangre arrancó. Dile macughar ang barlu.<br />

cugi. p.a. cacugi: cuidado o gana <strong>de</strong> hacer algo con cuidado; con el f.3.: dalle o venille gana <strong>de</strong> hacer<br />

algo con cuidado. Quinucuhinan aco, busa nagdali aco; naga-. l. nag-. l. nagpacacugi. f.3. han: hacer<br />

algo con cuidado. Pagcugihan mo ini: haz esto con cuidado; nacacugi. f.2.: hacer cuidadoso a otro.<br />

Ang pag uali sang iya Iloy amoi nacacugi caniya; macugi: cuidadoso en el modo dicho; hingugi: paga<br />

<strong>de</strong> hacer con cuidado.<br />

cugmat. gicla. cuyus. quibot. h.p.a. en todos. cundaag. p.p.f.2.: asombrar, dar sobresalto, turbar;<br />

nacugmat; nahacugmat; nahacundaag; nagahicugmat; nagahicundaag; nahacuyus; nahanguyus;<br />

nahaquibot: asombrarse, recibir sobresalto, turbarse <strong>de</strong> miedo; mahaculugmat; mahaculundag:<br />

asombradizo, turbadizo; cugmat. f.2.: hacer alguna cosa <strong>de</strong> golpe. Cugmaton mo pagbutung: da un<br />

tirón recio. Cugmatun mo pagtomboc. l. pagdugcal: dale el golpe <strong>de</strong> presto, que no sea oído ni visto;<br />

con cuyus se dice: Cuyusan ca pag camatay: mueras <strong>de</strong> repente o <strong>de</strong> asombro. Quinuyus siya<br />

pagcamatay: murió <strong>de</strong> repente; cuyus nga pag camatay: muerte <strong>de</strong> repentina o <strong>de</strong> sobresalto.<br />

cugus. p.a. cung cung. h.f.2.: tomar, tener, llevar en brazos pegado el pecho niño o animalejo.<br />

cuy cuy: vi<strong>de</strong> in coy coy.<br />

cuylao. p.c.: cor<strong>de</strong>les, brazas <strong>de</strong> la antena. f.2.: hacellos. f.1.: ponellos. f.3.: la antena. Reg. 5.<br />

cuil cuil. u.a.f.3.: hacer a lo mazorral o mal la cosa.<br />

culab. d.: chillar el mono. f.3.: a quien chilla o ladra; lo mismo es cula. d.<br />

culamug. p.p.: lama resbalosa <strong>de</strong> tierra, navío, piedra<br />

culan. p.a.f.2.: echar o acostar al niño. f.3.: la cama.<br />

culao. l. colao. p.c. gucur: con naga-, um-, inm-, pedir le esperen por algún resto. Reg. 9. f.2.: el<br />

resto. f.3.: a quien se pi<strong>de</strong> espere; nacaculao: <strong>de</strong>ber resto, esperar por resto. f.1.: el resto. f.2.: a quien<br />

se espera por él; y así se varían: gamit; otang; lingit; hulam; angcat.<br />

culao. p.c. naculao. quinmulao: lo mismo es que culpa.<br />

cular. d. corot. u.a. cayos. p.a.: raíces diferentes que los indios comen; nangular; nangorot; nagayos:<br />

cogel<strong>las</strong>. Notab. 9.<br />

cu<strong>las</strong>. d. nacu<strong>las</strong>. quinmu<strong>las</strong>: huír los vencidos o animales.<br />

culcul. p.a.f.2.: tener o llevar el niño abrazado, llegado el pecho.<br />

culi. l. coli. p.a. maculi: cosa dificultosa. Nota locutiones: Maculi aco mag bangon: apenas me puedo<br />

levantar. Maculi mahuman ini: dificultoso es <strong>de</strong> acabar esto; maculi nga tao: tardón; maculi<br />

mamongaining cahuy: tardío en dar fruta; macuri mahinog ining bonga: tardía en madurar; naculian. l.<br />

quinulian: la cosa en que ha [h]abido dificultad. Ano ang quinulian mo didto?: ¿En qué estuvo la<br />

dificultad <strong>de</strong> tardarte allá?; naculi. l. nagpacaculi. f.2.: hacer dificultosa la cosa; culi culi: diminutivo;<br />

pagcaculi; caculian: la dificultad.<br />

culihao. l. tolihao.l. baryao. p.c.: oropéndola, pájaro.<br />

culiit. l. coliit. p.p. colisao. p.c.: hacer gestos el que ha comido cosa muy aceda y hacer pucheros el<br />

niño para llorar.<br />

culili. l. colili. p.p.: borlil<strong>las</strong> <strong>de</strong> cabellos, o seda, <strong>de</strong>l calis, <strong>de</strong>l bararao, <strong>de</strong>l campilan. Culilihan ang<br />

calis niya: su cris tiene culili.<br />

culit. l. colit. p.a. Reg. 9: mondar caña dulce con los dientes.<br />

culit. l. colit. u.a.: punto en la escritura; y apuntalla: f.3.<br />

culpa. l. curpa. cupla. d. culao. p.c. nacurpa. quinmulpa. nangulpa: menguar la cosa recogiéndose<br />

hacia <strong>de</strong>ntro, como tierra, sepultura, azúcar en pilón purgándose, leche o sangre cuajada. Ang tigulang<br />

na ang tao. Quinmucupla na ang iya lauas, id est: quinmucupus: mengua, se encoge, se hace menor.<br />

culu. l. curu. d.: ruga en ropa o cuero; nangulu vel nanguluculu: arrugarse o estar arrugada ropa,<br />

cuero; naculu; quinmuculu: encogerse nervio, cuerda aut membrum genitale frigore. l. alia <strong>de</strong> causa<br />

contractum, aut genitali brutorum cum contrahitur. Quinulan siya sang iya quinatao: le tiene<br />

encogido; naga-. l. nacaculu. f.2.: arrugar o encoger lo dicho enfermedad o otra cosa. Ítem, doblar<br />

pierna o brazo; culu culu: diminutivo.<br />

culu culu. p.a.: canto <strong>de</strong> limocon, ave; nanguluculu: cantar.<br />

culub. d.: vi<strong>de</strong> yaub.<br />

culucur. p.p.f.2.: atar envolviendo en hojas algo, como brea haciendo tachones o tamales. f.1.: son <strong>las</strong><br />

hojas; culucur: hachón <strong>de</strong> brea. Cai ginculucur ang salung.<br />

culucus. p.p. Reg. 8.: poner haldas en cinta arrevolviéndo<strong>las</strong> a la cintura. f.1.: <strong>las</strong> faldas. f.3.: la<br />

cintura.<br />

culug. culcug. h.p.a.f.2.: venille o dalle a alguno temblor <strong>de</strong> cuerpo algún acci<strong>de</strong>nte, como picadura<br />

<strong>de</strong> animal ponzoñoso, frío <strong>de</strong> calentura, miedo o a la bailana el diuata, que le entra en el cuerpo; Culu<br />

culug; nangulug culug; nagapangulug culug siya. l. ang iya lauas. l. ang camut: temblalle el cuerpo o<br />

170


mano como al perlático, o <strong>de</strong> frío o <strong>de</strong> miedo; y así, pagpangulug culug: el temblor o perlesía <strong>de</strong> la<br />

persona; pagculug: el temblor que se le da, transitivo, que le hace temblar, el hacelle temblar.<br />

culugmo. p.p.: lo mismo es que calogmo.<br />

culung. u.a.: cabello crespo; culung nga bohoc; culungun nga tao.<br />

cumbar. l. combar. d.: lo que se pone entre la falda y el navío para que apriete, que suele ser carnaza<br />

<strong>de</strong>l palo <strong>de</strong>l buri. f.1.: la tal carnaza. f.3.: el navío, la tabla.<br />

cumbu. d.: tibor <strong>de</strong> bahandi.<br />

cumu. p.a. alibi gumu. cum cum. h.f.3.: cerrar el puño o mano; empuñar lanza; tomar puñado <strong>de</strong><br />

algo; apretar algo en el puño; quinumu: puñado; cumu cumu: frecuentativo. Ítem, entorpecerse la<br />

mano al tomar algo en el puño, que no acaba <strong>de</strong> tomallo, aunque sea lanza, con la prisa o turbación.<br />

cumung. u.a.: especie <strong>de</strong> cangrejos buenos.<br />

cumus. gumus. p.a.f.2.: sobrar o sobajar entre <strong>las</strong> manos fruta para ablandalla, masa amasándola,<br />

amasar, tomar o sobajar los pechos a mujer et similia.<br />

cumus. u.a.: vi<strong>de</strong> camas.<br />

cumut. p.a. cuyut. h.f.2.: quebrantar hortaliza entre <strong>las</strong> manos, sobar así masa o cera.<br />

cundaag. p.p.: vi<strong>de</strong> in cugmat.<br />

cundat. p.a. quindat. pangiray. h.f.3.: hacer señas a otro arqueando <strong>las</strong> cejas; cundat: la seña así.<br />

cundat. l. macundat nga tao: ja[c]tancioso, fanfarrón, valentón. Macundat siya nga nagalacat: va a<br />

lo fanfarrón, a lo valentón; maquilala. u.a.: es lo mismo; nagacundat. f.1: fanfarronear, ja[c]tarse,<br />

contar, alabar sus cosas.<br />

cunhur. p.a. nacunhur: Quinmunhur ang taub, ang sapol, ang bahandi: menguar, disminuirse la<br />

creciente pasadas <strong>las</strong> aguas vivas, o la hacienda, el bahandi.<br />

cunsar. p.a.: bajar <strong>de</strong> alto como <strong>de</strong> palma, ave o brujo diuata <strong>de</strong>l cielo; ya se usa por bajar ángeles,<br />

Nuestra Señora, Jesucristo o santos <strong>de</strong>l cielo; napa-. l. napapagcunsar: hacer o mandar bajar a otro así<br />

como Dios a ángel. f.2.; el f.3.: adon<strong>de</strong> baja lugar o persona.<br />

cunsar sa buquir: falda o pie <strong>de</strong> monte.<br />

cunsi. l. consi. p.a.: candado <strong>de</strong> sangley; y echar candado a petaca o a abobot. f.3.<br />

cunta. l. conta. p.a., particula supponentis. l. optantis: Con dalaga pa cunta aco nian, dile aco<br />

magbana: si yo fuera dalaga ahora no me casaría; unta.<br />

cunta. p.a. alibi cutat. nacunta. quinmunta: menguar creciente <strong>de</strong> mar o avenida; cosa líquida en<br />

vasija o lo que seque, sea agua, olla. f.3.: hasta don<strong>de</strong> mengua; napacunta. f.2.: esperar mengüe;<br />

nacacunta: menguar lo dicho en fuego o el sol laguna.<br />

cunug. l. hunug. d.; y mejor cunug cunug et hunug hunug: estremecerse la tierra, casa, persona con<br />

trueño o artillería; nacacunug cumig. l. hunug hunug. f.2.: estremecello trueno o artillería.<br />

cunul. p.a.: vi<strong>de</strong> in tigul.<br />

cunung. p.a. quinmucunung ang taub: parar la creciente <strong>de</strong> marea que no sube más. Id est, hunung.<br />

cupa. u.a.: cosa chata, no empinado. Cupa siya sing ilong. l. cupa ang iya ilong: chato <strong>de</strong> narices,<br />

chata nariz; cupa ang hag dan: escalera muy inclinada; cupa. l. huyagpa ang atup. l. ang pagbu: techo<br />

o tijeras muy inclinadas.<br />

cupag. p.a.: vi<strong>de</strong> in dupag.<br />

cupay. l. copay. pugday. pusgay. p.c.f.2.: <strong>de</strong>shacer terrón <strong>de</strong> tierra o <strong>de</strong> azúcar o bizcocho y<br />

<strong>de</strong>shacello el agua; napugday; nacupay; napusgay: <strong>de</strong>shacerse o estar <strong>de</strong>shecho.<br />

cupang. l. copang. p.a.: ma<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> algodón y atado <strong>de</strong> bejucos limpios; y hacer ma<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> algodón<br />

tiene diez atados, que se llama cada uno boco; cada boco tiene otros diez, que se llaman cauol; cada<br />

cauol tiene diez lugas, que son hebras o hilos.<br />

cupang. p.a.: pesa <strong>de</strong> oro, la menor, fuera <strong>de</strong> bangati y cuartillo.<br />

cupar. l. copar. p.a. bolay: sal mal cocida <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l binaloto, que no está hecha piedra; cuparon. l.<br />

bulayun nga asin: la no cocida como está dicho. Ítem, sal en grano.<br />

cup-cup. p.a.l. copcop. f.3.: abrazar como madre al hijo llegándolo al pecho o abrazar o estar<br />

abrazados así.<br />

cupi. p.a.f.2.: doblar ahajando sombrero, petate, ropa, máxime nueva; nacupi: estar doblado, ahajado;<br />

quinupian: la dobladura; cupicupi: diminutivo.<br />

cupit. p.a.f.3.: cerrar recogiendo boca <strong>de</strong> cesto, <strong>de</strong> pogalan.<br />

cupla: vi<strong>de</strong> in culpa.<br />

cupu. d. et luub. nacupu. naluub. quinmupu. linmuub: agazaparse, agacharse perro, gato, persona,<br />

etc.<br />

cupug. p.a.f.3.: abalanzarse, echan brazos o manos a coger ave o otra cosa o el gato al ratón.<br />

cupug cupug. pilic pilic: revolotear ave cuando la tienen <strong>de</strong> los pies o cuando torcido el pescuezo la<br />

echan al suelo.<br />

171


cupus. u.a.: cosa encogida como ma<strong>de</strong>ra, fruta seca o pasada, persona vieja; cupus nga tigulan: viejo<br />

avellanado; nacupus; quinmupus: encogerse así, resolverse postema; nacacupus. f.2.: encoger el sol<br />

ma<strong>de</strong>ra, fruta secándola.<br />

curag: huírse corriendo aunque sea <strong>de</strong>l enemigo; napacurag. f.2.: hacellos huír amedrentándolos.<br />

curay. l. coray. p.c.: especie <strong>de</strong> cangrejillos <strong>de</strong> tierra.<br />

curba. l. culba. d. nacurba. quinmucurba: turbarse, cortarse <strong>de</strong> miedo; nacacurba, napacurba. f.3.:<br />

turbar a otro así; hicurbaan, cucurbaan, pacurbaan; el pret[érito]: hinculbaan; nahacurbaan;<br />

quinocurbaan; pinacurbaan.<br />

curcur. l. corcor. p.a. Reg. 9: rallar coco, queso. f.2.: ralladuras.<br />

curing. l. coring. iring. cuti. h.u.a.: en todos, gatos.<br />

cur<strong>las</strong>. corlis. curlit. corlit. torlis alibi tirlos: raya que se hace con cosa que cortas, como <strong>las</strong> que<br />

hacen en arena para sacar almejas o sajando que entra; rayar o sajar, acuchillar así, aunque sea por la<br />

barriga. f.3.; con el f.2.: sacar tripas hijo a mujer muerta abriéndola así.<br />

curung. u.a.: tapis, saya, sotana, hábito corto.<br />

curus. p.a.: ruga en pellejo vivo o muerto; telilla <strong>de</strong> leche; nangurus: arrugarse, estar arrugado;<br />

nanguruzcurus: dimin[utivo]; nacacurus. f.2.: arrugalle el sol o vejez; lo mismo es: cunut y cunut<br />

cunut. l. conot conot: dimin[utivo].<br />

curut. u.a.: ruga en ropa o cuero; nangurut; nagapangurut: arrugarse; curut curut: dimin[utivo];<br />

dícese: Curut siya sing dalung gan; Curut ang iya dalung gan: tiene arrugada la oreja.<br />

curut curut. l. corot corot. p.a.: plato gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> bahandi.<br />

cusam. l. cosam. p.a.: mascar. f.2.: persona o animal, máxime haciendo ruido o rumiar; cusam cusam:<br />

frec[uentativo].<br />

cuscus. p.c.a.f.3.: abrazar, asir los que luchan; abrazalle, apartalle.<br />

cusi. u.a.: papagayos <strong>de</strong> los chicos; cusi nga banaga: los todos ver<strong>de</strong>s; cusi nga timaua: los ver<strong>de</strong>s con<br />

pecho colorado. Cusi nga dato: los hermosos <strong>de</strong> cuerpo ver<strong>de</strong> y colorado.<br />

cusipar. p.p. Reg. 9: <strong>de</strong>scapullar algodón, gajo <strong>de</strong> naranja, <strong>de</strong>scascarar arroz los <strong>de</strong>dos, frijoles,<br />

garbanzos. f.2.: el capullo o cáscara.<br />

cusu et cusucusu: vi<strong>de</strong> in coso coso.<br />

cusug. u.a.: lomos <strong>de</strong> persona o <strong>de</strong> animal; lagarto <strong>de</strong> brazo o muslo; pechuga <strong>de</strong> ave; en haraya, la<br />

pechuga; aba.<br />

cusug. p.a.: fuerza; macusug, cusgan, hangusug: cosa fuerte, <strong>de</strong> fuerzas; nagacusug, cumusug, <strong>de</strong><br />

plural; nangusug, nagapangusug. f.2.; y se junta con el infinitivo con pag-: hacer algo con fuerza:<br />

Cusgun mo paghigotiana: átalo fuertemente. Cusgun mo siya paghampag; Mangusug quita pagsaog:<br />

hagamos todo fuerza a una; nacacusug. l. nagpacacug. f.2.: hacer a uno fuerte Dios o la comida;<br />

nacusug. l. quinmucusug: pararse tiesa carne o pescado seco; envararse o estar envarado o pasmado<br />

brazo, pierna, nervio o el cuerpo; cusug cusug: diminutivo; nangusug cusug: esforzarse, ir tomando<br />

fuerzas.<br />

cutal. u.a.: vi<strong>de</strong> in catol.<br />

cutal. u.a. lantaran. p.p.: <strong>de</strong>scanso en la escalera y hacelle. Reg. 5.<br />

cutang. p.a. quinmucutang: id est, linminao ang ginhaua: estar con parasismo el enfermo.<br />

Quimucutang siya: está con parasismo; si alguno lo usare por arrobarse, quedarse en éxtasis, hágale la<br />

cama con cosa que lo <strong>de</strong>clare; nacacutang; napacutang. f.2.: arrobar, poner en éxtasis, parasismar a<br />

alguno Dios o el diablo. Quinutang siya sa Dios. l. sa yaua; cutang cutang: frecuentativo.<br />

cutap. p.a., lo mismo es que colap; con cutap se dice: Nagacutap ang hilamon sa oma: cubre el<br />

hilamon la sementera.<br />

cutcuta. u.a. putac. u.a.: cacarear la gallina que ha puesto o se alborota.<br />

cutlab. p.a.: vi<strong>de</strong> in gutlab.<br />

cutuc cutuc. utuc utuc. p.a.f.2.: cosquillar, hacer cosquil<strong>las</strong>; el simple <strong>de</strong> utuc utuc: nacautuc utuc.<br />

p.a.: amortecer a alguna que no pueda hablar con cosquil<strong>las</strong> o llanto. Ang pagcagiluc nacautuc sang<br />

ilong, cag ang pag tangis sang anac. f. hiut can; nahautcan; hinutcan, y <strong>de</strong> plural: pinanhiutcan;<br />

pinangutcan: amortecidos así.<br />

cutus. u.a.: tartamudo; nagacutus pagpolong. l. cutus nga naga polong: mu<strong>de</strong>ar. Nacacutus nacacun<br />

ang casaquet co: mi enfermedad me hizo tartamudo.<br />

cutuy. p.c.l.: Pag cutuy sang tian: pujo. Nagacutuy ang tian. l. gincutuyan aco. l. ang tian co: tengo<br />

pujos; nacacutuy: dallos, causallos. f.3.<br />

cutur. u.a.: cor<strong>de</strong>l, regla <strong>de</strong> carpintero y señalar; con él f.3.; cutdan; el f.2.: hacer regla el hilo.<br />

cuub. p.c. coob. l. ubu. d.: encorvado por vejez o enfermedad; nacuub: estar encorvado; quimucuub;<br />

inmuubu: doblar el curpo, inclinarse, aunque sea para que otro suba sobre él; agacharse como el<br />

cazador o porque no le vean o para entrar.<br />

172


cuya cuya. p.a.: vi<strong>de</strong> in cuba.<br />

cuyab. p.f.2.: levantar el viento cayang, nipa o zacate <strong>de</strong>l techo; nacuyab: levantarse lo dicho con el<br />

viento; nacuyab; quinmuyab: levantarse, irse bandada <strong>de</strong> pájaros, langosta. f.3.: <strong>de</strong> don<strong>de</strong>; napacuyab.<br />

f.2.: levantar, hacer irse pájaros, langostas, abejas.<br />

cuyab cuyab: vi<strong>de</strong> in cayab cayab.<br />

cuyamang. p.p. nanguyamang: andar los cangrejos. f.3.: por don<strong>de</strong>.<br />

cuyanap. cayapcap. carapcap. p.p. nanguyanap. f.3.: exten<strong>de</strong>rse por la tierra todo balagun,<br />

calabaza, camotes, melones, etc.<br />

cuyap. p.a., y mejor cuyap cuyap. quibut quibut: latir el pulso, el corazón, niño en el vientre que se<br />

bulle o cosa <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> ropa o pabellón que se menea; hoja o papel con el viento.<br />

cuyug. l. coyog. p.a.: [h]ermanos <strong>de</strong> un parto todos machos o todas hembras en personas y animales;<br />

vi<strong>de</strong> coyog.<br />

cuyugpus. cayugpus. calugpus. culugpus. p.p., en todos: abrigarse el pecho o estómago con los<br />

brazos cruzados sobre él o encogerse así <strong>de</strong> frío el que está en pie o sentado.<br />

cuyumar. cayumar. p.p.: piojo pequeño <strong>de</strong> la cabeza; el recién nacido: ngisi ngisi.<br />

cuyungot. f.3.: asirse el balagun a los árboles, como yedra, buyo.<br />

cuyus: vi<strong>de</strong> in cugmat.<br />

173


D ANTE ALIAS<br />

da. l. ra, pospuesta a los nombres numerales cardinales, es aquel número solo; usa ra: uno solo; duha<br />

ra: dos.<br />

da .l. ra: ea. Pagtoni aco ra: ea, enséñame. Pauli aco ra: ea, voyme. Icao ra: ea, tú, como cuando se<br />

hacen cortesía para beber.<br />

daac. p.a.: vi<strong>de</strong> in duga duga. baya, trisca, burla.<br />

daay. p.c.f.2.: aficionarse y llevarse el diuata alguna persona por hermosa o por otra causa<br />

enfermándola y matándola. Dinaay siya sang diuata, cai magayon siya; y por eso dicen a la mujer:<br />

Dica mag bocas sang paño sa olomo, cay dadaayon ca.<br />

daan. p.a.: cosa antigua o añeja; daan nga tao: persona antigua, anciana; daan nga pangasi. l. humay:<br />

añejo. Daan na siya diri sapag abut co: ya él estaba aquí cuando yo llegué; daan. l. daan daan. f.2.: y<br />

se junta con el infinitivo con pag-: prevenir o hacer algo anticipadamente. Daanun ta pag ayo ang<br />

hinganibanta: a<strong>de</strong>recemos con tiempo <strong>las</strong> armas. Nagacadaan camo saiño manga gaui nga maraut. l.<br />

nadaanan camo saiño manga gaui nga maraut: estáis envejecidos en vuestras ma<strong>las</strong> costumbres; y <strong>de</strong><br />

la misma manera se dirá <strong>de</strong> cualquier pecado o <strong>de</strong> costumbres buenas y <strong>de</strong> virtu<strong>de</strong>s. Gincadaanan. l.<br />

nadaanan siya sing pangasi: tiene pangasi añejo; cadaanan: los viejos antiguos o preseas o bahandi<br />

antiguo. Ítem, caraanan. l. calaanan nga oma: sementera antigua, aunque ya no la labren; nangalaanan:<br />

ir a ella por frutas o camotes que suelen tener.<br />

daat. p.a. haras. h.: zacate cuya hoja corta; daatun: tierra <strong>de</strong>llo. Nahadaat aco sadalan: en el camino<br />

me [a]rañó, rasguñó el zacate.<br />

daba. u.a: olla en que cuecen pescado.<br />

daboc. p.a. daob: hoguera y hacella, avivar el fuego. f.2.: poner fuego a la olla o a lo que se cuece<br />

f.3.: o a pescado o carne que hacen tapa o a <strong>las</strong> abejas <strong>de</strong>bajo dándoles humazo.<br />

dabong. u.a. tambo. h.: caña tierna que brota; nanabong; nanambo: cogel<strong>las</strong>. Reg. 9.: es bueno para<br />

guley; lo comen los indios.<br />

dabuc dabuc. l. daboc daboc. u.a. alibi danuc danuc: hacer ruido el que anda o corre. f.3.: la<br />

persona o animal a quien le hacen así ruido. Gindabocdabucan aco sanagalacat: o la tierra o suelo o<br />

entablado don<strong>de</strong> se anda o corre.<br />

dabung. p.a. calabong. pagcalabong: copa <strong>de</strong> árbol fresca, hojosa; mazo <strong>de</strong> cabellos gran<strong>de</strong>, largo, o<br />

<strong>de</strong> cola o crines <strong>de</strong> cabello. Dinmadabung, nacarabung ang dahon sa cahoy: vestirse <strong>de</strong> hoja, hacerse<br />

o estar coposo. Sic, Marabung ang bohoc sa babaye: cuando es mucho y largo. Marabung ang icog. l.<br />

ang balocag sa caballo. Ítem, Marabung ang humay: cuando esta amacollado, fresco; labong. z.<br />

dacdac. p.a.f.3.u.a.: golpear con la mano al paño que tiene en la otra lavándole. Dacdacan mo lamang<br />

iton paño, dimo ilapdus cai magisi. Ítem, dar muchas puñaladas con arma corta. Gindacdacan ini sing<br />

balarao, cai maramu ang pi<strong>las</strong>.<br />

dacdac: aguacero que dura mucho; nagadac dac ang olan. f.3.: a quien da, o la tierra; dalacdac:<br />

dimin[utivo].<br />

dacmul. p.a. maracmul: cosa gruesa en cosas anchas como tejido, tabla, plancha, teja, techo <strong>de</strong><br />

zacate; naca-. l. nagpacaracmul. f.2.: hacer la cosa gruesa; caracmulan: el grueso <strong>de</strong> la cosa; mabaga.<br />

dacot. p.a.f.2.: tomar o traer tierra para ol<strong>las</strong>. Reg. 9.; o otra cosa, como hacot.<br />

dacras. p.a.f.3.: aprisa hacer algo o andar; nagadacras nga nagalauat. l. nagadacras pag lacat: andar<br />

aprisa.<br />

dacu. l. dagcu. u.a. hangur. h.: cosa gran<strong>de</strong>; nagadacu; nagdacu; nagacadacu; dinmadacu: hacerse<br />

gran<strong>de</strong> creciendo; nadacu: estar ya gran<strong>de</strong>, aunque sea avenida; napacaracu. f.2.: <strong>de</strong>jar o esperar que<br />

se haga gran<strong>de</strong>; nacadacu. l. nagpacadacu. f.2.: agrandar o hacer gran<strong>de</strong> la cosa. Dacuun. l.<br />

pacaracuun mo ang limos sa pobre. l. dacun mo pagbuhat ang baquir: hazle gran<strong>de</strong>. Ítem,<br />

nagpacadacu. f.2.: estimar o tener en mucho, engran<strong>de</strong>cer algo. Pinacadacu co ini, cai pinanoble co sa<br />

acun amay: estimo o tengo en mucho esto, porque lo heredé <strong>de</strong> mi padre. Vi<strong>de</strong> locutiones sequentes:<br />

Gindacuan siya sing bugay: diéronla gran dote. Gindacuan aco niya sing buyayao. l. sing baba:<br />

díjome gran<strong>de</strong>s buyayaos o feos. Pagdagcuan mo ang manga pobre sing limos, agur pag dagcuan ca<br />

sa Dios sing sapol; naqui-. l. nagapaquidacu, id est, naquidugang: pedir le <strong>de</strong>n más o mayor. Di mo<br />

cami pacaracan sing bugay, cai di came maca ayao: no nos pidan gran bugay, porque no lo hemos <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r cumplir. Dacu siya sing buut. l. sing isip. l. sing huna huna: es <strong>de</strong> gran entendimiento; dacu<br />

dacu: aumentativo; dacudacu. l. dacodacu: gran<strong>de</strong>cillo; caracuan. l. caracaan: grandor <strong>de</strong> la cosa, <strong>de</strong> lo<br />

gordo o ancho; cadacu; pagcaracu: gran<strong>de</strong>za.<br />

174


dacup. p.a.f.2. dacpun: pren<strong>de</strong>r, echar mano a persona, ave, animal; cogelle; ipananacup nga sangur:<br />

piedra <strong>de</strong>l águila.<br />

dada. u.a.: tía; nagadada. f.2.: tener o llamar tía.<br />

daet. p.a.: vi<strong>de</strong> in bila.<br />

daga. u.a.: tierra para ol<strong>las</strong>.<br />

dagay. p.c. et dagay dagay: vi<strong>de</strong> in ligir.<br />

dagaang. p.a.: cadaga ang; pagcadaga ang: color <strong>de</strong> cosa colorada, que colorea, ropa, flores, nubes<br />

con arreboles; madaga ang: cosa colorada así. Nagadaga ang dinmadagaang ang dapdap, ang dampug,<br />

ang humay nga himog: colorear. f.3.: a quien colorea. Dinadagaangan ang banua sa dampug. Ítem, es<br />

lo que alanga ang.<br />

dagahay. p.c.: vi<strong>de</strong> in daganas.<br />

dagaldal. p.p.: vi<strong>de</strong> in codaldal.<br />

dagami. p.p.: caña <strong>de</strong> arroz, borona, batar, maíz.<br />

daganas. u.a.: reventón en río, máxime si hay piedras. Nagadaganas ang suba, cay masulug.<br />

daganas. u.a. dagahay. p.c.h.: correr <strong>de</strong> los altos a los valles o bajos el agua que llueve o el techo<br />

abajo, o por dindin, o por tronco <strong>de</strong> árbol, o sangre en cuerpo abajo. f.3.: por don<strong>de</strong> corre, adon<strong>de</strong>.<br />

dagandan. p.p.: cerca <strong>de</strong> cañas o palos atravesados y cercar algo así. f.2.: Dagandanum niño pagalar<br />

ini sing cabolo-an.<br />

daga ang. p.a.: asiento como ro<strong>de</strong>te <strong>de</strong>l suelo en tinaja, abobot, bonga; hecho verbo es hacer o poner<br />

el tal ro<strong>de</strong>te a abobot. Reg. 5.<br />

dagao. p.c.: vi<strong>de</strong> in bagao.<br />

dagas. p.a.: lo mismo es que lagas.<br />

dagat. p.a.: mar; dumagat: gente <strong>de</strong> la mar o playera; nanagat; nagapanagat. Reg. 9.: pescar. f.2.: los<br />

instrumentos <strong>de</strong> pescar como re<strong>de</strong>s; pinanagatan: la pesquería. Mei pinanagat camo nga mangar na?:<br />

¿Habéis pescado algo?; mananagat. l. mapanagatun: pescador; nacadagat. f.2.: almadiar. Ang humbac<br />

amoy nacadagat canaun dinagat aco: estoy alma<strong>de</strong>ado.<br />

dagaua. u.a.: ruido <strong>de</strong> agua que cae o entra en otra agua; nanagaua: sonar el agua que cae o entra en<br />

otra.<br />

dagcu: vi<strong>de</strong> in dacu.<br />

dagcut. p.a.f.3.: encen<strong>de</strong>r can<strong>de</strong>la, ma<strong>de</strong>ro, cigarro, cuerda el fuego o persona.<br />

dagdag. p.a. Reg. 9: alijar, echar a la mar; vi<strong>de</strong> in lagas.<br />

dagia. p.c.: concurrir o acudir gente a pueblo <strong>de</strong> trato a comprar o ven<strong>de</strong>r. f.3.: adon<strong>de</strong>.<br />

dagiao, el acento en la a primera f.2.: comprar a la arrebatiña, hurtar cada uno lo que pue<strong>de</strong> cuando<br />

muere el dueño y no hay quien cui<strong>de</strong> <strong>de</strong>llo, o <strong>de</strong> casa sin gente, como <strong>de</strong> sementeras.<br />

daginot. p.p.f.2.: acaudalar, juntar como pue<strong>de</strong> hacienda, oro, plata, buenas obras.<br />

dagit. p.a. Reg. 9: coger, hacer presa ave <strong>de</strong> rapiña.<br />

dagiop. p.c.: cerrar camino o riachuelo el zacate o carrizos juntándose por lo alto <strong>las</strong> hojas o ramas.<br />

f.3.: Gindagiopan ang suba sang tigbao. Ítem, estar los harigues más juntos por <strong>las</strong> cabezas que por<br />

abajo.<br />

dagmit. p.a., vi<strong>de</strong> in dali: hacer algo <strong>de</strong>prisa.<br />

dagnas. p.a.f.3.: limpiar lavando suciedad <strong>de</strong> salug.<br />

dagocdoc. p.a.l. dagucduc: vi<strong>de</strong> in ducduc, mano <strong>de</strong> almirez o mortero.<br />

dagohong. p.p.: rugir el viento.<br />

dag-on. p.a.: vi<strong>de</strong> in tuig.<br />

dagon. l. dagun. p.a.: vi<strong>de</strong> in daug.<br />

dagondon. p.p.l. ragondon: bajar <strong>de</strong>l cerro a lo bajo. f.2.: adon<strong>de</strong> o lo que se baja. f.3.: por don<strong>de</strong>.<br />

dago-oc. l. rago-oc. p.p.: rugir mar, viento, tripas. Dinagoocan ang banua sa hangin, cagaco sa acon<br />

tian. l. ang tian co.<br />

dagot. p.a. Reg. 9.: coger la hoja <strong>de</strong>l tagum.<br />

dagotdot. p.p.: yerba pequeña como <strong>de</strong> pasto; cadagotdotan: prado, cole[c]tivo <strong>de</strong> dagotdot.<br />

dagpa. p.p.f.3.: echarse la persona abiertos los brazos sobre algo, como el que se echa al agua a<br />

nadar, aunque sea punta <strong>de</strong> espada o <strong>de</strong> puñal. Nadagpa. l. naharagpa: caer así persona, máxime niño.<br />

Bato ang naharagpaan: cae sobre una piedra; holagpa: sonar el golpe <strong>de</strong>l que cae su estado.<br />

dagpac. p.a.: falca <strong>de</strong> corteza <strong>de</strong> árbol o <strong>de</strong> nipa o ponella. Reg. 5.<br />

dagpas. p.a.: vi<strong>de</strong> in pa<strong>las</strong>.<br />

dagpi. p.a.: dar palmada sobre algo o matar así mosca; dar palmada a otro: f.2.<br />

dagsa. p.a.: echar, abarrajar a la costa, o<strong>las</strong>, viento o los dos a navío o a otra cosa viva o muerta que<br />

esté en la mar. f.1.; el f.3.: la playa o peñas; nadagsa: ser echado así.<br />

175


dagta. p.a.: mancha en ropa, borrón y manchar, borrar. f.3.: Nadagtaan. l. nahadagtaan: estar<br />

manchado, borrado; dagtaun: cosa con mancha o borrón.<br />

dagulgul: vi<strong>de</strong> in cadol.<br />

dag-um. galum. p.a.h.: nubes con agua. Nagadagum. l. galum ang langit. l. ang banoa. Passive:<br />

Dinadaguman. l. ginagaluman ang langit. l. ang banoa. Ítem, Magadum ang langit. l. ang banoa: están<br />

añublados.<br />

dagum. l. dagom. p.a.: aguja <strong>de</strong> coser.<br />

dagumac. l. dagomac. p.p.f.1.: echar a per<strong>de</strong>r el vestido que trae puesto sin guardallo <strong>de</strong> polvo ni<br />

lodo; madagumac nga tao: el que así lo hace.<br />

dagondagun. p.a. parandan. h.l. parandan. Reg. 2: correr al golpe.<br />

dagupan. p.p. handug: tributo que da el esclavo tohay a su amo y tributallo; varíase como buhis.<br />

Reg. 8.<br />

dagutgut. p.p.: basura que lleva el río o que en el mismo río está amontonada en luca o pie <strong>de</strong> caña.<br />

Nagadagutdut ang sagbut nga gin anor: juntarse la basura al modo dicho.<br />

dahas. p.a. Reg. 9.: hurtar, robar los que pasan sementera, casa, hacer daño así o robar el gubat;<br />

madahas: ladrón, malhechor así.<br />

dahic. u.a.: huevos <strong>de</strong> tortuga y ponellos. f.1.; el f.3.: don<strong>de</strong>.<br />

dahig: vi<strong>de</strong> darahig: alcanzar la culpa <strong>de</strong> uno a otro.<br />

dahola. p.a. dalongdong. gauay: yerba, hechizo con que matan y enhechizan. f.2.; nahadohola. l.<br />

dalongdong. l. gauay: enhechizado así; daholaan; dalongdongan; gauayan: el que tiene la tal yerba o<br />

hechizo.<br />

dahon. p.a.: hoja, aunque sea <strong>de</strong> libro; hanahon: árbol o yerba o cosa hojosa, <strong>de</strong> muchas hojas;<br />

hanahon; nagapanahon: retoñecer, echar hojas; son también buscar o coger hojas. Reg. 9.; nanahon;<br />

nagapanahon. u.a.: ir o asentar don<strong>de</strong> hay que hacer el oficial como herrero o platero. Manahon quita<br />

saiban nga banua: o asentar con amo por mes o año. f.3.<br />

dahug. d. dahug dahug. f.2.: echar a per<strong>de</strong>r, hacer mal y daño, forzar mujer; madahug; marahug<br />

dahug: bellaco, insolente. f.3.: a quien le echan a per<strong>de</strong>r algo.<br />

daidayan. p.p.: los dos tocones <strong>de</strong> <strong>las</strong> dos a<strong>las</strong> <strong>de</strong>l cayang.<br />

daihag. p.c. et dalan: lo ancho <strong>de</strong> una ringlera <strong>de</strong> nipas en el techo; usa cadaihag. l. duha cadaihag.<br />

Ítem, Nagadayhag sa tacas ang puyo, ang haloan: salir a tierra los peces puyo y haloan y caimán, que<br />

va por tierra <strong>de</strong> río a la laguna. l. e contra.<br />

dail. u.a.: lo mismo es que dapat, vi<strong>de</strong> ibi.<br />

daing. p.a.f.2.: secar al sol o al fuego carne, pescado; nacadaing. f.2.: secallo al fuego o sol; nadaing:<br />

secarse o estar seco al fuego o sol.<br />

dalaag. p.p.: la tierra tiesa junto al catung gan.<br />

dalabay. p.c.f.3.: ayudar a la vela remando. Dalabayan ta ang layag.<br />

dalag. u.a. cadalag. pagcadalag: color amarillo, ropa, hoja, rostro, oro, ñublado; madalag nga<br />

sanghir: la señal <strong>de</strong>l oro en la piedra [<strong>de</strong>] toque. Nagsuca aco sing madalag: troqué cólera;<br />

nagacadalag: amarillarse, ponerse amarillo lo dicho; nacadalag. f.2.: teñir <strong>de</strong> amarillo la persona o el<br />

tinte.<br />

dalaga. p.p.: moza que no se ha casado, aunque no esté virgen; cómo se dirá virgen, vi<strong>de</strong> iban et olay;<br />

nagadalaga: ser dalaga; pero; nanalaga; nagapanalaga. f.2.: dormir con su manceba.<br />

dalagan. p.p.: correr. Reg. 2.; dolodalagan, diminutivo: trotar, ir a galope; hinalagan; madalaganun:<br />

cosa corredora.<br />

dalag dalag. p.a.: vi<strong>de</strong> in dayaray.<br />

dalagangan. p.p.: persona <strong>de</strong> muchas fuerzas, ligera; nagadalaganagan: ser fuerte y ligero.<br />

dalamit. p.p.: vi<strong>de</strong> in damit.<br />

dalamo. p.p.: arbolico, sus hojas son ortigas.<br />

dalamun. p.p. nacadalamun. f.2.: hacer o aficionar la tierra o puesto a la persona a que se halle bien.<br />

Ano ang macadalamun can acun diri? Dalamun na siya. l. ang iya buut: bien se halla.<br />

dalan. p.a.l. daran. f.2.: ir, concurrir, haber alboroto, fiestas al herido o al obispo o cosa así. Hinc,<br />

dalanun: la luna llena, máxime en el balac. Cai dadalanun cono sa manga esda, cag samanga<br />

mananap.<br />

dalaha. d.: vi<strong>de</strong> in daramba.<br />

dalanang. galoga. p.p.: barniz <strong>de</strong> chalán y embarnizar con chalán.<br />

dalandan. p.p.: llevar o traer corriendo algo. Reg. 2. Ítem, subir corriendo escalera o animal en árbol.<br />

Ítem, correr para saltar.<br />

dalangin. p.p.: oración, plegaria. Dalangin mo yana: esa es tu plegaria, lo que <strong>de</strong>seas; nagadalangin.<br />

f.2.: orar o rogar a Dios; con el f.1.: hacer oración, encomendar a Dios. Idalangin. l. ipanalangin mo<br />

176


aco sa Dios; con el f.3.: hacer oración y ben<strong>de</strong>cir algo presencialmente, como cuando se dice un<br />

Evangelio a alguno, o ben<strong>de</strong>cir palmas o panecitos <strong>de</strong> San Nicolás o <strong>las</strong> cosas ofrecidas, aunque sea<br />

en maganito. Pagdalanginan. l. panalangina mo ang masaquet. l. aco; napapagdalangin. l.<br />

napapanalangin: pedirle encomien<strong>de</strong>n a Dios o le echen bendición. Ítem, rogar, ofrecer al Diablo,<br />

anatematizar, como dangin.<br />

dalano. l. dalino. p.p.: hinlo. f.2.: alisar o bruñir algo; madalano; madalino; mahinlo: cosa lisa,<br />

bruñida en cosas <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, oro, plata.<br />

dalansiang. p.p.: tordo; vi<strong>de</strong> Notab. 15.<br />

dalao. p.c.f.2.: visitar, dar el pésame a quien se le ha muerto alguien.<br />

dalap. p.a.: cortedad natural <strong>de</strong> vista; dalapun: corto <strong>de</strong> vista.<br />

dalap. p.a.f.3.: cundir mancha en ropa; dalap dalap: dimin[utivo].<br />

dalapdap. p.p.: exten<strong>de</strong>r el cayang en el navío llano sin que haga caballete. Reg. 8..f.1.: el cayang.<br />

f.3.: el navío o gente.<br />

da<strong>las</strong>das. p.p. danas. p.a.: garrar o [a]rañar el ancla solamente, no pren<strong>de</strong>r. Hinc, Nagada<strong>las</strong>cas. l.<br />

danas ang calis, ang bangcao, ang oryong: romper el cuero sin encarnar. f.3.; con el f.2.: llevar animal<br />

soga larga arrastrando; correr sobre palos ma<strong>de</strong>ro, que se lleva fácilmente; napada<strong>las</strong>das. l. danas. f.2.:<br />

arrastrar por parales algo <strong>de</strong> voleo.<br />

dalaton. p.p.f.2.: pasar la flecha, lanza, bala, dos o más. Nahabalaton sila nga opat saponglo: los pasó<br />

a los cuatro.<br />

dalauat. p.p.: comprar y ven<strong>de</strong>r arroz, borona. Reg. 3.<br />

daldag. p.a. bincong: azuela y labrar con azuela. Reg. 9.f.2.: <strong>las</strong> astil<strong>las</strong>.<br />

daldal. p.a.: vi<strong>de</strong> in gayor.<br />

dalhag. p.a. daihag: cosa inclinada como techo <strong>de</strong> casa, escalera, cuesta, cosa arrimada; nagadalhag:<br />

estar inclinada la cosa, aunque sea árbol; napadalhag. f.2.: inclinar así algo. Padalhagun mo ang<br />

hagdan, cai natindug nga tuur. Hinc, cadalhagan sang atup. l. sa buquir: <strong>las</strong> vertientes o la<strong>de</strong>ra;<br />

dalodalhag: dimin[utivo].<br />

dalhug. danlug. daplos. madalhug. maranlug. maraplos. p.a., en todos: cosa resbaladiza, como<br />

camino, o que se escurre y resbala como anguila, o palo ensebado; nadalhug; naranlug; nadaplos;<br />

dinmadalhug; dinmaranlug; dinmadaplos: escurrir algo <strong>de</strong> <strong>las</strong> manos, resbalar los pies, etc.<br />

dali. u.a. dagmit. tuur. f.2.: darse prisa, hacer algo aprisa o presto; júntase con el infinitivo con pag-:<br />

Dalion mo yana. l. daliun mo pag human yana. Dumali ca: date prisa. Nahananali siya pagcamatay:<br />

murió presto; y lo mismo es <strong>de</strong> otros sucesos apresurados; napahananali. f.2.: hacer así algo <strong>de</strong> presto.<br />

Pahananaliun niño siya pag patay: matadlo <strong>de</strong> presto. Madali mahuman. l. madali humanon:<br />

fácilmente se hará o acabará et similia; madali. l. madagmit nga tao: ligero, presto, ágil; cadali;<br />

pagcadali. cadagmit: presteza, agilidad; dali dali; dalo dagmit; tuur tuur: aumentativos.<br />

daligdig. f.3.: correr el agua el techo abajo, o por pared, din din o peña que salta. Padaligdigun mo<br />

ang olan sa cauayan agur sa loronta: haz que baje por la caña abajo el agua para que la cojamos, <strong>de</strong><br />

napadaligdig o daligdig, que todo es uno.<br />

daligmata. panaligmata. p.p.: vi<strong>de</strong> in mata.<br />

dalili. p.p.: bordo <strong>de</strong> todo navío.<br />

dalimaso. p.p.: aguaza con materia <strong>de</strong> virue<strong>las</strong>, sarna, llaga; nanalimaso ang boti: tienen aguaza <strong>las</strong><br />

virue<strong>las</strong>; dalimasoon: cosa que tiene aguaza así.<br />

dalimoos. p.p.: vi<strong>de</strong> in onos.<br />

dalin-an. p.p.: na-. l. nahadalinas: resbalar; dalinasan; hindalinasan: resbala<strong>de</strong>ro.<br />

dalino. p.p.: vi<strong>de</strong> in dalano.<br />

daliomas. p.p.: hebra <strong>de</strong> oro.<br />

daliosos. p.p.f.3.: escurrirse bajando por ma<strong>de</strong>ro o cor<strong>de</strong>l.<br />

dalir. u.a.: raíces anchas; nanalir: buscal<strong>las</strong>, cogel<strong>las</strong>. Reg. 9.<br />

dalisay. p.c.: refinar oro, sacar aguardiente; dalisay nga balauan: oro fino; dalisay nga alac:<br />

aguardiente.<br />

dalit. u.a. Reg. 8: repartir buyos o fruta.<br />

dalit. p.a.: yerba que ponen en <strong>las</strong> flechas.<br />

daloyon: marejada que no revienta.<br />

daloasi. p.p.: caraha o cal<strong>de</strong>ra mediana.<br />

dalongdong. p.p.: vi<strong>de</strong> in dahola.<br />

dalopi. p.p. talapi: falca segunda <strong>de</strong> nipa que echan sobre otra que ya tiene el navío y echalla. Ítem,<br />

aforrar ding ding con cayang o lep lap. Reg. 5.<br />

dalosan. p.p. lonas. l. lunas: cañas sin espinas; nanalosan: cogel<strong>las</strong>. Reg. 9.<br />

dalugdug. p.p.: trueno y tronar f.3. Dinadalugdugan quita. l. ang banoa guihapon.<br />

177


dalung gan. p.p.: oreja; dalungganan: orejudo; dalunggan amo: unas como orejas, que nacen en<br />

árboles o ma<strong>de</strong>ros viejos secos.<br />

dalupang. p.p.: cierta matica y sus rositas encarnadas; suelen hacel<strong>las</strong> <strong>de</strong> oro <strong>las</strong> rositas.<br />

damag. p.a. hupay. p.c.h.: pesadilla que da durmiendo; nacadamag. l. hupay. f.2.: dar pesadilla.<br />

Gindamag aco cagabi.<br />

damay. p.a. et damay damay: vi<strong>de</strong> in lamay.<br />

damang. u.a. gamang. h.: sucio, que no repara en ensuciarse.<br />

damang. u.a. daman damang: araña gran<strong>de</strong>.<br />

damgo. p.a. taginup. h.: sueño y soñar. f.2.<br />

damhag. hamlag. p.a. curamhag. f.3.: abalanzarse, los brazos abiertos a coger algo, aunque sea<br />

caimán o gato o otro animal, o para abrazalle, o a sus pies o echándose a nadar; condamhag; se dice:<br />

Madamhag. l. nagadamhag camo sing dali: camináis muy aprisa, porque se abalanzan a andar.<br />

damilit. p.p. manamilit: p[r]ostrarse boca abajo rogando o para que varen navío sobre él, que solían<br />

hacer <strong>de</strong>jándole allí ap<strong>las</strong>tado, reventada la barriga; nagadamilit. f.2.: ap<strong>las</strong>tar así alguno; nahadamilit:<br />

quedarse así ap<strong>las</strong>tado, lo cual se dice también <strong>de</strong> lagartija o culebra o <strong>de</strong> otra cosa que la dan con<br />

algo y se queda ap<strong>las</strong>tada así; nanamilit; nagapanamilit. f.3.: pedir licencia. Panamilitan co anay ang<br />

banaco: pediré primero licencia a mi marido.<br />

damit. p.a.: juntar o pegar, coser cosas anchas unas con otras, <strong>las</strong> manos abiertas, tab<strong>las</strong>, mantas,<br />

como en sábanas o en tablado, cañas en balsa, ensanchar sementera. Reg. 6.<br />

damit. p.a. dalamit. diquit. d.: cosa pegada que se abre y cierra como pie <strong>de</strong> pato; payong: manta <strong>de</strong><br />

muchas piernas. Nagadamit, dalamit, diquit ang tiel sang itic: estar pegado así.<br />

damlag. l. damlag. p.a.: es[e] otro día, pasado mañana.<br />

damlog. p.a.: baroto <strong>de</strong> un palo; y hacelle: f.2.<br />

damo. u.a.f.2.: remojar la herramienta el que amuela o los <strong>de</strong>dos el que amasa la manta <strong>de</strong> lanot;<br />

idalamo: el hisopillo; damoan: la caña o dornajo <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> la muela; dícese: Damoan co anay ang<br />

tutulan co sing tubig, cai dile aco macatulun sang canun: remojarse el traga<strong>de</strong>ro, etc.<br />

damog. u.a. alibi damig: comida <strong>de</strong> perro o puerco, que es lo que sobró a su amo; y dárselo al perro o<br />

puerco: Reg. 8.<br />

damologan. p.p.: gallina ciega <strong>de</strong> laguna, pero bien ve.<br />

dam-os. p.a.f.2.: refregar mojando o ensuciando cara o cuerpo, suyo o <strong>de</strong> otro.<br />

dampal. p.a. abong. f.3. dinmadampal. inmaabong: dar, batir el viento sin reparo como el vendaval<br />

a Ogtong. Pacadto quita sa maayo nga lauigan, cai dampalan quita diri sa hangin. Dampalan. l.<br />

abongan ini baybay. l. banoa sa habagat: es el bati<strong>de</strong>ro <strong>de</strong>l vendaval. Dampalang habagat sining<br />

banoa: le da sin resistencia. Dinmadampal ang arlao sining balay. l. sining banoa: le da el sol sin<br />

resistencia; dinampalan sa arlao: solana, resistero al sol.<br />

dampug. p.a.: celajes ñublados <strong>de</strong>l horizonte, blancos; madalag nga dampog: arreboles. Nagadampug<br />

ang langit. Dinadampogan ang catondan: estar añublado así.<br />

damu. l. ramu. p.a. daco. h. daghan, alibi. maramu: mucho en número o en cosas líquidas; naga-. l.<br />

naramu; nagacaramu. l. nagcaramu ang manga salampati: aumentarse o haberse aumentado, hechóse<br />

muchas; napacaramu. f.2.: <strong>de</strong>jal<strong>las</strong> aumentar. Ítem, nagdamu; nacadamu; nagpacaramu. f.2.: aumentar,<br />

multiplicar. Pinacaramu. l. gindamu sa Dios ang dolon, cai pinacaramu naman natun ang atun manga<br />

sara. Nacaramu ang olan sang humay. Pagdamuun mo ang humay, cai maramu ang manga manoc.<br />

Dimo damuun. l. dimo pacaramun pagcoha ang macopa. f.1.: la causa. Ining olan amoi idada mu. l.<br />

icaramu sang humai. Nacaramu aco mag confesar: muchas veces me he confesado, et similia. Caramu<br />

aco magconfesar: muchas veces me he confesado et similia. Caramu; caramuan; pagcaramu nga tao<br />

ini: multitud, etc.<br />

damurlao: vi<strong>de</strong> in bu<strong>las</strong>a.<br />

dan: ea. Dan batonon mo: ea, recíbelo. Dan lacarna quita tala: es lo mismo, ea, andamos ya.<br />

dana. u.a.: huella, pisada en general; nagadana: hollar. f.3.: la cosa en que se señala la huella.<br />

dan-ag. p.a. cadanag: claridad, luz <strong>de</strong> luna, <strong>de</strong> rayo <strong>de</strong> sol, <strong>de</strong> estrella, <strong>de</strong> can<strong>de</strong>la. Danagi aco dinhi<br />

sa sulur; maranag: cosa luciente así.<br />

danay. p.c.: persistente en algo; danay sa buhat: persistente en la obra, que no lo <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> la mano;<br />

nagadanay. f.2.: llevar la cosa o obra a<strong>de</strong>lante.<br />

danao. p.c.: laguna; danauon nga banoa: tierra <strong>de</strong> lagunas; nagadanao; nananao; nadanao ang olan:<br />

hacerse laguna. l. nagindanao. Ítem, Nadanao. l. dinadanauan ang oma co: está hecha laguna; danao<br />

danao: diminutivo.<br />

danpa. p.a. nagadanap, y mejor, nagapananap: andar toda cosa que anda en cuatro pies o más, y<br />

aun culebra. f.3. Ginpanapan ang lauas co sing surum: por el cuerpo me andan hormigas; mananap:<br />

animal terrestre; camananapan: el cole[c]tivo o plural.<br />

178


danas. p.a.: vi<strong>de</strong> in da<strong>las</strong>das.<br />

danca. l. danga. p.a. madanca. madanga: sudar <strong>de</strong> color; danga danga: diminut[ivo].<br />

dandan. p.a.: cable <strong>de</strong> bejucos; y hacelle: f.2.<br />

dangag. p.a.: papagayo ver<strong>de</strong>.<br />

dangao. p.a.: palmo y medir a palmos. f.2.; con el f.3.: <strong>de</strong>jar un palmo más. Pagdangauan ta ang<br />

pagbo, conina ogaling otdanta ang capin.<br />

dangas. l. dungas. l. ongas. u.a. en todos: cuchillo o bolo gastado por la punta; nadangas: estar<br />

gastado; nacadangas. f.2.: gastalle la tierra o piedra.<br />

dangas. u.a.: calvo por la frente; nadangas: estar calvo así.<br />

dangat. p.a.: tener con otro, andar tanto como el, aunque sea navío, caballo, ave; llegar, alcanzar<br />

adon<strong>de</strong> va. f.2. Ua came macadangat sa misa: llegar la cosa a la medida, como llaves, tijeras <strong>de</strong><br />

edificio, cuerdas <strong>de</strong> guitarra; nagahinanga: <strong>de</strong>sear llegar, darse prisa por llegar; lo mismo es angat.<br />

dangat. f.2.: armar ballestón, encordar arco. f.1.: la cuerda. Idangat mo ang dulus sa bosog.<br />

dangcalan. p.p.: maría, árbol conocido; alibi, bitaog.<br />

dangcolos. p.p.f.2.: acometer como a enemigos o a fuerte para dalle asalto; sobrevenir tiempo,<br />

acci<strong>de</strong>nte, cólera. Gindancolos came sang onos; gindangcolos siya sang iya cabuang. l. sa iya caaquig.<br />

dang dang. ga ang lahob. p.a.f.1.l.2.: calentar, enjugar al fuego, aunque sea <strong>las</strong> manos o cuerpo;<br />

tostar al calor <strong>de</strong>l fuego punta <strong>de</strong> palo; calentar palo para en<strong>de</strong>rezalle. f.3.: el fuego; calentar hoja para<br />

ablandalla; dangca.<br />

dang ga. p.a.: vi<strong>de</strong> in ang ga.<br />

dang gas. p.a. cadang gas: el calor <strong>de</strong>l fuego; nagadang gas ang calayo: echar <strong>de</strong> sí calor el fuego.<br />

f.3.: a quien da o calienta, como al pan que se cuece al calor, etc.; napadang gas: llegarse al calor a<br />

calentarse o llegar algo a que se caliente, enjugue o ase. f.3.: asar a fuego lento al calor.<br />

dang gut. lang gut. halab. hanglap. p.a.h. Reg. 9: pacer. f.3.: el reposta<strong>de</strong>ro; con napapag. f.2.:<br />

repastar ganado, <strong>de</strong>jallo comer. Papagharabun mo pa ang baca, dimo tabogon.<br />

dangin. p.a: b<strong>las</strong>ón. trofeo <strong>de</strong> enemigo muerto o cautivo en guerra; la persona así muerta o cautiva; y<br />

b<strong>las</strong>onar, triunfar matando o cautivando. f.1.l.2.; y así dice un balac: Danginon mo sing soladong,<br />

dacpon mo sing mata lamang. Nagadangin sila nga duha: entrambos b<strong>las</strong>onan, porque se mataron<br />

peleando; naquigdangin: procurar o ir <strong>de</strong>terminado a hacer suerte, alcanzar b<strong>las</strong>ón, trofeo cautivando<br />

o matando enemigo, aunque él muera; dangin. f.2.: id est, nangabay: <strong>de</strong>sear. Dadanginun ang Dios. l.<br />

ang hampangan sa langit. l. ang caayo: <strong>de</strong>sear a Dios la gloria, bien, etc. e contra. Dadanginun ang<br />

yaua ang camatayon, ang caraut, ang infierno, como el <strong>de</strong>sesperado; con el f.1.: ofrecer algo a Dios o<br />

al Diablo, como anatematizar al <strong>de</strong>scomulgado. Camo ang idinangin co sa calatan, pacadto camo sa<br />

casaquitan nga infierno nga dinanginanco sa yaua, cag sa manga upur niya. Ítem, maledicte, etc.<br />

dang put. p.a.l. dangpot: aposento; y hacelle: f.2. Reg. 5.<br />

dang si. p.a.: olor <strong>de</strong> chamusquina o <strong>de</strong> carne o pescado asado; madang si: oler lo dicho.<br />

dangup. p.a., vi<strong>de</strong> in ayup: acogerse a sagrado o a principal; retirarse. f.3.; dalangpan: asilo, refugio.<br />

dani. u.a.: cerca; dani canacun: cerca <strong>de</strong> mí. Dani saiya baba ang iya popolongon: tiene en el pico <strong>de</strong><br />

la lengua lo que quiere <strong>de</strong>cir que dice que quiere. Nadanihan siya sang bangcao saluyo niya. l. sa<br />

mang garna nga iya bubuhatun: la lanza le está al lado, no anda sin ella. Hinc, halani; vi<strong>de</strong> suo loco:<br />

hado ol.<br />

danlug. p.a.: vi<strong>de</strong> in dalhug.<br />

dao. p.a. dao tao: parece hombre; Dao cahuy: parece palo o árbol. Dao ano ca diot?: ¿Qué tan<br />

pequeño? Dao ano ca dacu?: ¿Qué tan gran<strong>de</strong>? Ítem, Pagtoni aco dao con ananoy Dios: ea, enséñame<br />

qué cosa es Dios. Ea, voyme: Pauli ca dao: ea, que te vayas o dice que te vayas; Matoor dao: verdad<br />

<strong>de</strong>be <strong>de</strong> ser.<br />

daob+: hacer ceniza para sal. f.2.<br />

daog. p.a.: el ma<strong>de</strong>ro que está sobre <strong>las</strong> puntas <strong>de</strong> <strong>las</strong> tijeras que hace el caballete, y cualquier cosa<br />

que está sobre otra, que la tiene allí apretada es daog; dinmadaog. f.3.: estar una cosa sobre otra al<br />

modo dicho; nahadaogan: lo que está <strong>de</strong>bajo.<br />

daog. datog. p.a. pilpil. h. Reg. 8: poner una cosa sobre otra, y parece que ha <strong>de</strong> ser pesada. Idaogmo<br />

ang gunting sa papel, agur dili ipalir sa hangin; con el f.3.: abrumar, cargar carne, pescado salado.<br />

f.1.: lo que se pone encima. Dao dinadaogan. l. dinadatogan quita sining sogo nga maramu. l. sining<br />

sogo nga masaquet: parece que estamos oprimidos, etc. Daogan mo aco sa acon licor, cai matugnao<br />

aco: llega tu espalda a la mía porque estoy helado.<br />

daohug. p.c.: <strong>las</strong> raíces <strong>de</strong>l bachao, tallo <strong>de</strong> buyo o <strong>de</strong> taculing o <strong>de</strong> otra cosa así que no se hacen en<br />

árbol; dinmadaohug: irse hacia abajo <strong>las</strong> dichas raíces y tallos sin asirse <strong>de</strong> árbol.<br />

179


dauhug. p.c.f.2.: echar o <strong>de</strong>jar caer el brazo o la mitad <strong>de</strong>l cuerpo abajo el que está en ventana;<br />

alargar el brazo para dar o recibir o para otra cosa el que está <strong>de</strong> pechos en ventana o balcón; y<br />

Dauhug mo ang butcon: lo mismo es; napadauhug. f.2.<br />

daol. p.a.: zurrón en que sale envuelto el racimo <strong>de</strong> cocos; nanaol ang lubi: echar racimo la palma.<br />

Daolon pa ang bagaybay: se está en zurrón el racimo <strong>de</strong> cocos.<br />

daolong. tabono. p.a.Reg. 6.: amontonar.<br />

daop. l. daup. p.a.f.2.: dar palmada una mano con otra, como para matarnos; ca daopdaop: dar así<br />

palmadas como <strong>de</strong> contento o para que bailen los niños. Ítem, daop daop: campanil<strong>las</strong> como platos<br />

que se tañen dando una con otra, como palmadas. Reg. 6.<br />

dapa. u.a.: vi<strong>de</strong> in hapa.<br />

dapac. lapac. p.a.: embono <strong>de</strong> navío y embonalle o remendalle poniendo tabla encima <strong>de</strong> la antigua.<br />

f.2.; el f.1.: la tabla que se pone; <strong>de</strong>l hinchado <strong>de</strong> ronchas dicen: Dao dapac ang iya guya. l. ang iya<br />

lauas.<br />

dapay. p.c.: lo mismo es que hapay; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

dapal. p.a.: el ancho; y medir algo así: f.2.; dapal nga asin: pedazo <strong>de</strong> sal tan ancho como la mano.<br />

dapao. p.c.: vi<strong>de</strong> in hanlup.<br />

dapat. p.a.dail. u.a.: cosa ajustada, como tab<strong>las</strong>, ladrillos; nagadapat: estar ajustadas tab<strong>las</strong>, ladrillos;<br />

guindapatan: la juntura <strong>de</strong> tab<strong>las</strong> o ladrillos; napadapat. f.2.: ajustar tab<strong>las</strong>, ladrillos. f.2.; nacadapat.<br />

f.2.: ajustar que cuadren aunque sea vestido al cuerpo o joyas. Reg. 6. Hinc, idadapat: toda<br />

herramienta o atavío <strong>de</strong>l cuerpo; ang idadapat sa lauas: joyas.<br />

dap dap. p.a.: árbol conocido.<br />

dapi.: vi<strong>de</strong> pic pic.<br />

dapidapi. p.a.: dar palmadas una palma con otra; y ensanchar algo entre <strong>las</strong> manos, como cera. f.3.<br />

dapia. dalapia. tapia. tapoac. p.c. en todos: quebrarse <strong>las</strong> o<strong>las</strong> o batir dando en navío, peña, playa.<br />

f.3.: adon<strong>de</strong> quiebran; dapiahan; tapiahan: o salpicar; con el f.1.: echar, abarrajar navío u otra cosa a<br />

peñas o playas.<br />

dapig. p.a.: vi<strong>de</strong> apin: bando o parcialidad, etc.<br />

dapit. p.a. cangay. h.: convidado; dinmadapit; nanapit: convidar, llamar a los convidados; ir por<br />

alguna persona a la otra banda <strong>de</strong>l río y traella. f.2.: Ítem, traer agua encanalada; con el f.1.: llevalla.<br />

f.3.: el canal, arcabuz, reguera por don<strong>de</strong> se lleva.<br />

dapit. u.a.: dapit can acun: cerca <strong>de</strong> mí; madapit; dumapit: acercarse. f.3.: napadapit: acercarse. f.1.:<br />

acercar algo; con el f.2.: acercar o hacer se acerque el que por sí mismo se acerca. Ítem, dapit sa ila:<br />

hacia la ilaya; dapit sa ilauur: hacia el ilauur; haruul.<br />

dapiug. p.c. dinmadapiug. f.3.: llegar su espalda a la <strong>de</strong> otro los acostados, como al enfermo para<br />

dalle color; nagadapiug: estar así echados.<br />

daplac. p.a.: vi<strong>de</strong> in haplac.<br />

dap<strong>las</strong>. p.a.: gatear árbol arriba o palo o cor<strong>de</strong>l o subir por algo así. f.2.<br />

dapli. p.a. Reg. 8: poner yerbas o paño en la parte enferma.<br />

daplin. p.a.: poner los palos o ramas <strong>de</strong> la roza a la orilla <strong>de</strong> la sementera, como cerca. Reg. 8. daplin:<br />

es orilla <strong>de</strong> mar, río o otra cualquier cosa que tenga orilla.<br />

daplos. p.a.: vi<strong>de</strong> in dalhug.<br />

dapo. p.a.f.2.: acudir aves a algún árbol a dormir o a comelle la fruta o a sementera a comella, o peces<br />

el cebo o a come<strong>de</strong>ro; napadapo: juntallos así. f.2.<br />

dapolan. p.p.: fogón <strong>de</strong> casa o <strong>de</strong> navío. f.2.: hacelle. f.3.: en don<strong>de</strong>.<br />

dapon. p.a.: irse a holgar a otra casa o pueblo. f.3.<br />

dapong. p.a.: lo mismo es que doroc.<br />

daput. l. dapuet: vi<strong>de</strong> daraput.<br />

dapurap. p.p.: vi<strong>de</strong> in capoap.<br />

daqui. u.a.: caspa; daquihun: caspudo; nanhinaqui: quitalla. Reg. 9.; y si cae en algo será: daquihan.<br />

dara. l. dala. p.a.: lo que se trae o lleva, o carga llevar o traer. f.2.: darun, la síncopa. f.3.: a quien o<br />

adon<strong>de</strong>; dolon; hatur. Reg. 8.: llevar algo a alguno o a alguna parte; gindarhan; gindol ongan;<br />

ginhatdan: el porte; padara; padalong; pahatur: encomienda que se manda llevar. Padar nicoan can<br />

acun ini saiya asaua; napadara; napadolong; napahatur. f.2.: mandar encomendar lleve algo; enviar<br />

algo. f.1.; el f.3.: a quien se lleva. Ítem, nacadara. f.2. hun: estar bien, hermosear a la persona, joyas,<br />

vestido. Bisan mag hias ca dica darahun sang hias. Nahadara siya nga tuur sang hias: le está bien, le<br />

hermosean: es pasivo.<br />

darahig. l. dalahig. p.p. gatur. umir. h.p.a.f.1.: alcanzar la culpa <strong>de</strong> uno a otro; hacer participante o<br />

cómplice <strong>de</strong> su culpa; encartar así, aunque no tenga culpa, para que le castiguen también. Dimo aco<br />

idarahig sa imong buhat. l. sa imong sala: no me hagas cómplice <strong>de</strong> lo que tú has hecho o <strong>de</strong> tu culpa.<br />

180


Igindarahig quita ni Adam sa pagcasalala niya: nos llevó tras sí con su pecado; el simple es: dahig,<br />

menos usado; nadarahig. l. nahadalahig: ser así llevados, como cómplices <strong>de</strong> alguna culpa o <strong>de</strong> mala<br />

costumbre. Nahadarahig quita sang sala ni Adam. Di quita mahadarahig sa gaui sa manga dile<br />

cristianos; dícese: Hindarahigan. l. hingatdan. l. hinumiran quita sang sala ni Adam et Hindarahigan.<br />

l. hingatdan. l. hinumiran natum ang sala ni Adam; napahadarahig; napahagatur; napahaumir. f.3.:<br />

hacer participante o encartar a otros.<br />

daramba. d. dalana. d.: andamios: y hacellos: Reg. 5.; daramba: en navíos, cosa es harto sabida.<br />

darauidao: un pajarico <strong>de</strong> canto gracioso.<br />

daraput. p.a.l. darapuet. p.c. Reg. 5: envolver niño. f.2.; idalapuet: <strong>las</strong> mantil<strong>las</strong>. f.3.: el niño, no<br />

sincopándole.<br />

daraput. p.a.l. darapuet. p.c., y su simple, daput. p.a.l. dapuet. p.c.f.3. daptan. l. hidalaptan:<br />

llegalle cólera, furia, calentura, aguacero, viento. Nahadaptan. l. nahadaraptan siya sa iya agalun:<br />

cogióle el amo con cólera y le dio. Nahadalaptan siya sa iya caaquig con sayaua: le vino la furia o se<br />

le revistió el diablo.<br />

daryangao. p.c.: árbol; con su corteza refinan lo amarillo y colorado.<br />

dasadasa. u.a.f.3.: pisar recio en el salug <strong>de</strong> casa.<br />

dasal. p.a.: copia, abundancia <strong>de</strong> cosas patentes, bahandi, joyas, bastimentos. Dinmasaldasal ang<br />

bahandi ni coan. l. dinadasalan si coan sing bahandi: está abundoso <strong>de</strong> bahandi; diráse: Pinada<strong>las</strong>an sa<br />

Dios ang manga Santos sing caayo nga tanan.<br />

dasdas. dug-as. puyas. u.a. en todos: blanquear arroz. Reg. 9.f.2.: el salvado. Ítem, dasdas: es dar<br />

puntapié o coz, como tindas. f.3. Ítem, con el f.3.: Nanasdas, nagapanasdas sang duldugan sang<br />

pongot sa nipa nga paga sang gutan: sobar el pezón <strong>de</strong> la nipa para que dé tuba.<br />

dasi. u.a.: quebrarse o reventar <strong>las</strong> o<strong>las</strong>, hacer cabril<strong>las</strong>; dasi dasi: aumentativo.<br />

dasig. p.a.: lo mismo es que isug.<br />

dason. loson. p.a. dinmadason. sinmososon. f.3.: ir, seguirse, llegar inmediatamente tras <strong>de</strong> otro.<br />

Mei tao pa nga sinmososon; aunque sea llegándose a confesar. Dasonan iton tao nga nagaconfesar:<br />

llega tras <strong>de</strong> aquel que se está confesando. A confesarte: Dinmason; sinmoson. l. nahadason;<br />

nahasoson siya sa iya pag camatay: murió tras su padre. Magdason. l. magsoson camo pagpamana. l.<br />

pagpamaril: disparad unos tras otros, no juntos a una; nagadason. l. soson. nagahidason. l. soson:<br />

cuando son muchos; dason dason; soson soson: frecuent[ativo].<br />

dascu. p.a.: cosa apretada, recalcada y recalcar, apretar cesto <strong>de</strong> arroz, tierra, baroc, pelota. f.2.;<br />

dascun, sincopado. f.2.: el pisón o cosa con que se aprieta; nadasuc: cosa apretada, recalcada;<br />

nadasuc. l. nahanug: estar apretadas unas sobre otras gallinas en tancal trastornado, plátanos en cesto,<br />

dos que cayeron en pozo o hoyo; y así: Nahanug. l. nadascu camo sa lubung: es buyayao, juntos os<br />

entierren; marasuc ang bibi: cuando hay montón <strong>de</strong> almejas. Marasuc ang pag tuluc sang humay: nace<br />

muy espeso.<br />

data. u.a. nadata. dinmadata: caerse hoja <strong>de</strong> árbol que se agostó y secó; nacadata. f.2.: <strong>de</strong>rriballa el<br />

viento.<br />

datag. d.: tierra rasa sin montes ni cerros; datagun: tierra <strong>de</strong> datag, rasa <strong>de</strong> llanadas, aunque tenga<br />

carrizales, etc.; patag: <strong>de</strong> Cebú.<br />

dato. p.a.: principal, caballero, señor <strong>de</strong> vasallos; vi<strong>de</strong> Notab. 3.<br />

datog. p.a.: vi<strong>de</strong> in daog, el palo que está sobre <strong>las</strong> tijeras <strong>de</strong>l techo.<br />

dat-ul. d. Reg. 8: poner algo sobre cosa dura para cortalla o majalla o labralla, aunque sea hierro en<br />

yunque. Nadatul. l. nahadatul ang torlo niya sa langdasan: se cogió el <strong>de</strong>do en el yunque con el<br />

martillo.<br />

daua. p.a.: borona. Bisan quibit sa daua, ua cay buut: no tienes tanto juicio como un pedacito <strong>de</strong> un<br />

grano <strong>de</strong> daua.<br />

daual. diual. p.a.: salida estar alguna cosa afuera, como artillería por tronera o portañuela; daga<br />

encubierta que se ve la punta, ac etiam membrum virile si sale fuera <strong>de</strong> los dientes, et similia;<br />

napadaual. l. diual. f.2.: sacar o asomar así lo dicho.<br />

dauat. p.a.f.2.: recibir algo alargando la mano; el f.1.: dar algo alargando el brazo. Ítem, ayudar a<br />

<strong>de</strong>scargar al cargado. f.2.: recibir la carga; el f.3.: <strong>de</strong> quien se recibe o se ayuda. Ítem, Dinmadauat ang<br />

olan. l. ang onos. l. baguio sang bulan: la prece<strong>de</strong>n como cuando se acaba. f.2. Nadauat ang bulan<br />

sang olan. Ítem, prece<strong>de</strong>r como lucero al sol, como a recibir su luz. Ítem, dauat; nananauat: quitar el<br />

mananguete la tuba tar<strong>de</strong> y mañana, como suelen. Ítem, coger culebra o gato montés gallina, etc. o<br />

pescador; nacadaui. f.2.hun: pren<strong>de</strong>r el anzuelo al pez<br />

dauirao. p.c. nga polong: palabra <strong>de</strong> burla; nagadauirao sing polong: burlarse. f.3.: con quien;<br />

madauirao sing polong: burlón.<br />

181


dauis. p.a. nadauis: Dinmadauis sa lauur ang pasil. l. ang catalman: entrar la mar a<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>recho<br />

banco <strong>de</strong> arena o punta <strong>de</strong> tierra; narauisan. l. carauisan: lo largo <strong>de</strong>l barco o punta.<br />

dauog. l. dauug. p.a.: racimo <strong>de</strong> cocos.<br />

daug. binbin. lupu. p.a.: cosa vencida o rendida; hechos verbos: f.2.: vencer o rendir, aunque sea en<br />

juego; el futuro <strong>de</strong> daug: dagun, sincopado; nadaug. l. nahadaug, nabinbin, nalupu, nahalupu: estar o<br />

ser vencido, aunque sea <strong>de</strong> la carga; napadaug; bin bin; lupu: rendirse, darse por vencido; <strong>de</strong>l futuro<br />

[<strong>de</strong>] dagun sale: nagadagun. l. dagon, como se sigue.<br />

dagon. p.a.: ayudar a vencer peleando. f.3.; y en este sentido se dice: Dagunan mo ang lauiga sing<br />

calat, agur di mabugto. Ítem, reatar algo, fortalecello porque no se caiga, o rinda o la casa con solayes.<br />

Ítem, ayudar en obra o pleito como bulig; el f.3.: es la persona a quien se ayuda o la contra, quien se<br />

ayuda. Dinmadagun ang sulug, cag ang hangin sa sacayan: corriente y viento se ayudan contra el<br />

navío, ser dos al mohíno. Dinagunan aco sa apat ca tao. Ítem, Dinagunan siya sa naquibayar: los<br />

acreedores juntos le hicieron guerra o pleito. Dinagonan ang catigulang sang hilanat. l. sang casaquit:<br />

ayudó la calentura o enfermedad a la vejez, como si ella sola no bastara.<br />

dauhat. l. cauhat. p.c.f.2.: recibir como empinándose y alargando el brazo; con el f.2.: dar algo así.<br />

daut. p.a.: cosa mala. Daut iton imong polong: mal lo dices o mal lo hab<strong>las</strong> diciendo ma<strong>las</strong> palabras;<br />

nacadaut. l. nagpacadaut. f.2.: dañar, echar a per<strong>de</strong>r a persona, honra, hacienda, malear en <strong>las</strong><br />

costumbres. f.3.: la persona a quien se daña en algo. Di niño siya dautan sa mang garna; naga-. l.<br />

nagdaut; Naga-. l. nagdaut ang masaquit. l. ang oma: estar muy malo el enfermo o sementera. Naglaut<br />

ang iya buut, cai inabut siya sang cabuang: tiene malo el juicio, que le dio locura. Naglaut ang iya<br />

buut, ang iya pag too sa Dios, ang iya gaui; estar prevaricado, maleado; nagadaut daut; dinmadaut<br />

daut; nagamalaut daut son incoativos: irse maleando, aunque sea en costumbres; nagacaraut: estar<br />

penados, tristes, apesarados por muerte o <strong>de</strong>sastre. Nangalaut came. l. ang caomhan: estamos malos, o<br />

ma<strong>las</strong> <strong>las</strong> sementeras; maraut: cosa mala. Maraut ang buut niya: está triste. Maraut ang buut niya<br />

canacun: tiene mala voluntad; nagamaraut. l. nagmaraut: reprobar, tener por malo; vi<strong>de</strong> in ayo. Ítem,<br />

Nagmaraut ang anac ni Valente nga hadi sa pagduao sa manga herejes cania, cag nagmaayo siya sa<br />

pagduao ni San Basilio caniya: empeoró y mejoró: Nagmalaut sila. l. ang ila buut: están tristes;<br />

nanhimaraut. l. nagapanhimaraut: llamar malo o <strong>de</strong>cir ma<strong>las</strong> palabras, b<strong>las</strong>femar, abominar; vi<strong>de</strong><br />

Notab. 22.; caraut. l. pagcaraut: daño, mal, trabajo, <strong>de</strong>sastre; macadaut: cosa que causa mal. Pasiva <strong>de</strong><br />

futuro: icadaut. l. ipacaraut; <strong>de</strong> pret[érito]: Amo ini ang quinaraut. l. ang iquinaraut namun: esto ha<br />

sido nuestra perdición. Calatan. l. calataran nga dagat. l. banoa; agian. l. dalan: peligroso, don<strong>de</strong> hay<br />

peligro <strong>de</strong> enemigos o <strong>de</strong> otra cosa, <strong>de</strong>sastre, colectivo <strong>de</strong> males, todos los malos.<br />

daya. p.a. madaya. masapia. p.c.: cosa plana, como plato, navío o jarro; cadayaan; casapiaan: el plan<br />

<strong>de</strong> lo dicho.<br />

dayag. u.a. hayag. h.: cosa patente, manifiesta; nadayag: estar la cosa patente, manifiesta; napadayag;<br />

napahayag. Reg. 8: manifestar, mostrar, revelar. f.1.: la cosa. Pret[érito]: ipinadayag. f.3.: a quien.<br />

Nagadayag na sila sing polong: ya ello entre sí sean <strong>de</strong>clarados. Naquidayag sing polong: pedir le<br />

<strong>de</strong>claren la cosa. Paquidayagan ta sila sing polong: pidámosle nos <strong>de</strong>clare la verdad o lo que es;<br />

carayagan: la faz en toda cosa: Uai carayagan ang lompot: el lompot no tiene faz, aunque sea pared o<br />

<strong>de</strong> la tierra.<br />

dayan. p.a., y mejor dayan dayan: joyas, ga<strong>las</strong> y enjoyarse y trael<strong>las</strong> puestas. Reg. 5. Ítem, andar a lo<br />

galán, a lo bizarro; madayan, y mejor madayan dayan: galana, bizarra persona. Pagcamadayan dayan<br />

nga tao ini: es la misma bizarría.<br />

dayao. p.c. dayig+: loa activa. Dayao ogaling sa banoa can acun ini: esta es loa y honra que me da el<br />

pueblo; nagadayao. f.2.: alabar, dar gracias, agra<strong>de</strong>cer alabando; napa-. l. napapag dayao: querer que<br />

te alaben o consentillo; mapagdayauun: el que quiere que le alaben; padayao: honra o loa que yo<br />

quiero me <strong>de</strong>n. Dico padayao: no es porque quiera me alaben, etc.; cadayauan ga<strong>las</strong>, nagacadayauan:<br />

andar con ga<strong>las</strong> para que le alaben o vean <strong>las</strong> damas. l. e contra.<br />

dayaray. p.c. dalag dalag. p.a.: andar <strong>de</strong> aquí para allí en el pueblo, como el que ven<strong>de</strong> o el que<br />

busca algo que comprar. Nagadayaray sing lacat sa banoa: son también lo que lagalag.<br />

dayog. gamus. u.a.f.2.: hacer adobo a su modo, carne, pescado.<br />

dayo. u.a.: guarda <strong>de</strong> difunto, esclavo que solían encepar junto al difunto en el zacatal, que había <strong>de</strong><br />

acabar allí y guardar al difunto el tal esclavo. f.3.; con el f.1.: poner guarda o compañero al difunto al<br />

modo dicho.<br />

dayon. p.a.: cosa continuada, perpetua, dura<strong>de</strong>ra, perseverante. Dayon. l. madayon nga pagcabuhi. l.<br />

nagpahanayon; napahinayon. f.2.: continuar, llevar a<strong>de</strong>lante, perpetuar lo comenzado. Dayonon mo<br />

yanang buut mo nga maayo. l. ang pagtoomo sa Dios, o otra buena acción o virtud; y por el contrario,<br />

llevar a<strong>de</strong>lante su mala voluntad, pecado, herejía, idolatría, estar obstinado. Dinayon niya ang pagtoo<br />

niya saiya manga diuata; el f.3.: es persona en quien se lleva a<strong>de</strong>lante algo. Pahanayonan casa Dios<br />

182


sang buut mo nga maayo, cag sang pagtoo mo caniya: Dios te lleve a<strong>de</strong>lante esa buena voluntad y tu<br />

fe o otra virtud. Madayonon. l. mapahanoyonon saiya polong: hombre que cumple su palabra;<br />

nagadayon: pasar <strong>de</strong> largo persona o navío; naga-. l. naghinayon: lo mismo es que dayon. f.3. Ua co<br />

hinayoni ang penitencia, nga isinugo sa Padre can acun: comencéla y no la cumplo. Nahanayon. l.<br />

nahinayon sila pag sacay. l. sang ila pag sacay: persisten en embarcarse; madayon; dumayon;<br />

dinmadayon: durar, perseverar.<br />

dayum dum. alagilang. p.p.: hoja vieja <strong>de</strong> plátano o palma.<br />

di: no, adverbio negativo. Dita icao anac: no eres tú hijo mio.<br />

dia. p.a.: vi<strong>de</strong> in diuata.<br />

diclum. p.a.: vi<strong>de</strong> in luum.<br />

didis. p.a.: algalia; y sacalla el gato Reg. 9., madidis, didisun: el gato que la tiene; didisun: es también<br />

persona que tiene algalia.<br />

didto. l. ditto. p.a.: allá, allí, acullá, por acullá. Didto ca: ve allá o allí o estáte allí. Didto aco sa<br />

nahaona: antiguamente estuve yo allá; y así se usan dinhi, diri, dira, etc.<br />

digiot. p.c.: vi<strong>de</strong> in diot.<br />

digo. p.a.: vi<strong>de</strong> in digos.<br />

digos. l. digo. p.a. narigos. l. narigo. naligos. l. naligo. nagapaligos. nagapaligo: bañarse, lavar<br />

sentado el cuerpo en el río o en fuente o en casa; nagadigos. l. digo. f.2.. lavar o bañar a otro; en<br />

nuestra lengua bisaya no [h]e hallado verbo que corresponda a bautizo, si no son estos; ni hay<br />

ministro que sepa algo <strong>de</strong> [e]lla que se atreva a <strong>de</strong>cir por otro verbo lo <strong>de</strong>l Eclesiástico, cap. 34: Qui<br />

baptizatur a mortuo et iterum tangit eum, quid proficis lavatio illius?; véase lo dicho en buñag. f.3.: el<br />

baña<strong>de</strong>ro.<br />

digum. p.a. nga manoc: gallo o gallina negra; otros dicen ligum.<br />

digun: lo mismo es que ligum; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

dihan. d.: vi<strong>de</strong> in dira.<br />

dihog. p.a.f.3.: untar, ungir con un <strong>de</strong>do o dos, ensebar o ensuciar o afeitarse el rostro con color. f.1.:<br />

la cosa con qué o el <strong>de</strong>do o el hisopillo.<br />

dihoon. p.p.f.2.: hacer ol<strong>las</strong>, jarros, etc.; maninihoon: alfarero; didiho onon nga duta: tierra para ol<strong>las</strong>,<br />

etc.<br />

diin?. p.a. din?: ¿De dón<strong>de</strong>? Diin ca gican?: ¿Des<strong>de</strong> dón<strong>de</strong>? Diin ca nagbaric?: ¿En dón<strong>de</strong>? Dinmo<br />

binutang ang sindang?: ¿Por dón<strong>de</strong>? Diin ca in magi? Bisan sa dira man siya pacatto updan co siya:<br />

¿A dón<strong>de</strong>, hacia dón<strong>de</strong>? A cualquier parte que vaya, etc.<br />

dila. p.a.: lengua; dilaan: cosa que tiene lengua; nagadila: lamer. Reg. 9. naniladila: frecuent[ativo];<br />

nagapanila dila: relamerse.<br />

dila dila: el fiel <strong>de</strong>l peso.<br />

dilat. p.a.: levantar los ojos a mirar. Reg. 8. Idilat mo ang matamo can acun, dilacan mo aco sang<br />

matamo.<br />

dile. p.a.: no. Dile amo: no es eso o no eso; dilipa: aun no; dilena: ya no; dile ngani: antes no; dile nga<br />

mugis: nunca jamás; dile nga gayur: <strong>de</strong> ningún modo o no por cierto; con di, se usa lo mismo.<br />

Dinmidile. f.3.: <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> no o no querer. Dinilian co yadto. Ua acoi ca dilian: no tengo en qué ni por<br />

qué <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> no; pero por no querer o <strong>de</strong>sechar. f.2.: Didiliun co bara yana, con ihatag mo can acun?;<br />

nagadimili (et nagamili. f. mimir-an): <strong>de</strong>cir que no quiere o que no lo quiere. f.3.: Gindimilian niya<br />

ang lompot; nagadili: estorbar, prohibir, impedir, vedar mandado. Reg. 8.f.1.: igdili: lo que se prohíbe.<br />

f.3.: a quien. Gin dir-an came sa hocom: el hocom nos impidió, etc. Ang cahuy sang pag ca alam sang<br />

ca ayo, cag sang caraut, amo lamang ang igindili sa Dios can Adam, cag can Eva; nagudili;<br />

nahatagudili, nagahitagudili. f.3. hitagudilian: reprobar no queriendo la cosa; un<strong>de</strong>, ang hintagudilian<br />

sa Dios: los réprobos, que Dios no los quiere.<br />

diloa. l. dilua. p.c. Reg. 8: echar agua caliente encima a algo, a puerco o a gallina para pelalla o a<br />

perro o a persona. f.1.: el agua. f.3.. a quien se echa.<br />

dimog. l. limog. p.a. malimog. l. nahalimog: <strong>de</strong>s<strong>de</strong>cir el color o tinte en ropa, máxime si le echan<br />

agrio; per<strong>de</strong>r la fuerza la lejía para sal o el pangasi; recaer en <strong>las</strong> bubas el que <strong>las</strong> tuvo; nacadimog. l.<br />

limog. f.2.: volvelle <strong>las</strong> bubas. Nga a nga di siya lilimogon. l. pacalimogon, con cumacaun siya sing<br />

iho, cag sing pagui; dimog mog. l. limog mog. p.p. nanimogmog. nanlimogmog. f.3.: enjugarse la<br />

boca. f.1.: el agua o vino.<br />

dinaut. p.p.: la fuente en la mujer que pare. Ang dinaut amoi in moona: primero sale la fuente.<br />

ding ding. p.a. titi. D.V. f.2.: miz, llamando al gato.<br />

ding ding. d.: tabique; ding ding nga siclat: tabique <strong>de</strong> caña tejida; ding nga tapi: <strong>de</strong> tab<strong>las</strong>; ding ding<br />

nga bato: <strong>de</strong> piedra; nagading ding: hacer tabique. Reg. 5.<br />

dinhi. l. diri. u.a.: aquí o por aquí; úsase como didto.<br />

183


dinis. p.a.: correr pringue <strong>de</strong> lo que se asa. Nagadinis ang tanbuc.<br />

dinlao. p.c.f.2.: teñir <strong>de</strong> amarillo.<br />

Dios. u.a.; vi<strong>de</strong> Notab. 3.; ca Dios. pagcaDios: divinidad, esencia, ser <strong>de</strong> Dios.<br />

diot. p.a.l. digiot: poco en número o cantidad, poco, pequeño; nagadiot. f.2.: achicar, hacello menor o<br />

menos; didiot: un poco; nadiot: achicarse o hacerse menor o pocos. Diot. l. nadiot na ang bili. l. ang<br />

cabilhanan. l. ang halaga sang humay: es menor el precio, ha abaratado. Nagadiot sang bili. l. sang<br />

cabilhanan. l. sang halaga sang humay: achicar, bajar el precio; diot diot: menor, un poco o menos.<br />

Diot diot aco sini: soy menor que este un poco; nagadiot diot. f.2.: achicar un poco; diota. l. doitai. l.<br />

diotay. l. digiotay: chiquilla persona o animal.<br />

dipig. p.a.: vi<strong>de</strong> in gahin.<br />

diquit. d.: vi<strong>de</strong> in damit.<br />

dira. u.a.l. dihan: ahí, don<strong>de</strong> tú estás, o por ahí; dira cana: estáte ahí.<br />

diri. u.a.: aquí; diri cana: llégate aquí o estáte aquí.<br />

dithon: allá o acullá.<br />

ditto. p.a.: lo mismo es que didto.<br />

diual. p.a.: vi<strong>de</strong> in daual; diual. u.a., almejas largas, gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mar.<br />

diuata. p.p.l. dia. p.a.: Dios o ídolo <strong>de</strong> los gentiles, no <strong>las</strong> imágenes, porque en espíritu adoran al<br />

<strong>de</strong>monio; cadiuataan. l. cadiaan: el plural; diuataan. l. diaan: bailana que tiene diuata; nadiuata. l.<br />

nacadiuata. f.2.: tenellos, adorallos o hacellos diuatas; vi<strong>de</strong> Notab. 3.<br />

diuit. p.a.: vi<strong>de</strong> in dohol.<br />

doang. p.a.f.2.: <strong>de</strong>rribar, trastornar olla, tinaja, cesto; nadoang: trastornarse <strong>de</strong> lado.<br />

doboc. u.a.: lo mismo es que loboc, vi<strong>de</strong> ibi.<br />

doca. u.a. hiroca. u.a.: cabecear durmiéndose o por otra causa.<br />

doca doca. l. duca duca, et hiroca roca: frecuent[ativo] <strong>de</strong> doca. Ítem, doca doca: bajar la cabeza <strong>las</strong><br />

aves picando o comiendo.<br />

docdoc. p.a.: vi<strong>de</strong> in hulhug.<br />

doco. dongo. u.: bajar, inclinar la cabeza. f.1. Idoco mo ang olomo sa cruz. f.3.: Docoan mo ang<br />

Cruz: baja la cabeza a la cruz; dumococa: baja la cabeza; nagacoco: estar cabizbajo; madoco:<br />

cabizbajo. Ang pag doco niya. l. ang dinmoco na siya na bugto ang iya ginhaua: et inclinato capite,<br />

etc.; vi<strong>de</strong> in dua.<br />

docoy docoy. p.c.: vi<strong>de</strong> in ducao ducao.<br />

docol. u.a.: la piedra redonda <strong>de</strong> la ollera con que por <strong>de</strong>ntro labra la olla dando sobre ella con la<br />

paletilla.<br />

docsol. p.a. dosmog. l. rosmog. f.3.: acometer al enemigo o acometer animal como toro, perro,<br />

puerco. Ítem, caer <strong>de</strong> bruces; dosmog.<br />

dodo. D.V.: vi<strong>de</strong> in hulhug.<br />

dogdog. p.a.Reg. 9: coger, aunque sea hurtando, toda la fruta <strong>de</strong>l árbol.<br />

dogho. d. nacadogho. f. hidoghoan: hallar algo buscándolo o acaso.<br />

dogho: chinche; alibi, sorot; bacsag.<br />

dogisum. p.p. madogisum. l. malogisum: cosa que se va acedando o avinagrando vino, pangasi,<br />

miel, etc.; nagadogisum: irse acedando.<br />

dogmon. p.a.: cama <strong>de</strong> caimán o <strong>de</strong> puerco; y hacella, f.2. Ang humay co amo igindogmon sababuy.<br />

f.3.: en don<strong>de</strong>.<br />

dogo. u.a. nagarogo: quejarse el enfermo.<br />

dogtong. p.a.: vi<strong>de</strong> in sipong et in tomoy.<br />

dohol. p.a. Reg. 8: dar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> abajo algo al que está arriba; dohol dohol, frecuent[ativo]. Nagadohol<br />

dohol sing polong: <strong>de</strong>cir allí lo que oyó aquí. Ítem, dinmodohol; diuit; sacbat; olog. Reg. 8: cargar a<br />

otro, ponelle la carga; napadohol; diuit; sacbat; olog: pedir le carguen.<br />

dol dol. d.: algodón menudito solo para almohadas.<br />

dolho. p.a.: la punta, lo <strong>de</strong>lgado respeto <strong>de</strong> lo gordo en palo o hilo, árbol.<br />

dolis. p.a.Reg. 9: raspar como a puerco que pelan, raspar el pellejo, cosa con que se topa, matar la<br />

carga; nadolis: raparse el pellejo en algo topando o rascándose.<br />

dolo. p.a.: caerse pluma a ave, vello a persona, pelo a animal. f.3.: Dinolohan ang lamgam sang<br />

bolbol: cuando la muda.<br />

dolog. p.a. nagadolog: acostarse o estar acostados dos juntos, y es honesto para marido y mujer o<br />

cualquier hombre con mujer, aunque sea su amiga; dinmodolog: acostarse con otro. f.3. Ítem, acostar<br />

a otro consigo. f.1.: napadolog: consentir se acuesten con él.<br />

dolon. p.a. apan. h.: langosta; y comer la sementera f.2.; vi<strong>de</strong> Notab. 18.<br />

dolong. p.a.: vi<strong>de</strong> in dara.<br />

184


dolor: cuando el cor<strong>de</strong>ro mocha a la oveja para extraer su leche. f.3.: dinoloran.<br />

dolot. p.a.: servir la comida a los que comen. Reg. 8. Hinc, dolotan: plato mediano.<br />

dolot. p. dinmodolot. nacadolot. nacarlot: cortar lo agudo. f.3.: dotlan; un<strong>de</strong> dodotlan; dolodotlan:<br />

cortable. Ítem, entrar honda herida o arma. Usa ca ano ang dolot sang pi<strong>las</strong>? Usa caano ang pagdolot<br />

sining sundang, nga uai talum?: ¿Quién ha <strong>de</strong> hacer cortar a este cuchillo, que no tiene corte?<br />

Pinadolot niya ang bararao niya sa lauas ni coan tub tub sa polo.<br />

domagit. p.p.: ciertas tinajas <strong>de</strong> bahandi.<br />

domog: luchar abrazándose dos.<br />

dondonay. p.c.: paloma brava; luyo <strong>de</strong> salampati.<br />

dongcol. p.a.: ma<strong>de</strong>ro que se pone al fuego para que dure; y ponelle al fuego, f.1.; el f.3.: el fuego.<br />

Hinc, dongcolan: el tizón gran<strong>de</strong> que sustenta el fuego; y oponelle, f.2. Dongcolanun mo ining opor,<br />

agur dimaparung ang calayo; el f.3.: el fuego.<br />

dongo. u.a.: vi<strong>de</strong> in doco.<br />

dongol. p.a.f.2.: atizar los tizones juntando <strong>las</strong> puntas. Reg. 6.<br />

dongpol. p.a.: palo o arma bota la punta; nacadongpol, f.2.: embotalla; nadongpol: estar bota,<br />

embotarse. Ítem, pez sin cola, como pantat.<br />

dongtol. p.a.f.3.: llegar al puerto o pueblo el gubat, aunque sea por tierra.<br />

donot. p.a.: cosa podrida, carne, pescado, fruta, ropa; nadonot; naronot: estar podrida, pudrirse,<br />

<strong>de</strong>shacerse lo que se cuece; digerirse comida; nagacadonot, <strong>de</strong> plural. Ua pa maronot sa soloc coang<br />

quinaun co; nagadonot, f.2.: pudrir algo, transitive; digerir el estómago la comida; <strong>de</strong>shacer la olla<br />

carne o pescado que se cuece; <strong>de</strong>shacer o moler algo como arroz; donot donot: diminutivo; donoton,<br />

dodonoton, dolonoton: corru[p]tible.<br />

dool. p.a.f.3.: acercarse. Ítem, raíz <strong>de</strong> pagatpat que sube arriba.<br />

doom. p.a.: comer cosas menudas, como confites, sara sara, pilipic, uvas, arroz limpio crudo; metellos<br />

en la boca: baang; vi<strong>de</strong> sobo.<br />

doong. p.a.: llegar o surgir navío forastero. f.3: el surgi<strong>de</strong>ro. Ítem, hospedarse en alguna casa el<br />

forastero. Ua quita ipanoongan sining banoa, cai ua quitai quinilala diri; nagahiloong: llegar unos tras<br />

otros a puerto, a pueblo, a fiestas o a su menester, aunque sean rufianes en casa <strong>de</strong> alguna mujer.<br />

Nagahibono sila, cai nag hiloong sila sa babaye; dumoloong: forastero o huésped al modo dicho.<br />

doroc. l. doloc. p.a. dap-ong. d.: palos <strong>de</strong> caingin que no se quemaron; y juntallos para quemallos:<br />

f.2.<br />

dosmog. p.a.: vi<strong>de</strong> in dogsol.<br />

doso. l. roso. u.a. Reg. 8.: rempujar hacia <strong>de</strong>lante cosa tendida como palo, ma<strong>de</strong>ro, gavetas<br />

cerrándo<strong>las</strong>, libro. Idoso mo iton libro.<br />

dot dot. p.a.f.2.: carmenar algodón, hacer hi<strong>las</strong> algo, <strong>de</strong>senhetrar cabello. Dili madotdot ang cadot dot<br />

ang bohoc: caerse el cabello como anot.<br />

dotol dotol. u.a: padrastro <strong>de</strong> la uña.<br />

dua. p.a. doco. nadua. dinmudua: encorvarse, inclinarse con el peso racimo <strong>de</strong> plátanos, espiga et<br />

similia; naduaan; nadocoan: la tal encorvadura; vi<strong>de</strong> songoc.<br />

duag. p.a.f.3.: estar o <strong>de</strong>cir bien vestido o joyas a a la persona. Dica mag panaptun sing mapola, cai<br />

dica duduagan; duluagan: a quien le están bien vestido o joyas; maduag: persona galana con vestido o<br />

joyas, que le están bien. Napaduag. l. napahagayon sang lauas niya sing hiyas: engalanarse o<br />

engalanar a otro: f.3.<br />

duag. p.a.: el que se escapó <strong>de</strong>l gubat antes <strong>de</strong> cautivalle o <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cautivo; nahaduag: escaparse.<br />

Binihag sila, duha lamang ang nahaduag.<br />

duang. p.a.: Nacaduang ang sulur nga maramu sang tacup: no <strong>de</strong>ja llegar la tapa a po<strong>de</strong>rse cerrar lo<br />

mucho que hay <strong>de</strong>ntro, como en arca o abobot. Naduag ang tacup sang sulur nga maramu: no llegar la<br />

tapa a cerrar.<br />

duao. p.c.f.2.: visitar a enfermo, afligido.<br />

duaru. p.p.f.3.: cuidar, guardar a la recién parida y al niño.<br />

duas. u.a.: maduas nga tao: blanquecina persona; nagaduas: estar o ser blanquecino. Naduasan siya sa<br />

caputi: estar blanquecino, perdida la buena blancura.<br />

dub dub. p.a: vi<strong>de</strong> in tapotat.<br />

ducay ducay. p.c.: aliviarse el enfermo comenzando a andar.<br />

ducan. p.a.f.2.: llamar los puercos diciendo ducan.<br />

ducao. l. docao. p.c., y mejor ducao ducao: ir o andar por el zacatal que apenas se ve persona o<br />

animal. Ítem, volver la cabeza a un lado y a otro para ver o para leer carta <strong>de</strong> otro; docoy docoy: lo<br />

mismo que ducao ducao.<br />

duc duc. p.a.: vi<strong>de</strong> in suc suc.<br />

185


ducduc. p.a. toltol. h.: mano <strong>de</strong> almirez o <strong>de</strong> mortero; y majar en almirez o mortero: f.2.; el f.3.: en lo<br />

que se maja; y así: ducducan; toltolan: mortero o almirez. f.1.: con lo que se maja o muele;<br />

nagaducduc: sonar el almirez cuando muelen algo o hacer son en él moliendo. Ítem, ducduc, f.2.: salar<br />

la morisqueta con pedazo <strong>de</strong> piedra sal llegándole a la morisqueta. f.1.: la sal.<br />

duclat. p.a. nacaduclat. dinmuduclat. f. hiduclatan. nacapanuclat. f.3.: asombrar, espantar,<br />

atemorizar, dar sobresalto, espantar <strong>las</strong> orejas a persona o animal; pret[érito]: nahaduclaan;<br />

pinanuclaan.<br />

ducug. p.a.f.1.: alargar el pescuezo como para ver o la culebra, la tortuga, garza, ganso. Dinmuducug<br />

sang liug.<br />

ducut. p.a.f.3. sincopado, ductan: pegar o pren<strong>de</strong>r el fuego en algo; napaducut; nagapaducut. f.2.:<br />

pegar fuego la persona haciendo el fuego que prenda. Paductun mo ining calayo sadton cogo; el f.3.:<br />

pegar fuego a algo. Paductan iton cogon sing calayo; hinc, Paructan mo ang can<strong>de</strong>la: encien<strong>de</strong> la<br />

can<strong>de</strong>la; ducut: corteza <strong>de</strong> morisqueta; naducut; dinmuducut: pegarse comida o morisqueta a olla,<br />

cardillos a ropa; incorporarse color en que se tiñe; mancha en vestido; pegar fuego en algo. f.3.: en<br />

don<strong>de</strong> o en que se pega; ducutducut. l. dulucut: cadillos. Ítem, ducut; pagcaducut: costumbre o color<br />

<strong>de</strong> la cosa. Ano ang ducut niya?: ¿Qué color tiene? Lain ang ducut sining tao nga bago: diferente es la<br />

costumbre <strong>de</strong> este bago; pagcaducut niya nga daan: su costumbre antigua.<br />

duga. l. doga. p.a.: zumo como <strong>de</strong> naranja, <strong>de</strong> yerbas, <strong>de</strong> ajonjolí, <strong>de</strong> caña dulce, <strong>de</strong> carne; madugaun:<br />

cosa zumosa o jugosa; nagaduga: echar o dar zumo lo dicho; dinugan: la cibera.<br />

dugaduga. l. doga doga sing polong. f.3.han: burlarse, dar cor<strong>de</strong>lejo; madugadugasing polong:<br />

burlón; alibi, daac.<br />

dugan. p.a.: añadidura, aumento, acrecentamiento, puja en almoneda; nagadugang: añadir, aumentar,<br />

acrecentar, pujar, dar o echar más, etc. f.1.: lo que se aña<strong>de</strong>, etc. f.3.: a quien o la cosa en que se<br />

aña<strong>de</strong>; naquidugang: pedir añadan o <strong>de</strong>n más, etc.; dícese: Nagadugang ang hangin. l. ang olan. l. ang<br />

baha. l. ang hilanat: crece, se aumenta el viento, lluvia, etc.; dugang dugang: aumentativo, añadir<br />

poco.<br />

dug-as: vi<strong>de</strong> in dasdas.<br />

dugcar. p.a.l. dugcal. f.2.: alancear, dar lanzada o pinchonazo <strong>de</strong> punta con palo gran<strong>de</strong> al echado,<br />

sentado, rendido o el que muele arroz; o fisga pescado; o el que siembra con el tagar en la tierra para<br />

hacer el hoyuelo et similia. f.1.: con lo que lanza, palo, fisga.<br />

dugda. p.a. nangda. narugda. naharuda: escarmentar. f.3.: hirugdaaan. Pret[érito]: hinirugdahan. l.<br />

naharugdahan: la cosa en que escarmienta como palabras o azotes; napaharugda; naparugda;<br />

napapagrugda. f.2.hun: hacelle que escarmiente. Parugdahun ta icao sing hampac; nacarugda:<br />

escarmentalle con azotes.<br />

dug dug. p.a. Reg. 8: arrumar o llegar algo a alguna parte sin levantallo. Idug dug mo sading ding<br />

yanang caban; madug dug; dinmudug dug: llegarse el que está sentado sin levantarse; dícese:<br />

Nagadug sang oma: alargalla, ensanchalla. Uai pagdug dugan sang oma: no hay dón<strong>de</strong> alargalla. Uai<br />

naidug dugan nga arlao ang tigulang: no tiene que esperar más días el viejo, que ya está al fin.<br />

Nagadug dug ang calayo, ang casaquit, ang panalot: se aumenta el fuego, la enfermedad, la peste.<br />

Nahadug dug; dinmudug dug can iya ang hilanat, dinugdugan siya sang hilanat: aumentarse la<br />

calentura. Nagacadug dug ang iya ca dato: crece su principalía. Dugdug sila sa Manila et Napadugdug<br />

sila sa Manila: van hacia Manila o a Manila.<br />

dughan. p.a.: pecho; dughanan: pechudo.<br />

dughang. p.a.l. donghang. dodo. D.V. duldug. f.2.: quinchonazo o lanzada dar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> abajo arriba,<br />

como Longinos a Cristo, o por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la casa, o fruta para <strong>de</strong>rriballa.<br />

dugil. p.a. nacadugil. ga<strong>las</strong>. f.2.: rendir la carga al que la lleva. Nagadugil sang dara: va o está<br />

rendido <strong>de</strong> la carga. Nagadugil siya, cag ang iya dara: andan él y la carga sobre cuál [h]a <strong>de</strong> rendir a<br />

cuál.<br />

dugmac. p.a.Reg. 8.: echar por ahí como al rincón ropa sin doblalla ni guardalla. f.1.: la ropa; dugmac<br />

nga tao: <strong>de</strong>saliñado, que no pone en cobro la ropa.<br />

dugmuc. humuc. tumuc. p.a.: grano <strong>de</strong> arroz limpio o <strong>de</strong> pilipig quebrado; y quebrallo,<br />

<strong>de</strong>smenuzallo al molello. f.2.; madugmuc: quebrarse, <strong>de</strong>smenuzarse al molello; madugmuc ca:<br />

<strong>de</strong>smenuzado seas como arroz; [es] buyayao <strong>de</strong> viejas a muchacho; dugmuc nga bizcocho:<br />

mazamorra.<br />

dugmuc. p.a. lupac. l. lopac. f.2.: majar en el lusong pilipig con plátanos ver<strong>de</strong>s, chancaca o coco.<br />

Dugmucun mo yanang pilipig sing lubi. Ítem, majar saranguste o galagala.<br />

dugo. l. dogo. p.a.: sangre; nagadugo: salir sangre, echar sangre por narices, herida, sangría; dinugan.<br />

l. dinugoan: <strong>de</strong>sangrado; magsandugo: sangrarse los que hacen paces, para beber la sangre; nacadugo.<br />

f.2.: causar, dar flujo <strong>de</strong> sangre, máxime por el genital el varón y por sus partes a la mujer, o venille<br />

186


su me[n]struo. Masunsun siya dug-un: muchas veces le da flujo <strong>de</strong> sangre; madugo. l. dugoon. l.<br />

hanugo: sanguino; hinugo. l. hilogo: pena o paga <strong>de</strong> haber sacado sangre hiriendo; vi<strong>de</strong> Notab. 21.<br />

dugsang. p.a.: podrida cosa muerta, o fruta o llaga; nadugsang: estar podrida o podrirse;<br />

nacadugsang: podrillo la tierra o agua. f.2.<br />

dugsing. p.a. Reg. 9.: arrebatar o quitar por fuerza algo.<br />

dugus. p.a.: miel <strong>de</strong> abejas; nagadugus ang potiocan: hacer miel <strong>las</strong> abejas. f.2.: lo que hacen miel.<br />

Ítem, a<strong>de</strong>rezar algo con miel. f.3.; dugsan, la síncopa.<br />

dugso. u.a. et salong song: corvina pez.<br />

duha. u.a.: dos; duha ca polo. l. caruhaan: veinte; duha ca livo: dos mil; ca duha: dos <strong>de</strong> un vientre o<br />

parto; cómo se hace verbo: vi<strong>de</strong> Notab. 1.<br />

duha duha. u.a.: Nagaduha duha. l. nagacaruha ruha siya. l. ang iya buut: dudar o estar dudoso en<br />

cuál <strong>de</strong> dos cosas hacer, aunque sea creer o no creer; consentir o no. f.3.: Gincaruharuhaan niya ang<br />

iya bubuhaton: duda o no sabe cuál <strong>de</strong> <strong>las</strong> dos cosas hacer; maduhaduhaun: dudosa persona; caduha<br />

duhaan: dudoso, cosa en que se pue<strong>de</strong> dudar; nagaduha duha. f.2.: hacer dudar a otro; socon socon.<br />

duhit. p.a.: vi<strong>de</strong> in sang-at.<br />

dula: vi<strong>de</strong> hampang, hogar.<br />

duhung. p.a.: vi<strong>de</strong> in hurung, tonto, loco, bobo. etc; y en Cebú, hungug.<br />

dulao. p.c.: yerba conocida; y teñir <strong>de</strong> amarillo con sus raíces: f.2.<br />

dul-ay. f.1.: trocar o bosar la leche el niño.<br />

dulang. l. dulang. p.a.: plato sin barniz con pie.<br />

dulang. l. dolang. p.a. pablican. bilingan: batea con pie a modo <strong>de</strong> plato gran<strong>de</strong> con que sacan <strong>las</strong><br />

arenas y granos <strong>de</strong> oro en lava<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> río; nagadulang: sacar oro en lava<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> río. f.1.: la batea.<br />

f.2.: el oro. f.3.: la mina o lava<strong>de</strong>ro; dulangan: mina <strong>de</strong> oro o <strong>de</strong> otro metal; nagadulang: sacar oro o<br />

otro metal <strong>de</strong> mina; napabilic. f.2.: et nagabilic. f.1.l.2.: echar la batea que se vaya a pique dando<br />

vueltas.<br />

dulat. p.a.: punzón <strong>de</strong> hierro <strong>de</strong> los que hacen abobotes o harneros; y horadar lo que se hace para que<br />

pase el bejuco. f.2. Hinc, napapagdulat dulat. f.2.: dar prisa a los sacayes o a los que trabajan.<br />

duldug. p.a.: vi<strong>de</strong> in dughang.<br />

duldugan. p.p.: pezón o palillo <strong>de</strong> que pen<strong>de</strong> la fruta. Ítem, el palo en que atan el cañuto para sacar<br />

agua <strong>de</strong> pozo.<br />

dul dul. p.a. pilpil. f.1.: llevar el viento o corriente navío o balsa. f.3.: adon<strong>de</strong> le lleva o dar con él en<br />

la playa o peñas o a la mar alta.<br />

dulhug, es haraya: vi<strong>de</strong> in tondog et in tugbung.<br />

dulpa. l. dupla. p.a.Reg. 8: añadir al pangasi revenido basi.<br />

duluy. p.a.: atragantarse, no po<strong>de</strong>r tragar el bocado atravesado en el gaznate, sea lo que se fuere,<br />

aunque sea animal o gallina o pez. Nagaduluy siya lamang sang canun.<br />

dulum, es haraya: vi<strong>de</strong> in ngit ngit.<br />

dulun. p.a. nacadulun: atravesarse o atragantar el bocado al que le come. f.3.: hidunlan, pret[érito];<br />

nahadunlan; hindudunlan: a quien se le atravesó el bocado.<br />

duluput. p.a.f.3.: cuidar <strong>de</strong> algo como <strong>de</strong> niño; poner cuidado en hacer algo. Ua ca ogaling duduluput<br />

sang buhat mo, busa ua pa mahuman; maduluput magbuhat, magtahi, magtoon, etc: cuidadoso en<br />

trabajar, en coser, en apren<strong>de</strong>r.<br />

dulus. u.a.: cuerda <strong>de</strong> arco <strong>de</strong> ballesta, <strong>de</strong> cítara, <strong>de</strong> guitarra, arpa. etc.; nagadulus: encordalles. Reg.<br />

5.<br />

dulus. p.a. nadulus. dinmudulus: soplar recio el viento; salir sangre con fuerza <strong>de</strong> sangría o <strong>de</strong><br />

narices; o vino por carnilla o el torloy, etc.; dulus dulus: ir arreciando el viento; Madulus. l. marlus<br />

nga hangin: viento recio; lo <strong>de</strong>más <strong>de</strong> este verbo se vea en dusul.<br />

duluus. p.p.: vi<strong>de</strong> in dusul.<br />

duluut. p.p.: vi<strong>de</strong> in duut.<br />

dumay. p.c.: cosa vieja en ropa; naga-. l. nacadumay. f.2.: envejecer ropa trayéndola; echar a per<strong>de</strong>r<br />

honra <strong>de</strong> otro; nadumay. l. nagacadumay: envejecerse o estar vieja ropa; dumay: diminutivo.<br />

dumalaga. p.p.: polla gran<strong>de</strong> ya para poner.<br />

dumdum. p.a.: memoria o cuidado <strong>de</strong> algo; dumduman nga tao: persona <strong>de</strong> memoria o <strong>de</strong> cuidado;<br />

nagadumdum. f.2.: traer algo en la memoria, acordarse d[e] ella; madumdumun: cuidadoso, que no se<br />

olvida <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>be acordarse; nanumdum; nacapanumdum. f.2.: hacer memoria acordándose.<br />

Nahadumdum; nahapanumdum aco sa acon manga sara: hacer memoria <strong>de</strong> los pecados o <strong>de</strong> otra cosa<br />

pasada. f.3.: hidumduman; hipanumdumduman. Pret[érito]: hindumduman; hinpanumduman;<br />

nahadumduman; nahapanumduman; panumduman: la memoria en cuanto es lugar; pero en cuanto es<br />

potencia o instrumento con que nos acordamos es: idudumdum, y mejor, idulumdum. l. ipanulumdum.<br />

187


dumit. p.a.: mancha o suciedad en ropa; nacadumit: manchar como aceite o otra cosa. f.3. Reg. 12.;<br />

madumit, dimitun: ropa que tiene mancha.<br />

dumu dumu. u.a.: Nagadumu dumu ang baba. l. ang dila: entorpecerse la lengua.<br />

dumun. p.a.: Madumun nga tao: persona compuesta en sus palabras, callada, no habladora;<br />

nagadumun: ser compuesto, callado; pero no es callar, como hipos.<br />

dumut. p.a.l. dumuet: aborrecimiento, odio; y más claro: pagdumut, hecho verbo f.3. dumtan, la<br />

síncopa: aborrecer. f.1.: el porqué. Ang igin dudumut sa Dios sa manga macasasala, amo ang sala<br />

nila; dulumutan. l. dulumtan: aborrecible; madumtun, madulumtun: aborrecedor.<br />

dungan. p.a.f.2., y se junta con el infinitivo con pag-: hacer dos o más alguna cosa a una juntamente,<br />

como remar, trabajar, levantar algo, correr, llegar a alguna parte; o uno hacer o llevar dos cosas juntas<br />

<strong>de</strong> una vez. Nagadungan sila pagabut: a una llegaron. Dunganun nino pagdara ini: llevadlo <strong>de</strong> una<br />

vez; dumungan, dinmudungan: cooperar, hacer a una y juntamente con otro algo. f.3.: Dumungan ca<br />

canacun pagcanta: cantar a una conmigo. Dunganan mo aco pag lacat: anda a una conmigo, ven<br />

conmigo. Idungan mo aco saimo pagpauli: cuando te vayas llévame contigo, que vamos juntos;<br />

taladungan: iguales en edad, coetáneos.<br />

dungan dungan: <strong>las</strong> sienes.<br />

dungao. p.c.: estar cabizbajos dos sentados uno enfrente <strong>de</strong> otro, ora hablen, ora no; dinmudungao.<br />

f.3.: ponerse así <strong>de</strong>lante <strong>de</strong> otro; Hinc, Nagadungao ang manga catalman: cuando en los estrechos sale<br />

una punta <strong>de</strong> una isla y otra <strong>de</strong> la otra a la mar enfrente la una <strong>de</strong> la otra.<br />

dungao et gaao. p.c. dinmidungao: estar asomado o asomarse a ventana a ver al que pasa o le llama.<br />

f.2. Dungaoun mo ang tinmatauag canimo idungao mo ang olomo sa talangbuan: asoma la cabeza a la<br />

ventana. Idungao mo ang guya mo sa tubig: mírate en el agua. f.3.: la ventana o don<strong>de</strong> se asoma.<br />

dungas. u.a.: lo mismo es que dangas; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

dungca. l. dongca. hampil. p.a.: surgir navío o balsa <strong>de</strong> modo que la proa toque o vare en tierra;<br />

embestir en la playa. Nagdungca sila. l. ang ila sacayan; napadungca. f.2.: llegar el navío o balsa que<br />

vare la proa en tierra, o embestir con él en la playa. Padungcaun mo ining sacayan. Ítem, Idungca. l.<br />

ihampil mo ang sacayan: llegalle a tierra. Hampilan aco niño, cai ihapit aco niño sa banoa: llega aquí<br />

por mí para embarcarme, que allá en el pueblo me <strong>de</strong>jaréis.<br />

dunghai. bungdai. p.c.: soltar o tener sueltos los cabellos la mujer.<br />

dingug. p.a.: fama. Maayo ang dungug mo: es buena tu fama. Maraut ang dungug mo: es mala tu<br />

fama; hecho verbo es oír. f.2.: dung gun, la síncopa. f.1.: idulungug: el sentido <strong>de</strong> oír, un<strong>de</strong>, mai<br />

dungug: persona <strong>de</strong> buen oído, que oye mucho. f.3.: el lugar don<strong>de</strong> se oye, y así pue<strong>de</strong> ser los oídos<br />

en cuanto allí se oyen. Ítem, la persona <strong>de</strong> quien se oye. Si Juan ang dinung gan co: <strong>de</strong> Juan lo oí o a<br />

Juan lo oí; napadungug: <strong>de</strong>cir algo para que lo oigan. f.1.: la cosa. Ítem, ja[c]tarse <strong>de</strong> sus cosas;<br />

dungug dungug: entreoír, diminutivo <strong>de</strong> dungug.<br />

dungun dungun: ma<strong>de</strong>ra recia.<br />

dupa. p.a.: braza; nagdupa. f.2. dupun, la síncopa: medir a brazas; hase introducido por crucificar.<br />

f.1.: Igindupa nila si Jesucristo sa Cruz: medieron la braza <strong>de</strong> la cruz con Jesucristo extendiéndole en<br />

ella.<br />

dupac. l. dopac. p.a.: Nagadupac sing polong saiya isig catao. f.3.: <strong>de</strong>cir palabras afrentosas;<br />

madupac nga tao: mal hablado.<br />

dupag. l. cupag. p.a.: embazamiento <strong>de</strong> muchas cosas en que no sabe cuál escoger o cuál llevar, que<br />

lo quisiera llevar todo y no pue<strong>de</strong>, máxime cuando huyen <strong>de</strong>l gubat; dupagun. l. dulupagun. l.<br />

cupagun. l. culupagun nga tao: el que así se embaza; nacadupag. l. cupag. f.3.: embazar así a alguno el<br />

contento o la turbación. Dinupagan. l. quinupagan aco sang caramu, in opem me copia fecit; dupag<br />

dupag; cupag cupag: diminutivos.<br />

dupang. p.a.: vi<strong>de</strong> in hurung.<br />

dupani. p.p.: fruta <strong>de</strong> camansi que se cae <strong>de</strong> madura. Nadupani; nagacadupani ang camansi: caerse <strong>de</strong><br />

maduros.<br />

dupdup. p.a.: pintura <strong>de</strong> la garganta y pecho; y pintar a alguno la garganta y pecho: f.3.<br />

dupias. p.a.: vi<strong>de</strong> in ligdas.<br />

dupla: vi<strong>de</strong> in dulpa, escupir o salivar.<br />

dupung. l. dopong. p.a.: vívora ver<strong>de</strong>.<br />

dupuy. p.c.: entrar el viento. f.3. Dinupuyan na sila sang hangin, busa nag layag sila; dupuy dupuy:<br />

diminut[ivo]; napadupuy. f.2.: esperar que entre el viento. Padupuyang ta ang hangin.<br />

duput. p.a.: Dinmuduput mag buhat. l. sang bubuhatun: aten<strong>de</strong>r con cuidado a lo que hace. f.3.<br />

Duptan mo ang buhat mo; maduput: cuidadoso; su frecuentativo: duluput. Ítem, dinmuduput:<br />

consolarse comiendo el afligido por habérsele muerto alguien. f.3.: la comida o los que se la dan, con<br />

que se consuela; napaduput. f.2. paduptun: consolar, entretener, dar <strong>de</strong> comer al así afligido.<br />

188


Pinaduput co sila, diman sila dumuput: consuélolos dándoles <strong>de</strong> comer, pero no quieren consolarse ni<br />

comer; nagaduput. f.3.: es hacer maganito dando <strong>de</strong> comer al difunto.<br />

durubasa. p.p.: intérprete; nagadurubasa: ser intérprete. f.3.: el juez o pleiteantes a quien es<br />

intérprete; naca-. l. nagadurubasa. f.2.: hacer, nombrar intérprete la justicia; napapagdurubasa. f.2.:<br />

pedir o mandar a alguno que sea intérprete.<br />

dusdus. p.a. Reg. 6.: ajustar mucho tab<strong>las</strong>, tupir tejido; nadusdus: estar muy ajustadas tab<strong>las</strong>;<br />

gindusdusan: la juntera.<br />

dusug. p.a.: vi<strong>de</strong> in irug.<br />

dusul. p.a. dulus. duluus. pulus. madusul. madulus. mapulus: cosa apresurada, urgente,<br />

vehemente. Dusul. l. madusul can amun ang sogo sa hocom: iussio praetoris urget nos. Dinmudusul<br />

pagbuhat. f.2.: hacer algo <strong>de</strong> presto, en el aire. Dusulun. l. dusulummo pag buhat ini. Dusulun mo<br />

pagtauag ang manga tao: llama <strong>de</strong> presto la gente; el f.3.: la cosa en que se pone prisa o calor. Duslan<br />

niño ining buhat. Macapila mahuman ini con duslan niño sing buhat. Ítem, dinmusul. f.3.: dar prisa,<br />

apremiar a alguno o a la gente a que hagan algo presto. Dinudusulan. l. hindudusulan came gihapon<br />

sing uai langan sang sogo sa hocom. Ítem, nacadusul; dinmudusul: apretar enfermedad, como<br />

calentura, dar dolor <strong>de</strong> tripas o torzón, apretar dolor. Dinusulan aco sang hilanat. Dinusulan aco. l.<br />

ang tian co sang casaquet.<br />

duta. p.a.l. yuta. l. lupa. h.: tierra; dutanun: terreno.<br />

dut dut. p.a. solot: calafatear navío, tapar hen<strong>de</strong>dura o resquicio: f.2.; el f.1. el bonete o cosa que se<br />

mete en resquicio. Ítem, marutdut: tejido, tupido; y tupillo con la balila: f.2.<br />

duuac. p.a.: garza parda; duuacon nga banoa.<br />

duuc. p.a.: vi<strong>de</strong> in sooc.<br />

duug. p.a., alibi, diig. naduug: menearse, bambolearse casa con temblor o casa mal puesta;<br />

nacaduug. f.2.: menear lo dicho; duug duug, alibi, diig diig: frecuentativo o diminutivo; naduug duug:<br />

bambolearse el borracho o la cabeza, dar vahído o <strong>de</strong>svanecimiento <strong>de</strong> cabeza. Naduug ang olo co.<br />

duun. p.a.Reg. 8.: apretar la mano o <strong>de</strong>dos sobre algo como quien sala carne o hace papachos, o el<br />

sello sellando. Iduun mo ang camut mo salicor co. l. duunan mo ang licor co sa camut mo.<br />

duut. p.a.: cosas juntas, contiguas, apeñuscadas como plátanos en racimo o libros juntos o gente.<br />

Ítem, cosa que está cerca respe[c]to <strong>de</strong> otra, como <strong>las</strong> is<strong>las</strong> para los navegantes, que está una más<br />

cerca que otra; nagaduut; naduut; nagacaduut: estar juntas cosas al modo dicho. Con magaduut ang<br />

langit, cag ang duta, maga abian si coan, cag sicoan: cuando se junten el cielo con la tierra serán<br />

amigos, etc.; napaduut. f.2.: juntar así cosas. Di niño paduutun ang mangabalay. Ang gin dutan. l. ang<br />

gin duutan sa langit, cag duta. l. sa dagat: el horizonte porque parece que allí se juntan. Ítem,<br />

dinmuduut, nacaduut. Reg. 8.: arrimar o llegar una cosa a otra. Iduut mo sa ding ding yanang caban.<br />

Dinmuduut sa baybay ang esda, ang hipon. l. dinut-an ang baybay sang esda, sang hipon: se llega al<br />

bay bay; duluut: diminutivo es <strong>de</strong> duut; duul.<br />

duya. p.a., y mejor, duya duya: dar arcadas el que trueca.<br />

duyag. p.a.l. luyag. naluyag: holgarse, <strong>de</strong>leitarse, recibir contento, amar. f.3.: caluyagan: pret[érito].<br />

Naluyagan. l. quinaluyagan co iton; nagacaluyag: es recíproco, quererse dos bien; caluyagun:<br />

contento o gusto, como himulutun et calibgun; nacaluyag: causar gusto o contento. Amoi nacaluyag<br />

sa buut co. Passive: Icaluyag. l. quinaluyagsa buut co iton: eso es lo que me da gusto; nacaluyag. f.2.:<br />

dar gusto, contento,alegrar, <strong>de</strong>leitar, hacer reciba contento, etc.<br />

duyan. p.a.: hamaca; duyanun: el que tiene hamaca; nagaduyan: echarse o estar echado en hamaca.<br />

f.3.: la hamaca; con el f.2.: hacer hamaca algo. Maayo nga duduyata ining bunang cai mabahol. Ítem,<br />

arrullar el niño en la hamaca; napaduyan: hacer o pedir o consentir le lleven en hamaca.<br />

duyas. p.a.: vi<strong>de</strong> in ligdas.<br />

duyug. p.a. nagaduyug: acompañarse ayudándose en sus obras dos o más, aunque sea marido y<br />

mujer. f.3.: la cosa en que; dinmuduyug: acompañar ayudando, aunque sea esclavo a amo. f.3.; con el<br />

f.1.: traer consigo a otro ayudándose <strong>de</strong> él. Siya ang nahibalo sang buhat co cay ginduyug co siya<br />

gihapon sa buhat co ngatanan. Nagduyug ang ila buut: son conformes en voluntad. Hinc, Nagaduyug<br />

ang manga cudiapi. l. ang manga tingug: sonar unísonos instrumentos o voces; con el f.2.: templar o<br />

tañer instrumentos unísonos. Pagduyugun niño ang manga cudiapi; dinmuduyug. f.3.: seguir un<br />

instrumento a otro unísono o cónsono o una voz a otra, o cantar a la guitarra o al órgano, etc.<br />

Duyogan ta ang polong ta sa buut ta: atendamos o sigamos o acompañemos con la voluntad o corazón<br />

lo que <strong>de</strong>cimos, máxime rezando el Paternoster u otra oración. Duyugan mo aco: hazme música.<br />

duyon. u.a.: navío gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> sangley; buyong.<br />

duyung. p.a. doyong: manatí, pez mulier; duyungun nga dagat.<br />

189


G ANTE ALIAS<br />

gaao. p.a.: vi<strong>de</strong> in dungao et in gaua.<br />

gaab. p.a.: bramido <strong>de</strong> venado o boca; nagagaab: bramar.<br />

gaan. p.a. magaan. p.a.l. magan. u.a.: cosa liviana. Magaan ang lauas: estoy aliviado; nacagaan;<br />

nagpacagaan; nacamagaan. f.2.: hacer liviana, alivianar la cosa, ir liviano sin carga. Ang sumpa nga<br />

gin inum co amoi nacagaan sa lauas co. l. ang quinagaan sa lauas co; gaan gaan; magaan gaan:<br />

diminut[ivo].<br />

gaang. p.a.: vi<strong>de</strong> in dang dang.<br />

gaba. p.a.: vi<strong>de</strong> in hiua.<br />

gabay. p.c.: sostén en el agua, palo, caña, tabla; nagagabay. f.3.: sustentarse en ma<strong>de</strong>ro, caña, tabla en<br />

el agua; es también lo que habay: vidi in ibi. Ítem, acompañar los timauas al dato a la guerra o por<br />

ostentación, o pueblos a pueblo.<br />

gabang. p.a.f.2.: asir vasija <strong>de</strong>l bordo metiendo la mano <strong>de</strong>ntro. Di mo gabangun ang ang. l. ang<br />

taryao. Di mo gabangun lamang ang gantang ponoan mo. Di mo gabangun lamang ang pagtacus sang<br />

hipon, cay gabangun co manang pagtacus sang humay: si <strong>de</strong>jares la ganta sin llenalla totalmente <strong>de</strong>l<br />

hipon, mediré yo así el arroz sin llenar la ganta.<br />

gabao. p.c.Reg. 8: añadir o dar algo encima <strong>de</strong> lo que se compra o trueca. Gabauan mo aco sing<br />

sicapat. l. gabauan mo ang olipun co sing duha ca pesos. l. sicaualo ang igabao co sa bolo mo: cuando<br />

truecan.<br />

gabas: vi<strong>de</strong> lagar, sierra; nagagabas: aserrar. f.2.: binasnas: <strong>las</strong> aserraduras.<br />

gab-i. u.a.: noche; gabi na: ya es noche; gabi pa: aún es noche; cagabi: la noche pasada; varíase como<br />

aga.<br />

gabi. p.a. dagmay. p.c.h.: camotes conocidos.<br />

gabnot: vi<strong>de</strong> in gabot.<br />

gabo. p.a.f.2., id est, nacasacup: coger el pescador o red o ponot mucho pescado: Concluserum<br />

multitudinem piscium. Naga-. l. nacagabo sila sing maramu nga tuur nga esda. Nagabo ang esda sa<br />

ponot. l. sa baling: acudió o se incluyó el pescado en el ponot, red; lo mismo se dice <strong>de</strong>l arroz, que<br />

acu<strong>de</strong> mucho. Nagaboan siya sing maramu nga humay et Nacagabo siya sing maramu nga humay<br />

saiya oma.<br />

gaboc. u.a.: ma<strong>de</strong>ra comida <strong>de</strong> carcoma o podrida; nagaboc: comerse <strong>de</strong> carcoma o pudrirse o estar<br />

podrida ma<strong>de</strong>ra; nacagaboc. f.2.: comer carcoma ma<strong>de</strong>ra o podrilla la tierra o agua. Un<strong>de</strong>, gobacon. l.<br />

gagabocon nga cahuy: ma<strong>de</strong>ra que se come <strong>de</strong> carcoma o pudre fácilmente; gabocgaboc: dimin[utivo].<br />

gabon. p.a.: carrizal, zacate o arboleda que cubre la sementera o arroz; y cubrillo, por estar más alta<br />

que el arroz: f.3. Ítem, cubrir humo o niebla pueblo o tierras bajas sin menearse porque no hay viento;<br />

nagahingabon: <strong>de</strong>sherbar lo dicho. Reg. 9.<br />

gabot. gabnot. bognot. bonlot. p.a., en todos.Reg. 9.: arrancar algo con sus raíces o palo o clavo<br />

hincado o arma clavada en algo; <strong>de</strong>senvainar arma; nagabot; nabognot; nabonlot: arrancarse lo dicho;<br />

<strong>de</strong>senvainar arma; nagabot es también: <strong>de</strong>spegarse perro <strong>de</strong> perra o hombre con sacra <strong>de</strong> mujer; ibot.<br />

gabuy. l. gaboy. p.c.: asomarse a la ventana, balcón, pantao o pang pang a ver los que pasan por calle<br />

o río. f.2.: la cosa que se va a ver o ve así; el f.3.: es <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se ve o adon<strong>de</strong> asoma.<br />

gac-ang. p.a.: vi<strong>de</strong> in catin.<br />

gacap. p.a.: vi<strong>de</strong> in gacus.<br />

gacot. p.a.: atadura como <strong>de</strong> boca <strong>de</strong> cesto; y atar algo como boca <strong>de</strong> cesto: f.3.; el f.1.: con lo que se<br />

ata; gacot, en el balac y balaibay, es el virgo <strong>de</strong> mujer. Anay gutab na ang gacot. Naboca na ang<br />

parca.<br />

gacur. p.a.Reg. 8: amarrar o atar una cosa arrimándola a otra, porque no se caiga o persona para<br />

azotalla, o atar con fiadores el armatoste <strong>de</strong>l cayang por el viento.<br />

gacus. d. yacap. l. cacap. p.a.: brazo en redondo. Duha ang gacus sining haligi; nagagacus. l. yacap.<br />

l. gacap. f.2.: abrazar o medir a brazas algo así como balantac o cerca o circuito.<br />

gadia. p.c.: elefante.<br />

gading. p.a.l. tiposo: marfil y ajorcas <strong>de</strong> marfil.<br />

gaga. u.a.f.3.han: impedir el tomar puerto o el comprar o ven<strong>de</strong>r como suelen, hasta que hayan<br />

pagado el tributo o al extranjero.<br />

gagar. d. gagdan, la síncopa et ilug. f.3.: imitar a otro en sus obras o costumbres.<br />

190


gaha. p.a.: albañal, boquerón en cerca; tronera en muralla o navío; gatera; agujero en tabla <strong>de</strong> secretas<br />

o en el salug, cama, colchón para hacer cámara; nagagaha. f.3.: agujerar haciendo albañal, gatera, etc.<br />

Ginahaan ang colchón, agur mamoson, cay dili ma macatindug.<br />

gahac. p.a.: vi<strong>de</strong> in gohab.<br />

gahang. d.: el espacio <strong>de</strong> entre cañuela y cañuela en el salug. Ítem, el espacio entre hilo y hilo en el<br />

tejido, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> <strong>las</strong> costureras sacan algunos hilos y <strong>de</strong>jan otros para hacer randas o cortados; el<br />

espacio <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se sacó el hilo es: gahang; nagagahang. f.3.: hacer gahang al paño al modo dicho,<br />

horadalle; y así gahang es randa, cortado, barahúnda; gahang gahang: diminut[ivo]; gahang gahang sa<br />

potiocan: <strong>las</strong> casil<strong>las</strong> con sus divisiones <strong>de</strong> <strong>las</strong> abejas o <strong>de</strong> ajedrez o <strong>de</strong> los pedazos <strong>de</strong> que consta una<br />

ban<strong>de</strong>ra, etc.<br />

gahin. d. uahing. pinig. dipig. p.a.: cosa apartada, separada, puesta aparte; hechos verbos. f.1.l.2.:<br />

apartar, segregar, poner aparte. Igahin. l. gahinun mo ang acun balon. l. Gahinan mo aco sang balon<br />

co: dame a mí aparte mi matalotoje; nagahin. l. uahing. l. pinig. l. dipig: estar apartado o apartarse.<br />

Magahin na came sing amun: ya nosotros apartamos.<br />

gahir. p.a.f.2.: limpiar o raspar los ojos con hoja o tallito <strong>de</strong>licado para quitar catarata o nube.<br />

gahir. u.a.: vi<strong>de</strong> in nito.<br />

gahit. p.a. tubar. h. Reg. 9.: abrir o limpiar camino. f.3.: el camino. f.2.: el carrizo, zacate, árboles.<br />

Gahitan mo ang dalan: limpiar el camino.<br />

gahoc. yahoc. p.c.: boca <strong>de</strong> herida, ola <strong>de</strong>l hoyuelo en que echan el arroz sembrando; nagahoc;<br />

nayahoc: estar abierta la boca <strong>de</strong> lo dicho; nagagahoc. l. yahoc: abrir o hacer la herida el arma o otra<br />

cosa, o hacer hoyuelo; abrir la tierra para sembrar; asu asu .f.2.: gahoc gahoc et yahoc yahoc:<br />

frecuent[ativo]; dícese: Nagahoc gahoc. l. nayahoc yahoc ang lauas sa babuy sa pagpamono. l. sa<br />

pagpangagat: está [h]echo un cribo <strong>de</strong> lanzadas o mor<strong>de</strong>duras, y lo mismo es <strong>de</strong> puñaladas, etc.<br />

gahom+: id est, nacaaco, po<strong>de</strong>r.<br />

gahur: ruido o murmullo <strong>de</strong> gente que se oye; nagagahur ang banoa: sonar el ruido <strong>de</strong>l pueblo.<br />

gaygay. D.V.: medio manojo; vi<strong>de</strong> in opong.<br />

gaygay, disílabo. p.a.f.2.: disponer o tratar <strong>de</strong> ir a alguna parte o <strong>de</strong> casarse. Gingay gay niya si coan<br />

nga iya pangasao on: trata <strong>de</strong> casarse con fulana. Gingay gay niya ang Manila nga iya ca sattoon.<br />

gaygay. nahagaygay: estar habituado o habituarse a algo bueno o malo. f.3.: higaygayan. Reg. 12.;<br />

napahagaygay. f.2.: acostumbrar a otro o <strong>de</strong>jalle acostumbrar a algo bueno o malo. Ang iya Iloy amoi<br />

napahagay gay caniya satton buhat nga maraut.<br />

Gair. p.a. Reg. 8.: amarrar o atar a persona o animal a palo. f.2. El f.3.: el palo. Gailan: brama<strong>de</strong>ro.<br />

gala. l. gara. p.a. ginmagala. nacagala. naquiggala. f.2. hun.: sonsacar, incitar a otros para que<br />

hagan algo con él; convocar a otros datos, pueblos, provincias, hacer liga para ir a robar o a dar<br />

guerra. f.3.han.: los pueblos o provincias contra quien van. Tagam quita, cay pagcagalahan. l.<br />

pagacagalahan quita sa maramu nga tao. Ítem, sonsacar a otro, llevalle consigo, aunque sea<br />

huyéndose. f.2.: nagala. l. nahagala: ser sonsacado y llevado <strong>de</strong> otro; dícese: Nahagala. l. nahadara<br />

siya saiya cailaun. l. cailibgun. l. saiya paghigugma, saiya caibug. l. saiya pagdumut. l. saiya caaquig.<br />

l. saiya gaui nga maraut. l. saiya gaui nga maayo: es llevado <strong>de</strong> tus antojos, <strong>de</strong> su afición o amor, <strong>de</strong>l<br />

odio, <strong>de</strong> su cólera, <strong>de</strong> sus costumbres ma<strong>las</strong> o buenas, o está apasionado, etc. Ítem, Ginmagala;<br />

nacagala; naquiggala; nagahigala; naquighigala sa olipun niya sa buhat: provocallos, incitallos a<br />

trabajar trabajando primero. f.2.hun: pué<strong>de</strong>se <strong>de</strong>cir <strong>de</strong>l predicador que predica con sus obras.<br />

galagala. p.a.: barniz conocido; y embarnizar navío: f.3.<br />

galab. u.a.: hoz, hocino; y segar: Reg. 9.<br />

galam. p.a. nahagalam. l. nagahigalam: estar engolosinado, acostumbrado o acostumbrarse a algo, a<br />

bien o a mal. f.3. Reg. 12.; paghigalam sa maraut: resabio, mala costumbre; napahagalam. f.2.:<br />

engolosinar con comida, aunque sea a animal o ave, acostumbralle o <strong>de</strong>jalle acostumbrar a algo.<br />

galamitun. l. ginamitun. p.a.: vi<strong>de</strong> ginamitun.<br />

galang. balag-ang: púas <strong>de</strong> la penca <strong>de</strong> palma buli.<br />

galangan. p.p.: árbol y su fruta, bien conocida.<br />

galang galang. u.a.: presilla en atadura para meter por ella palo para llevalle entre dos. f.3.: hacer<br />

presilla al cesto. Galang galangan mo ang baquir.<br />

galao. p.c.: rama o ramilla que nace <strong>de</strong> otra rama, aunque esté cortada.<br />

ga<strong>las</strong>. u.a.f.2.: cortar o rozar <strong>las</strong> zarzas o balagun <strong>de</strong>l camino o <strong>de</strong> sementera.<br />

ga<strong>las</strong>. p.a.f.2.: rasguñar espino, zarza, zacate; naga<strong>las</strong>, nahaga<strong>las</strong>: ser rasguñado <strong>de</strong> lo dicho; gingali<br />

gali. u.a.f.2.hun: provocar o incitar, aunque sea para reñir o para pecar requebrando.<br />

galo. p.a.f.2.: lo mismo es que hunga; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

191


galoc. l. goloc. p.a. nagaloc. ginmagaloc: dícese también <strong>de</strong>l hidrópico; nagalocgaloc. l. nagoloc<br />

goloc; ginmagaloc galoc. l. ginmogoloc goloc: irse hinchando o haciendo hidrópico; nacagaloc. l.<br />

goloc. f.2.: hinchar, causar la tal hinchazón o hidropesía. Ano ang nacagaloc sang tian mo?<br />

galoga. p.p.: vi<strong>de</strong> in dalanang.<br />

galum. p.a.: Nagagalum ang adto sailalum sa tubig: verse lo que está <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l agua, piedras, peces.<br />

gal-um, más es haraya que hiligueino: vi<strong>de</strong> in dagum.<br />

galong. l. galong: cañuto, que es su cal<strong>de</strong>ro para sacar agua <strong>de</strong>l pozo.<br />

gama. p.a.: cortar cañas. Reg. 9.<br />

gama+: hacer.<br />

gamay. p.c. magamay: cosa <strong>de</strong>lgada en cosas largas, palo, <strong>de</strong>do, hilo, cor<strong>de</strong>l; no en cosas anchas; o<br />

cosa menuda, china, grano, cuenta; nagagamay. f.2.: a<strong>de</strong>lgazar algo. Ítem, gamay es camagi <strong>de</strong>lgado.<br />

Ítem, cierta especie <strong>de</strong> arroz.<br />

gamal. u.a.f.2.: abarcar con la mano muñeca, brazo, palo.<br />

gamat. u.a.f.2.: apretar, dar tortor a navío o tabla para que apriete o no abra más, aunque sea oreja <strong>de</strong><br />

hierro para juntalla. f.1: es el palo o hierro con que se da el tortor dando vueltas.<br />

gamhun. p.a.: yerba generalmente; gamhunun: yerboso.<br />

gamit. angcat. p.a.: cosa fiada; gumamit. Reg. 9: tomar fiado; nacagamit: [h]abello tomado, <strong>de</strong>bello;<br />

napagamit: dar fiado. f.1.; el f.2.: a quien. Igamit mo aco sing candaqui: búscame un candaqui fiado,<br />

no fíamele. Ítem, empuñar lanza o otra arma. Nahagamit niya ang bararas: tiene empeñado el bararas;<br />

ginamitun: alaja. Supelex (?).<br />

gamo. u.a.: embarazo, que ocupa, como trastes; nacagamo. f.3.han: embarazar. Nacagamo sa sulin. l.<br />

can atim ining bahandi: o el niño a la madre o la carga <strong>de</strong> cosas diferentes. Guinamohan siya sa iya<br />

dara; magamo: cosa embarazada con cosas, navío, aposento. Magamo ang silong. l. masiot;<br />

gamogamo: diminut[ivo]. Uai gamo gamo sa balay.<br />

gamot. u.a.: raíz; naga-.l. nagamot. l. guinmamot: echar raíces.<br />

gamoy gamoy. p.c.: raíces <strong>de</strong> tigbao o <strong>de</strong> otros carrizos; tijeras <strong>de</strong> sarmiento, calabaza, et similia.<br />

gamun. d. taman. d. nacagamun. l. taman. f.2.: concertar, atraer <strong>de</strong> bajo concierto o palabra a otro,<br />

para que corran o estén en aquello, o traer en palabras o en largas. Guingamun. l. guintaman mo aco<br />

sing polong; nahagamun; nahataman; nanhigamun; nanhitaman: correr o ser llevados con el tal<br />

concierto o palabra o costumbre buena o mala. Nahagamun came sang lompot, cay lompot ang igin<br />

buhis namun guihapon, cag nian paquibuhisan cami sing bugas: corríamos o estábamos en dar<br />

lompot, como solemos, y a[h]ora nos pi<strong>de</strong>n arroz. Reg. 12.; el f. <strong>de</strong> gamun se sincopa: higamnan;<br />

napahagamun; napahataman: f.2.: <strong>de</strong>jar o hacer correr así a otro, o con su buena o mala fe o<br />

costumbre; dícese: Nahagamun. l. nahataman ang dila co. l. ang babaco: fuéseme la lengua a lo que<br />

suelo <strong>de</strong>cir, como los que sirven a los religiosos que dicen: sí, Padre o no, Padre, etc., cuando hablan<br />

con el seglar español le dicen: sí, Padre, etc. Nahagamun. l. nanhigamun. nahaongon. l. nanhiongon<br />

sila didto sa ila mga otor: se <strong>de</strong>tuvieron llevados <strong>de</strong>l regalo o trato <strong>de</strong> sus parientes; gamun gamun,<br />

taman taman: frecuent[ativo].<br />

gamus. u.a.f.2.: hacer guinamus; vi<strong>de</strong> in dayoc.<br />

gandang. p.a.: atabal, vi<strong>de</strong> in guimbal.<br />

gangao. p.c.: rama que nace <strong>de</strong> otra rama; barbas <strong>de</strong> camarón.<br />

gangan. langan. p.a.f.2.: enseñar, acostumbrar a otro <strong>de</strong>s<strong>de</strong> pequeño, como a niños a rezar, a ir a la<br />

iglesia, a oír misa, etc; o a animal a que haga algo o a que siga a su amo o a cazar. Paganganun mo<br />

ang ayam mo; nahagangan. l. nagahigangan: estar habituado a bien o a mal. Reg. 12.f.: higanganan: la<br />

cosa a que se acostumbra; napahagangan. f.2.: enseñar o habituar a otro, o <strong>de</strong>jalle estar habituado así;<br />

anar.<br />

gang bang. p.a.: ajorcas <strong>de</strong> oro labradas.<br />

gang gang. p.a.f.2.: asar plátanos sin cáscara, cocer tortil<strong>las</strong> en brasa, en olla en seco; <strong>las</strong> <strong>de</strong> los indios<br />

llevan calamay o coco; y así <strong>las</strong> llaman guinang gang, porque están asadas o cocidas al modo dicho.<br />

gangha-an. p.p.: puerta, entrada <strong>de</strong> casa o <strong>de</strong> aposento; nagagangha-an. f.2.: hacer puerta o entrada.<br />

f.3.: la casa o aposento a que se hace. Libon ang sulur, uay gangha-an: aposento cerrado, sin puerta.<br />

gang hal. p.a. ataat. p.p. nagaganghal. l. ataat, etc.: Naganghal ang tapi: estar abiertas <strong>las</strong> tab<strong>las</strong> por<br />

<strong>las</strong> junturas; contrario <strong>de</strong> dapat; nacaganaghal. f.2.: apartal<strong>las</strong>, como el sol, encogiéndo<strong>las</strong>.<br />

gang hao. p.c.: tufo <strong>de</strong>l que bebió vino, tuba, pangasi; maganghao: echar tufo, atufar. f.3.<br />

Guimanhauan aco niya.<br />

gangi. u.a.f.2.: quebrar vasija que se ase <strong>de</strong>l bordo metiendo los <strong>de</strong>dos <strong>de</strong>ntro, quedándose con un<br />

pedazo en la mano. Nagangi ang liug sang anglet, cay guinabang mo: quebrarse al modo dicho. Ítem,<br />

es lo que bang gi y sang gi.<br />

gangis. p.a.: chicharra; nagagangis: cantar la misma.<br />

192


ganoy. p.c.f.2.: arrastrar algo, llevar a la sirga navío, balsa o ma<strong>de</strong>ra; lo mismo es sacnoy. p.c.<br />

gansing. d.: broches o planchue<strong>las</strong> <strong>de</strong> oro, que pone[n] en el vestido; gansingun. el que <strong>las</strong> tiene;<br />

nagagansing, nagapangansing: hacel<strong>las</strong>, ponel<strong>las</strong> al vestido. Reg. 5. f.3.: el vestido. Pinagansingan<br />

ang iya bayo.<br />

gantang. d.: medio celemín; y así, 24 gantas es una hanega; pero en el vino una ganta hace cinco<br />

cuartillos, según pasa en <strong>las</strong> tabernas <strong>de</strong> Manila; nagagantang. f.2.: medir por gantas. f.3.: la ganta;<br />

gantangan.<br />

gaong. l. gaong. l. paong. yaong. p.a. naggaong. nangaong. namaong. nanyaong: estar flaca,<br />

menguada, vacía cosa que pudiera estar llena. Nanggaong ang mata mo: tus ojos están flacos, sumidos<br />

en <strong>las</strong> cuencas. Naggaong ang alimango: están vacíos, sin huevas. Naggaong ang tian co: esta vasija la<br />

barriga sumida a<strong>de</strong>ntro. Nanggaong ang alat. l. ang baquir: señal que viene vacío. Nanggaong ang<br />

lubung: se ha sumido o menguado la sepultura.<br />

gaor. p.a.: remo largo <strong>de</strong> pala redonda. La pala, porque la asta es lang ganagan; nagagaor: remar. Reg.<br />

2.<br />

gap-ac. d.f.2.: romper por el tigbao <strong>de</strong>rribándolo y pisándolo para pasar.<br />

gapang. p.a.: cepa <strong>de</strong> muchas raíces, que cada una se pue<strong>de</strong> plantar como cepa <strong>de</strong> cebolla que muchas<br />

cebol<strong>las</strong>, o <strong>de</strong> jengibre; dulao; lancauas; naggapang: prohija <strong>de</strong> tal cepa.<br />

gapas. p.a.: algodón como bolac.<br />

gapasan. u.a.: flecha <strong>de</strong> cerbatana.<br />

gapas gapas: árbol que seco es liviano.<br />

gapi. d.f.2.: <strong>de</strong>rribar ding ding todo junto, o el techo o la mitad, aunque sea para ponello en otra parte;<br />

nagapi: caerse ding ding, petate o cayang puesto como ding ding; Quinagapi. l. iquinagapi aco sang<br />

ding ding: cayo el ding ding, y yo con él, que estaba arrimado a él, que yo le <strong>de</strong>rribé o fui la causa <strong>de</strong><br />

que él se cayese o hundiese.<br />

gapi. u.a., parcial, como apin, dapig, gumagapi. f.3.: ayudar a otro o ser parcial con él; magapihun:<br />

parcial; napagapi: pedir le ayu<strong>de</strong>n así. Ítem, napagapi. f.1.l.2.: aplicar al padre timaua el primer hijo<br />

para que sea todo libre, y a la madre esclava el hijo segundo para que sea todo esclavo. l. e contra; y<br />

así en los <strong>de</strong>más hijos.<br />

gapo. d. et gapogapo: polvo; naga-. l. nacagapogapo. f.hun: convertir algo en polvo, aunque sea el<br />

gorgojo <strong>de</strong>l arroz; magapogapo. l. gapogapohon: cosa que tiene polvo, arroz, aposento, tabla, etc.; por<br />

pasiva, con el f.3.: llenar <strong>de</strong> polvo, caelle polvo.<br />

gapos. p.a.f.2.: atar <strong>las</strong> manos por <strong>de</strong>lante o animal <strong>de</strong> pies y manos. Hinc, gaposan: la muñeca por<br />

don<strong>de</strong> se maniata; mangaposan: medida <strong>de</strong> braza hasta la segunda muñeca, una vara y tres cuartas.<br />

gaposan. p.p.: especie <strong>de</strong> cangrejos gran<strong>de</strong>s.<br />

gaquit. u.a.: ána<strong>de</strong> o pato bravo.<br />

gaquit. p.a.: balsa. Ítem, hacer algo balsa. f.2. Gaquitun mo ining manga cauayan.<br />

garing. d.f.2.: subir algo con roldana o carrillo; traer o llevar rodando rueda o carroza o carro<br />

animales et similia.<br />

garingan. p.p.: rueda gran<strong>de</strong> o chica, aunque sea <strong>de</strong> carrillo o <strong>de</strong> roldana. Ítem, carroza, carro, etc.<br />

garol. p.a.: horqueta como la <strong>de</strong>l mosquetero o la <strong>de</strong> la espuela que ponen al gallo para pelear.<br />

gasa. p.a.: brindis. Gasa co can coan: brindis a la salud <strong>de</strong> fulano, que suele ser su manceba o galán, y<br />

el mismo que hace el brindis se lo bebe. Ítem, brindar a la salud <strong>de</strong> otro al modo dicho: f.1.l.3; Ítem,<br />

guardar el convidado algo <strong>de</strong>l convite para algún amigo.<br />

gasang et asang. p.a.: ceniza fuerte para hacer sal en binaloto.<br />

gasang gasang: aspereza en piedra, como <strong>las</strong> <strong>de</strong> arrecifes o mocos <strong>de</strong> fragua o los piquillos y<br />

aspereza <strong>de</strong> la nangca. Nagagasang ang bato sa dagat. l. ang nangca: están ásperas al modo dicho.<br />

gasdi. u.a.l. bongan. barhas: salpullido.<br />

gasur. p.a. socor. p.a. sucur. d.f.3. gasdan. sucan: retar, baladrear, echar jetos, bravatas, fieros a lo<br />

valiente, aunque sea danzando con lanza; ica<strong>las</strong>ag: o cuando le han hurtado algo; magasur, masucur:<br />

retador, arrogante, baladrón; gasur: es también llamar a gritos. Gasdan mo si coan. Ítem, gritar,<br />

aunque sea dando prisa a los que trabajan y aun gritar los vencedores a los vencidos.<br />

gata. u.a.: leche <strong>de</strong> cocos. Gataan mo ang linugao, agur manaman: echa leche <strong>de</strong> cocos al linugao, etc.<br />

gatang. p.a.: es el valor <strong>de</strong> una ganta <strong>de</strong> arroz en cáscara en cosas que se ven<strong>de</strong>n y compran por<br />

menudo, como sal, pescado, plátanos, caña dulce, hortaliza trocándolo por arroz. Usa ca gatang nga<br />

esda. l. saging. l. tobu. l. utan, etc.: el pescado o plátanos, etc., que <strong>de</strong> <strong>las</strong> cosas dichas que cada uno<br />

vale una ganta <strong>de</strong> arroz. Duha ca gatang ang tugur sining bugtus: este atadillo vale dos gatang o por<br />

dos gatang o tiene dos gatang. Nagagatang. l. nangginatang, por la Reg. 8.: es ven<strong>de</strong>r, trocando al<br />

modo dicho; napagatang. f.2.: hacer al que ven<strong>de</strong> que cuente allí el gatang si está cabal, como en<br />

plátanos, pedacillos <strong>de</strong> caña dulce que ellos tienen su cuenta, y pedir le venda algo.<br />

193


gatao. p.c. nangatao. nagagatao: <strong>de</strong>scubrirse por <strong>de</strong>fuera mijo, camote, cebolla, jengibre, turma <strong>de</strong><br />

tierra, rábano o piedras en la mar con la bajamar. Ítem, los nervios o venas <strong>de</strong>l cuerpo, máxime en <strong>las</strong><br />

manos; los huesos <strong>de</strong>l muy flaco.<br />

gatas. p.a.: leche; nagagatas: or<strong>de</strong>ñar. Reg. 9. palagatasan: llamar al arroz que está tierno en leche el<br />

grano; gatasun: lechera mujer o animal, que tiene mucha leche.<br />

gatong. d.: leña para el fuego; nagagatong: echar o poner leña al fuego. Reg. 8.<br />

gatos. d.: cientos; usa ca gatos: ciento. <strong>de</strong> Notab. 1. ginatos: una especie <strong>de</strong> arroz que se da en cien<br />

días; gatosan: centenar. Pila ca gatos camo?<br />

gatur. p.a.: in darahig.<br />

gaua. luag. p.a. gaao. gumaua: asomarse a ventana o pantao. Gumaua ca sa pantao ang molo polong<br />

hangdon; con el f.2.: es asomarse a ver quién le llama. Gauahun. l. luagon mo ang tinmatauag canimo.<br />

f.3.: corredor adon<strong>de</strong> se asoma o ventana.<br />

gaua. u.a.: ballestón para ratones y para monos; nagagaua. f.2.: hacellos o ponellos; nahagaua: estar<br />

preso o caer en ellos.<br />

gau-ac. d.l. uarlay. p.c.: ro[ta] barriga que se salen <strong>las</strong> tripas; nagagu-ac. l. uarlay: sacar <strong>las</strong> tripas<br />

rompiendo la barriga. Reg. 9.: Nagau-ac. l. nauaday ang tian. l. ang tinay: salirse <strong>las</strong> tripas rota la<br />

barriga.<br />

gauay. p.c.: los brazos o ramales <strong>de</strong>l cogita o pulpo.<br />

gauay. p.c.: cierto hechizo o yerbas; vi<strong>de</strong> in dahola.<br />

gauar. p.a. et lucat. p.a.: <strong>de</strong>sempeñar la prenda. Reg. 9.; o lo que otro halló que es mío pagándole el<br />

hallazgo.<br />

gauar. p.a. nahagauar: ir sin que le <strong>de</strong>n al que pi<strong>de</strong>, aunque sea pobre; napahagauar. f.3.: <strong>de</strong>spedir o<br />

<strong>de</strong>jar ir al que pi<strong>de</strong> sin dalle. Di niño pahagauaran ang pobre: no <strong>de</strong>spidáis o <strong>de</strong>jéis ir al pobre sin<br />

dalle.<br />

gauas. d.: cosa fuera <strong>de</strong> cuenta, que no entra en cuenta con los <strong>de</strong>más, personas o bahandi; nagagauas.<br />

f.2.: <strong>de</strong>jar a alguna cosa fuera <strong>de</strong> cuenta. Napagauas siya sing polong: habla fuera <strong>de</strong> cuenta, o fuera<br />

<strong>de</strong> lo que los <strong>de</strong>más dicen, o fuera <strong>de</strong> razón, y dice soberbia.<br />

gaui. p.a.f.2.: atraer algo hacia sí como palo o puerta. Gauion mo yanang cahoy: adquirir por qué para<br />

si; un<strong>de</strong>, gauiun: bienes gananciales. Ítem, cuidar <strong>de</strong> la hacienda como procurador; un<strong>de</strong>, gumalaui. l.<br />

palagaui: procurador; palauian: la <strong>de</strong>spensa; cabig.<br />

gaui. l. cagaui: costumbre; cagauiuun: lo que se toma o introduce por costumbre. Quinanauina natun<br />

ang pagconfesar.<br />

gauir. u.a.f.2.: atar el cayang y su armatoste a los agares por el viento. Reg. 8.<br />

gaun. D.V.: dos palos o piedras que ponen al fuego, sobre que ponen la olla para que se cueza; y si<br />

son tres en triángulo, se llaman: sug-ang, nagagaon et nagasug-ang. f.2.: poner los dichos palos o<br />

piedras, hacellos morillos. f.3.: es el fuego o la olla.<br />

gauot. u.a.: cor<strong>de</strong>l fiador <strong>de</strong>l tumbac; nagagauaot: poner fiador al tumbac. Reg.<br />

gayon. u.a., id est, anag. bilic+. cagayon. l. pagcagayon: hermosura; magayon: cosa hermosa;<br />

nacahingayonan. Hinc, higayonan. l. cahigayonan: la conveniencia o cuadranza <strong>de</strong> como que dicen<br />

bien, a la razón que viene a propósito; nagahigayon: <strong>de</strong>cir bien o cuadrar unas cosas con otras<br />

recíprocamente, como colores, piedras; napahagayon: poner la cosa o cosas que digan bien, vestidos,<br />

joyas o labores o piedras en vestidos. f.2.: <strong>las</strong> tales cosas; el f.3.: es la cosa en que se ponen para que<br />

esté hermosa; higayonan vel catigayonan: ocasión es, conveniencias.<br />

gayong. p.a.: remo <strong>de</strong> galera; nagagayong. f.: hacer remo algún palo o remar; varíase como bugsay.<br />

gayor. p.a.f.3. ginmagayor. nagayor. nahagayor: acostumbrarse o estar acostumbrado a alguna cosa<br />

buena o mala o ejercitarse en ella, sea lo que fuere, a trabajar, a coser, etc. Ginayoran. l. hingayoran<br />

niya ang pagampo sa Dios, ang pagmisa, etc.; napagayor. l. napahagayor. f.2.: acostumbrar o ejercitar<br />

en algo a otro, bueno o malo y consentille se acostumbre.<br />

gayur. u.a.l. nagagayur: adverbio afirmativo. Siya nga gayur iton nga gayur, aco nga gayur sumacay<br />

ca nga gayur: tuyo mismo, etc., te has <strong>de</strong> embarcar; vi<strong>de</strong> in Arte, en los pronombres; pero si al nombre<br />

o verbo se pospone pa, significa lo contrario y se sincopa la a <strong>de</strong>l nga. V.g.: Sumacay nga gayur si<br />

coan: embárquese fulano. Respon<strong>de</strong> otro: Sumacay pa nga gayur si coan cai adtona nag lacatna sa<br />

buquir: embarcárase fulano, que se fue a los tingues. Santos nga tao si coan. Respuesta: Santos pa nga<br />

gayur: Santo por cierto, como quien dice: muy lejos está <strong>de</strong> ser santo.<br />

gialum. p.p.: vi<strong>de</strong> alum. l. alom.<br />

giao. l. giyao. p.c.: abejones ver<strong>de</strong>s, hermosos; aguguring: otros diferentes; giaut. l. giyaut. p.p.: vi<strong>de</strong><br />

in aquig.<br />

gibay. p.c.: lonja gran<strong>de</strong>, gruesa y larga <strong>de</strong> carne o <strong>de</strong> pescado; nagagibay. f.2.: partir en lonjas así<br />

carne o pescado.<br />

194


guibang. d. et bingas. d. et bingao. p.c.h.: mella en herramienta, tabla, plato, escudilla, tinaja, en<br />

diente; gibangun, bingasun, bingauun: cosa mellada así; nagagibang, bingas, bingao. f.2.: mellar algo<br />

<strong>de</strong> lo dicho; lo mismo es gubang.<br />

gibing. u.a.: cierta especie <strong>de</strong> arroz.<br />

giboang. p.c.l. gibuang. ginmigiboang: entrar o salir río pequeño, gran<strong>de</strong> o entrar cualquier río en la<br />

mar; un<strong>de</strong>, giboangan: la boca o barra o sali<strong>de</strong>ro así <strong>de</strong> los ríos, y no es <strong>de</strong> giboang; nagagiboang. l.<br />

ginmigiboang: salir por la barra <strong>de</strong> río navío a otro río por la barra <strong>de</strong> río al mar.<br />

gican. p.a. ginmigican: partirse o salir <strong>de</strong> alguna parte. f.3. Dinhi ginmican yadtong sacayan: <strong>de</strong> aquí<br />

salió o se partió aquel navío; es también <strong>de</strong>spedirse el que se va; napagican. f.2.: <strong>de</strong>spedir al que se va.<br />

Paguicanon co anay ang otor co. Ítem, ginmigican: es proce<strong>de</strong>r, <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>r, originarse <strong>de</strong> alguno por<br />

linaje. f.3.; y así: ginicanan natun: aquellos <strong>de</strong> quien <strong>de</strong>scendimos o proce<strong>de</strong>mos por linaje nuestros<br />

ascendientes; hinc, Cagican ni San Juan Bautista ang pagcasantos: vínole <strong>de</strong> casta la santidad <strong>de</strong> su<br />

padre y madre. l. ang pagcadato. l. ang pagcaolipun; por la Nota 2: cagican, pagcagican:<br />

<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ncia; ginicanan: origen, etc.<br />

gicla. d.f.han: espantar, dar sobresalto, turbar; vi<strong>de</strong> in cugmat, que se varía como él.<br />

gicos. p.a.: cor<strong>de</strong>les <strong>de</strong> los cabos <strong>de</strong>l paholan en el pescador y <strong>de</strong>l os-osan en la teje<strong>de</strong>ra.<br />

giha. u.a.: vi<strong>de</strong> in gihay.<br />

gihay. p.c. giha. giuay. gurilay. f.2.: romper en tiras el viento o persona la hoja <strong>de</strong>l plátano como se<br />

ve cada día; nagihay. l. nagacagihay: romperse así en tiras con el viento la hoja dicha; y cualquiera <strong>de</strong><br />

aquel<strong>las</strong> tiras <strong>de</strong> la hoja rota al modo dicho se llama gihay; y aun el<strong>las</strong> estan así señaladas en la hoja.<br />

gihay. giuai. p.c. gurilay. p.c. giha. u.: lonja <strong>de</strong>lgada a largo <strong>de</strong> pescado o <strong>de</strong> carne; inagagihay et<br />

giuay. gurilay. f.2.: hen<strong>de</strong>r algo a lo largo en lonjas, pescado o carne como para salallo; giha y gihay:<br />

son también gajos como <strong>de</strong> granada, naranja, etc.<br />

gihapon. p.p.: siempre.<br />

gihit. p.a.f.2.: apartar algo sin alzallo <strong>de</strong>l suelo, como cesto lleno, tinaja, silla, etc.<br />

gihit. p.a.: el estrapajo o rodilla <strong>de</strong> ropa vieja con que la ollera abre y alisa la boca <strong>de</strong> la vasija cuando<br />

la comienza; nagagihit. f.2.: abrir o formar <strong>de</strong> la boca <strong>de</strong> la olla en el barro cuando la comienzan, etc.<br />

Dao gihit ang sir sir sa tapiz mo: parece al gihit, porque está lleno <strong>de</strong> zarpas o lodo.<br />

giho et lihoc. h.p.a. nagiho. nagacagiho: bullirse o menearse algo como cosas vivas, ora el viento,<br />

nubes, agua o cosa que se menea así; nagagiho et lihuc. h.f.2.: bullir o menear algo; gihogiho: es<br />

diminutivo <strong>de</strong> giho.<br />

giho. p.a.f.2.: beneficiar la sementera ora antes <strong>de</strong> sembralla o <strong>de</strong>spués. Ítem, cuidar <strong>de</strong>l esclavo <strong>de</strong><br />

que acuda y trabaje, no an<strong>de</strong> a sus anchuras.<br />

gihot. l. quihot. p.a.f.2.: no sé su propiedad; parece que son punzar con cosa aguda por <strong>de</strong>bajo al que<br />

está asentado; su uso es este: Dao nacagihot. l. quihot canimo ang pagdali, dao gingihot. l.<br />

ginquiquihot ang lauas mo sang taliuis: dicen al que está inquieto en su asiento; gihot gihot et quihot<br />

quihot: son frecuentativos diminutivos.<br />

gilang. u.a.: señal en oreja <strong>de</strong> ganado o oreja señalada; animal o persona señalada en la oreja;<br />

nagagilang: señalar así animal o persona. f.2.: la oreja. f.3.: el animal o persona.<br />

gilayon. p.p.: luego, incontinente, al punto.<br />

giliu. gimao. p.c. ginmigiliu: brotar cosa que nace <strong>de</strong> la tierra o los dientes, cuernos; tuluc.<br />

gilo. u.a.: vi<strong>de</strong> in quimi.<br />

giluc. p.a.: <strong>las</strong> espinil<strong>las</strong> <strong>de</strong>l zacate y <strong>de</strong> otras algunas yerbas; la hoja <strong>de</strong> caña dulce; el bello <strong>de</strong>l<br />

mabolo, etc.; magiluc: cosa que tiene <strong>las</strong> tales espinil<strong>las</strong>, que escuecen; y así: Magiluc ang lauas co:<br />

escocer el cuerpo o tener comezón porque se le han pegado giluc en la ropa; nacagiluc: herir o dar<br />

escocimiento la cosa que tiene giluc. f.3.: Ginigilucan. l. ginigircan ang lauas co: tengo comezón <strong>de</strong><br />

giluc en el cuerpo; hinc, giluc. p.a.: <strong>las</strong> cosquil<strong>las</strong> que uno siente; magiluc: tener cosquil<strong>las</strong>; nacagiluc:<br />

hacerle cosquil<strong>las</strong>. f.3.: ginigilucan. l. gilircan. l. gilocan: el así acosquillado o que siente <strong>las</strong><br />

cosquil<strong>las</strong>.<br />

gim-ang. p.a.: vi<strong>de</strong> in higcun.<br />

gimao: vi<strong>de</strong> in giliu.<br />

ginbal. d. et gandang: atabal, tamboril; nagagimbal. f.2.: hacer algo atambor, ut in Nota. 19. Ítem,<br />

con el mismo futuro tañer el atabal; el f.3.: es la gente a quien se tañe.<br />

ginabut. p.a. panagaun. p.p. sapar: redaño <strong>de</strong> persona o animal. Sapar mo: es buyayao, tengas fuera<br />

el redaño.<br />

ginamitun. l. galamitun. p.p.: hacienda, ropa, alhajas, oro, etc.<br />

ginaquit. p.p.: gargantilla hecha a modo <strong>de</strong> gaquit; o balsa <strong>de</strong> cañas.<br />

ginhaua. p.p.: resuello, respiración, espíritu vital. Ua na siya ginhaua: ya no tiene respiración, está<br />

muerto. Nacohana ang ginhaua: ya se le quitó la respiración. Nabogto ang iya ginhaua: quebrósele el<br />

195


espíritu vital, murió; nagaginhaua: resollar, respirar; napaginhaua. f.2.: <strong>de</strong>jar resollar o respirar a otro..<br />

Goomon mo ang iya baba, dimo siya paginhauaun: tápale la boca, no le <strong>de</strong>jes respirar; gininhaua:<br />

respiración, espíritu vital: Ua siya ginhaua.<br />

ginhaua: comida, generalmente. Maraut ang buut co sining ginhaua: tengo mala voluntad a esta<br />

comida. Dile oyon ining ginhaua sa buut co; ginhauaun. l. ginhauaan: el pueblo o persona que tiene<br />

muchas cosas <strong>de</strong> comer; nagaginhaua: comer como en fiesta, que hay muchas cosas que comer;<br />

napaginhaua. l. nagapaginhaua. f.2.: convidar así a comer <strong>de</strong> su ginhaua; ginhaua: se dice también el<br />

gusto, el estómago o apetito a la comida. Dile oyon canun sa ginhaua co: no dice con mi estómago.<br />

ginhauaan: parece el nacimiento <strong>de</strong> la respiración o espíritu vitales; y así: Naigoan siya sa ginhauaan,<br />

busa namatay: acertáronle en la parte principal <strong>de</strong> los espíritus vitales, como el corazón, y así murió.<br />

ginga. p.a.: yerba es a modo <strong>de</strong> barili, la espiga.<br />

ginga ginga: el espacio que hay entre <strong>de</strong>do y <strong>de</strong>do en manos y pies.<br />

gingi. d. et singi. d. Reg. 9. ging-un, la síncopa: <strong>de</strong>sgajar los plátanos <strong>de</strong>l sipi, o <strong>de</strong>sgajar <strong>de</strong>do <strong>de</strong> la<br />

mano. Nagacagingi, nagacasingi ang torlo sa camut cag ang saging sa sipi: están divididos, no<br />

pegados, como <strong>de</strong>dos o uñas <strong>de</strong> ána<strong>de</strong>; es contrario <strong>de</strong> damit.<br />

gingi gingi et singi singi: el espacio que hay entre <strong>de</strong>do y <strong>de</strong>do o entre plátano y plátano <strong>de</strong>l sipi.<br />

Nagacagingi gingi. l. nagacasingi singi ang manga torlo; Gingi gingian; singi singian. l. gingi gingian<br />

ang tiel sa baca, sa canding, etc.: son hendidos, <strong>de</strong> uña hendida, etc.<br />

giniging. p.a.: bangtas <strong>de</strong> boca angosta para agua, no vidriadas.<br />

ginlauas. p.p. et supla. d.: cañuto es abierto por la una parte y entra <strong>de</strong>ntro el tapón.<br />

ginlayon. p.p.: cañuto <strong>de</strong> caña <strong>de</strong> dos cañutos; entra <strong>de</strong>ntro el tapón.<br />

ginoo. p.p.: señor <strong>de</strong> vasallos o <strong>de</strong> esclavo; varíase como agalun.<br />

gintas. p.p.: lompote <strong>de</strong> dos brazas.<br />

gioc. p.a.f.2.: <strong>de</strong>sgranar con los pies el arroz, que es su modo <strong>de</strong> trillar. f.3.: la espiga <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se<br />

<strong>de</strong>sgranó; o el lugar en dón<strong>de</strong>, la era.<br />

gi-pi. D.V.: renuevos, hijos que echa el arroz, o borona que hace macolla; ginmigipi; nagipina: echar<br />

hijos o renuevos, amacollarse el arroz.<br />

gipac. p.a.: pedazo que falta o se quiebra <strong>de</strong> tabla, lo mas ordinario es <strong>de</strong> la tabla <strong>de</strong>l remo; nagipac:<br />

quebrarse o saltar algún pedazo así; nagipacan ang bugsay; nagipac: así algún pedazo <strong>de</strong> tabla o<br />

<strong>de</strong>scantillar la pala <strong>de</strong>l remo. Reg. 9.<br />

gipic. p.a. nagipic: quebrarse el petate <strong>de</strong> caña por la dobladura. Dimo tumban ang amacan, cay<br />

magipic: entién<strong>de</strong>se que está arrollado; nagagipic. f.2.: quebralle así.<br />

gis-ar. d.f.3.: patear o pisar a alguno la barriga o cuerpo.<br />

gisao. p.p.: lisil<strong>las</strong>; vi<strong>de</strong> in balanac.<br />

gisi. p.p. sisi. h.D.V.: cosa rota. Nagisi: estar algo rota o romperse. Nagacagisi: <strong>de</strong> plural. Nagagisi. l.<br />

Nacagisi. f.2.: romper algo. Gis-un: la síncopa. Casigan: rotura.<br />

gisung. p.a. nagisung: menearse o volverse el que duerme; nagagisung. f.2.: menealle para que<br />

<strong>de</strong>spierte. Gisingun mo siya, agur magmata.<br />

gitgit. D.V.p.a.: cierto pajarillo pequeño; el pecho tira a blanco.<br />

gitib. p.a. ginmigitib: Nagagitib ang ngipun, ang sungay, ang toay, etc: <strong>de</strong>scubrirse un poquito<br />

estando todo lo <strong>de</strong>más <strong>de</strong>ntro, como el diente <strong>de</strong>l duyung, o el diente que brotó, o cuerpo o almeja que<br />

solo se <strong>de</strong>scubre <strong>de</strong> arena un poquito, o real en la tierra.<br />

giti. d., un<strong>de</strong> git-an: crica, in verendi faeminarum.<br />

ginting giting. p.a.: <strong>las</strong> puntil<strong>las</strong> que tienen a la redonda algunas hojas <strong>de</strong> algunos árboles y <strong>de</strong> yerbas.<br />

Hinc, confitillos en los cuellos o puños; y así: ginigiting gitingan: cosa que tiene <strong>las</strong> puntil<strong>las</strong> dichas<br />

como hoja o paño o cuello con confitillos.<br />

git-lac. l. catlac. d. ginmigitlac: subir o salir el sol o luna, estrella sobre el horizonte asomar.<br />

git um. d.: vi<strong>de</strong> in alum. l. alom.<br />

giuay. p.c.: vi<strong>de</strong> in gihay.<br />

girianon. p.p.: vi<strong>de</strong> in tayam.<br />

goa. p.a.: fuera <strong>de</strong> la puerta. Athon sa goa: allá fuera está; sigue a los <strong>de</strong> movimiento. Reg. 2.; igoa mo<br />

ini sa calo: fuera. Gouon mo si coan nga nangita can imo: o salir por algo; nahagoa: estar o haberse<br />

acaso quedado fuera algo; golu-an. l. goaan: sali<strong>de</strong>ro; napagoa. f. pago-on: echar fuera al que ha <strong>de</strong><br />

salir por sus pies.<br />

goab: hueco podrido en árbol o ma<strong>de</strong>ro; goaban nga cahoy: que tiene goab; nagoab: estar podrido o<br />

hueco por <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro. Hinc, Goab. l. nagoab ang pi<strong>las</strong>: esta solapada la herida.<br />

goar. p.a.: el hoyuelo que hacían para echar la semilla al sembrar; cagaoron: el cole[c]tivo.<br />

goar: la rodajuela o eslabón <strong>de</strong>l camagi, cada una <strong>de</strong> por si.<br />

196


goar: arrancar o <strong>de</strong>rribar árbol o harigue. f.2.: Nagoarang cahoy sa hangin: fue arrancado o <strong>de</strong>rribado<br />

por <strong>las</strong> raíces <strong>de</strong>l viento; pusan.<br />

goat: vi<strong>de</strong> in lugay.<br />

gogo. D.V.: vi<strong>de</strong> in quiual.<br />

gogol: vi<strong>de</strong> in golgol.<br />

gohab. l. gohac. p.a.: agujero como hecho <strong>de</strong> ratón en cesto, barantac, ding ding, techo, tabla, aunque<br />

sea hecho con bala en navío; nagagoab. l. gohac. f.2.: agujerear algo así.<br />

gahac: cuando es más pequeño el agujero; gohab gohab, gohac gohac, gahac gahac: los agujeros o<br />

casil<strong>las</strong> <strong>de</strong> <strong>las</strong> abejas.<br />

gohab et gohac: hueco en árbol; como gonhab, gohabar, lungag.<br />

gohacan: árbol que tiene hueco.<br />

gohac. p.a.: vi<strong>de</strong> in gohab.<br />

gohang. p.a.: vi<strong>de</strong> in ohang.<br />

gohang gohang. p.a.: agujeros que hace en tab<strong>las</strong> <strong>de</strong> los dindines por don<strong>de</strong> ven lo que hay fuera.<br />

Ítem, <strong>las</strong> troneras <strong>de</strong> artillería o portañue<strong>las</strong>.<br />

golgol. p.a., en Panay, gogol: gasto. Golgol sa paghuput. l. pagsacop co can coan: gasto en<br />

alimentarle. Nagolgolan, nahagolgolan aco sang pilac co sining acon capolonganan; nacagolgol:<br />

gastar. f.1. Igingolgol co ang bulauan co sa pagtobos co sang anac co.<br />

golinit. p.p.: vi<strong>de</strong> in gonit.<br />

golob. p.a.: ruido o murmullo <strong>de</strong> los que hablan pero no se percibe lo que dicen. Nagagolob;<br />

ginmogolob sila sing polong: hablar así; golob golob: frecuentativo es <strong>de</strong> golob; vi<strong>de</strong> in gomor et<br />

gomorgomos.<br />

goloc. p.a.: vi<strong>de</strong> in goloc.<br />

golong. p.a.: carrillo pequeño <strong>de</strong> polea.<br />

golong golong. p.a.: cascabel; nagagolong golong: traer puestos cascabeles que suenan; ginigolong,<br />

golongan: encascabelado; con el f.2.: hacer algo cascabel.<br />

gomoc. p.a.: cosa enredada, enmarañada o enmarañarse algo, hilo, seda, cabellos; nagagomoc. f.2.:<br />

enredar o enmarañar algo; gomoc ang iya bohoc et gomoc siya sing bohoc: el <strong>de</strong>sgreñado que tiene<br />

enmarañado el cabello; gomon.<br />

gomon. p.a.: <strong>las</strong> hebras <strong>de</strong>lgaditas <strong>de</strong>l lanot que sacan porque no pue<strong>de</strong>n servir por muy <strong>de</strong>lgadas.<br />

Ítem, los cabellos que saca la mujer con el peine; dícese: Dao gomon nga nasonog ang iya ca aquig:<br />

<strong>de</strong>l colérico sanguino, que se le pasa fácilmente la cólera.<br />

gomor. p.a. gotob. p.a. golob. d. goto goto. p.a. gotob gotob. golob golob: hablar entre sí o<br />

rezongar. f.1.: la causa. f.2.: la cosa, aunque sea persona. f.3.: <strong>de</strong> quien; magomor gomoron:<br />

rezongón; y así se forman los <strong>de</strong>más.<br />

gona. p.a. nagagona. nanggona. nagapanggona: <strong>de</strong>sherbar. Reg. 9.; y así, gonahun: es la yerba que<br />

se arranca.<br />

gongab. p.a.: hueco en árbol que se ha podrido por <strong>de</strong>ntro; gongaban: árbol hueco así.<br />

gongo. p.a.: barbas <strong>de</strong> peces; gongahan nga esda: barbado.<br />

gonoy. p.c.f.2.: arrastrar algo, llevallo arrastrando.<br />

gonit. u.a. et golinit. p.a.: cosa podrida sin remedio, ropa, petate, etc.; nagonit, nagolinit,<br />

nagacagolinit: podrirse o estar podrido; el transitivo es fuerza; nacagonit. f.2.<br />

gonot. p.a.: la tela que se cría entre <strong>las</strong> pencas <strong>de</strong> la palma; nanggonot; nagapang gonot: quitalla <strong>de</strong> la<br />

palma. Reg. 9.<br />

gonot. p.a.f.2.: tirar <strong>de</strong> algo que se ase para sacallo, como un lompote <strong>de</strong> un fardo o bejuco <strong>de</strong>l atado.<br />

Reg. 9.<br />

goom. p.a.f.2.: atar <strong>las</strong> cabezas <strong>de</strong> <strong>las</strong> cañas <strong>de</strong> la escalera o <strong>de</strong> tabla rajada o <strong>de</strong> palos así para<br />

apretallos que no se aparten o para dar tortor. Goongon mo ang hagdan.<br />

goor. p.a.: pedazo <strong>de</strong> harigue o <strong>de</strong> estaca que se queda en el suelo podrido y caído lo <strong>de</strong>más; o raigón<br />

<strong>de</strong> diente. Nagoor ang haligue. l. ang ngipun: se pudrió y quedó el raigón; toor. u.a.<br />

goos. p.a.: atadura, cosa con que se ata algo como en la casa o navío; nagagoos: atar. f.1.: <strong>las</strong> ataduras.<br />

f.2.: gooson. l. goson: lo que se ata.<br />

goot. p.a. ginmogoot. nahagoot: atollar, atascar o estar atascado en lodo o ciénaga el tocón cuando<br />

van toconeando, o hacha que no la pue<strong>de</strong>n arrancar fácilmente <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se clavó, o clavo en ma<strong>de</strong>ro,<br />

espada, daga, etc.; nagootan: el atolla<strong>de</strong>ro, atasca<strong>de</strong>ro así.<br />

goro. p.a. et goro goro: cosa enmarañada, hilo, seda, zacate, cabello; nagorogoro, nacagorogoro:<br />

enmarañase o estar enmarañado algo así o alborotarse o estar alborotado o turbado el pueblo como un<br />

sobresalto <strong>de</strong> nuevas <strong>de</strong> guerra o <strong>de</strong> fuego o otra turbación.<br />

goso. l. gusu. u.a.: vi<strong>de</strong> in tambalang. u.a.<br />

197


gosoc. p.a.: costilla; un<strong>de</strong>, gosucan: costilludo.<br />

gotgot. d.: vi<strong>de</strong> in gomorgomor.<br />

goto et gotogoto. p.a.: vi<strong>de</strong> in gomorgomor.<br />

gotob gotob. p.a.: vi<strong>de</strong> in gomorgomor.<br />

gotom. p.a.l. gutum: hambre; cagotom, pagcagotom, nagotom: estar hambriento; nacagotom:<br />

hambrentar, causar o dar hambre f.2. un<strong>de</strong>, gogotmon: el hambriento.<br />

guba. d. nagaguba. f.2. gub-un: <strong>de</strong>rribar árbol gran<strong>de</strong> o ap<strong>las</strong>tar casa el viento o persona; naguba. l.<br />

nagba: caer árbol o casa ap<strong>las</strong>tándose. Nagub-an sila sang balay. Quinagubaan sila: se les cayó<br />

encima la casa; o ap<strong>las</strong>tarse, hundirse el salug <strong>de</strong> la casa.<br />

gubang. p.a.: vi<strong>de</strong> in gibang.<br />

gubat. p.a. l. gobat: guerra, id est, bellum. Tuig sang gubat. Ítem, enemigos en ejército por mar o<br />

tierra; nanggubat, nagapanggubat. f.2.: robar, saquear, conquistar pueblo o provincia; manggugubat:<br />

guerrero.<br />

gubat. p.a. nacagubat: ap<strong>las</strong>tarse la casa sobre <strong>las</strong> llaves; hundirse el techo <strong>de</strong> viejo: Maghalin quita<br />

cay cagub-an quita sining balay.<br />

gubat gubat. l. gubat: piedras arrecifes que se clavan en los pies <strong>de</strong> que suelen hacer cal.<br />

gubuc. d. guinmugubu. f.3. gubcan: acudir a ayudar a los que riñen o a pelear en guerra, a apagar<br />

fuego; napagubuc, etc: pedir les ayu<strong>de</strong>n. f.2.: Ginmugubuc ang gatas sa bata: venille la leche o apoyos<br />

al niño que mama. f.3.: el niño; atraerlos: napagubuc ang gatas. f.2.<br />

gubuy. p.c.l. gubuy gubuy. p.c.: danzar <strong>las</strong> mujeres a su modo, asidas <strong>de</strong> <strong>las</strong> manos.<br />

gugma: vi<strong>de</strong> in hagugma; higugma. f.2.<br />

guhar. p.a. nanguhar: cortar ma<strong>de</strong>ra para hacer casa o estacas. Reg. 6.<br />

guhit. p.a.: letra; nagaguhit: escribir con hierro en caña o en hoja <strong>de</strong> palma; lo mismo es liloc.<br />

gulam. u.a., <strong>de</strong> singular. gugdam. u.a., <strong>de</strong> plural: casa más pequeña, que no es tan gran<strong>de</strong> como otra<br />

en personas o ma<strong>de</strong>ros, sino mediana.<br />

gulang. p.a.: cosa cruda, <strong>de</strong> sazón para cortarla, como caña, ma<strong>de</strong>ra, fruta. Hinc, magulang: el<br />

hermano o hijo mayor o persona mayor que otra en edad. Hinc etiam, tigulang: persona vieja o<br />

animal; guru: meter el tamburun para sacar oro, palay, etc. f.1.<br />

gulang gulang: diminutivo es <strong>de</strong> gulang en todo.<br />

gulu. p.a. ginmugulu: hacer ruido o murmullo don<strong>de</strong> hay mucha gente, como en casa llena <strong>de</strong> gente.<br />

Ginuguluan ang singbahan: está murmullada, enruidada, hay ruido <strong>de</strong> gente.<br />

gulub: vi<strong>de</strong> in gulut.<br />

gulut. gulub. p.a. guput. h.: rueda, tajada <strong>de</strong> pescado; nagagulut. l. gulub. f.2.: partir pescado en<br />

ruedas; la síncopa <strong>de</strong> gulut: gutlun.<br />

gumus. p.a.f.2.: apretar entre <strong>las</strong> manos algo como sobando camisa o ropa que se lava, y porque <strong>de</strong><br />

esta manera hacen a la ropa o cosa que tiñen. Nagagumus, nanggumus sing bunang sa mapola: tiñe el<br />

algodón hilado <strong>de</strong> colorado. l. sa sibucao. l. sa tungug. l. sa bancal. l. sa tagum. l. sa lino, etc. f.1.: es<br />

el tinte; amang gugumus: el tintorero; igugumus: la cosa con que se tiñe, el color.<br />

gumus: es también lo mismo que cumus.<br />

gum-uc. p.a.f.2.: <strong>de</strong>smenuzar, quebrantar algo entre los dos lados apretándolo como huevo, o con una<br />

sola mano como pedazo <strong>de</strong> pan, terrón <strong>de</strong> azúcar o <strong>de</strong> tierra; o abollar así panica et similia; o apretar<br />

así fruta para maduralla; apretar lo que se abarca con la mano como muñeca, brazo. Gumucun man<br />

ang babuy sang man-ug, agur lamonon niya; nagum-uc: hacerse pedazos aliquid fictile por haber<br />

mucho peso encima. Nagumuc ang taryao. l. ang pingan, cai nahadaugan sa maramu nga mabug-at.<br />

guna. u.a.: Nang guguna ang soso sa dalaga: crecer ya los pechos a la moza. Pinang gunahan ang<br />

dalaga sang soso.<br />

guna. u.a.: vi<strong>de</strong> in balana.<br />

gunao. p.c.: <strong>de</strong>sleír, <strong>de</strong>shacer algo mojándolo, como tinta, tierra, sal, azúcar; nagunao: <strong>de</strong>sleírse o<br />

<strong>de</strong>shacerse lo dicho, aunque sea terrón <strong>de</strong> tierra, etc.<br />

gunda. p.a. lang ga. samar+: <strong>de</strong>sastre que suce<strong>de</strong> a la persona, como herida, torcimiento <strong>de</strong><br />

miembro, quebradura <strong>de</strong> hueso o que le dio rayo o le mataron; lo mismo es <strong>de</strong> animales. Ítem, <strong>de</strong><br />

navío, bahandi que se quebró; nacagunda. l. lang ga. l. samar. f.2. hun: <strong>de</strong>sastar a alguno o a navío o a<br />

bahandi algún infortunio, como bag[u]io o otra cosa <strong>de</strong> <strong>las</strong> dichas; nagua. l. lang ga. l. samar:<br />

<strong>de</strong>sastrado estar, que le sucedió <strong>de</strong>sastre. Nagunda siya ba? Cai nabali ang bitiis cagundahan; calang<br />

gaan; casamaran. l. casamdam: <strong>de</strong>sastre o <strong>de</strong>sastres, colective.<br />

gunit. p.a. ginmugunit. f.3.: mesar a otro; nanggugunit: mesarse a sí mismo; nagagunit et<br />

nagagininitay: mesarse dos o más unos a otros.<br />

gungi. p.a.l. gongi: palillos con que cuentan; con el f.2.: hacer gungi, no contar.<br />

198


gunting. p.a.: tijeras; nagagunting. Reg. 9.: cortar con tijeras ropa, cabello afeitando; <strong>de</strong>spabilar<br />

can<strong>de</strong>la.<br />

gupur. p.a. gutung. d.: trozo <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ro no largo; gupur: es cuando el palo es algo <strong>de</strong>lgado; gutung:<br />

cuando el ma<strong>de</strong>ro es grueso; nagagupur et gutung. f.2.: hacer trozos, palo o ma<strong>de</strong>ro; gupur gupur,<br />

gutung gutung: son diminutivos.<br />

guput. p.a.: atar <strong>las</strong> cañas <strong>de</strong> la balsa a los palos en que van atados. Reg. 6., advirtiendo que los f.2. et<br />

f.3. son con síncopa. Guptun mo ang gaquit; y así los palos a que <strong>las</strong> cañas se atan se llaman:<br />

guluptan.<br />

guput: en haraya es lo que gulut.<br />

gurab. l. gulab. p.a.: vi<strong>de</strong> in gutlab.<br />

gurum. f.3.: alisar el ñudo <strong>de</strong> la caña como hacen en <strong>las</strong> que ponen por tijeras <strong>de</strong>l techo.<br />

gurung: señalar la ma<strong>de</strong>ra. f.3., máxime con raya alre<strong>de</strong>dor como el tortero. f.3.<br />

gusa. u.a. ginmugusa. nang gusa: saltar <strong>las</strong> lisas cuando <strong>las</strong> van a coger; o alborotarse gente como<br />

con nueva <strong>de</strong> gubat, máxime si los cogió juntos y cada uno huye por do[n<strong>de</strong>] pue<strong>de</strong>.<br />

gusao. u.a.: lo mismo es que gisao. u.a., lisas pequeñue<strong>las</strong>.<br />

gusmu. u.a.f.2.: apretar entre los brazos a otro ganándole los brazos, cogiéndoselos con el cuerpo, ora<br />

sea amigo, ora enemigo; cogelle la mano ganándole los <strong>de</strong>dos; o coger con <strong>las</strong> manos gallina o otra<br />

ave cogiéndole <strong>las</strong> a<strong>las</strong> con el cuerpo, <strong>de</strong> modo que no <strong>las</strong> pueda menear.<br />

gutab. p.a.: vi<strong>de</strong> gutlab.<br />

gutang. u.a. et gutas. u.a. et guang: lo mismo es que lutac, hendidura, abertura en tierra, tabla,<br />

ma<strong>de</strong>ro, vasija, campana, artillería, herramienta et in similibus; grietas en manos o pies; nanggutang;<br />

nanggutas: hen<strong>de</strong>rse o estar así hendido algo. Nanggutang ang iya tiel: tiene grietas en los pies;<br />

nacagutang: hen<strong>de</strong>r algo en lo dicho, como el sol la tabla. f.2.: gutangun: cosa con hen<strong>de</strong>dura o grieta.<br />

gutas. u.a. nagutas. ginmugutas et f.3.: faltar la respiracion o espíritu a alguno o al enfermo;<br />

<strong>de</strong>smayarse <strong>de</strong> miedo o pena o gota coral, mal <strong>de</strong> corazón. Nagutasan. l. ginugutasan siya sapag<br />

dungug; gutas: es también hen<strong>de</strong>rse, como gutang. Niya sang pag camatay sa iya bana, cai nagutas. l.<br />

ginmutas ang ginhaua niya: así como oyó la muerte <strong>de</strong> su marido se quedó <strong>de</strong>smayada, porque le faltó<br />

la respiración o el espíritu, etc.; paggutas. l. pagcagutas sang ginhaua: la tal falta <strong>de</strong> respiración.<br />

Naggutas gutas ang iya ginhaua: frecuentemente le falta la respiración, id est, le dan muchos<br />

<strong>de</strong>smayos o parasismos como al enfermo; nacagutas: causar o dar el dicho <strong>de</strong>smayo o lo dicho. Ang<br />

pagbalita saiya sang pagcabighag sang iya anac: <strong>de</strong>jarse morir <strong>de</strong> sed o hambre o a su hijo por no<br />

dalle <strong>de</strong> comer ni beber; napacagutas: lo mismo. f.3.: o a otra persona.<br />

gutlab. l. gotlab. p.a.: tijeras <strong>de</strong> cortar oro; nagagutlab. l. cutlab: cortar oro, plata o otro metal. f.2.<br />

Reg. 9.<br />

gutlab et cutlab et gutab: cortar la tela <strong>de</strong> telar, ataduras a abobote o cesto o <strong>de</strong> otra cosa. f.2. Reg. 9.<br />

gutgut. f.2.: cortar como aserrando generalmente, aunque sea <strong>de</strong>gollando, o cortar así lienzo con layi,<br />

que es cuchillo <strong>de</strong> bagacay. Y el que asierra hace: Nagagutgut.<br />

gutuc: cosa que está a<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> algo apretada, que llena a lo que contiene, como arroz al balantac o al<br />

cesto o a la olla en que se cuece; dinero la bolsa; comida al estómago, pierna o pantorrilla a la media;<br />

el hijo a la barriga <strong>de</strong> la mujer; el cuerpo al vestido; el mucho pescado a la red; ginmutuc, nanggutuc,<br />

nacagutug: llenar la casa contenida a la que la contiene. f.3.: Ginugut can ang baquir sang bugas ang<br />

balantac sang humay ang tian sang can-un ang tian sa babaye sang anac ang lambong sang lauas, ang<br />

balay. l. ang sing bahan. l. ang sacayan sing manga tao et ang balay sing bahandi; naggutuc ang taub:<br />

crecer la marea; nagahingutuc ang taub: llenar todo lo que pue<strong>de</strong>; nanggutuc: brotar toda cosa que<br />

nace <strong>de</strong> tierra o que se siembra, forjarse nube; y aunang dampog; la nube que se forja es: Gutuc<br />

nagutuc ang dampog.<br />

gutum. l. gotom: vi<strong>de</strong> in gotom, hambre.<br />

gutung: vi<strong>de</strong> in gupur, trozo <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ro no largo.<br />

gutus: vi<strong>de</strong> in lactur, abreviar.<br />

guub. ginmuguub. nangguub. f.3.: henchir o llenar algo como el olor la casa. Ginuuban ang balay<br />

sang cahomot sang lana nga mahomot: Domus impleta est ex odore unguenti. Ítem, llenar la creciente<br />

algo; o llenar los enemigos el pueblo o tierra. Ítem, el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l rey en el reino, el <strong>de</strong> Dios en todas <strong>las</strong><br />

cosas. Ginmuguub aco sangatanan: ego omnia impleor. Ginuguuban. l. ginuban ang calibutan sang<br />

capaua. Ítem, llenar la región el trueno con su ruido o la artillería o atronar o llenar la casa o pueblo, la<br />

vocería. Ginuuban came sang hugiao sa gubat: llenó todo esto la algazara <strong>de</strong>l gubat.<br />

guul. p.a. maguul: cansado estar o cansarse o estar fatigado <strong>de</strong> correr, <strong>de</strong> andar, <strong>de</strong> remar, etc.;<br />

nacaguul: cansar o fatigar a alguno el andar, correr, remar, etc. f.3. Ang pagdalagan co amoi nacaguul<br />

can acun; la síncopa: Ginul-an aco sa paglacat co.<br />

199


guun: retener o <strong>de</strong>tener la prenda <strong>de</strong>l que ya me pagó, por la <strong>de</strong>uda que me <strong>de</strong>be su hermano o<br />

pariente. f.3.; síncopa: gun-ar. Ginun-an niya ang lun-ar co caniya, cai mei otang pa caniya ang<br />

manghorco: embargar hacienda et similia.<br />

guya. nauung. oyahun. h.u.a.: cara, rostro, faz, aunque sea <strong>de</strong> ropa; caguya. l. canauung: los que son<br />

<strong>de</strong> un rostro o cara que se parecen. Caguya ca si coan: es <strong>de</strong>l mismo rostro o cara que yo.<br />

Nagacaguya. l. nagacanauung sila: se parecen en el rostro, son <strong>de</strong> una misma cara o faz, aunque sea<br />

ropa.<br />

guya. p.a. maguya: cosa en<strong>de</strong>ble, no firme, como casa o ataduras; nagaguya. f.2.: hacer así en<strong>de</strong>ble la<br />

casa o harigues o ataduras; el combatilla los vientos o o<strong>las</strong>; el que ha estado muy flaco la enfermedad.<br />

Naguya na ang iya lauas sang casaquet; maluya.<br />

200


H ANTE ALIAS<br />

haagum. p.p. nahaagum: aprovecharse <strong>de</strong> algo, gozar algo; nagahiagum, nasighiagum: gozarse ad<br />

invicem o gozallo igualmente dos o más. Fut[uro]: hiaguman, napahaagum: dar a gozar o permitir<br />

gocen algo. f.2.: a quien se permite o da que goze. f.1.l.3.: la cosa que se da a gozar; nagahiagum<br />

agum: es diminutivo; pinasig hiagum. Ginhiaguman ang gloria sa manga santos: gozan todos los<br />

Santos <strong>de</strong> la Gloria; nahaagum sing indulgencias: ganar o gozar indulgencia.<br />

haba. d. mahaba: cosa larga; lo mismo es que halaba; halauig.<br />

hababa. hibaba et habubu. d. mahabala. manhibaba: baja persona, animal, árbol menor en calidad,<br />

etc.; o cosa como lo es el timaua respecto al dato et el esclavo respe[c]to <strong>de</strong>l timaua; nahababa: estar<br />

colgada o puesta alguna cosa baja; nagahababa. l. habubu. f.2. paghababaun. l. paghabub-un;<br />

napahababa. f.1.: poner, colgar o bajar alguna cosa más bajo.<br />

hababao. hamabao. himabao. p.c.: bajo en mar o río; hababauan et cahababauan et cahababauan:<br />

bajos, colectivo; nagahababao. l. hamabao. l. himabao: estar el mar o río. l. nahababao, hibabauan,<br />

habababoan: bajo o vado.<br />

habac. p.a.: atarse a la cintura dinero, oro, per<strong>las</strong>, envuelto en paño: f.2.; el f.3.: es paño en que va<br />

atado y envuelto.<br />

habagat. p.p.: vendaval; nagahabagat: soplar el habagat; habagatnun: los pueblos que están a la parte<br />

<strong>de</strong>l vendaval, respe[c]to <strong>de</strong> la brisa.<br />

habay. p.c.f.2.: llevar los sacayes echados al agua, la mitad a un lado y la mitad a otro, asido el navío<br />

ora porque hay o<strong>las</strong>, ora por los bajos, o por todo.<br />

habay. gabay. p.c.: atar ma<strong>de</strong>ra a los lados <strong>de</strong>l navío o llevalla así. f.1.: la ma<strong>de</strong>ra. f.3.: el navío.<br />

habal. p.a.: vi<strong>de</strong> in labhag.<br />

habalo. l. hibalo. u.a. nahabalo. l. nahibalo: saber teniendo noticia <strong>de</strong> la cosa o discerniendo si es<br />

buena o mala y enten<strong>de</strong>r lo que se dice. f.3.: hibaloan, ut in Reg. 12.; el f.1.: es el entendimiento, con<br />

lo que enten<strong>de</strong>mos y sabemos; ihihibalo. napahabalo. l. napahibalo: hacer saber, avisar, dar a<br />

enten<strong>de</strong>r, notificar algo a otro. f.2.: la persona o personas a quien se hace saber. f.1.: la cosa que se<br />

hace saber; nahabalobalo. l. nahibalobalo: son diminutivos. Ua aco mahibalo con ano ang iyang<br />

polong: no he entendido lo que ha dicho.<br />

habas. p.a.: id est, Ang cahapdus sa dagat: el escocimiento que da la ropa mojada <strong>de</strong> la mar. Mahabas<br />

ang dagat: que escuece; nacahabas ang dagat: causar o dar escocimiento. Hinahabasan came sa dagat:<br />

estamos escocidos <strong>de</strong> los vestidos mojados con agua <strong>de</strong> la mar.<br />

habhab. hachac. p.a.f.2.: comer engullendo puerco o perro, cuando comen cosas blandas.<br />

habug. p.c.: vi<strong>de</strong> in tabion. habiog: es menear el brazo para tirar pedrada o lanza tirándola. f.1.: el<br />

brazo lanza et f.2.: a quien tira o da, aunque sea con lanza; nahabiogan: a quien le dio así.<br />

habil habil. p.a. nanhabilhabil. nanhamihami. u.a.: <strong>de</strong>sencajada o <strong>de</strong>smentida estar puerta, ding<br />

ding, diente que se anda, tabla <strong>de</strong> navío; huyabhuyab: es lo mismo.<br />

habo. u.a. et labo. u.a.f.2. et higor. f.2.: untar armas con yerbas como lanza, puñal, espada. f.1.: la<br />

yerba.<br />

haboc. p.a. mahaboc: tierra o arena fofa, blanda. Nacahaboc ang arlao sa baras, cag amomai naca tiga,<br />

cag naca bantur sa duta: el sol ablanda la arena y endurece la tierra; nagahaboc. f.2.: mullir la tierra<br />

para sembrar algo; haboc haboc: es diminutivo.<br />

habohab. p.p.Reg. 9.: rozar <strong>las</strong> yerbas o raíces <strong>de</strong>l compay <strong>de</strong> lagunajos para hacer sementera.<br />

habon. hoom. l. huum. poot. p.a., en todos: emboscada <strong>de</strong> gente que espera al enemigo; nagahabon,<br />

hoom, poot. h.: emboscarse, aguardar al enemigo escondidos. f.3.: salir al enemigo <strong>de</strong> emboscada;<br />

hinmohoom et pinmopoot. f.3. hooman et poot-an, sincopadas: se dicen <strong>de</strong>l enemigo particular<br />

también, y aún más comúnmente: esperalle, herille, dalle a traición; paghoom: traición así;<br />

hinmahabon. f.1.: emboscar gente o escon<strong>de</strong>r alguna cosa para llevársela a la vuelta; napahabon. f.2.:<br />

poner gente <strong>de</strong> emboscada.<br />

habubu. u.a. hibaba. l. hamaba. h.: lo mismo es que hababa: cosa baja <strong>de</strong> estatura, persona, animal,<br />

árbol, monte, isla. Ang cahibuban sa buquir: la falda <strong>de</strong>l monte.<br />

habug. p.a.: vi<strong>de</strong> in tabion.<br />

habuy habuy. p.c.: lo mismo es que halani, pasar cerca o llegar cerca. Di quita maghabuy habuy sa<br />

baybay, sa banua, di niño paghabuyhabuyan ang baybay cai panaun camo, dile cahabuyhabuyan niño<br />

ang cuta, cai babarilun camo: no os lleguéis junto al fuerte que os tirarán algún cañonazo.<br />

201


habul. p.a.: manta, máxime <strong>las</strong> <strong>de</strong> lanot. Ítem, la manta en que duermen. Ítem, la que trae por saya la<br />

mujer; maghabulca. humabulca: pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir ponte la manta para dormir, ponte la manta o saya. Reg.<br />

5.: nahabul. nagapahabul: vestir a otro, aunque sea dándole vestido o habol; nagahabol et hinmahabul.<br />

u.a.f. hablun; ppaghablun: tejer. Diot pa ang paghablunco: poco me falta por tejer u.a.: el telar;<br />

nagahinabul: tratar y contratar en todo género <strong>de</strong> ropa.<br />

habulhabul. p.a.: el capillo o prepucio <strong>de</strong>l genital. Ítem, la telilla <strong>de</strong> huevo o fruta. Ítem, la telilla o<br />

membrana <strong>de</strong>l casco o sesos.<br />

habul. ngahul. p.a. mahabul et mangahul: cosa bota en herramientas; nacahabul. l. ngahul. f.2.:<br />

embotar herramienta; nagamahabul. l. mangahul: estar bota o embotarse herramienta. Nahabul sang<br />

pi<strong>las</strong> ang tao, ang harangsar, ang osa, ang babuy: quiere <strong>de</strong>cir que fue herida botamente, que no<br />

penetró la herida, no fue mortal. Nahabul siya lamang sang pi<strong>las</strong>, busanalagio siya.<br />

habung. u.a.: atajadizos o cercas (manga falsa, aunque sea para ganado), para que el gallo o perdiz no<br />

pueda pasar si no es por don<strong>de</strong> están los lazos; nagahabung: atajar o cercar así. f.3.; el f.1.: con lo que<br />

se cerca; es también cercar o atajar camino para que no pasen por allí; vi<strong>de</strong> opul.<br />

habung. p.a.: enramada o chozuela, aunque sea <strong>de</strong> tigbao; nagahabung: hacella. Habungan mo came,<br />

cai maarlao: haznos una enramada, que hace sol.<br />

hacay. p.a.: id est, nipis; mahacay sing lauas. l. mahacay ang iya lauas: <strong>de</strong>lgado <strong>de</strong> cuerpo.<br />

hacal. p.a.: vi<strong>de</strong> in hagac.<br />

hacar. p.p.: lo mismo que cuha, sacar ropa <strong>de</strong> caban, etc.<br />

haccas. p.a.: abrir o limpiar camino o río cortando <strong>las</strong> ramas y carrizos. Reg. 9. Ítem, <strong>de</strong>sherbar la<br />

sementera, como gona o hilamon. Reg. 9.<br />

hacdol. p.a.: vi<strong>de</strong> in dacol dacol.<br />

hacgum. p.a.f.2.: abarcar en la mano o dos manos, o con los brazos muchas cosas juntas, como<br />

flechas con la mano y varas con los brazos et similia. Hacgumur mo sa imong buut, ang pulong co di<br />

mo: recoge o abraza con tu entendimiento esto que te digo.<br />

hachac: vi<strong>de</strong> in habhab.<br />

hachac. p.a.: poyata que se hace en el tronco <strong>de</strong>l árbol para subir en él; nagahachac: hacer así poyatas.<br />

Hachacan mo yanang lubi.<br />

haclap. p.a.: tapar arropando al que está acostado o tapar llaga con hojas. f.3.; el f.1.: con lo que se<br />

tapa.<br />

haclap. haclup. p.a.: aforrar, tapar por <strong>de</strong> fuera, ding ding con cayang o leplep; cesto o rotura <strong>de</strong><br />

cesto con hojas o otra cosa; caballete con zacate o otra cosa. f.3.; el f.1.: es con lo que se tapa o<br />

aforrar; haclup es también lo que halop.<br />

haclin. l. daplin. p.a. Reg. 8: echar algo al rincón o junto al ding ding como cosa que estorba y no<br />

aprovecha; o los palos <strong>de</strong> la roza que no se queman o yerba escardada a la orilla <strong>de</strong> la sementera.<br />

Ihaclin mo iton cahuy didto sa higar.<br />

haclup. p.a.: emp<strong>las</strong>tar con yerbas o hojas llagas para cural<strong>las</strong>. Reg. 8.; es también lo que haclap; vi<strong>de</strong><br />

ibi; es también lo que halop; vi<strong>de</strong> ibi, que parece es muy símil todo.<br />

hacmal. p.a.: vi<strong>de</strong> in aclab.<br />

hacot. p.a.f.2.: acarrear ora sea hato o arroz o tierra para algo; hacoton: la cosa en que se acarrea,<br />

como espuerta, carreta.<br />

hacot. p.a.: hormigas que se llevan el baroc <strong>de</strong> los navíos.<br />

hacuat: alzar o levantar algo. f.2.<br />

hacup. p.a.: puñado <strong>de</strong> algo, como <strong>de</strong> arroz; nagahacup: tomar a puñados o a almuerzas.f.2.,<br />

sincopado: hacpunmo. l. hacupun.<br />

hadap: vi<strong>de</strong> in halap.<br />

hagabhab. p.p.: habla o voz baja; vi<strong>de</strong> in hagobhob.<br />

hagac. p.p. hacal: ja<strong>de</strong>ar perro, gallina; asmático tomar huelgo: hagal.<br />

hagalac. u.a.: hervir o silbar el pecho como al asmático.<br />

hag<strong>las</strong>. u.a.: sonar la tierra o arena cuando se barre o arrastra algo.<br />

haganas. u.a.: sonar la nipa y árboles con el viento o aguacero o cosa que an<strong>de</strong> en la nipa o sonar el<br />

zacate o tigbao cuando pasa por ellos persona o animal; sonar la tierra cuando se vara algo por ella;<br />

sonar el pecho <strong>de</strong>l gato cuando arrulla; o el <strong>de</strong>l asmático; haganas: el tal ruido.<br />

hagan hagan. p.a.f.2.: hacer algo [d]espacio. Hagan haganun mo ang imong buhat et hagan haganun<br />

mo pag buhat yana.<br />

haganghang. p.p.: vi<strong>de</strong> in holanca.<br />

hagaohao. l. higaohao, trisílabos. p.p. hagaohao. p.a.: la habla bajita como <strong>de</strong>l muy ronco;<br />

nagahagaohao. l. nagahaohao: hablar así pasito o como el que se confiesa; <strong>de</strong>cir así algo. Reg. 8.<br />

202


nagahagaohao. l. napahagaohao. l. haohao. f.2.: bajar la voz: Hagaohaoun mo. l. pahaohauon mo ang<br />

tingug mo.<br />

hagar. p.a.f.2.: exhortar, incitar, animar, esforzar a los que trabajan y a los remeros; a los soldados el<br />

capitán; el predicador al pueblo.<br />

hagar. p.a. Reg. 8.: ofrecer hijo o hija, convidar con ellos para si los quieren en casamiento. Ítem,<br />

hagar. f.2.: provocar a reñir con otro con ma<strong>las</strong> palabras. Dao hinmahagar ca sing auay: parece<br />

provocas al enemigo. Nagahagar sing buhat, sing polong, sing buyayao; id est, Nasaling siya sing<br />

dayao sa Dios: siempre está alabando a Dios. Nagahagar sing tolo ang tague sa cahuy. l. ang tubig sa<br />

bato.<br />

hagas. haghag. p.a. nabagas. l. nahaghag: consumirse o gastarse o estar consumida y gastada la nipa<br />

<strong>de</strong>l techo o cuerpo muerto que no ha quedado sino los huesos. Nabagas na ang onor, ua na con di ang<br />

tol-an lamang; dícese: Nahag-as ang cusugco: así me [he] <strong>de</strong>secho <strong>las</strong> fuerzas; dícese también:<br />

Nabagas ang sarsarum sa panalsaran: se consume o gasta el hierro en la fragua; nacahagas. l. haghag.<br />

f.2.: consumir o gastar lo dicho, como el agua y sol la nipa, y cuerpos muertos, al hierro la fragua.<br />

hagbuyung. p.a.: vi<strong>de</strong> in hagolot.<br />

hagcal. hagsal. p.a. nahagcal. nahagsal. hinmagcal: Hinmagsal ang tol-an: estar los huesos mondos,<br />

sin carne.<br />

hagdan. p.a.: escalera; nagahagdan. f.2.: hacer algo escalera. f.3.: hacer escalera a la casa o ponerle la<br />

escalera para bajar y subir. Hagdani aco, cai manaog aco: póneme escalera, que quiero bajar.<br />

hagdanan. p.p.: cierta concha como taclobo.<br />

hagdao. p.c.Reg. 9: coger el rebusco <strong>de</strong>l arroz, esto es, el retoño entresacando lo maduro, o la fruta<br />

madura, <strong>de</strong>jándola <strong>de</strong> más; el f.2.: lo que se coge o entrasaca así.<br />

haghag. p.a.: vi<strong>de</strong> in hagas.<br />

hagichic. p.p.: cierta mata <strong>de</strong> tabaco; su hoja es buena para aforrar la olla para cocer morisqueta.<br />

hagilir. p.p.: vi<strong>de</strong> in quimi.<br />

hagmoc. p.a.: Nagahagmoc ang arlao: bajar o caer el sol o estar ya bajo que no calienta ni daña.<br />

Napahagmoc. f.2.: esperar a que caiga el sol. Mahagmoc na ang banoa: ya ha cesado el calor <strong>de</strong>l sol:<br />

está templado, como a la tar<strong>de</strong>.<br />

hagnaya. p.a.: cierto balagun, dura su amarradura mas que el bejuco.<br />

hagobhob. p.p. labhong. p.a. haghab. p.p.: voz gruesa, baja <strong>de</strong> persona, <strong>de</strong> órgano o <strong>de</strong> otro<br />

instrumento; nagahagobhob. l. hagabhab. laghong: hablar así bajo o fonar así la voz. Nagahagobhob<br />

ang iya tingug. Nagahagobhob siya sing tingug: tiene baja voz; nagahagobhob. l. nagahagabhab. f.2.:<br />

bajar la voz, aunque sea en el canto. Pahagobhobon mo ang tingug mo: baja la voz.<br />

hagalot. p.p. hagbuyung. harorot. h.: zumbar piedra, bala, bejuco, cor<strong>de</strong>l. f.3.: a quien le zumba.<br />

Ginhagbuyungan ang dalunggan co sang ponglo: pasó la bala zumbando <strong>las</strong> orejas.<br />

hagonoy. p.c.: yerba; es medicinal para la orina.<br />

hagur. l. hagur. onos. p.a. nagahagur. nagacahagur. humagur: faltar o menguar la cosa por<br />

medirse muchas veces; Magacahagor. l. magacaonos ang humay. l. ang alac, con masun sun tacsun:<br />

estará falto si le mi<strong>de</strong>n muchas veces.<br />

hagsal. p.a.: vi<strong>de</strong> in hagcal.<br />

hagpay. p.c.f.2.: pisar tigbao, zacate, quebrándolo, haciendo camino; tapac. Ítem, tropezar casi sin<br />

reparo.<br />

hagubis. p.p. Reg. 9.: cercenar el platero plata o oro. Maypanday nga uay hinagubis?: ¡Ay platero!,<br />

que no tenga cercenaduras.<br />

haguca. haloag. bucagcag. p.p.: floja cosa, como haz, fardo o la barriga. Haguca ang tian mo; hechas<br />

verbos. f.2.: aflojar haz o fardo.<br />

hagucum. p.p.f.2. recoger la vela quando se baja junto al árbol.<br />

hagugma. p.p. nahagugma: amar, enamorado, y si es ad invicem: nagahigugma. f.3. higugmaan.<br />

Reg. 12. higugmaan. higulugmaan: amable; napacagugma: darse a amar, <strong>de</strong>jar le amen; higugma. f.2.<br />

hagulut. p.p.: Nagahagulut ang tubig sapag bugsay: sonar el agua cuando reman al recio.<br />

hagulir. p.p.: vi<strong>de</strong> in quimi.<br />

hagumhum. p.p.: vi<strong>de</strong> in agumur.<br />

hagung. p.a. nagahagung. l. nahagung: zumbar bala, piedra, trompo que anda, cor<strong>de</strong>l, bejuco.f.3.: al<br />

que le zumban al oído. Hinagungan aco sang dalung gan co. l. ang acun dalung gan sang paglapdus<br />

can acun: me zumbó <strong>las</strong> orejas el verdascazo. Ítem, el quejido <strong>de</strong>l enfermo que ya no habla.<br />

Nagahagung siya lamang: que es como zumbido; halagung: es diminutivo <strong>de</strong> hagung.<br />

hagung hung. p.p.: retumbar la voz, trueno, artillería, campana; sonar el retintín <strong>de</strong> todo metal. f.3.: a<br />

quien le retumba. Hinagunghungan ang banoa sa pag dalugdag; paghagughung: el tal retumbamiento<br />

o retintín.<br />

203


hagunus et hagunung. p.p.: sonar el aguacero o viento que da en el techo o árboles, o los árboles y<br />

techo con el aguacero o viento, o <strong>las</strong> aves; y langosta volando y su vuelo.<br />

hagup. aghup+. p.a. mahagup. maaghup: cosa mansa, doméstica, animal o ave; nagahagup. f.2.:<br />

amansar o domesticar animal o ave.<br />

hagupit. l. hagopit. p.p.: cierto balagun cuya hoja es áspera con que alisan marfil, ma<strong>de</strong>ra, coco;<br />

nagahagupit. f.2.: alisar algo con hojas <strong>de</strong> hagupit.<br />

hagur. u.a.l. hagor: es cierto árbol; y hecho verbo nagahagur. u.a.f.2.: untar los cor<strong>de</strong>les <strong>de</strong> pescar<br />

con su cáscara a<strong>de</strong>rezada, y luego se pone negro; dícese: Nangigit-um ang lauas niya sa hampac, nga<br />

dao hinagur: tiene el cuerpo moreteado <strong>de</strong> los azotes que parece cor<strong>de</strong>l untado con hagur; es también<br />

untar o encerar hebra <strong>de</strong> seda o hilo et similia.<br />

hagurila. p.p.: pajarilla; hagurilaun: cosa que tiene pajarilla.<br />

hagulir. p.p.: vi<strong>de</strong> in quimi.<br />

haguut+: lo mismo es que hoot.<br />

haguyahay. p.c.: sonar el tigbao o zacate cuando andan por él.<br />

haha. p.a.Reg. 9.: sacar el vientre a animal o persona o la carne al taclobo o hagdanan o a otras<br />

conchas. Hinaha ang tinaimo: es buyayao: sacadas tengas <strong>las</strong> tripas.<br />

haylo. p.c. mahaylo. nahaylo: llegarse a que le regalen o acaricien persona, animal, ave; mahaylo;<br />

mahaylo on: regalón así; napahaylo. l. nagapahaylo. f.2.: atraer, acariciar, regalar con caricias o<br />

comida; nagapahaylo sing polong: requebrar; vi<strong>de</strong> angga.<br />

hain+: cuál, id est, qui.l. quae. l. quod?. Y aún por acá se usa: Hain saiño nga tanan ang nangauat<br />

sang cabugao?: ¿Cuál <strong>de</strong> vosotros hurtó mis naranjas?<br />

hain?. p.a.: ¿A dón<strong>de</strong>?, ¿Hasta adón<strong>de</strong>?, ¿Por dón<strong>de</strong>?: Hain ang Padre?: ¿A dón<strong>de</strong> está el Padre?<br />

Hain ca tubtub pacadto?: ¿Hasta adón<strong>de</strong> has <strong>de</strong> ir?: Hain ca umagi?: ¿Por dón<strong>de</strong> has <strong>de</strong> pasar?; vi<strong>de</strong><br />

cain.<br />

halab, vi<strong>de</strong> dang got. nagahalohalab: comenzar a pacer cabrito. Ítem, halab. Reg. 9.: sacar bocado<br />

<strong>de</strong> lo que hace como tiburón, que todo es pacer; mahalaban: pastor; maghuhuput.<br />

haba. d. halauig et mahalaba: cosa larga; hechos verbos f.2.: alargar la cosa, hacella larga;<br />

paghalabaun. l. pacahalabaun. l. pacahalab-un, sincopado; halohalaba et halohaaluig: diminutivos;<br />

cahalabaun. l. cahalab-un et cahalauigon: el largo <strong>de</strong> la cosa; cahaba; pagcahaba; cahalaba: la largura<br />

o largor.<br />

halacahac. halac-hac. p.p. harahara: carcajadas <strong>de</strong> risa; hechos verbos; nagahalacahac: dar<br />

carcajadas <strong>de</strong> risa.<br />

halacay. p.c. nga hangin: viento hecho, asentado. Nagahalacay na ang amihan.<br />

halac-hac. p.p.: vi<strong>de</strong> in halacahac.<br />

haladapun. p.p.: cosa respetable, venerable, digna que la respeten; vi<strong>de</strong> halap.<br />

halag. p.a.: cosa inclinada como tijeras <strong>de</strong> techo, escalera, cuesta, árbol, palo; nagahalag: estar<br />

inclinado lo dicho; napahalag. f.2.: inclinallo.<br />

halaghag: diminutivo <strong>de</strong> halag.<br />

halag. p.a.l. harag: plátanos pequeños; por otro nombre itlog sing boaya.<br />

halaga: más es tagalo que bisaya; lo mismo es que batas, tasa.<br />

halaghag. p.p. mahalaghag. langhang. malanghang. malaca. h. hayaghag. h.: cosa rala como<br />

árboles, sembrado, renglones, tejido; hechos verbos. f.2.: hacer o poner o sembrar rala alguna cosa<br />

así; halahala. p.a.: balar la cabra; halilid: balar el cabrón; y en otras partes suelen <strong>de</strong>cillo <strong>de</strong> otra<br />

manera: hinag.<br />

halayhay. p.p.f.1.l.2.: poner a orear al viento ropa, papel; el f.3.: el orea<strong>de</strong>ro; napahalayhay: mandallo<br />

poner a orear.f.2.: a quien se manda. f.1.: la cosa.<br />

halalum.p.p.:cosa honda, agua, peso, barranca, hoyo, sepultura; nagahalalum; nacahalalum.f.2.:<br />

ahondar algo así. Pacaharmun niño yanang lubung: ahonda esta sepultura; cahalaluman. l. caharman:<br />

el fondo; ang cahalaluman sa Infierno. l. sa dagat: lo profundo; en agua es también tinungcaran, <strong>de</strong><br />

tungcar.<br />

halang. pa. mahalang et macahang: picar o quemar pimiento, pimienta, jengibre, canela.<br />

Nacahangan aco sining catumbal nahalanga.<br />

halangahag. p.p. mahalangahag: <strong>de</strong>scuidado, que no tiene cuenta con lo que le encargan; rudo,<br />

inhábil. Nahalangahag pagbuhat: hacer algo sin traza ni modo ni advertir lo que hace; halangahag sing<br />

buut; halangahag sing mata: quien no tiene el juicio ni los ojos en lo que hace; <strong>de</strong>scuidado en todo.<br />

halangsar.p.p.: gallo; hilangsar.<br />

halani. halapit. harool+: cerca, adverbios <strong>de</strong> lugar; hechos verbos, acercarse. f.3.: adon<strong>de</strong> se acerca;<br />

maghalani; maghalapit. Ayao aco halani-i: no se acerque a mí; con el f.1.: es acercar algo. Ihalani mo<br />

yanadiri: acerca eso aquí; nagcahalani: estar cerca uno <strong>de</strong> otro; nagahalani. l. nagahilapit: es lo mismo,<br />

204


aunque parece son cuando se llegan dos el uno al otro, y así se toman por juntarse hombre y mujer,<br />

aunque sea marido y mujer. Ua siya hilaniy. l. hilapiti sing lalaque: esta doncella no ha llegado varón<br />

a ella; napahalani; napahalapit. f.1.: acercar cosa que no pue<strong>de</strong> acercarse por sí misma. Ipahalani mo<br />

iton silla; con el f.2.: acercar o hacerse que el que ha <strong>de</strong> ir por sus pies. Pahalaniun mo ganacun<br />

yanang bata; y d[e] esta manera se varían los verbos que se componen <strong>de</strong> adverbios <strong>de</strong> lugar.<br />

halaohao. nahalaohao, el acento en la segunda a, porque es trisílabo: temer, recelarse máxime.<br />

halaohao. halonhon: cubrir con hojas la comida. f.3.; el f.1.: <strong>las</strong> [h]ojas.<br />

halap. p.a.: ciego <strong>de</strong> viejo, que ve poco o le falta ya la vista; nagpacahalap: hacerse o fingirse ciego<br />

así; nacahalap: cegar así o acortar la vista, como vejez o enfermedad. Ang masaquit co amoi<br />

nacahalap canacu; nahala: estar o ser así ciego.<br />

halohalap. l. halaphalap: es diminutivo.<br />

halapar.p.p. et hapar. l. mahalapar et mahapar: cosa ancha como tela, petate, tabla, río, camino y<br />

cosas así largas; hechos verbos son ensanchar alguna cosa <strong>de</strong> lo dicho. f.2.: Halaparon. l.<br />

pacahalaparon. l. pacahalapdon niño ang dalan: ensancha el camino; cahalaparan. l. cahaparan. l.<br />

cahalapdan. l. cahapdan: el ancho <strong>de</strong> tabla, camino, río.<br />

halapit. d.: vi<strong>de</strong> in halani.<br />

halapit: vi<strong>de</strong> in halani; harool.<br />

halar.p.a. nanhalar. hinmahalar: ofrecer, presentar. Reg. 8.: halaran: el altar; bato nga halaran: el<br />

ara. Quinsay halaran, ug acong pangadycan?<br />

halarpan.p.p. bahaha.p.p.: balar la cabra; vi<strong>de</strong> halahala.<br />

ha<strong>las</strong>. p.a. nagaha<strong>las</strong>. hinmaha<strong>las</strong>: amontarse animal o ave mansa; vi<strong>de</strong> lahas et ilahas.<br />

ha<strong>las</strong>. p.c.: culebra ordinaria; banga nga hinal asan: tinaja que tiene pintadas culebras.<br />

ha<strong>las</strong>. u.a. et harabas. p.p. Reg. 9.: rozar por junto al pie zacate o talar así arroz o árboles como sea<br />

un poco alto y no por el pie.<br />

ha<strong>las</strong>am. u.a.l. hasam. l. tayuc. h.: cañue<strong>las</strong> con que beben el pangasi; hecho verbo: poner al pangasi<br />

<strong>las</strong> cañue<strong>las</strong> para bebella. Ha<strong>las</strong>am mo ang pangasi; ha<strong>las</strong>amun. p.p.: especie <strong>de</strong> cañas muy <strong>de</strong>lgadas<br />

que hacen <strong>las</strong> cañue<strong>las</strong> para beber el pangasi.<br />

halauig. p.p.: vi<strong>de</strong> in halaba, cosa larga.<br />

halauus. p.p. halaues: lo mismo es que halues.<br />

halayhay. p.c.: vi<strong>de</strong> in hayahay, viento fresco.<br />

halayo. d.l. hilayo: lejos, adverbio <strong>de</strong> lugar; maghalayo; maghilayo: apartarse, alejarse; napahalayo. l.<br />

napahilayo: alejar; varíanse como halani; pagcahalayoan; cahalayoan: la distancia, lejanía.<br />

halhag. p.a. nagahalhag: solar la casa con cañas enteras.<br />

halin. p.a.f.2.: quitar alguna cosa <strong>de</strong> don<strong>de</strong> está, aunque sea casa; quitar ley, costumbre. Ítem,<br />

<strong>de</strong>shacerse <strong>de</strong> algo enajenándolo como bahandi, vendiéndolo; quitar pueblo <strong>de</strong> don<strong>de</strong> está; el f.3.: es<br />

la parte <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se quita. Ítem, revocar sentencia. Ginhalin na sa hocom ang pag hocom sa capitan<br />

basal.<br />

halin. u.a. nahalin. l. naghalin: irse <strong>de</strong> alguna parte para no volver a ella, como <strong>de</strong> un pueblo a otro a<br />

vivir o <strong>de</strong> una encomienda a otra. f.3.: <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se va; napa-. l. napapaghalin. f.2.: mandar o permitir<br />

o <strong>de</strong>jar a otro se vaya; mahalin: cosa que no es durable, que se muda y acaba; pero con los adverbios<br />

negativo di. l. dile: estará durable, estable, perpetua. Dile mahalin ang Dios, cay amo siya guihapon;<br />

halin. l. harin; vi<strong>de</strong> in agi; lalin.<br />

halin halin. p.a.: frecuentativo <strong>de</strong> halin. Ítem, cosa mudable, aunque sea calentura que vaya<br />

movediza, como piedras <strong>de</strong>l río: bato nga halinhalin; estrel<strong>las</strong> erráticas: Bitoon nga halinhalin.<br />

halig. p.a.: encen<strong>de</strong>r, avivar el fuego. f.2.; pero el f.3.: es dar o poner fuego a lo que se cuece o<br />

calienta. Halingan mo ang can-un; dícese: Dao gin hahalingan ang ginhaua niya sing ca aquig: irá<br />

incensus;. haling haling: es diminutivo <strong>de</strong> haling.<br />

halipot. p.p.: cosa corta. Nahalipot: ser o estar corta la cosa. Nagahalipot et Nagpacahaliput.<br />

Nacahaliput. f.2.: acortar lo largo.<br />

halipungao. p.c.f.3.: Nacahalipungao caniya ang hilanat. Hinalipungauan siya sa hilanat: la calentura<br />

le hace <strong>de</strong>svariar.<br />

halit et opoc. p.a.: quebrar la cólera, vengarme o hacer mal a alguna cosa por el odio que tengo a su<br />

dueño, como a esclavo o a perro o árboles, sementera. f.3.: Hinalitan niya ang acun ayam: se vengó en<br />

mi perro. Inopcan niya ang macopa co: en mi macopo se vengó; y aun dicen: pinaopcan, <strong>de</strong> napaopoc,<br />

aunque sea quebrar su bahandi <strong>de</strong> rabia que tiene contra alguno.<br />

halit. p.a. humalit. hinmahalit. f.2.: guardar <strong>las</strong> pepitas <strong>de</strong> alguna fruta para sembral<strong>las</strong>. Halitun co<br />

ining liso sang atimon, cai bibinhionco.<br />

halithit. p.p.: vi<strong>de</strong> in bobor.<br />

205


hal-o. l. alho. p.a.: el palo con que muelen el arroz; hecho verbo. f.2.: hacer algún palo hal-o. Dimo<br />

haloon ang cahuy co.<br />

halo.u.a.: escorpión, lagarto a modo <strong>de</strong> iguana.<br />

halo. u.a.: lo mismo es que haluc; en Panay, besar.<br />

haloag. p.c.: cosa ancha que viene holgada como vestidos, medias, zapatos. Et dicit <strong>de</strong> lo continente y<br />

<strong>de</strong> lo contenido. Haloga ang zapatos sa teel co et Haloga ang teel co sa zapatos; naga-. l. naca-. l.<br />

nagpacahaloag: ensanchar o hacer ancha la cosa. Nacahaloag ang infierno sang caloanga niya:<br />

Dilatavit infernus suus; es también estar muy abierto el lazo o abrille. Haloag nga tuur ang siur: está<br />

muy abierto; floja atadura <strong>de</strong> haz o fardo; vi<strong>de</strong> in haguca.<br />

halocab.p.p.: burujón que levanta en la tierra lo que se cría, como turma <strong>de</strong> tierra, camote. Nahalocab<br />

ang duta sang camote; levantarse, aburujonarse la tierra al modo dicho; nacahalocab.f.2.: levantalla lo<br />

que crece así.<br />

haloc. p.a.: gruñir los puercos alborotados; ayudarse. f.3.: contra quien los ofen<strong>de</strong>.<br />

haloc. p.a. himahaloc: hincharse o estar hinchada la cabeza o parte <strong>de</strong> ella o el cuero a partes.<br />

halog. l. halug. d.: jugar holgándose, como los muchachos. f.1.: el compañero con quien juega.<br />

Ihalog niño didto ining bata; naquighalog: jugar o provocar a jugar; un<strong>de</strong>, maquighalagun: juguetón;<br />

halog halog: diminutivo, frecuent[ativo]; también escuchar por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l silón o casa.<br />

haloganay. p.c. mahaloganay: sonido sonoro <strong>de</strong> campana, instrumento, voz; nagahaloganay: sonar<br />

así claro y sonoro lo dicho, o clarín, chirimías; su contrario es poong: sonar mal.<br />

haloghog. p.p.: ensartar cañas por agujeros como para hacer balsa o palos para cerca agujereados.<br />

f.3.; el f.1.: es el palo en que se ensartan; cuando se quiebra el bahayan <strong>de</strong>l baling. Ihaloghogan giban<br />

nga calat, agur di mabugto ang baling. Ítem, meter trenca en la pretina <strong>de</strong> zaragüelles <strong>de</strong> lienzo para<br />

atallos et similia.<br />

halohalap: vi<strong>de</strong> in halap.<br />

halogo. p.p.: <strong>las</strong> columnil<strong>las</strong> que ponen al abobote para fortaleza; con el f.3.: es hacer algo columnilla;<br />

el f.3.: es echar columnil<strong>las</strong> al abobot. Halogoon mo pag caayo inin abobot.<br />

halogos. halogot. p.p. sa calat. f.3.: bajar escurriéndose por cor<strong>de</strong>l.<br />

halom.p.a.: vi<strong>de</strong> in utan.<br />

halomhom. holomohom. p.p.: calcofríos; hechos verbos. f.2.: calosfriarse, dalle calosfríos.<br />

halonhon. p.p.: vi<strong>de</strong> in halaohao.<br />

halop. l. harop. p.a. haclup. nanghalop. nagapanhalop. f.3.: cubrir <strong>de</strong> oro o plata, dorar, platear<br />

como guarnición <strong>de</strong> espada, retablo. f.1.: es el oro o plata; vi<strong>de</strong> harup, in salup.<br />

halopahip. p.p.: vi<strong>de</strong> in lut lut.<br />

halos. l. haros. p.a.: vi<strong>de</strong> in lagi.<br />

halos. p.a.: provecho o utilidad. Ua cai halos: no tienes cosa <strong>de</strong> provecho, eres inútil, sin provecho. Y<br />

así es buyayao <strong>de</strong>cir a uno: Mei halos ca bala? Mei halos aco bala sining olipun co?: ¿Tengo yo por<br />

ventura provecho <strong>de</strong> este mi esclavo? Ua acoi halos, cai yari aco sa masaquet: no puedo acudir a cosa<br />

<strong>de</strong> provecho porque estoy con el enfermo; pulus; halos halos: diminutivo. Uala acoi halos halos sang<br />

caburlay: no tengo provecho <strong>de</strong> mi cansancio o trabajo.<br />

halotahit. halothot. p.p.f.2.: a hilvanar; con el f.1.: pren<strong>de</strong>r aguja o alfiler en paño; halotahit:<br />

puntada.<br />

haloc.d.: oler llegando <strong>las</strong> narices o besar, y lo ordinario lo toman por besar. f.3., sincopado. Harcan<br />

mo ang camut sa Padre.<br />

halues. p.c. halaues. Halauus: Nagahalaues ang tian co: estar <strong>de</strong>bilitada o <strong>de</strong>sfallecida la barriga,<br />

como el que tiene cámaras. Nagahalues ang ginhaua co: no tengo aliento, como el que ha subido<br />

escalera, máxime mujer preñada, asmático. Ginhaluesan aco sang tian co. l. sang ginhauaco, en<br />

pasiva.<br />

halum. u.a. nagahalum: negreguear bajos en la mar.<br />

halung: vi<strong>de</strong> harung, que es lo mismo.<br />

hamac. p.a.: vi<strong>de</strong> in pasipala, lamang.<br />

hamarungdung. p.p. nahamarungdung. l. napahamarungdung: advertir, consi<strong>de</strong>rar, reparar en lo<br />

que se dicen entendiéndolo. Ua came himarungdungi sang polong niya: no reparamos o no advertimos<br />

o no entendimos lo que dijo; es pasiva: Di camo mag pulong polong, cai di quita mahamaruingdung<br />

sang iginua uali can atun. Pahamarungdungca sang isugir canimo.<br />

hamalo. p.p.: vi<strong>de</strong> in tapang.<br />

hamalo. l. himalo. u.a.: vi<strong>de</strong> in balo. u.a.<br />

hambug. p.a. mahambug: crecer bien la criatura o animal, árbol, hortaliza; mahambug: preca[u]ción<br />

que dice la madre al niño cuando come bien: crece, hágate provecho.<br />

206


hambuy. p.c. nagahambuy: recostarse o estar recostado <strong>de</strong> pechos sobre corredor o ventana sobre<br />

que nos ponemos así.<br />

hamgir. p.a. nagahamgir. nanhamgir: ir el navío orilla <strong>de</strong> tierra por mar o rí; napahamgir: llegarse a<br />

la orilla. Pahamgir camo, cay may ipaquiana cami can iño: llegaos a la orilla, que tenemos que<br />

preguntaros; lampig. p.a.: lo mismo.<br />

hami. u.a.: vi<strong>de</strong> in habil habil.<br />

hamili. p.p.: vi<strong>de</strong> in bili:cosa preciosa o <strong>de</strong> mucho precio.<br />

hamindang. p.p.: árbol es cuyas hojas escuecen como ortigas. Dao nagabanig siya sing dahonsang<br />

hamindang: parece que está sentado en petate <strong>de</strong> hojas <strong>de</strong> hamindang, se dice <strong>de</strong>l que siempre está<br />

inquieto, <strong>de</strong>sasosegado; y más si la justicia anda tras cogelle.<br />

haminganay. p.c.: los plátanos primeros <strong>de</strong>l racimo, hacia el tronco los mayores.<br />

hamlag. p.a.: vi<strong>de</strong> in damhag.<br />

hamlay.p.c. hinmahamlay. napahamlay: <strong>de</strong>scansar, máxime caminando, <strong>de</strong>jándose caer allí <strong>de</strong><br />

cansado. f.3.: el <strong>de</strong>scansa<strong>de</strong>ro. Pahamlayanta ining balay.<br />

ham<strong>las</strong>. p.a.f.2.: <strong>de</strong>strozar, <strong>de</strong>struir llevado todo abarrisco, como el bag[u]io, casas, sementeras,<br />

pueblo o el enemigo que lo lleva a fuego y sangre a chicos y gran<strong>de</strong>s, o el fuego que lo lleva todo por<br />

<strong>de</strong>lante; naham<strong>las</strong>: perecer o <strong>de</strong>struirse así lo dicho. Naham<strong>las</strong> pagcabungcag ang manga balay sang<br />

bagio. Naham<strong>las</strong> sila nga mag can-ac pagcamatoy. Padres, hijos, todos perecieron juntos; lo mismo es<br />

<strong>de</strong> una hilera que se llevó la bala. Naham<strong>las</strong> ang manga pagbo pagcabungcag: todos los quilos se<br />

cayeron.<br />

hamol. l. hamul. p.a.: Nagahamul ang bata sang torlo niya: se mete los <strong>de</strong>dos en la boca, los chupa<br />

como niño.<br />

hamulauan et hamulauanon:vi<strong>de</strong> in bulauan.<br />

hamolauon. p.p.: árbol conocido.<br />

hamolong. l. himolong. p.p.: vi<strong>de</strong> in polong.<br />

hamolos. l. himolos. p.p.: vi<strong>de</strong> in polos.<br />

hamongaya. p.p. nahamongaya. nagahimongaya: durar <strong>de</strong> asiento la persona en alguna parte et<br />

Napahamongaya siya dinhi sacalibutan, cay nalugay. Nahamungaya siya sa can-un, cag sa pangasi.<br />

Nahamongaya siya sa buhat: se dice <strong>de</strong>l que está a pie quedo trabajando siempre como tejedor, sastre,<br />

oficial <strong>de</strong> cepillo, herrero; napahamongaya. f.2.: hacer a otro que esté <strong>de</strong> asiento en alguna parte o<br />

pueblo. Ang manga Santos amoy pinapahamongaya sa Dios didto sa hampangan sa langit, apang ang<br />

manga macasasala pinapahamongaya niya didto sa infierno nga casaquian sing uay catapusan.<br />

Hamot: vi<strong>de</strong> in homot, olor bueno.<br />

hampac. p.a. bacol. h.: azote o disciplinas; y el azote passive, hoc est, el dado en el cuerpo, aunque<br />

cuando al que los recibe siempre es activo; hecho verbo f.2.: azotar. f.1.: el azote o palo o bejuco.<br />

Nagaonay siya paghampag: él se azota así; nagahampac; nanhampac; nagapanhampac: se dice <strong>de</strong> los<br />

disciplinantes que ellos mismos se azotan; nahampacay. p.c. sila: se azotaron, o dar el uno al otro ad<br />

invicem, como los que riñen, o <strong>de</strong> bueno a bueno; manhalampac: verdugo; magbibitay: el que ahorca<br />

con hampac y sus compañeros; el f.1.: es dar con una cosa en otra no solamente azotando, sino dar<br />

con palo en ropa, en piedra lavándola. Hinc, ihampac. l. ipuspus. l. ibanug. l. ilamba. l. ilambus. l.<br />

ilapdus ang bata sa bato.<br />

hampang. canam. p.a. dura+ cauat. l. carauat. h.: holgarse o espaciarse entre sí; y esto suele ser<br />

bebiendo. f.3.: la casa o persona adon<strong>de</strong> se huelgan o el lugar en don<strong>de</strong>; himaya; ogugma.<br />

hampil. p.a.: vi<strong>de</strong> in dungca.<br />

hampil. p.a.: estar o ponerse dos navíos proa con proa como para embestirse; banga; naghibangga:<br />

encontrarse.<br />

hampol. l. hampul. p.a.: emp<strong>las</strong>tar; lo mismo es que tampul; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

hamtic. p.a.: hormigas gran<strong>de</strong>s zancudas, coloradas, negras.<br />

hamtung. p.a.: persona, animal <strong>de</strong> edad cumplida que ha crecido ya lo que ha <strong>de</strong> crecer.<br />

Nahamtungna ang iya lauas. l. ang iya buut: su cuerpo y entendimiento han crecido lo que han <strong>de</strong><br />

crecer, no crecerá mas. Hinc, cahamtungan sa lauas. l. sa buut: la perfección <strong>de</strong>l entendimiento o<br />

cuerpo que ya no crece más.<br />

hamogni. p.p.: árbol fuerte; es <strong>de</strong> que hacen haligues.<br />

hamolalong. p.p. nahamolalong. l. nagapahamolalong. p.p.f.3.: mirar bien la cosa lo que es,<br />

hombre a mujer. l. e contra; el simple es bulalong, aunque no tan usado.<br />

hamol. u.a. et banglus. p.a. et samo. u.a.h.: echar el recaudo <strong>de</strong> morisqueta y sal al ginamus. Reg. 8.<br />

hamlan, síncopa <strong>de</strong> hamol.<br />

hamolau-as. hamuncauas. p.p. nahamuncauas. l. nahamulaoas: estar, o ir arriesgada la cosa o<br />

persona a per<strong>de</strong>rse, peligrar; napahamulaoas. l. nagapahamolauas. l. nagapahamungcauas: arriesgar<br />

207


algo a peligro <strong>de</strong> per<strong>de</strong>rse. Con ipahamungcauas. l. ipahamulauas niño ang iño bahandi, di niño<br />

ipahamungcauas ang iño lauas: si arriesgáis la hacienda, no arriesguéis <strong>las</strong> personas; también lo dicen<br />

<strong>de</strong> <strong>las</strong> cosas [que] compran y ven<strong>de</strong>n a riesgo <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r en el<strong>las</strong>; pulauas es el simple <strong>de</strong> hamulauas. Y<br />

así: napulauas et nahapulauas: estar o ir arriesgada cosa; nagapulao-as. f.2.: arriesgado; el simple <strong>de</strong><br />

hamungcauas no le he visto usar; pagpulauas; pagpahamulauas; pagpahamuncauas: arriesgamiento.<br />

hamuncauas. p.p.: vi<strong>de</strong> in hamolauas.<br />

hamurlut. p.p.: hablador.<br />

hanac. p.a., y mejor hanamanac: <strong>de</strong>licada o tierna cosa, como el niño o animalico que ha poco que<br />

nació; o hinchazón ya blanda. Nagahaanc. l. hanachanac. p.a. siya. l. ang iya lauas. l. ang panit: está<br />

hablando <strong>de</strong>licado, tiernecico.<br />

han-ay. D.V.f.2.: urdir. han-ay. l. han-ayun: lo que se ha <strong>de</strong> urdir; hanayan: el urdidor, que suele ser<br />

un tronco <strong>de</strong> plátano.<br />

hanayhay. p.c.: Hanayhay nga baybay. l. higar. l. tugbungan: llana ribera <strong>de</strong> mar o río, que está la<br />

tierra llana con el agua, sin pangpang, aunque esté inclinada la subida; o subida [<strong>de</strong>] cerro, como<br />

dalhag. Nagahanayhay ang baybay, ang higar sa suba ang tugbungan, ang tolocaron sa buquir: están<br />

inclinadas mucho <strong>las</strong> cosas dichas.<br />

hanalo. p.p.:vi<strong>de</strong> in uili.<br />

hanombong nga tao, sale <strong>de</strong> tambong: persona <strong>de</strong> plaza, cortesana, que se pue<strong>de</strong> llegar a cualquier<br />

conversación; hinambung sing buut: persona discreta, <strong>de</strong> entendimiento para lo dicho.<br />

hananali. p.p.: vi<strong>de</strong> in dali.<br />

hanayac. p.p. ang baybay. l. ang hunasan: ancha playa o baja mar.<br />

hanayac. p.p.: vi<strong>de</strong> in laom.<br />

hanayon:vi<strong>de</strong> in dayon.<br />

hanap. p.a. nahanap: <strong>de</strong>shacerse como vapor, humo, niebla, nublado o la luna cuando se acaba;<br />

per<strong>de</strong>rse <strong>de</strong> vista lo que se aleja, como flecha, ave, isla, navío.<br />

handa. p.a.: proveer, preparar, aprestar, apercibir, aparejar, poner a punto lo que a menester, lo<br />

necesario para lo que ha <strong>de</strong> hacer o lo que ha menester, o los soldados a punto <strong>de</strong> dar la batalla.<br />

f.1.l.2., aunque sean los pecados, para confesallos. Maghanda ca sang igmisa: pon recaudo para <strong>de</strong>cir<br />

misa; mahanda nga tao: próvido; andam.<br />

handa. p.a.: vi<strong>de</strong> in balo. u.a.<br />

handalamay. p.c.: árbol con cuya corteza molida se untan la mano para que entre o salga la ajorca <strong>de</strong><br />

marfil; hecho verbo. f.2.: untar la mano así. Hadalamayun mo ang camut mo, agur dumalanlug ang<br />

tiposo.<br />

handucag. p.p. naga-. l. nanhanducag: volver los animales <strong>las</strong> cabezas para ver la gente que pasa,<br />

ora se alboroten, ora no.<br />

handucag. u.a.: no parar en casa, andar por el pueblo sin hacer cosa.<br />

handum. p.a.f.2.: acordarse con afición <strong>de</strong>l ausente que le hizo bien, como <strong>de</strong>l buen ministro o buen<br />

alcal<strong>de</strong> mayor; harandumun: <strong>de</strong>seable, digno <strong>de</strong> memoria así; napahandum: darse a <strong>de</strong>sear o que<br />

tengan memoria dél con buenas obras; mapaharandumun: el que así lo hace.<br />

hangalo ngalo. p.p. et nagalo,todo es uno: vi<strong>de</strong> in maco maco.<br />

hangag. p.a.: tonto, abobado, atónito; nahangag: estar embobado, atónito; vi<strong>de</strong> in hurung.<br />

hangao hangao. p.c.: ir llegando o llegar ya cerca <strong>de</strong> pueblo o sementera. f.3. hain yadtong tao nga<br />

mag hangao hanago, cag uala na: como el que pasa <strong>de</strong> largo.<br />

hangar. p.a. tangra. h.f.2.: mirar a lo alto; reverenciar. Mahangar ca sa guya sa Padre; hangdun: la<br />

síncopa; harangdun: reverenciable; pagcaharangdun: el ser reverenciable, rey; et hinc, estar falto el<br />

peso porque luego sube arriba la parte falta. Ítem, mahangar; humangar; hinmangar: pedir o tomar<br />

prestado oro o bahandi para servillo o pagallo. Reg. 9.: napahangar: prestallo; varíase como otang.<br />

hangaua. p.p.: vi<strong>de</strong> aua.<br />

handong. p.p.: sombra. Mahandong ang banoa: hace sombra; nagahandong: lo mismo. Hinahandogan<br />

quita: házsenos umbra .f.3.: landong.<br />

hangalay. p.p.: un árbol <strong>de</strong> la mar.<br />

hangin. p.p.: viento; mahangin ang banoa: tiempo ventoso; napahangin: ponerse el viento.<br />

Pahanginan mo iton: ponlo al viento. f.2. Hinangin quita sang amihan busa napatolot quita sa Manila:<br />

diónos el viento leste y fuimos a popa a Manila; nagahangin hangin: frecuent[ativo].<br />

hangit. p.c.: dar bocaditos en algo. Nagahangit: el que los da.<br />

hangul. p.p.: vi<strong>de</strong> imol, que es necesitado; mahangul: cosa necesitada.<br />

hangup. p.p.: enten<strong>de</strong>r o conjeturar; nahangup: el que conjetura. Uala came masayor sang plong sa<br />

Padre apang mahangup cami: no enten<strong>de</strong>mos lo que el Padre nos dice, pero conjeturámoslo. f.2.<br />

Hinangup mo ining acun polong?: ¿Entien<strong>de</strong>s esto? Nagahangup hangup: frec[uentativo].<br />

208


hanlup. p.p.: piojos <strong>de</strong> gallinas; hanlupun: tenerlos.<br />

hang-ut. p.c.: lo mismo que hangit.<br />

haning. u.a.: aforro o hojas que ponen la olla para que no se pegue la morisqueta. f.3.: vi<strong>de</strong> sanib.<br />

hanip. p.c.: acomodar cosas cargando navío. f.2. Hanipon mo. l. pahanipon mo iton imo pag pamiot:<br />

dóblalo bien, no lo arrugues.<br />

hanot. f.2.: a<strong>de</strong>lgazar el clavo para formar su punta.<br />

hanol. p.c.: o <strong>las</strong> bodas.<br />

hanoy: vi<strong>de</strong> cayab, ascen<strong>de</strong>r, remontarse a el cielo o alto. f.3.<br />

hantay. p.c.: estar echada, tendida persona muerta, o ma<strong>de</strong>ro, o caimán varado.<br />

hantoc. p.a.f.3.: golpear o dar golpe en puerta llamando o hincando algo, o en tabla o en bordo <strong>de</strong><br />

navío con los remos. f.1.: con lo que se da.<br />

han-ug. D.V. lan-ug. D.V. banol. p.a.f.2.: magullar o ablandar fruta a golpes o cuerpo, a golpes o<br />

azotes; nahanug; nalanug; nabanol: estar así magullado o magullarse fruta o cuerpo, ut supra.<br />

haog. p.a.: vi<strong>de</strong> in labogay; ahog, lo mismo es que haog.<br />

haohao. p.c.: hablar al oído. f.2.<br />

haom. l. haum. p.a. nagahaum: combinar, venir al justo, conchabarse, encajar ma<strong>de</strong>ra labrada o <strong>de</strong><br />

encaje en fábrica <strong>de</strong> escritorios; navíos o casa; hinmahaum: combinar un palo o ma<strong>de</strong>ro labrado con<br />

otro; venir al justo el vestido el cuerpo; cerrarse la boca o dientes por algún acci<strong>de</strong>nte. Ítem, estar<br />

soldadas panicas, o soldal<strong>las</strong> que encajen un lado con otro; naga-. l. napapaghaum. f.2.: combinar,<br />

encajar ma<strong>de</strong>ra, hacella que encaje y venga bien; soldar panicas.<br />

haon. p.a.f.2.: apartar <strong>de</strong>l fuego lo que se cuece o guisa.<br />

haop. p.p.: agregado <strong>de</strong> vasallos; hinmahaop: agregarse a algún principal el timaua, teniéndole mayor,<br />

o soldado agregarse a algún capitán, como cuando se hace gente. f.3.; el <strong>de</strong>l dato o capitán; napaop:<br />

recoger y agregar así a los tales. f.2.: dice siempre afición y buena voluntad in Hinmahaop. l.<br />

linmulumar sing buut can coan. l. Naquighaop et naquiglumar sing buut can coan: le es aficionado,<br />

está agregado a él en voluntad; sacup.<br />

haot. p.a.: asiento <strong>de</strong>l remero don<strong>de</strong> rema; hinmahaot. f.3.: tomar así o ir en su lugar el remero.<br />

hapa et dapa. u.a. nanhapa. l. nagahapa. l. dapa: echarse o estar echado boca abajo, que el pecho y<br />

barriga esté pegado al suelo o tabla, aunque sea el que nada o el caimán. Hinc, lapalapa: la planta <strong>de</strong>l<br />

pie. Cai naga dapa guihapun.<br />

hapay. dapay. p.c.: arroz, zacate echado con el viento; y así el arroz que se echó en el suelo; <strong>de</strong>spués,<br />

aún recogido le llaman: hapay. nahapay. l. dapay: caerse o echarse arroz, zacate et similia, con el<br />

viento o sin él; nagahapay. f.2.: <strong>de</strong>rriballo el viento o persona. Nahapay ang boto nia et Nahapay siya<br />

sa iyang quinatao: es impotente, lo tiene caído siempre; hapay nga bohoc: cabello plano.<br />

hapao. p.c.: entresacar el arroz maduro <strong>de</strong>jando lo que no está maduro para que madure; quitar la<br />

morisqueta <strong>de</strong> encima solamente, o arroz <strong>de</strong> cesto lo <strong>de</strong> encima. Hinapauan ang oma, ua pa anihi.<br />

hapar. p.a: vi<strong>de</strong> in halapar.<br />

hapdus. p.a. mahapdus: escocer, tam active quam passive. Mahapdus ang dalamo: el dalano escuece,<br />

et Mahapdus ang camut co sang dalamo: me escuece la mano <strong>de</strong>l dalamo; nacahapdus: dar o causar<br />

escocimiento. f.3.<br />

hapin. d.: cubierta <strong>de</strong> libro o <strong>de</strong> otra cosa así; nagahapin: echalle cubierta.<br />

hapin. d.: rodillera que se pone en la cabeza o hombro para llevar algo; nagahapin: poner rodillera.<br />

Ihapin mo ang lambong mo sa abagamo. f.1.<br />

hapit. p.a.: cosa que se hace o hizo <strong>de</strong> paso, como comida, bebida o fornicación con el que pasó;<br />

nahapit. hinmahapit: llegar a puerto o mesón o a alguna parte a dormir, comer, tomar agua. f.3.;<br />

halapitan: es don<strong>de</strong> <strong>de</strong> ordinario se llega o mesón, posada; nagahapit: llevar algo para dallo <strong>de</strong> paso;<br />

hinmahapit: llegar <strong>de</strong> paso a tomar algo; hapit hapit: frecuent[ativo], hacer muchas paradas.<br />

hapla: lo mismo que hapa.<br />

haplac et daplac. p.a. nahaplac. nadaplac. nagacahaplac. l. daplac et nahadaplac: ap<strong>las</strong>tarse cosa<br />

que hace, como persona <strong>de</strong> bruces, el techo <strong>de</strong> la casa, ropa que cae quedándose tendida en el suelo,<br />

etc. f.3.: hapaclan: lo que está cubierto. f.2.: hinmahaplac: lo que se ap<strong>las</strong>ta encima <strong>de</strong> ello.<br />

hap<strong>las</strong>. p.a.f.3.: untar con toda la mano el cuerpo o parte <strong>de</strong>l con aceite, máxime <strong>de</strong> contrayerbas.<br />

haplus. p.a. hosohoso. p.p.f.2.: refregar trayendo la mano blandamente, halagando a persona o a<br />

animal. Ítem, refregar entre la mano cosa larga, etiam genitale ut commoueatur ad pollutionem.<br />

hapnig. p.a.f.2.: hacinar ma<strong>de</strong>ra una encima <strong>de</strong> otra en or<strong>de</strong>n, o poner así ropa doblada en arca o<br />

abobot; amontonar en hacina los salineros, <strong>las</strong> serojas <strong>de</strong> la playa para quemal<strong>las</strong> y hacel<strong>las</strong> ceniza.<br />

hapohap. p.a.f.2.: sobar el cuerpo o parte dél trayendo la mano y apretándola blandamente por el<br />

cuerpo, brazos, piernas como haciendo papachos, o hacer papachos; un<strong>de</strong>, el cosicosa; ginhapohap<br />

ang quilir; gintumban ang tinay: <strong>de</strong> la escalera.<br />

209


hapo<strong>las</strong>. p.p.: refregar con toda la mano abierta el cuerpo lavándolo ora con aceites <strong>de</strong> olores, ora con<br />

aceites, como el brujo, o como el ladrón que va en cueros, ora limpiando en seco con sola la mano<br />

tinaja o plato, o quitar así algo que le cayó en el vestido, como polvo. f.3.; el polvo o lo que se quita:<br />

f.2.<br />

hapon. p.a.: la tar<strong>de</strong>, cerca <strong>de</strong> ponerse el sol; varíase como aga; vi<strong>de</strong> ibi; panihapon, ihapon. h.: la<br />

cena; nanihapon, nagapanihapon. f.3.: quitar el manangueta, la tuba <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> tar<strong>de</strong>. f.3.<br />

cahaponanun nga bitoon; baguio baguio. h.: lucero <strong>de</strong> la tar<strong>de</strong>.<br />

hapun. p.a.: cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong> pescar; nagahapun: hacelle poner.<br />

harabas. p.p.: vi<strong>de</strong> in ha<strong>las</strong>. u.a.<br />

harahara: vi<strong>de</strong> in halacahac.<br />

harahar. p.p. harhar. f.2.: id est, pulur, rozar o talar árboles, plátanos por el pie; si es más alto es<br />

ha<strong>las</strong>. u.a.l.: harabas.<br />

harayharay: pasear por el pueblo como el holgazán.<br />

harang. p.a. hinmaharang. l. napaharang: estar o ponerse en el paso atravesado palo o persona que<br />

está echado. Dicapaharang sa agian sa tao; napaharang: poner algo atravesado así. Paharangon mo<br />

ang dalan sing cahuy, agur dile maca agui dira ang tao. f.2.: poner los palos atravesados altos para que<br />

no pasen por allí.<br />

halangsar. p.p.: gallo.<br />

harhar. p.a.: vi<strong>de</strong> in harahar.<br />

harao. p.c.: voz exhortativa.<br />

haraoharao. p.c.: andarse casa en casa holgando sin hacer cosa.<br />

harap. l. hadap. nanharap. nagapanharap: respetar, presenciar, el pueblo al dato, a la justicia, al<br />

padre. Hinc, hadapun. l. haladapun: venerable, respetable. Nanhaharap ang babayla sa diuata, id est,<br />

inmaatubang: se ponía en la presencia <strong>de</strong>l diuata para ofrecello sacrificio y rogalle.<br />

har-as. p.a. hilug+ f. un.: echar la mujer la criatura; nahar-as: caérsele a la mujer o cualquiera animal<br />

la criatura, abortar o malparir. Nahar-asan siya sang anac: cayósele la criatura, malparió.<br />

haraya. p.p.: se llaman todos los que hablan la lengua haraya; haraya nga tao. l. haraya nga polong:<br />

<strong>de</strong>cimos persona haraya y palabra haraya; nagaharaya: es hablar en haraya; y con el f.un.: es traducir<br />

en haraya a otra lengua.<br />

hari. p.a.: rey; ginharian: reino; nacahadi: reinar; pagcahadi: la dignidad.<br />

harigi. l. haligi. p.p.: pilar o poste, colu[m]na; harigi nga bato: pilar, colu[m]na <strong>de</strong> piedra; nagaharigi.<br />

f.2.: hacer harigi algo; vi<strong>de</strong> balay.<br />

hal-ir. p.a. nagahal-ir. f.1.l.2: echar por ahí la basura. f.3.: don<strong>de</strong> se echa: Ginhaliran sang sagbut:<br />

muladar don<strong>de</strong> se echa basura o estiércol.<br />

harluc. p.a.: temor, miedo, espanto; maharluc. l. maharlucun: temeroso; naharluc. l. nagacaharluc:<br />

temor. f.an; hinhaharlucan: lo que se teme. Ano ang naharlucan mo?: ¿Qué temes? Hinc,<br />

nagacaharlucan. hinmaharlucan: temer mucho; naga-. l. nacaharluc; nagpacaharluc. f.2.: amedrentar,<br />

atemorizar; icaharluc et quinaharluc co: lo que me causó temor.<br />

haroganay. p.c.: sonar voz <strong>de</strong>lgada como tiple, campana; los tiples <strong>de</strong>l órgano. Naharuganay ang<br />

tingug niya.<br />

haraoy haroy.p.c.: Nagaharoyharoy lamang: estar o andar holgazán, como haray haray.<br />

harool+: vi<strong>de</strong> halani, cerca. Si Santa Maria ua nga gayur haruuli nga mas-a sa lalaque: jamás llegó<br />

varón a ella.<br />

harung. p.a. maharung: andar sobre aviso así el que se embarca como la mujer por no dar a su<br />

marido ocasión <strong>de</strong> pesadumbre. Ginhalungan niya ang iya dungug: también es lo mismo que ino: el<br />

f.an.: halung. l. harung; tagam y andam.<br />

haryata. u.a. et huyata. p.p.: estar siempre echado el enfermo que no se pue<strong>de</strong> sentar. Nagaharyata<br />

siya, cay dili macalingcor.<br />

hasahasa. p.p.: vi<strong>de</strong> agumaa.<br />

hasang: agal<strong>las</strong> <strong>de</strong> pez. Ítem, el pestillo, ruedas <strong>de</strong>l candado o chapa, todo junto que está <strong>de</strong>ntro. Ítem,<br />

los embornales por don<strong>de</strong> sale el agua <strong>de</strong> la cubierta <strong>de</strong>l navío.<br />

hasohas. p.p. nagahasohas: levantar los fuelles <strong>de</strong>l herrero, dar viento con ellos. f.2.; el fuego o<br />

fragua; el f.1.: es el tamboc con que se hace viento; hasohasan: los fuelles.<br />

hataas. p.p. hitaas: cosa alta. Hataas aco canimo; cahatas an: la altura; nahataas: estar alguna cosa<br />

alta o puesta alta; napahataas. nagapacahataas: poner alguna cosa alta; pue<strong>de</strong> tener el f.1. o el f.2.<br />

Ítem, napahataas: subir, ponerse en lo alto.<br />

hatag. p.a.: dádiva o don; nagahatag: dar o donar; nagahinatagay: vi<strong>de</strong> hinatagay; humalatag;<br />

mapanhatagun: dadivoso.<br />

210


hat-ang. D.: asentar rancho o real el ejército o el que camina o el que no tiene casa mientras la hace.<br />

f.2.; hat-angan: el real o rancho, etc.; lo mismo pue<strong>de</strong> ser lagcao.<br />

hathat. u.a. hitar. nahathat. nanhihitar: abrir el capullo <strong>de</strong>l algodón para sacar el algodón. f.2.; vi<strong>de</strong><br />

hitar, suo loco.<br />

hati. l. ati. u.a., adverbio: ¿Pues?. l. ¿Ves? Hati? Ano ang iya polong?: ¿Pues qué te dijo? Hati? Uala<br />

aco mamolong canimo nga dile capacadto?: ¿Ves?, ¿No te dije yo que no fueras allá? Ati? Cai<br />

napacadto ca didto?: ¿Pues qué [h]ubo por [h]aber ido allá?<br />

hatoc. l. hatoc. p.a.: el agua turbia <strong>de</strong> amolar herramientas. Hinc, Dao hatoc ining suba conmagabaha,<br />

dao hatuc ining tubig: porque está turbia y sucia; <strong>de</strong> el agua que mezclan con leche <strong>de</strong> cocos cuando<br />

está ya mezclada dicen dao hatocna.<br />

hatur. p.a.: llevar. Sino ang mahatur sini ?: ¿Quién ha <strong>de</strong> llevar esto? Sino ang hinmatur sini diri?:<br />

¿Quién trajo aquí esto?; ginhatdan: paga o parte; napahatur: mandar llevar; porque vi<strong>de</strong> in dara. f.1.:<br />

lo que; f.3.: a quien y presentar en <strong>de</strong>pósito.<br />

haua. p.a. nahaua. l. nahauay. h.l. naghaua. hinmahaua: estar apartado <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más, apartarse o<br />

estar alguna cosa apartada <strong>de</strong> <strong>las</strong> <strong>de</strong>más adon<strong>de</strong> está ella sola; cahauaan: el apartamiento <strong>de</strong> la gente o<br />

pueblo, y así tomamos por el <strong>de</strong>sierto o soledad don<strong>de</strong> no hay gente ni poblazón; napahaua,<br />

nagapahaua: apartarse a lo raso; apartarse <strong>de</strong> otros o <strong>de</strong>l pueblo.<br />

hauac. p.a.: cintura; mahauac. l. hauacan: persona <strong>de</strong> cintura <strong>de</strong>lgada, porque el que es gordo <strong>de</strong><br />

cintura entre los indios, es no tener cintura, y así le llaman boryos. Namalinghauac. l. nanaing hauac:<br />

tener la mano puesta en la cintura, o llevalla así el que an<strong>de</strong> contoneándose por gentileza, o el que está<br />

en pie así; hinmauac. f.2.: coger a alguno por la cintura; dícese: Hinauac siya pag cagat sang buaya: le<br />

cogió el caimán por la cintura.<br />

hauag. p.a.: lo mismo es que bucag cag; haguca: aflojarse el cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong>l haz o fardo o el <strong>de</strong> la escoba,<br />

o el piquit <strong>de</strong>l bolo o tagar; vi<strong>de</strong> haguca.<br />

hauay. hayao. p.c. et cauan. p.a. nagahauay. l. hinmahauay: estar o andar alguna cosa en el aire,<br />

que no toca el suelo, como nubes, aves o el que anda con zuecos o zancos, que no llega los pies al<br />

suelo.<br />

hauay hauay. hayao hayao: frecuen[tativo]. f.2.<br />

hauan. p.a. mahauan: cosa limpia o barrida o <strong>de</strong>s[es]combrada, como aposento, el cielo <strong>de</strong> nubes, no<br />

ropa, ni platos.<br />

hauas. p.a. nagahauas. f.un.: <strong>de</strong>sembarcar la carga <strong>de</strong>l navío.<br />

hauat. u.a.: quedarse con hambre ora el que no tiene más que comer o el que no quiere comer más, o<br />

el convaleciente que da con hambre. Nagahauat ang iya pag caun. l. ang iya ginhaua: se quedó con<br />

hambre, que comiera. l. Nagaibug pa. nagahauat sang ulipun. l. sang iya ginhaua. f.2.: déjallo con<br />

hambre; hauat hauat: el frecuent[ativo] o diminutivo.<br />

hauair. p.a.f.an.: <strong>de</strong>tener a alguno por grado o por fuerza, y así dice un ambahan: Hauiran di pahauir<br />

ang olan ang himauir. Ítem, apartar a los que riñen o a los que se van a [a]cometer. Ítem, refrenar,<br />

oprimir los apetitos, y así es lo que contiene o en cuanto a esto. Ipaghauirta sa buut ta sa di amo nga<br />

ca ilibgun: el contener nuestra voluntad apartándola <strong>de</strong> los <strong>de</strong>seos o apetitos <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>nados;<br />

continencia.<br />

hauul hauul: sardinas pequeñas.<br />

hauung. l. hauong. p.a. nanhauong. l. hinma[h]auung: inclinado estar árbol hacia alguna parte.<br />

Nanhauung sa suba: está inclinado hacia el río; lo mismo es que hinmohoyung. Ítem, arquearse o<br />

doblarse como la rama con el peso <strong>de</strong> la fruta; <strong>de</strong> aquí se toma por inclinarse o hacerse <strong>de</strong> la parte <strong>de</strong><br />

alguno. Uay hahauongan nga tao sa Dios: Dios no acepta personas.<br />

hauus.p.a.: faltalle aliento; y se pronuncia hauos. p.c. Nagahauos ang ginhaua co sa pag tocar co<br />

sining buquir, dice el asmático o el que tiene bazo o mujer preñada: se le acaba el aliento, está<br />

rendida, cansada.<br />

haya. p.a.: llorar al difunto o cautivo. f.2.<br />

hayaghag. p.p.: es lo mismo que halaghag.<br />

hay-ahay. halayahay.p.c. hulupuhup. p.p.: viento fresquecito, manso; los navegantes le llaman<br />

viento escaso o manso, como terral; mahay-ahay. l. halayahay. l. hulupuhup: ventar así; napahayahay.<br />

l. halayahay. l. halupuhup: ponerse al viento; con el f.3.: poner algo a orear al viento.<br />

hayang. p.a. ticaya. h. nagahayang: estar echado boca arriba; hinmahayang. l. humahayang: echarse<br />

o ponerse boca arriba; nagahayang pag langoy: nadar <strong>de</strong> espaldas; napahayang. f. un.: poner o echar<br />

al niño o otra persona boca arriba.<br />

hayao. p.c.: vi<strong>de</strong> in hauay.<br />

hayar. nagahay-ar. p.a.: estar tendida boca arriba persona, ora esta viva, ora muerta como esté todo<br />

el cuerpo y pies extendidos, o exten<strong>de</strong>rse así; napahay-ar. f.2.: exten<strong>de</strong>r así el difunto.<br />

211


hayat. u.a.f.un. nagahayat: Hayatun co ang acon ginhaua: refrenar el apetito sufriendo hambre, ora<br />

sea por virtud; paghayat sang pag caun: templanza; hayat: enflaquecer algo; hinmahay-at. l.<br />

hinmohogo ang lauas mo: estar algo flaco.<br />

hayictin, id est, halipot: en Panay usan esto a lo regalón, y bayoto por baroto, y otros semejantes. Pro<br />

quo vi<strong>de</strong> nguit, que es modo <strong>de</strong> cecear suyo.<br />

hayocong. p.p.: id est, hilipot, corto cabo o no cabal con que llevan algo a cuestas; nagahayocong.<br />

f.2.: acortar el cabo. Haycongon mo ang cauo, cay halauig.<br />

hay-oghog. p.p. nagahayoghog: crecer en alto la persona, animal, arroz. Papaghayoghogon ca sa<br />

Dios. d. napapaghayoghog.<br />

hayoyay. p.p.: esclavo <strong>de</strong> los <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> casa, que no tiene casa <strong>de</strong> por sí; nahayohay. f.un.: hacer<br />

esclavo hayohay al que no lo es, que es tiranía el día <strong>de</strong> hoy.<br />

hayon. u.a.l. hayon hayon. p.p. nagahayon. l. nagahayon hayon: bracear el que va andando.<br />

hayop. p.a.: animal o ave doméstica mansa, aunque sea <strong>de</strong> los bravos domesticado. Nagajayup. f. an.:<br />

criar o domesticar así animal o ave; un<strong>de</strong>, Hayopan. l. Hayopanan: animal o ave así domesticada.<br />

Nagahayopan. f.3.: criar o domesticar como gallinas, palomas, patos, papagayo.<br />

hea. l. hia, exhortativa para la boga o los que hacen algo; a una, dicen: hia, como para soltar a una<br />

ma<strong>de</strong>ro que llevan a cuestas; o los que corren para salir juntos; o los que luchan, que ellos mismos<br />

dicen hia. Nagapahia sila nga duha. Hinc, hea macahemea: para el canto <strong>de</strong> la boga diez, medida <strong>de</strong><br />

verso con que el cantor la cantando, y la boga respon<strong>de</strong> el pie: hea macahemea.<br />

hela. p.a. naghela: arrastrar navío, harigue o árbol. f.2.<br />

hele et herle: ex[h]ortativa para la boga; y mirle: exhorta diciendo. l. Hinc, hemele; herle: el verso<br />

con que ex[h]orta; el canto para bugsay: R[espuesta]: Hemele, hemelehele; otra tonada diferente para<br />

gaor: R[espuesta]: Hele. p.a.h.<br />

hia. l. hia: vi<strong>de</strong> hea.<br />

hias. l. hiyas. l. huyas: joyas o ga<strong>las</strong> <strong>de</strong> oro; nagahias, huyas: engalanarse, adornarse con joyas o<br />

trael<strong>las</strong> puestas; o engalanar o adornar así a otro con joyas; sigue a los verbos <strong>de</strong> vestir; mahiasun. l.<br />

mapanhiasun: persona que se arrea o adorna o engalana con joyas. l. mahuyasun. f.3. hiasun. l. hiasun,<br />

hiyasun: persona que tiene joyas o ga<strong>las</strong> <strong>de</strong> oro.<br />

hibabao. p.c.: vi<strong>de</strong> hababao, bajo en la mar o río.<br />

hibag. p.a. nagahibag. l. maquighibag: reñir los puercos o perros, gatos y todos los animales,<br />

aunque sean caimanes, que se muer<strong>de</strong>n; mor<strong>de</strong>r uno a otro. f.un.<br />

Hibalo: vi<strong>de</strong> habalo, saber corridillo; hibalo.<br />

hibalo. p.p. nagahibalo: saberse, conocerse dos o más, ora por trato y sabiendo la lengua. Nagahibalo<br />

siya: ellos se conocen.<br />

hibang. p.a.f.an.: cortar el árbol con la parte hacia don<strong>de</strong> quiere que caiga; quitalle algo <strong>de</strong> aquella<br />

parte; o ensanchar la sepultura o zanja por algún lado. Hibangan mo ining lubung dapit sa ilauor;<br />

ubang.<br />

hibanolor: vi<strong>de</strong> bonolor.<br />

hibat. p.a. balihas: tuerta cosa hacia algún lado, como varas <strong>de</strong> la cerca o la trama en el tejido, que<br />

están caídas algo hacia atrás o hacia a<strong>de</strong>lante, o renglones; nahibat. l. nabalihas: estar así al soslaye o<br />

lado tuerto; nagahibat. l. balihas. f.2.: hacer o poner así algo. Di mohibaton ang pag hulug mo;<br />

hibathibat et balobalihas: diminutivo; vi<strong>de</strong> balihas.<br />

hibaut. p.p. nagahibaut: tratarse como amigos conocidos. Dile siya maquig hibaut, cay talonanun<br />

siya nga tao. Dile siya maquighibaut sing polong sa tao: no quiere aten<strong>de</strong>r a lo que la persona le dice;<br />

se dice <strong>de</strong>l que no quiere ser amigo. Dile sila magahibaut: no se tratan, son como enemigos, son<br />

enemigos capitales. Nagahibaut na sila sing polong, busa nagabian na sila.<br />

hibi. u.a.: hacer pucheros o hacelle llorar así.<br />

hibias. p.c. nagahibias. l.: Nagacahibias camo sing arlao: errarse en el tiempo que se había ido el uno<br />

cuando llegó el otro; o por ir diferentes calles o caminos; hilibias: dim[inutivo].<br />

Hibioc: lo mismo es que idioc. p.c.<br />

hiblag. l. hibulag: vi<strong>de</strong> bulag.<br />

hiboc. p.a. nagahiboc: estar agonizando el enfermo; respirar, tomar aliento el muy cansado o el que<br />

le aprieta mucho el asma; o el niño que <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> llorar; hiboc hiboc: el frecuentativo. Ua nay tingug<br />

nag hiboc hiboc na lamang. Dile na maghiboc hiboc, na matayna. Nagahiboc hiboc ang manga olor<br />

didto sa pi<strong>las</strong>: o llaga o cosa muerta estar hirviendo.<br />

hiban. p.a. nagahiban. f.on.: borrar pisada o huella o rastro para que no se vea la huella o pisada <strong>de</strong><br />

lo que pasó; y así se dice: Nahibon ang ginlubngan: está la sepultura borrada, esto es, que ya no tiene<br />

señal <strong>de</strong> sepultura, sino que está como la <strong>de</strong>más tierra. Nahibon ang pi<strong>las</strong>: sana, que ya no hay señal<br />

212


<strong>de</strong> herida; nagahibon; nagahibon sang capolonganan: echalle tierra como dicen, para que no se trate<br />

jamás <strong>de</strong> él f.2.<br />

hiboto. p.p.f.an.: capar; hinibotoan: el capón.<br />

hicay, vi<strong>de</strong> in hucay: parece toma el significado o <strong>de</strong>l caso que significa la acción, o <strong>de</strong>l infinitivo <strong>de</strong>l<br />

verbo a que se junta; v.gr.: Nagahicay siya sing polong. l. sing tiao. l. Yao yao sing libac. l. sing<br />

buyayao can acun: habló <strong>de</strong> mí o hizo burla; murmuró; me echó buyayaos, etc. Passive: Ginhicayan<br />

aco niya sing polong. l. sing libac, etc. Ginhicayan aco niya sing dayao: me alabó mucho, etc.;<br />

nagahicay pagpili: escoger lo mejor. f.2.: lo que se escoge entresacándolo.<br />

hibubut-un. p.p. nagahibubun-ut: amortecerse <strong>de</strong> llorar el niño.<br />

hicao. p.c. et sina. cahicao: envidia. Nahicao aco caniya saiya palar nga maayo: tuve envidia a pesar<br />

<strong>de</strong> su buena suerte. Nahicauan aco niya sang palar co nga maayo; mahicao, masina: envidioso; hicao:<br />

es también lo mismo que imut; vi<strong>de</strong> ibi; imut: es la raíz <strong>de</strong> escasez, mezquinería <strong>de</strong>l avariento; caimut,<br />

pagcaimut: escasez, etc.; maimut: avariento, mezquino.<br />

hicap+. f.an.: lo mismo es que caham, palpar o tocar o como tentar a [o]curas, o el ciego, etc.<br />

hicuat. p.c. hiclar. p.a.: vi<strong>de</strong> bitar, lo mismo es que hiuat.<br />

hicug. f.un. nagahicug. p.a.: ahogar a alguna persona o animal con lazo escurridizo o ahorcalle, etc.;<br />

nahicug: ahorcarse la misma persona con lazo escurridizo, etc.<br />

hicum. p.a. hongor. p.a. hiuit. p.a.: hablar en secreto encubriendo lo que se trata u otro; hongor,<br />

hicum, hiuit nga polong: negocio secreto.<br />

higar. p.a. binit. u.a.h.: orilla <strong>de</strong> sementera o cerca o camino o río o mar, para los que van por el río o<br />

mar, no respe[c]to <strong>de</strong> los que van por la ribera, por tierra; napahigar: ir o hacerse o acercarse a la<br />

orilla el que va navegando por río o mar. Pahigar quita: vamos tierra a tierra navegando.<br />

higala. l. higara. p.p. nagahigala. l.: Hungur pag buhat sing mangar na: concertarse o hacer <strong>de</strong><br />

malicia algo dos o más. Ginhigalan. l. ginhungur nila pagbuhat iton: concertáronse o <strong>de</strong> pensado o<br />

malicia lo hicieron.<br />

higauus nga pag tingug. l. pag polong: habla baja <strong>de</strong> propósito, como <strong>de</strong>l que se confiesa;<br />

nagahigauus sang tingug. l. sang polong: bajar la voz, hablar bajito, <strong>de</strong>cir algo en voz así baja, etc.<br />

higcun et gim-ang. p.a. mahigcun: cosa asquerosa, que da asco; mahigcunun: asquerosa, que tiene<br />

asco; nahigcun: tener o recibir asco. Nahig aco sana: tengo asco <strong>de</strong> esto. Quinahigcunan. l.<br />

nahigcunanco yana, cay mabaho: tengo asco <strong>de</strong> eso, porque hie<strong>de</strong>. Nahigcunan, quinahigcunan aco<br />

nila: tienen asco <strong>de</strong> mí; naghigcun. l. nacahigcun: dar o causar asco a otro. f.an. Paghigcunan,<br />

ginhigcunan co sila: doyles asco; pagcamahigcun: <strong>de</strong> mahigcun; pagcamahigcunun: <strong>de</strong> mahigcunun;<br />

mahigcun nga polong, buhat, sala: torpe, obscena palabra, etc.; hugao, mahugao.<br />

hingig cun: la paga <strong>de</strong> haber tratado cosas asquerosas, como la que crió al niño, al perrito, al enfermo,<br />

limpiado <strong>de</strong> la partera, etc.; higcun, cahigcun, pagcahigcun: asco <strong>de</strong> la cosa.<br />

higda. p.a. bantag. h.: acostarse o echarse; Himigdaca: acuéstate; nahapahigda: se dice <strong>de</strong>l muy<br />

enfermo; napahigda: echar o acostar a otro como a niño, o mandalle que se acueste. f.un.l.;<br />

napapaghigda: mandándole. f.3.: la cama, etc.; higdaan: la cama o la cosa en que o sobre que se echa.<br />

higion. p.c.f.2.: fruncir los labios o boca cerrándolos como el que bebe; hinmihiom et nagahigiom:<br />

cerrarse la boca <strong>de</strong> la madre en saliendo la criatura.<br />

higis. p.a.: vi<strong>de</strong> pigis.<br />

higit. d.: correr el peso o romana hacia algún lado. Hilig.<br />

hignit ca: buyayao es que se dice a la mujer. Cay hignit ca dili ca umupur sa manga lalaque; vi<strong>de</strong> in<br />

hugnit.<br />

higop. p.a. nagahigop. f.un.: sorber.<br />

higot. u.a.: atadura con que sea ata algo o peal; nagahigot: atar algo. f.an.<br />

higugma: vi<strong>de</strong> hagugma, amar a Dios y a los hombres. f.2.<br />

higum. p.a. nagahigum. f.un.: cerrar bolsa o talega o cosa que se cierra con cerra<strong>de</strong>ros como bolsa, y<br />

aunque no los tengan, como la atarraya, que la juntan por <strong>de</strong>bajo porque no vayan los peces. Higumun<br />

ang laya; higum higum: cerra<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> bolsa, etc.<br />

higor. p.a. higor higor, su frecuent[ativo]. f.2.: ensuciar o untar con dos <strong>de</strong>dos, o poner saranguste, o<br />

untar armas así con yerba; o untarse, ponerse color la mujer.<br />

higus. p.a. mahigus: persona o animal o vasija menor; que no es tan gran<strong>de</strong> como sus compañeros.<br />

Higos ca nga tao: quedaste pequeño, ruin. Mahigus ca sing lauas, higus ang bili sang baliguia: es<br />

menor ya el precio, ha bajado; hinmigus. f.3.: bajar el precio o pagar menos. Higusan ang bili. l. ang<br />

baligia. Napahigus. f.3. sang bili. l. sang baligia: hacer barata, bajar el precio, ven<strong>de</strong>llo a menos;<br />

nagahigus. f.un.: achicar algo como cor<strong>de</strong>l haciéndole mas <strong>de</strong>lgado, o libro, cercenándole más, etc.; o<br />

vestido, arca, etc. Mahigus siya sing baba. Nahigus. l. higus ang iya baba: tiene pequeña boca. Ítem,<br />

Mahigus sing lauas siya: es <strong>de</strong>lgado <strong>de</strong> cuerpo o como el viejo. Mahigus siya sing hauac. l. nahigus. l.<br />

213


higus ang iya hauac. l. ang iya lauas: <strong>de</strong>lgado <strong>de</strong> cintura, etc. Nahigus ang bahandi co: ha venido a<br />

menos mi hacienda. Nahigus ang iya pag cadto: ha venido a menos; higushigus: diminutivo.<br />

hilab. p.a.: Nahilab ang ginhauaco, ang dughan, ang soloc soloc, ang tian. Nahilaban. l. Hinilaban aco<br />

sang soloc soloc co: máxime, el que tiene revuelto el estómago, duéleme el estómago o siento<br />

flaqueza en él; en haraya es estar <strong>de</strong>smayado y dolelle el estómago <strong>de</strong> hambre. Nahilab ang atay co: se<br />

dice también, duéleme el hígado; masaquet.<br />

hilac+: llorar.<br />

hilac. p.a. hinmihilac: et Nahilac aco sang acun bahandi. l. sang acun bulauan, etc.: <strong>las</strong>timarse <strong>de</strong> su<br />

hacienda, que no quiere <strong>de</strong>shacerse <strong>de</strong>lla porque la estima; o <strong>de</strong> esclavo, ora le tenga en sí, ora se le<br />

haya perdido, etc. f. Cahilacan, nahilacan niya ang iya olipun nga namatay. l. ang iya bulauan nga<br />

nauala. l. nga quinauat.<br />

hilagus. p.p. nagahilagus: alisar esquina <strong>de</strong> cañuela que hien<strong>de</strong>n, etc. Hilagusan mo ang cauayan.<br />

hilaha. p.p.: vi<strong>de</strong> in ho<strong>las</strong>.<br />

hilay. p.c.: la<strong>de</strong>ada cosa, que había <strong>de</strong> estar <strong>de</strong>recha como casa, tinaja, cesto, navío, árbol, harigue,<br />

árbol <strong>de</strong> navío o cabeza o pescuezo <strong>de</strong> persona; nahilay. l. hinmihilay: estar así la<strong>de</strong>ado algo <strong>de</strong> lo<br />

dicho; nagahilay. l. nacahilay.f.2.: la<strong>de</strong>ar algo así. Hilay siya sing liug et Hilay. l. nacahilay ang iya<br />

liug. l. ang iya olo. Ihilay mo ang olo mo: la<strong>de</strong>a la cabeza. Hilay hilay dimo. Ngahilayhilay ang<br />

nahubug: se va la<strong>de</strong>ando a un lado y a otro.<br />

hilamon. u.a.: yerba, máxime la que nace entre lo sembrado; nagahilamon. l. nanhilamon: <strong>de</strong>sherbar o<br />

escardar lo sembrado.<br />

hilam-os. p.p. nanhilamos. u.a.: lavarse la cara; naghilamos. f.an.: lavar a otro la cara.<br />

hilamto. p.p.: ampolla o vejiga <strong>de</strong> fuego; nahilamto: salir ampolla o vejiga <strong>de</strong> fuego al que se quemó;<br />

o estar envejigado, ampollado así.<br />

hilanat. p.p.: calentura; nagahilanat: dar calentura. f.an. nahilanatan. l. ihinlanatan: acalenturado, que<br />

tiene calentura.<br />

hilang. p.a.: sacar carne <strong>de</strong> conchas, almejas.<br />

hil-ang, síncopa <strong>de</strong> hiulang: vi<strong>de</strong> in ulang.<br />

hilangan. p.p.: vi<strong>de</strong> in langan.<br />

hilani: vi<strong>de</strong> in halani, haraul.<br />

hilao. p.c.: cosa cruda, carne o pescado, pangasi nuevo, o vino <strong>de</strong> Castilla que aún cuece; fruta,<br />

verdura no madura o frutos <strong>de</strong> la tierra no maduros, como arroz, maíz; nagahilao: estar cruda la cosa,<br />

etc. Nagahilao, nanhilao sing baboy. l. pagcaun sing babuy. f.un.: comer carne o pescado crudo, como<br />

los hechiceros, indios caribes, negros <strong>de</strong>l monte; o comer fruta ver<strong>de</strong>, sin madurar; o camotes crudos,<br />

etc. Nagahilao ang hilague: que está fresco <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la tierra, como ver<strong>de</strong>; hilao hilao: medio crudo.<br />

Hinc, nahilauan: herramienta o cosa <strong>de</strong> corte <strong>de</strong>stemplada. Fut[uro]: cahilauan. Dimo igtigbas ang<br />

bolo sang mainitpa cay cahilauan. Nacahilo sang bolo: <strong>de</strong>stemplalle. f. cahilauan. Pret[érito]:<br />

nahilauan; es también ahitarse, estar indigesto.<br />

hilap. p.a. nagahilap: cortar alguna tajada <strong>de</strong> algo como <strong>de</strong> jamón, <strong>de</strong> pierna, <strong>de</strong> vaca o puerco o <strong>de</strong>l<br />

lomo, o tajada <strong>de</strong> fruta, gran<strong>de</strong> como piña. papaya, no a lo largo. Ítem, cortar lo podrido <strong>de</strong> llaga o <strong>de</strong><br />

fruta, o callos <strong>de</strong> los pies o manos, o al caballo los cascos <strong>de</strong> pies o manos.<br />

hilapit.: vi<strong>de</strong> in halani.<br />

hilar. p.a., y mejor, hilar hilar: revolcarse animal o persona así, aunque sea con dolores. f.3.: en<br />

don<strong>de</strong>.<br />

hi<strong>las</strong>. l. hiras. p.a. nahi<strong>las</strong>. l. nagahi<strong>las</strong>: miedo o empacho o vergüenza, horror natural <strong>de</strong> pecar con<br />

padre, madre, hermana, hermano; hi<strong>las</strong>. nagahi<strong>las</strong>. l. nacahi<strong>las</strong>. f.un.: <strong>de</strong>svelar o no <strong>de</strong>jar dormir los<br />

antepasados difuntos a alguno; lo ordinario se usa por pasiva: Ginhi<strong>las</strong> aco sang omalagar. También<br />

se toma por estar <strong>de</strong>svelado, no po<strong>de</strong>r dormir.<br />

hi<strong>las</strong>. l. hiras. p.a.: dar parte al que no ayudó a lo que se cogió, o al que lo pi<strong>de</strong> como hacen los<br />

pescadores, máxime cuando es cogido mucho pescado; naquihi<strong>las</strong>, naquilhas: pedir le <strong>de</strong>n algo como<br />

se pi<strong>de</strong> a los pescadores; lo mismo es bahao. p.c., en todo.<br />

hilauas: vi<strong>de</strong> lauas.<br />

hilbar: lo mismo que hiuat.<br />

hilhil. p.p., es lo que hilig, pero es [la] indignación. Hihil ang sacayan cag dira pa camo. Hilhil ang<br />

masaquet: que se le la<strong>de</strong>a o cae el cuerpo o brazo a un lado o a otro; nagahilhil: ir, estar así la<strong>de</strong>ado,<br />

aunque sea el peso que corre. Hinc, Nagahilhil. f.2. sang sinantanan: hacella que corra.<br />

hilibihib. p.p. et alibi hilibihib: estar con temor, ora <strong>de</strong> enemigos, ora <strong>de</strong> la mala condición <strong>de</strong>l<br />

hocom.<br />

hilig. p.a.l. nahilig: cosa la<strong>de</strong>ada, como el navío que va a la bolina, o por estar muchos a un lado; o<br />

casa la<strong>de</strong>ada, arca, borracho; o el peso que corre a un lado, o tinaja la<strong>de</strong>ada, etc.; nagahilig. f.un.:<br />

214


la<strong>de</strong>ar, inclinar algo así, o la<strong>de</strong>ar el viento la casa; hilig et nahilig ang arlao. l. an bulan, o otra estrella;<br />

y Palisna, hiligna sa adtohan: ha <strong>de</strong>clinado <strong>de</strong>l cénit <strong>de</strong> mediodía; hilig hilig: diminutivo.<br />

hilihor. p.p.: punzón <strong>de</strong> hierro o <strong>de</strong> palo; nagahilihor: horadar con punzón, revolviendo como<br />

barrenando o a un lado y a otro. f.an.: hincando el harigue o estaca, es lo mismo. f.1. Macahilihor ang<br />

dagum sa matig-a?: proverbio es.<br />

hilimbanga nun. p.p.: es canto para gaones.<br />

hiling sing liug: colituerto; hiling ang iya liug: tiene tuerto el pescuezo o caído; nagahiliag. f.2.:<br />

la<strong>de</strong>ar el pescuezo o cabeza como para ver algo; nagapahiling. f.2.: la<strong>de</strong>ar a un lado y a otro la cosa<br />

mirándola bien, o volver la cabeza a un lado y a otro mirando algo, como a imagen o a la persona que<br />

visten para ver si va bien compuesta, etc.<br />

hilis. l. hiris. p.a.: exprimir como naranja o limón; como puga hilis: es limón: vi<strong>de</strong> bisbis.<br />

hilit. p.a.: apartar o poner algo aparte, aunque sea escondiéndolo. f.1.l.2. napahilit y napahaua:<br />

apartarse <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más, aunque sean dos para reñir; hilit nga tao: ha llegado por matrimonio, no<br />

pariente ni <strong>de</strong> la compañía o parentela.<br />

hilo. p.a.: ponzoña o veneno; nagahilo: emponzoñar. f.3.<br />

hiloong. nagahiloong: vi<strong>de</strong> in doong.<br />

hilor. p.a.l. hilorhilor: torcer, torcer el cuerpo el que tiene dolor <strong>de</strong> tripas, <strong>de</strong> estómago o cuando le<br />

azotan; lo mismo es: hiur, hiuur hiuur.<br />

hilos. u.a.f.2.: quemar con agua caliente como a puerco para pelalle; nahilos ang panit: mudar el<br />

pellejo como el quemado con agua caliente a alguno; nahilos: el así quemado el pellejo, o fuego, o <strong>de</strong><br />

llagas.<br />

hilot. p.a.: sobar barriga u otra parte <strong>de</strong>l cuerpo. f.on. o partear a la que pare; nagahilot: partera o<br />

sobadora, etc.<br />

hilum+. p.a. nagahilum: callar el que habla o el que llora; como hipus; callar, no <strong>de</strong>cir lo que sabe o<br />

ve.<br />

hilum. p.a.: cohecho que se da a alguno porque no le <strong>de</strong>scubra, esto es, porque calle el pecado que vio<br />

hacer; naquihilum: pedir le <strong>de</strong>n algo, o porque calle el pecado que vio hacer; nagahilum: dar algo por<br />

lo mismo; lo ordinario es dar el hechicero algo el que le cogió; hiphip.<br />

himalao. p.c.: comer <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber comido, cosa dulce o buyo, que es lo ordinario.f.3.<br />

Manhimalao quita sing buyo, etc.<br />

hima<strong>las</strong>ao. p.c.f.3.: lavarse el cuerpo con agua dulce el que se mojó en la mar, etc.<br />

himolo. l. himaro. u.a., vi<strong>de</strong> in verbo balo. u.a.: alborotar a otro con nuevas <strong>de</strong> guerra. f.2., etc.<br />

himan. p.a.f.un.: apercibir lo que han <strong>de</strong> llevar o <strong>las</strong> armas. Himanunta pagtipig ang darata. l. ang<br />

hinganiban maghiman quita: estemos apercibidos, aprestados, etc. Himan nga tao. l. mahiman nga tao:<br />

hombre apercibido, prevenido para la ocasión o para la acompañar al dato.<br />

himaya. p.p. nagahimaya: alegrarse o regocijarse, como los muchachitos que juegan todos juntos;<br />

napapaghimaya: <strong>de</strong>jalles holgarse o mandalles jueguen y se huelguen; también se toma por alegrarse o<br />

regocijarse en el ánimo o en el alma o con el buen suceso o buenas nuevas y los Santos en la gloria.<br />

Ang pag himaya sa manga Santos didto sa sa langit: la alegría y gozo que los Santos tienen en el<br />

cielo; napaghimaya: hacer se alegren, regocijen, glorificar, letificar. f.2. Anga dayon nga pag himaya<br />

sa langit: la gloria sempiterna.<br />

himata. p.p.: vi<strong>de</strong> in mata.<br />

himbis. p.a.: escama <strong>de</strong> pescado; manhimbis. l. himbisun nga esda: pescado escamoso; nagahimbis. l.<br />

nagahimbis: escamar pescado, quitalle la escama.<br />

himil. p.a.f.un.: traer o tener alguna cosa en la mano, como joya que estima y se huelga <strong>de</strong> vella;<br />

nagahimil.<br />

himiluc. l. himiloc: vi<strong>de</strong> piloc.<br />

himinganay. p.c.: lo mismo es que haminganay.<br />

himo. p.a.h.: lo mismo es que buhat; no es muy usado.<br />

himolat. p.p.f.an. et un.: solicitar o procurar (vi<strong>de</strong> coha) alguna cosa, ora sea mujer para habella, ora<br />

alguna cosa que preten<strong>de</strong>, aunque sea espiritual o virtud, la gracia, la gloria, etc.; o en trabajar o en<br />

merca<strong>de</strong>ar o para llegar presto adon<strong>de</strong> va; mahimolat nga tao: solícito, cuidadoso. Mahimolat nga tao<br />

saiya bubuhaton. Ngaa ginhimolatan mo ang asaua sa lain nga tao. l. nga ginhimolat mo ang asaua sa<br />

lain nga tao; tingoha. f.2.<br />

himolauan: vi<strong>de</strong> in bulauan.<br />

himolbol: vi<strong>de</strong> in bolbol.<br />

himoluag. p.c.l. himoruag. nahimoruag: salir el niño <strong>de</strong>l vientre, nacer; nagahimuluag. f.2.: salille,<br />

parille.<br />

Himolong: lo mismo es que hamolong; vi<strong>de</strong> in polong: lenguaraz.<br />

215


himotaan: lagrimal; vi<strong>de</strong> mota.<br />

himot. p.a. et himothimot: hacer gestos o sonreírse, como yuhum yuhum.<br />

himpit. p.a. nagahimpit. f.2.: id est, human, acabar, perfeccionar alguna obra, máxime obra <strong>de</strong><br />

manos.<br />

himuut. l. himuet: vi<strong>de</strong> in buut.<br />

himungut: vi<strong>de</strong> bungut.<br />

himus. p.a.: juntar, como tipon; mahimus nga baba: recogida no gran<strong>de</strong>; recoger algo o juntarse<br />

muchos.<br />

hinabit: vi<strong>de</strong> in verbo sabit.<br />

hinacay: vi<strong>de</strong> in verbo sacay.<br />

hinag. p.a.l. mahinag+: rala cosa en tejido; nagahinag. f.un.: hacer ralo lo que se teje. Dimo<br />

pacahinagun ang hablung mo.<br />

hinagbo: vi<strong>de</strong> in tagbo, lo mismo es que nagahitagbo.<br />

hinagor. p.p. et baros. h.: dardo <strong>de</strong> vara <strong>de</strong> palo; hagus, es lo mismo. l. hinagus.<br />

hinay. p.c.f.un.: hacer algo <strong>de</strong>spacio, sosegadamente. Hinayun mo pag buhat yana: haz <strong>de</strong>spacio eso.<br />

Himinay ca paglacat: anda <strong>de</strong>spacio, a poco a poco; mahinay nga tao: hombre reposado, sosegado;<br />

mahinay sing buut: persona <strong>de</strong> asentado juicio; nagahinugay: es lo mismo; hinay nga polong: largo<br />

como dali et dagmit, breve en el acento; nagahinay pagpolong: hablar <strong>de</strong>spacio; pagcamahinay sing<br />

buut et pagcahinay sing buut: reposo, sosiego <strong>de</strong> juicio.<br />

hinay. p.p. nagahina-y: abrir pescado, puerco, ave por la barriga para <strong>de</strong>stripallo. f.an.; la y. no hiere<br />

en la -a. última, un<strong>de</strong>, hinay-an: la ijada <strong>de</strong>l pescado, la barriga por don<strong>de</strong> se abrió. Ítem, abrir tripa a<br />

la larga para sacar la suciedad. f.2.: la suciedad. f.3.: la tripa.<br />

hinagtang: vi<strong>de</strong> tang tang.<br />

hinao. p.c.l. hinao hinao. l. nanhinaohinao: relucir o estar lustroso y bruñido palo, plata, oro, etc.;<br />

nagpacahinao: dar lustre, hacello lustroso; nanhinao. l. nanhinaohinao: cosa así lustrosa por estar bien<br />

bruñida. p.c.; sinao.<br />

hinaot. p.p.: <strong>de</strong>seo o antojo; nanhinaut. l. nagapanhinaut. f.un.: <strong>de</strong>sear. Ítem, anhelar, aspirar; hinaot<br />

pa unta: ojalá.<br />

hinapot: vi<strong>de</strong> in sapot.<br />

hinaqui: vi<strong>de</strong> in daqui.<br />

hinat. p.a. hiuur. nanhinat. nanhiuur: <strong>de</strong>sperezarse; nagahinat. f.un.: estirar algo como paño, cuero,<br />

cor<strong>de</strong>l, etc.; <strong>de</strong>sarrugar algo así.<br />

hinayon: vi<strong>de</strong> in dayon.<br />

hinatagay: darse ad invicem dádivas. Hinc, apostar. Maghinatay quita sing pesos.<br />

hindam: vi<strong>de</strong> hulam.<br />

hingaua. l. nahangaua: vi<strong>de</strong> in aua, recelar temiendo.<br />

hinga. p.a. et hinga hinga. hingac hingac. hunga hunga. hinac hinac: ja<strong>de</strong>ar, estar cansado o<br />

fatigado como el que ha subido o sube cuesta. Pahinga hinga quita etc.: <strong>de</strong>scansemos; napahinga<br />

hinga. l. hingac hingac, hunga hunga, etc: <strong>de</strong>scansar, tomar aliento, reposar.<br />

hingalan: vi<strong>de</strong> in ngalan.<br />

hinganib. p.p. nagahinganib. f.an.: acompañar menor a mayor, como el timaua al dato o el dato a<br />

otro mayor que él; napaginganib: buscar quien le acompañe o pedir le acompañen, como el dato a los<br />

timauas; hinganib: la vez <strong>de</strong> tarea que le cabe a uno. Nahatungan na siya sa iya hinganib: ya le ha<br />

llegado su vez <strong>de</strong> hacer su tarea; hinganib: lo mismo es que alayon, y se varía como él; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

hinganiban. p.p.: arma ofensiva; nagahinganibal: traer armas o andar armado como el que trae<br />

espada, lanza, etc. Maghinganiban quita: vamos armados con nuestras armas, etc. Ano ang<br />

ighinganibanta? Napahinbanigan: arman dando armas. f.3.; napabangcao, napacalis, etc.<br />

hingao: vi<strong>de</strong> in hinglao.<br />

hingayo: vi<strong>de</strong> in ayo, pedir.<br />

hingilay: vi<strong>de</strong> in quilay.<br />

hingilin, es <strong>de</strong> Sugbu+. sobol: <strong>de</strong>sterrar.<br />

hing-io. p.c.f.3.: persuadir, instar, persistir, importunar, aunque sea en la oración a Dios, o en que le<br />

vendan algo; es también persuadir la alcahueta a la mujer para que consienta, etc.; napapaghing-io: es<br />

hacerse <strong>de</strong> rogar para prestar y a la que quiere que la rueguen.<br />

hingiqui: vi<strong>de</strong> in quiqui.<br />

hinglao. p.c. nahinglao: doler la cabeza; nahinglao ang oloco; nahinglauan aco: o estar enfermo <strong>de</strong><br />

mucho tiempo; nacahinglao: causar o dar dolor <strong>de</strong> cabeza, active: cahinglao; pagcahinglao sa olo:<br />

dolor <strong>de</strong> cabeza.<br />

216


hingao. p.c.: doler un poco la cabeza, tenella cargada como al que ha bebido, aunque no esté<br />

borracho. Hingao hingao: diminutivo.<br />

hingo. d.: mellado, que le falta algún diente; nanhingo: mudarse dientes o muela. l. nahingo,<br />

nagahingo: sacar o arrancar dientes a alguno.<br />

hingoco: vi<strong>de</strong> in coco.<br />

hingoha: vi<strong>de</strong> in coha.<br />

hingolo: vi<strong>de</strong> in olo, <strong>de</strong>scabezar.<br />

hingos: sorberse los mocos hacia arriba. f.2.<br />

hingoto: vi<strong>de</strong> in coto.<br />

hingotoc. p.p.: creciente grandor <strong>de</strong> mar; nagahingotoc: estar la mar creciente, en <strong>las</strong> mayores aguas<br />

vivas.<br />

hingugtas: vi<strong>de</strong> in ugtas.<br />

hinguli: vi<strong>de</strong> in uli.<br />

hin-gut. D.V.: vi<strong>de</strong> in hogot. l. hugut.<br />

hinhin. p.a. sisig. h.: ahechar el arroz que se muelle para sacalle el salvado; y así nahinhin. l. hininhin:<br />

es el arroz limpio, sin salvado, id est, bugas; el f.an.: es el tacuyan o harnero; en Sugbu, arig-ig+.<br />

hinhin et ninhi: irse hacia un lado la trama en el tejido; nacahinhin et ninhi. f.2.: ponelle así<br />

lavándolo o <strong>de</strong> otra manera, que suce<strong>de</strong> en el lienzo viejo.<br />

hinis. p.a.: vi<strong>de</strong> ninis, limpiar ropa, hierro, cuchillo, etc.<br />

hinlauan. u.a. dicdicun: grano <strong>de</strong> arroz limpio entero, que no se quebró al moler.<br />

hinlo. p.a.: vi<strong>de</strong> dalano, alisar, bruñir algo.<br />

hinuclog. p.p. hanuclog. nanhinoclog: tener lástima; mahinoclogon: cosa que tiene lástima; varíase<br />

como looy; lo mismo es puangor; vi<strong>de</strong> patogsiling ing siling.<br />

hinog. p.a. loto. h.: cosa madura en todo género <strong>de</strong> fruta o frutos; nahinog: ir ya madurando o estar un<br />

poco madura; nagacahinog hinog: irse madurándore <strong>de</strong> plural; loto. h. hinog: significa también<br />

plátanos maduros. Loto.h. mey hinog camo dira?: ¿Tenéis plátanos maduros.<br />

hinonoo. p.p.l. hinonoo ngani. l. hinonoo na ngani: antes bien o por el mismo caso. Hinonoo cay<br />

dili buut simama nga maga asaua aco can coan, maga asaua aco nga gayur caniya: por el mismo caso<br />

que mi padre no quiere que me case con fulana, me he <strong>de</strong> casar con ella. Quin immo beati qui audiunt<br />

verbum Dei & custodiunt illud. Hinonoo nangani amoy baraan ang namati sang polong sa Dios, cag<br />

ila gin tutuman. Nagahinonoo lamang ang casaquet con bolongon: se empeora.<br />

hintic. p.a.: dar martilladas en seco el hierro en la bigornia. f.1.: el martillo. f.3.: la bigornia; dao<br />

nagahintic: se dice <strong>de</strong> la cosa que suena ludiendo una con otra, como moneda <strong>de</strong> plata, tinajas, loza,<br />

etc.<br />

hinubig et hinubigan: vi<strong>de</strong> in tubig.<br />

hinogay. p.c.: hacer algo <strong>de</strong>spacio, o ir <strong>de</strong>spacio; varíase como hinay.<br />

hinulsur: vi<strong>de</strong> in nulsur, que es arrepentirse o pesalle <strong>de</strong> algo.<br />

hinuptanay: vi<strong>de</strong> in huput.<br />

hium. p.a.f.3.: cerrar la boca, aunque sea la <strong>de</strong>l difunto que junten los labios; nahium ang baba: estar<br />

así cerrada.<br />

hios. p.a. hinmihios: aflojar o recogerse el cuerpo <strong>de</strong> cosa que estuvo llena, como bota, cuero, bolsa,<br />

etc.; postema <strong>de</strong> que sacó la podre o materia, que es casi lo que cupus. Hinmios ang hubag cay<br />

binmosoang na; <strong>de</strong> la mujer que parió se dice: Hinmios na ang iya tian; <strong>de</strong>l que tenía gran barriga <strong>de</strong><br />

gordo ya enflaquecido: Hinmios na ang iya tian cag ang iya lauas cay naga canitcang na, etc.<br />

hipag. p.a.: cuñada.<br />

hip-gir. p.a.: vi<strong>de</strong> in sig-ir.<br />

hiphip. p.a.: soborno; nagahiphip: sobornar; el f.1.: el soborno; el f.an.: la persona a quien se soborna;<br />

napahiphip: <strong>de</strong>jarse sobornar como el fiscal, alguacil, testigo, etc.; hiphip: lo que se da a los hermanos<br />

<strong>de</strong> la novia; naquihiphip: pedillo; nagahiphip: dalle, etc.; en haraya es: hinagnup, naquihinagnup, etc.<br />

hipihip. p.p.: raer la medida con la mano o tierra que sea llana; cuando la sementera está toda igual se<br />

dice: Hiphip. l. dao hinipihip ang humay.<br />

hipir. p.a. nagahipir. f.2.: componer la novia así los cabellos como el cuerpo, vistiéndola <strong>las</strong> hojas.<br />

f.un.; ginhipiran: es la paga <strong>de</strong> habella compuesto, <strong>de</strong> que se pi<strong>de</strong> la paga. Naquisohol sang<br />

ginhipiran: pi<strong>de</strong> le paguen el haber compuesto a la novia.<br />

hipo. p.a. poppo. f-on.. hipohon: arrebañar, coger con <strong>las</strong> manos, yerba arrancada, tierra, arroz,<br />

morisqueta <strong>de</strong>l plato, basura, etc.<br />

hipo. p.a. nanhipo. l. nagapanhipo. f.an.: curar los dientes. Pinanhipoan ang ngipun.<br />

hipon. p.a.: camarones chicos <strong>de</strong> la mar; hiponon nga dagat; hiponon nga tao: el que lo tiene; hinipon:<br />

color encarnado, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> hipon cocido; nagahipon: pescar hipon.<br />

217


hipus. p.a.: lo mismo es que puyo, ocoy. h.: callar el que llora o el que habla; con el f.an.: callar algo,<br />

no <strong>de</strong>scubrillo. Hiposan mo aco: no me <strong>de</strong>scubras; mahipus nga tao; mapuyo: persona callada;<br />

napahipos: acallar al que llora; napapaghipos: mandar que callen. f.on. Papaghiposon mo ining manga<br />

tao: diles o mándales que callen; hilum.<br />

hirhir. p.a. nagahirhir: exten<strong>de</strong>r alguna cosa blanda como el pintor <strong>las</strong> colores cuando pinta; untar o<br />

lar<strong>de</strong>ar o lo que ensucia a alguno untándole <strong>de</strong> aquella manera; el f.an.: la cosa que se unta, lar<strong>de</strong>a o<br />

ensucia; el f.1.: es con lo que se unta, lar<strong>de</strong>a o ensucia.<br />

hirlao. p.c. nahirlao: <strong>de</strong>sear ver a alguno. Nahirlao aco canimo. l. nahirlauan ca nacun: <strong>de</strong>seo tenía;<br />

mahirlaoun: al que <strong>de</strong>sea ver así; napapahirlao: darse a <strong>de</strong>sear el ausente. Hinmihirlao ang ginhaua<br />

sang can-un. I. nahamago: lo extraña, ora sea bueno, ora no.<br />

hirluca. u.a.: lo mismo es que bachu, gemir sollozando o el que está muy enfermo a la muerte.<br />

hiroca: vi<strong>de</strong> duca.<br />

hirop. p.a. mahirop: bienquisto; mahirop nga tao. Mahirop siya sa tao nga tanan. l. saiya oripun, cag<br />

ang iya oripun mahirop caniya.<br />

hisahis. u.a.: rascarse animal en árbol. f.1.: el cuerpo. f.3.: el árbol. Ítem, nagahisahis: crujir, sonar el<br />

vestido <strong>de</strong> seda ludiendo como zaragüelles.<br />

hiso. p.a. nanhiso: untarse los cabellos; nagahiso: untar los cabellos a otro. f. hisoon.<br />

hisuir. p.c.: exten<strong>de</strong>r <strong>las</strong> piernas o tenel<strong>las</strong> extendidas el que está sentado o echado. Ihisulir mo<br />

angbitiis mo. l. ang teel mo; hinmihisuir: estar yerto brazo o pierna, que no se pue<strong>de</strong> doblar, como el<br />

<strong>de</strong>l difunto.<br />

hisuyosoy. p.c. nagahisuyosoy: andar dando traspiés, que se va cayendo el herido, el borracho, el<br />

niño que se enseña andar haciendo pinitos.<br />

hita. p.: ingle.<br />

hitaas. p.p.: lo mismo es que hataas, y se varía y compone como él.<br />

hitam. p.a.: plomo malo o negro.<br />

hitar. p.a.: vi<strong>de</strong> in hathat et in bitar. Ítem, abrir la pamalang a la oreja.f.2. Anga pamalang nacahitar<br />

sang dalung gang; nahitaran: lo que abre la oreja con la pamalang. Nahitar ang tian co cay nabusog:<br />

está tendido el pellejo <strong>de</strong> la barriga porque estoy harto, etc.<br />

hititot. p.p. nagapanhititot. f.2.: entrar penetrando los pueblos <strong>de</strong> los montes. Ítem, penetra el agua<br />

por correr o por los resquicios y juntará lo mismo el humo. Ítem, escudriñar buscando los rincones,<br />

escond[r]ijos y escudriñar la conciencia para confesarse, etc.<br />

hithit. p.a. et alithit. d. hani. u.a. et hanihani et ihutic: hablar o <strong>de</strong>cir al oído algo; lo mismo es hong<br />

hong.<br />

hit-io. p.c.: síncopa es <strong>de</strong> hituyo, matarse o acuchillarse.<br />

hito camo. u.a.: estarse durmiendo, dando cabezadas, como gintuyo. Ginpanilao, nagahitu camo.<br />

hiugamo et hiutamo et hiubamo: vi<strong>de</strong> in tiuga.<br />

hiua. p.a. gaba. h.: cortadura, cuchillada, tajada que se cortó; nagahiua. l. quilis. h.: cortar a otro<br />

hiriendo <strong>de</strong> cuchillada; o cortar carne o pescado haciendo tajadas o postas; nahiua, nahagaba. h.:<br />

cortarse la persona sin querer.<br />

hiual. p.a. hinmihiual, y mejor hiual hiual. hinmiual hiual: bullirse o menearse la criatura en el<br />

vientre, ora sea en persona o animales, o los gusanos. Ítem, andar culebra o lombriz.<br />

hiuasa. p.p.: revolverse a un lado y a otro como enfermo o con gran dolor <strong>de</strong> tripas; o animal o el<br />

caimán, que se revuelcan en el agua, etc.<br />

hiuat. p.p.: acabar o concluir pleito o concierto. Nahiuat na ang ca polonganan. Hiuatun niño ining<br />

capolonganan niyan nga arlao: acaba hoy este pleito.<br />

hiui. quiuit. p.a.: boca tuerta o persona <strong>de</strong> boca tuerta; o tabal torcida; o raya torcida, tuerta; nagahiui.<br />

l. quiuit. f.2.: entortar o hacer tuerto algo <strong>de</strong> lo dicho; nahiui: estar así tuerto o torcido lo dicho;<br />

nagacahiui, en plural. Hiui ang pag tabas mo: no cortas <strong>de</strong>recho, en el que corta lienzo, papel, etc.<br />

Hiui ang baba et Hiui siya sing baba.<br />

hiuir. p.a. nagahiuir: exten<strong>de</strong>r <strong>las</strong> piernas el que está sentado o tenel<strong>las</strong> extendidas; hiuirhiuir:<br />

frec[uentativo].<br />

hiuit. p.a.: vi<strong>de</strong> in hicum.<br />

hiuur. p.a. hiuur hiuur. nanhiuur: <strong>de</strong>sperezarse. Ítem, tropezar el cuerpo o dar vueltas la culebra<br />

cuando la dan; es también lo mismo que hilor, etc.; hiuur: palo torcido; nahiuur: torcerse; naga-. l.<br />

nacahiuur. l. lubag. f.2.: torcelle.<br />

hia: vi<strong>de</strong> hea.<br />

hiyango. u.a.: agonizar, boquear el que muere; nagahiyango; tinga.<br />

hiyor. p.a.: estrujar con los <strong>de</strong>dos como postema, herida, capadura <strong>de</strong> cuerpo o cosa larga, como a<strong>las</strong>,<br />

tripas para sacalles la suciedad et similia; nagahiyor. p.a.: lo mismo es huyur. f. huiron. l. huyurun.<br />

218


hoaay. p.c.l. houay. homouay. hinmohouay. p.c.: alegrarse o regocijarse el que <strong>de</strong>scansa; nahoay. l.<br />

nacahoay: <strong>de</strong>scansar. Ua aco cahouaye sang buhat: no he <strong>de</strong>scansado <strong>de</strong>l trabajo. Dile quita cahoayan<br />

tubtub nga tubtub nga mahuman ang buharta: no tendremos <strong>de</strong>scanso, o no <strong>de</strong>scansaremos hasta que<br />

se acabe nuestra obra; napahoay: <strong>de</strong>scansar; pahoayan: <strong>de</strong>scansa<strong>de</strong>ro o lugar <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso; cahoayan<br />

es <strong>de</strong> hoay: lugar <strong>de</strong> alegría o regocijo o la Gloria, <strong>de</strong> hinmohoay: alegrarse, ut supra; napapahoay.<br />

f.2.: <strong>de</strong>jalle <strong>de</strong>scansar o hacelle <strong>de</strong>scansar.<br />

hoang. l. houang. p.a.: vi<strong>de</strong> in ohang.<br />

hoar. l. houar. p.a.: trasegar lo que hay en una vasija o plato et similia; echallo en otra el f.4.; y el 2.:<br />

es la cosa que se trasiega; el f.3.: es la cosa en que se echa. Ítem, trasladar cosa escrita; trasuntar<br />

pinturas; sacar <strong>de</strong> <strong>de</strong>chado en costuras et similia. f.un.<br />

hob<strong>las</strong>. p.a. nagahob<strong>las</strong>: <strong>de</strong>snudarse, andar o estar <strong>de</strong>snudo <strong>de</strong> la cintura arriba; holohob<strong>las</strong>. Ítem,<br />

quitarse <strong>las</strong> ga<strong>las</strong> para guardal<strong>las</strong> o los vestidos <strong>de</strong> luto. f.2.<br />

hoblo. p.a.: vi<strong>de</strong> holbo.<br />

hoblot. p.a.: echar mano o <strong>de</strong>senvainar arma; nagahoblot. f.on. nahoblot: <strong>de</strong>spegarse perro <strong>de</strong> la perra;<br />

o hombre con sacra <strong>de</strong> mujer; ibot.<br />

hobo. p.a. nahobo. l. nagahobo: cosa <strong>de</strong>snuda, en cueros, si no es que se especifique qué parte <strong>de</strong>l<br />

cuerpo está <strong>de</strong>snuda; nagahobo: <strong>de</strong>snudar así a otro, en cueros, o alguno parte <strong>de</strong>l cuerpo. f.2.: la ropa.<br />

hobog. p.a. et hobog hobog: entrar el viento generalmente que comienza. Nagahobog hobog ang<br />

salatan, etc.<br />

hocao. p.a. nahocao: velar haciendo algo. Nahocay siya sang iya pagsulam: estuvo velando labrando;<br />

naghocao. f.un.: no <strong>de</strong>jar dormir a otro con ruido o hablando. Ginhocao cami nila saila casaba.<br />

hocar. l. hucar. p.a. hacar. h.: <strong>de</strong>svalijar cesto, abobote, fardo por sacar <strong>de</strong> allí algo. f.2.: lo que<br />

escoge o saca, etc. Ítem, sacar algo <strong>de</strong> arca, abobot, cesto, etc., aunque sea arroz <strong>de</strong>l cesto o <strong>de</strong>l<br />

balantac; hocar hocar: frecuentativos. Ítem, revolver el arroz que se muele en el lusung; hoc<strong>las</strong>: quitar<br />

el corro o sarambao <strong>de</strong>l agua.<br />

hocas. nagahocas. p.a.: <strong>de</strong>snudar, como quitar <strong>las</strong> medias el lambong. f.2.: la ropa.<br />

hochoc. p.a.: vi<strong>de</strong> ongab.<br />

hoclog. p.a.: hechizo para matar que se da con el soplo o con poner la mano o otra cosa; algunos<br />

quieren que cosa sea yerba; lo que un herbolario me dijo es que se hace <strong>de</strong> muchas cosas juntas y que<br />

tienen pacto con el <strong>de</strong>monio los que le usan; nagahoclog. f.on.: enhechizar así; hoclogan: el hechicero<br />

que tiene hoclog; nahahoclog: estar enhechizado. Para echar <strong>de</strong> ver si es hoclog, májese jengibre y<br />

mézclese con aceite <strong>de</strong> coco, y si pue<strong>de</strong> ser con raíz <strong>de</strong>l pasao rayada. Y con todo úntenle el cuerpo al<br />

enfermo, hasta que se halle la parte don<strong>de</strong> se dio. Yo, haciendo esta experiencia, le hallé en la planta<br />

<strong>de</strong>l pie, y comenzó así como le unté allí a hacer tantas bascas que le lloraron por muerto. Al fin yo le<br />

había dado a beber ante todas cosas aceite con raíces <strong>de</strong>l pasao y <strong>de</strong>l mauindatu; y luego le sahumé<br />

con <strong>las</strong> mismas raíces mojadas en aceite; y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> veinte horas estuvo bueno.<br />

hocom. u.a.: juez; nagahocom. f. hocman: juzgar o sentenciar o con<strong>de</strong>nar; napapaghocom: cometer<br />

causa a alguno para que la juzgue; napahocom. l. napapaghocom: poner <strong>de</strong>lante <strong>de</strong> la justicia, etc.;<br />

querellarse; nagahocom hocom: hablar dos en secreto, apartados. Ano ang iño ginhohocom hocoman:<br />

dim[inutivo]; pagholocman: la audiencia o tribunal.<br />

hocdong. p.a.: choza como <strong>de</strong> cayang; nagahocdong: hacella. f.3.: la persona o el lugar.<br />

hogas. p.a.: fregar loza, vasijas, navío, etc.; y pies: f.3.<br />

hogdon. p.a.: vi<strong>de</strong> in holon.<br />

hogo. p.a. hinmohogo: enflaquecer por enfermedad o por otra causa; hinmohogohogo: ir<br />

enflaqueciendo; diminutivo.<br />

hogno. p.a. nagahogno: revenirse la sal, hume<strong>de</strong>cerse. Ítem, hume<strong>de</strong>cerse ropa por haberse lavado en<br />

agua salada.<br />

hogong hogong et bogong bogong: zumbar abejón, abeja, avispa, mosquito. f.3.: a quien.<br />

hogop. p.a. hinmohogop. f.an.: encubrir al que peca o hace mal; nagahogop: hacerse a una todos a<br />

encubrir la verdad, o para hacer algún mal conjurándose o concertándose.<br />

hogos. p.a.: vi<strong>de</strong> tonton.<br />

hogot. p.a.d. nagahogot. hinmohogot: sacar la hoja <strong>de</strong>l tagum <strong>de</strong> <strong>las</strong> aril<strong>las</strong> cogiéndo<strong>las</strong> entre los<br />

<strong>de</strong>dos y escurriendo los <strong>de</strong>dos. Ítem, sacar liendres con los <strong>de</strong>dos escurriendo los <strong>de</strong>dos con la liendre<br />

por cada cabello.<br />

hogot. l.: Nahogot ang ginhaua sa masaquit: no pue<strong>de</strong> respirar; es como hutang.<br />

hogpaas: vi<strong>de</strong> hologpaas.<br />

hoho. hinmohoho. p.a.f.1.l.2.: vaciar el ginamus <strong>de</strong> la caña <strong>de</strong> golpe en algo. Ihoho moyanang<br />

ginamus sa pinggan.<br />

hohop. p.a.: vi<strong>de</strong> in hunub.<br />

219


hoyhoy. p.c. hoyot. D.V. hosior et tuihar. p.c.f.2.<br />

hondoros. p.p.: exten<strong>de</strong>r brazo o pierna; exten<strong>de</strong>rse el que está echado; exten<strong>de</strong>r al difunto; o bejuco,<br />

etc.<br />

hola. p.a.f.an.: entrar el diuata en la bailana; o el <strong>de</strong>monio en alguna persona o animal.<br />

holabtic: vi<strong>de</strong> in labtic.<br />

holac: vi<strong>de</strong> in bocas.<br />

holac. hugum. p.a nagaholac. f.un.: pegarse el olor <strong>de</strong> la cosa olorosa como en guantes a<strong>de</strong>rezados; o<br />

en vasija; o escritorio adon<strong>de</strong> la cosa olorosa estuvo. Hinolac ang caban sang didis: la algalia pegó su<br />

olor a la escribanía; maholac: cosa que pega así el olor; lo mismo es para cosas <strong>de</strong> mal olor; naholac:<br />

cosa inficionada <strong>de</strong> olor, bueno o malo.<br />

holag-ay. p.c. nagaholog-ay: sonar dineros, hierro, tinajas, platos, campanas et similia que lu<strong>de</strong>n<br />

unos con otros.<br />

holagoc. p.p.: roncar; hagoc.<br />

holagpa: vi<strong>de</strong> holagpas.<br />

holagpas. hogpaas. holagpa. p.p., en todos: ruido <strong>de</strong>l árbol, rama, casa o cosa que cae, que da en el<br />

suelo, o <strong>de</strong> lo que se roza; o persona que cae <strong>de</strong> su estado. Nanholagpas ang cahuy cay nahalapdus sa<br />

duta ang iya sanga: sonó, dio golpe en el suelo.<br />

holagting. p.p. nagaholagting: sonar el golpe <strong>de</strong> la campana o <strong>de</strong> daga en espada o <strong>de</strong> bacinica, o <strong>de</strong><br />

otro metal, dineros, loza que lu<strong>de</strong> una con otro o dando en ella, con algo que suene o el golpe <strong>de</strong> el<br />

hacha o bolo que corta cosa dura. Nagaholagting ang linganay. l. ang pag bagting. Ginholagtingan<br />

ang dalung gan: sonalle el retintín o sonido, etc.<br />

holagtos. p.p. nagaholagtos. l. logatos et lagtos. linmalagtos: sonar estallido <strong>de</strong> ataduras o cosa<br />

tirante que se quiebra como cable, cor<strong>de</strong>l, cuerda <strong>de</strong> guitarra, etc.<br />

holagtub. p.p.: vi<strong>de</strong> in lagtub.<br />

holay. p.c. holay holay: irse cayendo el borracho la<strong>de</strong>ándose a un lado y a otro; o el trompo cuando<br />

se muere.<br />

holamug. p.p. maholamug. l. maholamul: cosa húmeda como ropa, papel, etc.; nacaholamug. l.<br />

hulamul. f.2.: hume<strong>de</strong>cer ropa así o papel, etc.<br />

holamul. p.p.: vi<strong>de</strong> in holamug.<br />

holangca. p.p. nagaholangca. l. naganghang: sonar tinajas quebrándose o ludiendo unas con otras.<br />

hol-ap. p.a. nahol-ap: saltar o <strong>de</strong>spegarse cosa pegada, como papel, barniz, costra, corteza <strong>de</strong> árbol,<br />

etc., et nagacahol-ap; pero <strong>de</strong>scostrar o <strong>de</strong>spegar algo <strong>de</strong> lo dicho: nacahol-ap.<br />

ho<strong>las</strong>. nagaho<strong>las</strong>. p.a.f.un.: soldar hierro o otro metal con fuego; naho<strong>las</strong>: soldar o estar soldada la<br />

cosa; hino<strong>las</strong>an: la soldadura, por do[n<strong>de</strong>] está soldado; adviértase que nagaho<strong>las</strong>. hilaja, el f.un., es<br />

secar en carahay el arroz en cáscara para molello por falta <strong>de</strong> sol.<br />

holbo. l. hoblo. p.a.: la telilla que tiene la caña <strong>de</strong>ntro; nanhoblo: quitalla.<br />

holhol. p.a. latoc. h. nagaholhol. f.2.: ladrar el perro.<br />

holir. h.: echarse dos cabezas juntas.<br />

holir. l. hulir. p.a.: vi<strong>de</strong> lucar.<br />

holoc. p.a.f.2. holcon, sincopado: a<strong>de</strong>rezar <strong>las</strong> cejas quitando unas y poniendo bien otras. f.3.: la<br />

persona; napaholoc: pedir, mandar, consentir le a<strong>de</strong>recen <strong>las</strong> cejas.<br />

holog. p.a.f.1.l.2. tambug+: echar o <strong>de</strong>rribar algo <strong>de</strong> lo alto abajo; el f.an.: es el lugar o cosa adon<strong>de</strong><br />

se echa o sobre quien se <strong>de</strong>rriba o echa. Hologi aco sing magcupa: échame una macopa, se dice al que<br />

está arriba en el árbol; es también echar la mujer la criatura maliciosamente; naholog: caer algo <strong>de</strong><br />

alto abajo y basta que se caiga <strong>de</strong> la mesa o <strong>de</strong> la mano o <strong>de</strong> la faldriquera. Naholog ang iya anac:<br />

cayósela el hijo, esto es, movió. Nahologan. l. quinahologan aco sing pesos: cayóseme un peso.<br />

Nahologan. l. quinahologan aco sing botong: un coco cayó sobre mí. Naholog sa pisong cag ua maha<br />

oli: cayó en el barranco, se abarrancó y no pudo salir; cahologan: se llama aquello sobre que el<br />

significado <strong>de</strong>l nombre o verbo cae, esto es, lo que significa; y así se pregunta: Ano ang cahologan<br />

sining polong; lo mismo es que: Ano ang casayoran sining polong; hinmoholog: dar o pagar a su<br />

compañero lo que tenía <strong>de</strong> parte en la mercaduría en dinero para quedarse él con la mercaduría.<br />

Naquiholog. l. napaholog: pedirle cargue o pague el dinero así. Nanholog, hinmoholog: distribuir o<br />

repartir entre si el dinero que les dan en los repartimientos para el arroz que les pi<strong>de</strong>n a los indios.<br />

Nanginholog, nagapanginholog: echarse <strong>de</strong> lo alto abajo <strong>de</strong>sesperado, como <strong>de</strong> palma o casa, etc.;<br />

hologholog: el dim[inutivo] <strong>de</strong> holog.<br />

holog et pocot: chinchorro gran<strong>de</strong> hecho <strong>de</strong> muchos pequeños.<br />

holomohom. p.p.: vi<strong>de</strong> halomhom.<br />

holon. et Hogdon. p.a.: asentarse <strong>las</strong> aves en algun árbol. f.an.<br />

220


holon. p.a.: choza como <strong>de</strong> ranchería <strong>de</strong> cazadores o pescadores; con el f.2.: hacella; o los que van<br />

camino por <strong>de</strong>spoblado: Hinmoholon, linmalagcao sila didto sin tolo ca adlao, etc.: estuvieron allí tres<br />

días en tiendas que armaron.<br />

holong holong: juntarse dos o más como en corrillos. f.1.: Iholong holong namun bala ang manga<br />

dato?: ¿Hémonos <strong>de</strong> juntar en corrillo con los principales? l. Igatubang bala namun ang manga dato,<br />

sa ila pag polong polong.<br />

holos. p.a. nagaholos: estar tendido el cuerpo muerto o alguno que está tendido, dormido o borracho,<br />

como muerto. Adto nagaholos ang minatay sa tugbungan: el difunto está tendido allí en el<br />

embarca<strong>de</strong>ro. Nagaholos siya saiya balay nga dao minatay.<br />

holot. p.a. holotholot. f.2.: soplar el viento. Hotlong ang layag sang hangin con ang calayo.<br />

homhom. l. humhum. p.a.: meter mucho en la boca, como el mono; el f.1.: es lo que se mete. f.3.: la<br />

boca; y es diferente <strong>de</strong> unum.<br />

homo. p.a. et lubay. p.c.f.un.: ablandar alguna cosa, aunque sea su voluntad o la <strong>de</strong> otro; nahomoc et<br />

nalubay. nagahomoc. l. lubay. hinmohomoc: ablandarse algo o la voluntad; enternecerse; o hinchazón<br />

que madura o fruta, etc.; homoc homoc, lubay lubay: diminutivos; mahomoc sing buut: blando <strong>de</strong><br />

corazón, tierno <strong>de</strong> corazón; mahomoc. l. malubay: cosa blanda así; o sosa, contraria <strong>de</strong> mabacur.<br />

homot. u.a.h. cahomot: el olor <strong>de</strong> la cosa olorosa; mahomot: cosa olorosa; nahomot. l. nagahomot:<br />

oler la cosa olorosa; nahomot homot, diminutivo. l. nagacahomot homot. nahomot homotpa. l.<br />

nagacahomot homot pa: aún, todavía huele un poco. Nahomot homot na. l. nagacahomot homot na: ya<br />

va oliendo un poco; nagahomot, hinmohomot, hinmahamot. h., lo mismo es que singhot: oler la<br />

persona para ver si tiene olor o huele la cosa. f. homtan mo iton: mira si huele eso; homot homot:<br />

dimin[utivo].<br />

honco et ponco. p.a.: ocioso, que está sentado, sin hacer cosa, nagahoco. l. ponco: estar ocioso así.<br />

honhon. p.a. nagahonhon: juntarse cada pueblo <strong>de</strong> por sí o cada barangay <strong>de</strong> por sí sin mezclarse<br />

con otros. Ítem, mahongon: en el tejido ralo irse hacia un lado algunos hilos, ora sea <strong>de</strong> la urdimbre,<br />

ora <strong>de</strong> la trama. Ítem, cuando la ropa está tendida en cor<strong>de</strong>l y el viento la junta, o en el pescado que<br />

está colgado en palo a secar y el viento junta; nagahondon. l. hunhun. f.2.: juntar o echar a un lado lo<br />

dicho o tinajas, cesto, ropa juntándolos <strong>de</strong> una manera en una parte y los <strong>de</strong> otra en otra. Hinc, apretar<br />

cañizo. f.2. Ítem, pasar <strong>las</strong> cuentas al otro lado, etc.<br />

hong hong. p.a.: hablar bajo, <strong>de</strong>cir algo al oído, como hithit; sigue a los <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir.<br />

honga. galo. l. honga honga. l. hango et hango hango. f.un.: menear alguna cosa hincada en el<br />

suelo, como harigue o estaca o diente; nahonga honga: menearse la tal cosa como harigue, estaca,<br />

diente. Lo mismo es galo.<br />

hongit. p.a. hungit. bangal: bocado que se mete en la boca cuando se come; hinmohongit,<br />

nagahongit, bangal, nagabocor. h.: comer la persona; el f.1.: es la comida que se mete en la boca o a<br />

algún enfermo.<br />

hongor. p.a. socor. h.f.an.: encargar a alguno el secreto diciéndole la cosa en secreto. Hinongdan ta<br />

icao, cag ginbocar mo aco; socor tiene fut[uro], sincopado también: socdan; es también hablar en<br />

secreto.<br />

hongot. p.a.: el casco <strong>de</strong>l coco, sacado lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro.<br />

honos. p.a.: anclaje o portazgo que paga el navío forastero. Ítem, el diezmo, quinto <strong>de</strong>l oro, plata que<br />

se paga al rey; nagahonos: pedir el anclaje o diezmar el oro o plata pidiéndole; nagahonos:<br />

<strong>de</strong>senvainar toda arma; sacar hebra <strong>de</strong> hilo <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra o atado, o bejuco <strong>de</strong>l cupang. Ítem, con el f.2.<br />

abrir cajón como los <strong>de</strong> los ornamentos o gavetas <strong>de</strong> escritorio, o ventana que está puesta en el canal,<br />

como <strong>las</strong> <strong>de</strong> capis que se tiran corriéndo<strong>las</strong> et similia; o tirándo<strong>las</strong> hacia afuera como gavetas.<br />

Honoson mo ang cajon sa manga casulla: abre o saca el cajón <strong>de</strong> <strong>las</strong> casul<strong>las</strong>; pero el cerrallos es<br />

nagadoso. f.1.<br />

honos honos: <strong>de</strong> ordinario significa <strong>las</strong> gavetas <strong>de</strong>l escritorio, o <strong>las</strong> ventanas que se cierran y abren<br />

por palo [a]canalado, cajoncillos o gavetas <strong>de</strong> escribanía, cortinas que se cierran et similia; nagahonos<br />

honos: es frecuentativo <strong>de</strong> honos o diminutivo; cerrar cortina, sacar cajoncillos, etc. Honoshonoson<br />

mo yanang: capis corre, o cierra un poco ese capis; pero abril<strong>las</strong> rempujándo<strong>las</strong> es doso. Ítem, sacar el<br />

sacabuche cuando se tañe y metello: doso. Ítem, honos et honos honos: correr botón que está con<br />

cordones o cuentas o lazada tirando <strong>de</strong>l cabo para <strong>de</strong>shacella como se hace en la boneta para quitalla.<br />

Hinc, pinan honosan nga habul: manta <strong>de</strong> medriñaque listada.<br />

hoom. p.a.: vi<strong>de</strong> in hab-on.<br />

hoon, lo mismo es que oo: sí; nagahoon: <strong>de</strong>cir sí.<br />

hoot. p.a.l. mahoot: cosa que viene apretada, como zapato o vestido; nahoot. hinmoot: estar así<br />

apretada alguna cosa cuando una cosa esta metida o encajada en otra. Nahot-an ang teel co sang<br />

zapatos et Mahoot ang teel co sa sapatos: tengo el pie apretado con el zapato. Nahoot nga toor ining<br />

221


zapatos: este zapato viene o está muy apretado, es pequeño o lugar apretado don<strong>de</strong>; mahoot: se dice<br />

[<strong>de</strong>] la mujer cerrada que no pue<strong>de</strong> parir o pare con dificultad, un<strong>de</strong>, Hoot si inamo: es buyayao.<br />

Mahoot ang ginhauaco. l. ang ginhauaan co: no me cabe el resuello en el cuerpo, que no puedo<br />

resollar, está apretado.<br />

horlot. p.a. nagahorlot. l. nagadalhog ang sipon: colgar los mocos.<br />

hosyor. p.c.: vi<strong>de</strong> in hoyhoy.<br />

hoslo. p.a.f.on.: <strong>de</strong>senvainar arma, lo mismo que hoblot. Ítem, sacar el pie <strong>de</strong>l cepo o <strong>de</strong>l grillo;<br />

nagahoslo, hinmohoslo, humoslo: salir la mujer <strong>de</strong> telar, como loso; ibot.<br />

hoso. u.a.: <strong>de</strong>senvainar arma; lo mismo es que hoslo y hoblot.<br />

hosohoso. p.p.: vi<strong>de</strong> in haplus.<br />

hot-ong. p.a.: vi<strong>de</strong> vugna.<br />

houas. p.a. nahouas. l. hinmohoauas: quitarse o acabarse dolor, calentura. Uala aco houasi. l.<br />

cahouasi sang hilanat: no se me ha quitado la calentura.<br />

hoyang. p.a.l. mahoyang: cosa no firme, que se menea como cosa hincada en tierra, estaca, haligue.<br />

Ang balay nahoyang: andarse, estarse así en<strong>de</strong>ble; nacahoyang: en<strong>de</strong>blecello, que se menee, aunque<br />

sea diente.<br />

hoyot. p.a.: presentar o dar algo con esperanza <strong>de</strong> retribución como los <strong>de</strong> la mar pescado a los<br />

ting[u]ianes, y ellos dan frutas o arroz.<br />

hubac. l. hucab. p.a.: asma; nacahucab. l. hubac. f.un.: dar asma; hubacun. l. hucabun, hulucabun:<br />

asmático.<br />

hubag. u.a.: hinchazón o postema; nabucag. l. hinmuhucab: hinchar o apostemarse. Nahubag ang<br />

camut co. l. nahubagan aco sang camut: tengo la mano hinchada; nagacahubag: plural; nacahubag:<br />

hinchar o apostemar, active, causar la tal hinchazón; icahubag, quinhubag: lo que causó la hinchazón.<br />

hubao hubao. p.c.: Nanhubao hubao ang guya. l. ang mata: abofetado, hinchado el rostro.<br />

hubar. p.a.: <strong>de</strong>shacer ñudo, <strong>de</strong>satar el cor<strong>de</strong>l. f.2.: <strong>de</strong>satar persona o animal. f.3.<br />

hubas. u.a.: baja en avenida o río o mar; nahubas, hinmohubas: bajar, acabarse la avenida o tener<br />

menos agua el río, como en tiempo <strong>de</strong> seca. Hinubasan quita: hásenos bajado o menguado la creciente<br />

o el río. Ítem, consumirse, secarse fuente, río, arroyo, laguna, agua sobre tierra, menguar agua que se<br />

cuece; nacahubas. f.un.: es el activo transitivo, como el sol, el fuego, etc. Ang arlao amoi nacahubas<br />

sang danao, etc.<br />

hubug. d. lingin. l. hilung. h. nahubug: emborracharse o estar borracho; nagacahubug: es <strong>de</strong> plural;<br />

nagahubug: diminutivo; nagahubug. l. nacahubug. l. un.: emborrachar a otro.<br />

hubung. u.a.: vivir o estar o dormir en espesura, como negros huídos, o puercos <strong>de</strong> monte;<br />

hinuhubungan, hinubngan: adon<strong>de</strong> están, o solitario que haga penitencia; lo mismo es bugho, looc.<br />

hubut. l. humut. p.a.f.an.: amenazar a otro <strong>de</strong> palabra o <strong>de</strong>sear hacelle mal, jurársela; el f.1.: es la<br />

causa <strong>de</strong> amenazalle o <strong>de</strong>sear hacelle mal. Ginhumuta aco niya cag ua aco mahabalo sang iginhumut<br />

niya canacun: tiéneme amenazado, tiénemela jurada y no sé el porqué. Ítem, proponer <strong>de</strong> hacer algo<br />

bueno o malo. Nagahumut aco sa acun buut, nga dina aco macasala. l. nga magconfesar aco sa tagsa<br />

cabulan. Mey ginhuhumtan aco nga babaye, nga acon hilauasan.<br />

huca: vi<strong>de</strong> tamla.<br />

hucab: vi<strong>de</strong> in hubac.<br />

hucay et hicay. p.c.f.un.: llevar tesón en la boga, aprisa como en el sagaysay o en lo que hace o dice;<br />

sigue <strong>las</strong> locuciones siguientes. Hucayun ta ang pag busay. Nagahucay sing polong. l. sing sabi. l.<br />

sing pagsabi, sing ambahan. l. sing pagambahan, sing buyayao. l. sing dayao. l. sang buhat niya, etc.<br />

Nanhucay siya canamun sing pagdumut, sing paghumut, sing pagsamuc, sing pagsaquet, sing<br />

pagpatay, etc.: nos veja, persigue, etc.; y así: Ginhucay niya ang pag dumut canacun, et Ginhucayan<br />

aco niya sing pag dumut.<br />

hocandol: vi<strong>de</strong> cadol.<br />

hucal. u.a.: <strong>de</strong>spegar como papel cosa pegada con cola, como guitarra o dorado o costra <strong>de</strong> sarna;<br />

nahucal: <strong>de</strong>spegarse así lo dicho; quitar ladrillo <strong>de</strong> lo enladrillado; chapa <strong>de</strong> puerta et similia.<br />

hucas. D.: quitar el coco <strong>de</strong> la chapeta o apongango; caerse el nahucas. Ítem, quitar la tela <strong>de</strong>l telar<br />

que ya está acabada, etc.<br />

hucug. D. balangbang: la barila <strong>de</strong>l lomo <strong>de</strong> la hoja <strong>de</strong> nipa o palma <strong>de</strong> que se hacen escobas;<br />

hucun+: vi<strong>de</strong> in angcab.<br />

hucut. p.a.f.un.: concertar <strong>de</strong> casar los niños, aunque no hayan nacido. Paghuctun ta nga daan ang<br />

atun manga anac, id est, Pagtipanun ta nga daan ang atun mga anac.<br />

hucut. p.a.: el cuerpo <strong>de</strong> la atarraya a lo largo. Pila cadupa ang hucut sa laya. Nag hucut sing laya:<br />

hacer el cuerpo <strong>de</strong> la atarraya. f.2.<br />

222


hugab. p.a.f.3. nanhugab: lavar la mujer sus partes en acabando <strong>de</strong> tener acceso con varón; es<br />

<strong>de</strong>shonesto.<br />

hugac. tugac. togoc. p.a.: cosa floja que había <strong>de</strong> estar tirante, como aparejos <strong>de</strong> navío, cuerda <strong>de</strong><br />

guitarra, pretina <strong>de</strong> zaragüelles, etc.; nagahugac. f.an.: aflojar alguna cosa <strong>de</strong> <strong>las</strong> dichas, etc.; nahugac,<br />

natugut: aflojarse la cosa o estar floja.<br />

hugac. togoc. buhi. p.a. hinmohogac. tinmotogot. binmobuhi: bajar algo en los conciertos <strong>de</strong>l<br />

bugayel que ven<strong>de</strong>, o el que pi<strong>de</strong> el bugay; el f.1.: es lo que se baja, v.g.: si pi<strong>de</strong> veinte esclavos <strong>de</strong> la<br />

dote le dicen: Ibuhi. l. ihugac. l. itogot mo canamun ang usa ca olipun: lárganos o baja un esclavo:<br />

Binuhian cami sing usa ca ulipon: un esclavo nos largó o bajó <strong>de</strong> los que pedía; lo mismo es en <strong>las</strong><br />

ventas; si vendía treinta gantas al peso y se <strong>las</strong> dio por siete reales dice: Binuhian cami sin sicapat sa<br />

tagsa ca catlo-an cagantang; o en la cobranza <strong>de</strong>l tributo, si les había <strong>de</strong> cobrar a cuatro cestos <strong>de</strong><br />

limpio y no les cobró más que a tres, dicen: Binohian. l. hinogacan. l. tinogotan cami sing tagsa ca<br />

pasong nga bugas; buhi: significa otras cosas; vi<strong>de</strong> suis locis.<br />

hugacum. p.p.f.un. nagahugacum: tomar abrazado lo que pudiere en cosas largas como varas, o haz<br />

<strong>de</strong> zacate, etc. Ítem, tomar con una mano o con entrambas algún manojo <strong>de</strong> cosas así largas como <strong>de</strong>l<br />

arroz que se siega, etc.<br />

hugay. p.c.: disponer o tratar <strong>de</strong> irse a otro pueblo a vivir, o <strong>de</strong> llevar a ven<strong>de</strong>r su mercaduría a otro<br />

pueblo, ora por mar, ora por tierra, para ven<strong>de</strong>lla en otro pueblo; o tratar <strong>de</strong> casarse o <strong>de</strong> casar a su<br />

hijo. Nagahugay sing pag panagasaua. Ihugay ta icao cay daco cana: convidar con el hijo para casalle.<br />

hugao+. p.c. l. mahugao: id est, mahigcun, cosa asquerosa.<br />

hugao. p.c.: Nahugao ang pi<strong>las</strong>: solapada estar la herida.<br />

hugiao. p.c. et ugiac: grita y algazara <strong>de</strong> los vencedores, aunque sea holgándose o en alguna lumba o<br />

<strong>de</strong> los que dan la batalla; nagahugiao. l. Ugiac: gritar así. f.3.: son los vencidos o los contrarios.<br />

Ginhugiaoan. l. gin ugiacan came nila, cay gin daug came nila sapag lumba. Ítem, gorjear el niño.<br />

hugna. p.a. hut-ong. h.: manada <strong>de</strong> animales, escuadrón <strong>de</strong> gente o corrillo <strong>de</strong> gente que están unos<br />

pocos aquí, otros pocos allí; opat cahugna nga soldados nga tagsaca gatos ang usa cahugna: cuatro<br />

escuadras <strong>de</strong> soldados <strong>de</strong> cien soldados cada escuadra o compañía, que todo lo quiere <strong>de</strong>cir;<br />

nagahugna. l. hingna. hot-ong. l. hinot-ong: dividirse así o juntarse así o estar así en rancho o<br />

cuadril<strong>las</strong>. Nagahinugna paghigda. l. pagpahoay, etc.; ginhuhugnaan, ginhihot ongan: es <strong>las</strong><br />

rancherías o <strong>las</strong> partes don<strong>de</strong> están o se juntan gentes o ganados así. Ítem, hugna: es hacer alguna cosa<br />

a pedazos, que no va seguido; lo mismo es al rozar y sembrar, y los tales pedazos así hechos se llaman<br />

hugna. Dicamaga hugna pagpugas: no siembres a pedazos <strong>de</strong>jando en medio algo sin sembrar.<br />

hugnit. p.a.: id est, Agao agao pagcoha. f.2.: coger o tomar algo como a la rebatiña, como a pellizcos;<br />

pellizcar dos o tres o más a uno o dos o tres perros o más a la caza cuando la muer<strong>de</strong>n sin hacer presa;<br />

coger a la rebatiña los parientes <strong>de</strong>l difunto que murió sin here<strong>de</strong>ros la hacienda <strong>de</strong>l difunto; o en el<br />

saco coger cada uno lo que pue<strong>de</strong>; y el saco se pue<strong>de</strong> llamar hugnit, aunque sea esclavo; o coger así<br />

fruta <strong>de</strong>l árbol muchos, o tomalla <strong>de</strong> alguna parte. Hinc, Pahugnit ca? Limingcor ca dira, le dicen a la<br />

hija callejera: ¿Vas a que te pellizquen? Siéntate.<br />

hugpa. tupa. p.a.: asentarse <strong>las</strong> aves en el suelo, ponerse <strong>de</strong> pies en el suelo; pero hugpa siempre dice<br />

multitud. f.3. Hinmuhugpa, nanhugpa sa oma ang manga; dícese también <strong>de</strong> lo que cogen o escardan<br />

o siembran. Nanhugpa sila nga maramu saoma macapila nga mag ani sila. l. maghilamon. l.<br />

magpugas, etc.<br />

hugpay. hupay. lupay. p.c. hugpayhugpay. l. lupaylupay. hupayhupay: diminut[ivo].<br />

hahugpay. l. hinmuhugpay: amansar el viento. Pahugpayun. l. palupayun ta ang hangin: esperemos<br />

o <strong>de</strong>jemos que amanse el viento, <strong>de</strong> napahugpay y <strong>de</strong> napalupay, etc.; dícese también <strong>de</strong> la ira o enojo<br />

<strong>de</strong> la misma manera. Pahugpayunta anay ang iya ca aquig, etc.<br />

hugut. u.a.: cosa tirante, que está tirante, como aparejos <strong>de</strong> navío, cuerda <strong>de</strong> guitarra et similia, o cosa<br />

apretada como ñudo o lazo escurridizo o cualquier atadura. Hugut ang ogat. l. ang butcun: está<br />

envarado, pasmado, tirante, que no se pue<strong>de</strong> encoger. Ítem, Hugut na ang iya buut nga dina macasala:<br />

está firme, resuelto que no ha <strong>de</strong> pecar ya; nagahugut. f.2.: apretar o poner tirante algo <strong>de</strong> lo dicho,<br />

aunque sean cintas <strong>de</strong> zapato; y atarse la mujer la saya o manta al lado. Maghugut ca. l. mag hugut ca<br />

sang lapis mo; nahugut. u.a.: estar apretado lazo escurridizo, ñudo o cosa que está tirante o apretarse<br />

el lazo o ñudo escurriéndose o porque le apretaron, o que él se escurriese, etc.; nahugut. u.a.l.<br />

nahicug: ahogarse animal que está atado por haberse escurrido y apretado el lazo en el pescuezo;<br />

naghugut. f.2.: ahogar ahorcando o dando garrote, etc.; nagahugut. l. hicug: ahorcarse alguna persona<br />

ella a sí misma.<br />

hula. l. hura. u.a. hinmuhula: cesar lluvia, viento, bag[u]io, menguar la avenida, etc.; napahula:<br />

esperar que cese lo dicho. Pahulaunta ining hangin. l. olan, etc.<br />

223


hulab. p.a. hinmuhulab: comenzar a crecer la avenida, que viene ya turbia el agua. Hinmohulab na<br />

ang suba, cay nag olan sailaya; hulab hulab.<br />

hulac: corteza <strong>de</strong> ciertos árboles como el piagao y el lipata, <strong>de</strong> que hacen los salineros los binalotos<br />

en que cuecen la sal en pan; nagahulac: sacar la corteza a los tales árboles. Nahulac ang panit sa<br />

cahuy: caerse la cáscara o corteza.<br />

hulacdol. l. hulagcol: vi<strong>de</strong> cadol.<br />

hulag. u.a.: vi<strong>de</strong> in bagnas.<br />

hulagbung. u.a. lagpac. h., Ítem, lagbung: el golpe o ruido que hace cosa que cae <strong>de</strong> lo alto, como<br />

coco o persona; nagahulagbung: sonar lo dicho dando golpe. Ano yadto nga nagahulagbung con may<br />

naholog bala nga tao sa lubi?: ¿Qué golpe fue aquel <strong>de</strong> cosa que cayó, si ha caído acaso alguno <strong>de</strong><br />

alguna palma? Nagaholagbong ang tao, ang butung, etc.<br />

hulam. l. huram. p.a. nagahulam. hinmuhulam: pedir o tomar prestada cosa que se ha <strong>de</strong> volver la<br />

misma, como caballo, joya, vestido, etc.; hindam, síncopa <strong>de</strong> hinulam; en el balac es luyo <strong>de</strong> dalaga,<br />

porque se toma como prestada, y no para casarse; napahulam: prestar así; el f.1.: lo que se presta; el f.<br />

un.: a quien se presta.<br />

hulang cub. p.p.: el ruido <strong>de</strong>l golpe que hace el caimán cuando cierra la boca dando unos dientes con<br />

otros; o puerta que se cierra o ventana, arca; piedra que da con otra; en tabla, etc.; naholang cub: sonar<br />

el caimán o puerta o ventana o tabla en que se da golpe <strong>de</strong>l modo dicho.<br />

hulao. l. hurao. p.c. tilha: escampar o cesar <strong>de</strong> llover; himohulao; hahurao; napahulaosang olan. f.2.:<br />

esperar que escampe.<br />

hulao. u.a.f.3.: andar tras matar a alguno por ser su enemigo.<br />

hulao: a contrario sensu se llama el galán, y así en balaybay se dice: Dian ang holao mo?. l. ang<br />

ginhulauan mo?: ¿Está ahí contigo tu aborrecido?, y pregunta por el galán.<br />

hulao. hurao: vi<strong>de</strong> hurao.<br />

hu<strong>las</strong>. l. ho<strong>las</strong>: vi<strong>de</strong> in balana.<br />

hulat. p.a. nagahulat et humulathulat: dim[inutivo]. f.un.: aguardar o esperar a otro a que se haga<br />

algo. Hulaton mo aco diri: espérame aquí. Ihulat mo canacun ang payong. l. ang caballo. l. ang baroto<br />

didto sa taytay: espérame con el payo, caballo, baroto a la puente. Ihulat ta icao sang sohol co: espera<br />

a que a mí me paguen. Dimo aco ihulat sang sohol mo soholi aco nian sara: no me hagas esperar a que<br />

te paguen a ti, págame a mí ahora luego.<br />

hulhug. p.a. nagahulhug: ensartar en palo cañas agujereadas para hacer balsa o cerca o palos<br />

agujereados en cerca para que estén fuertes. f.an.: son <strong>las</strong> cañas o palos agujereados que se ensartan;<br />

el f.1.: es el tocón o palo que se mete por los agujeros en que se ensartan. Ítem, cuando un puerco o<br />

otro animal atados <strong>de</strong> pies y manos le atraviesen algún palo para llevallo entre dos o más, o otra<br />

cualquier cosa que se pone así como arca, fardo, cesto <strong>de</strong> arroz que entre <strong>las</strong> ataduras o bejucos meten<br />

un palo con que le llevan entre dos o más; pero con el f.un.: es hurgar con algún palo en algún agujero<br />

o caña para sacar o matar lo que hay <strong>de</strong>ntro, como ratón, culebra, etc.; el f.1.: es el palo que se mete o<br />

con que se hurga; el f.un.: el ratón o culebra que se preten<strong>de</strong> sacar o matar; nagdodo: es lo mismo, con<br />

los mismos futuros; lo mismo son: dodo et doc doc. Hinc, hulhug. f.1.: hurgar la mujer sus partes, ora<br />

por vicio, ora para matar la criatura con barili; docdoc y dodo son también lo que dughang. f.2.: dar<br />

lanzada como a fruta para <strong>de</strong>rriballa o a persona que está arriba, aunque sea con lanza; tohog.<br />

huli. p.a.: oro malo; vi<strong>de</strong> ona. Hongor, hulit, mahulit ang esda: pica el pez.<br />

huling huling. p.p.: hablar en secreto, como al oído.<br />

hulip. p.a. nagahulip: remendar techo o casa poniendo algunas nipas en lugar <strong>de</strong> <strong>las</strong> podridas o<br />

petate, o tapar alguna gotera y en la cerca poner algunas baras en lugar <strong>de</strong> <strong>las</strong> que se han podrido o <strong>de</strong><br />

<strong>las</strong> que faltan; el f.an.: es el techo o cerca que se remienda; el f.1.: son <strong>las</strong> nipas o varas con que se<br />

remiendan, etc.<br />

hulo. p.a.: canto <strong>de</strong> la boga; nagahulo, humulo, hinmolo: cantar en la boga; palahulo: cantor <strong>de</strong> boga.<br />

hulub. p.a. Upiclupi: vi<strong>de</strong> lupi.<br />

hulug. p.a. hurug. oloy. l. oroy. hulut. l. hurut: amagar a alguno para dalle con la mano o con palo;<br />

o exten<strong>de</strong>r el brazo para dalle algo y no dárselo. f.un.; el f.1.: con lo que se amagó o lo que hacía que<br />

se le quería dar. Inmooloy lamang ang dalan. l. ang renglon: que no llegó al cabo, hasta el pueblo o<br />

hasta la margen, y aun <strong>de</strong>l sermón comenzado no más se dice; hulug hulug, hulut hulut, oloy oloy:<br />

frec[uentativo].<br />

hulug. p.a.l. pugaua. h.: trama en lo tejido o tela; nagahulug: tramar o tejer; el f.1.: es la trama; el<br />

f.3.: la tela; hulgan: la síncopa; hulu hulug: es diminutivo <strong>de</strong> nagahulug. Hulug hulugan sing mapola,<br />

cag sing maitum: échale hilos colorados y otros negros. Hinc, hinuhulug hulugan nga habul: manta<br />

listada así.<br />

224


hulum. p.a. nagahulum. f.an.: echar algo a remojar, carne o pescado salado o ropa para lavarse, etc.;<br />

lo mismo es lauig; hulum et lauig: es también remojar a persona, echalla en remojo, máxime si es por<br />

cura y medicamento. f.3.: la persona. f.1.: el agua. Solían atar [a] la persona a una estaca en el río o<br />

mar que le llegase el agua a la garganta; y esto es hulum et lauig.<br />

hulungag et hulungat. p.p.f.2.: mirar con admiración, como cosa que no ha visto. Id est, Nahamag-o<br />

ang mata. l. ang tao: que no la ha visto antes; o párase a mirar algo, etc.<br />

hulung hulung: mirar o, consi<strong>de</strong>rando el que busca algo, o si hay algo por proa. f.2.; o si le siguen,<br />

etc.<br />

hulupuhup: vi<strong>de</strong> hayahay.<br />

hulut. p.a.l. hurut, vi<strong>de</strong> in hulug: amagar.<br />

humay. p.c. paray. h.p.c.: arroz, generalmente en cáscara, o en alcazer o como está en la sementera;<br />

cahumayan, caparayan: arrozales; hamayan, parayun: el que tiene arroz, ora alguna persona particular,<br />

ora el pueblo o la provincia; humayanun: es lo mismo, <strong>de</strong> nata.<br />

humay humay: cierto zacate o yerba que parece arroz, en el alcazer p.c.<br />

humal. p.a.: reposado, tardo, negligente; mahumal humal: dim[inutivo]; nagahumal et nagahumal<br />

humal. f.3.: hacer algo negligentemente. Ginhumalanta ang atun buhat busa maculi mahuman.<br />

human. p.a.: cosa acabada como obra; nagahuman. f.un.: acabar alguna obra; nahuman: acabarse o<br />

estar acabado, obra; nacam-han: es la síncopa.<br />

humao. p.c.: vi<strong>de</strong> in tognob.<br />

humbac. p.a.: o<strong>las</strong> gran<strong>de</strong>s que se quiebran o ola en la mar o en la playa; varíase como alun; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

humo. p.a.: vi<strong>de</strong> in lupi.<br />

humuc. p.a.; vi<strong>de</strong> in dugmuc.<br />

humhum: lo mismo es que homhom.<br />

humug. p.a.: lo mismo es que umug.<br />

humut. p.a.: vi<strong>de</strong> in hubut.<br />

hunahuna p.p.: pensamiento, discurso, entendimiento. Ua cay hunahuna: no tienes entendimiento o<br />

discurso; nagahunahuna. f.un.: pensar, discurrir, meditar en mal o en bien. Ginhunahunaco: me<br />

discursó lo que he pensado; pensar los pecados ora <strong>de</strong>leitándose, ora pesándole para confesallos.<br />

hunao. p.c. nanhunao: lavarse pies o manos la persona. Nagahunao. f.un.: lavar <strong>las</strong> manos o pies a<br />

otro. Panhunauan: el plato o otra cosa en que se lavan. Porque el f. an. es dón<strong>de</strong> o en qué se lavan <strong>las</strong><br />

manos o pies. Ipanhunao: aguamanil, jarro, o el agua. Desleír o <strong>de</strong>rretir sal, tinta, el agua f.2. o<br />

persona. f.1. Hunao: <strong>de</strong>sleírse. Nahunao, hugas: lavar los pies. f.3.<br />

hunay. p.c. et laye: hombre o mujer fornicaria; nagahunay. l. laye: fornicar o andar amancebados; se<br />

dice <strong>de</strong>l hombre y <strong>de</strong> la mujer; lo más ordinario es <strong>de</strong>cirse <strong>de</strong>l hombre; hinmuhunay. l. linmalaye:<br />

fornicar el hombre a mujer. f.un; napahunay. l. napalaye: fornicar la mujer con hombre, esto es,<br />

<strong>de</strong>jarse fornicar <strong>de</strong>l hombre o querer que la forniquen; mahunayun. l. maquighunayun, malayehun.<br />

maquigmalayehun: fornicario lujurioso; la mujer: mapahunayun, mapalayehun.<br />

hunar. p.a.: reducirse a hacerse o a querer lo que antes no quería. Hinmunar na ang iya buut agur<br />

magatoon siya sang pangadieun: hase reducido a apren<strong>de</strong>r el rezo. Naghunar ang ila buut, cay naquig<br />

daet nasila: hanse reducido a que ya quieren paces. Di siya macat-on sa iya buhat cay di ihonar niya<br />

ang iya buut sa iya buhat: no apren<strong>de</strong> la obra porque no aplica, o reduce su voluntad a lo que hace, no<br />

lo hace con ánimo <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r.<br />

hunas. u.a.: bajamar; nagahunas: baja la mar. l. hinmuhunas. f.an.: lo que queda sin agua en la<br />

bajamar; o el navío que se quedó varado con la baja; o pez: Dali quita cay cahunasan quita: démonos<br />

prisa, pues nos quedaremos en seco, nos cogerá la baja. Napahunas sang dagat. f.2.: esperar que baje.<br />

hunga hunga: vi<strong>de</strong> in hinga.<br />

hungao. p.c.: vapor o vaho <strong>de</strong> cosa caliente o <strong>de</strong> persona o tufo <strong>de</strong> vino o <strong>de</strong> vinagre o tuba, etc.;<br />

hinuhungao. l. nagahongao: vaporar cosa caliente, o el vino o vinagre, etc.; napahungao. l.<br />

napapaghugao. f.un.: <strong>de</strong>jar vaporar lo caliente o el vino o vinagre, etc. Taclubar mo caayo ang manga<br />

taryao dimo papaghungaoun ang alac, cay maraut cun humungao; <strong>de</strong>l colérico se dice: Hinmohungao<br />

pa ang iya buut: está vaporando o <strong>de</strong>sflemando la cólera. Napahungao siya saiya buut. l. sang iya<br />

caaquig. Hinmohungao ang casaquit: por mejorar. Napahungao. l. nagapahungao ang tao sang iya<br />

ginin haua. Pahungauan ang bata sing gininhaua nga mainir: exhalare puerum.<br />

hungao. p.c.: es ceremonia o rito con que casaban a los novios cuando la primera vez, dado ya el<br />

bugey, bebían los dos en una pitarrilla y comían en un plato los circunstantes. Se dicen hacer.<br />

Hinmuhungao sa nagaasaua. f.un.: son los novios, y así: Silay ginhungao sa manga tao nga<br />

nagaatubang: los padres <strong>de</strong> los novios o los mismos novios son napapaghungao, que consienten se<br />

haga la ceremonia y casamiento. Ipapaghungao na niya ang iya anac cay inayao na ang buguey nga<br />

225


tanan. Busa nian nga arlao huhungaoun na sila: hoy han <strong>de</strong> beber y comer juntos, que es tomalles <strong>las</strong><br />

manos el padre y plega a Dios no le hagan antes, pues en haciéndolo son marido y mujer, etc.<br />

hungur. p.a.: malicia o cuidado o advertencia en lo que se hace; nagahungur, humungur,<br />

hinmuhungur: hacer alguna cosa con malicia, <strong>de</strong> propósito y advertidamente, que en latín <strong>de</strong>cimos:<br />

Sciens. l. Pru<strong>de</strong>ns. l. Data, Opera facio. fu.f.es.un., sincopado, y se junta con infinitivo con pag-, muy<br />

elegantemente. Hungdun mo pag buhat yana: haz eso con advertencia y cuidado. Hinungur aco niya<br />

paghampag: <strong>de</strong> propósito o <strong>de</strong> malicia medió, no acaso.<br />

huni. p.a.: canto o chillido <strong>de</strong> ave o <strong>de</strong> sabandija o balido <strong>de</strong> animales dichos.<br />

hunit. p.a. mahunit: palo o árbol correoso.<br />

hunub. p.a. nagahunub. l. honob. tuhup. taghum. huhup. Ítem, hinmuhubut. tuhup. huhup.<br />

taghum: calar cosa líquida embebiéndose algo, como el agua en la tierra, ceniza, bizcocho, papel et<br />

similia. Ítem, calar la banga o vasija embebiéndose en ella; el f.2.: es la tierra, ceniza, bizcocho, ropa,<br />

vasija. Ítem, calar el sudor el pellejo que se rezuma por él. Nagahunub, tuhub, huphup ang hilo, ang<br />

bulit, sa lauas. f.2.; y lo mismo es <strong>de</strong> la contrayerba; linmalaton. f.2. nagahunub, etc. Taghum ang<br />

duta, ang abo, ang banga, o otra vasija, ang sacayan: resumirse; nahunub, y los <strong>de</strong>más embeberse, hoc<br />

est, esta embebido o calado pan, bizcocho, bonot, ceniza, etc.; son pasivos.<br />

hunug hunug: vi<strong>de</strong> in cunug cunug.<br />

hunung. l. tunung. p.a. nagahunung. l. hinmuhunung: hacer alto o pararse el que va andando. f.an.:<br />

es la parte a don<strong>de</strong> hace alto o se para; napahunung. l. napapaghunung. l. tunung. f.2.: mandar hacer<br />

alto. Ítem, alzar <strong>de</strong> obra o <strong>de</strong>scansar el que trabaja o escribe o lee, para <strong>de</strong>spués volver a proseguillo.<br />

Amo ini ang himununganco sa pagbasaco: aquí le <strong>de</strong>jé o paré cuando iba leyendo; hinmuhunung. l.<br />

tunung: restañarse o <strong>de</strong>tenerse la sangre <strong>de</strong> flujo, herida, sangría, etc.; napahunung. l. tunung:<br />

restañalla, <strong>de</strong>tenella, ora por milagro, ora con piedra que tenga esa virtud; <strong>de</strong>l aceite <strong>de</strong> Elíseo se dirá<br />

propiamente Stetit, Oleum. Hinmunung ang lana. hinmunung ang iya buut can coan: su voluntad o<br />

corazón ha hecho alto y está <strong>de</strong> asiento en fulano, tiene en él su afición y amor. Ang buut sang<br />

nahagugma adto hinmunung saiya hingugmaan: la voluntad o corazón <strong>de</strong>l que ama está en su amado;<br />

<strong>de</strong> hunung y <strong>de</strong> tunong salen nahunung, matinunung: pararse a mirar o advertir con atención lo que<br />

ve, le dicen. Nahanunung. l. matinunung siya. l. ang iya mata sa hinquitaan niya: o la costura al<br />

<strong>de</strong>chado.<br />

hupa. u.a. nahupa. l. hinmuhupa: <strong>de</strong>shincharse o resolverse hinchazón, ora sea abriéndola, ora que<br />

ella se resuelva.<br />

hupao, vi<strong>de</strong> tighacol: suspiro.<br />

hupit. p.a., alibi humur+: cosa mojada; nahupit: estar mojado o mojarse; nagahupit. f.2.: mojar; el f.:<br />

<strong>de</strong> humur, humdum.<br />

hupus. p.a.: mezclar cal a lo que se tiñe con tungug. f.1.: la cal. f.3.: a lo que se echa. Ihupus ining<br />

apog sa tinutungug: para que se ponga más colorado.<br />

huput. p.a. ano. h. nagahuput. l. hinmuhuput: cuidar <strong>de</strong> algo, mujer, hijos, esclavos, hacienda, etc.<br />

f.3. huptan: o cuidar la mujer <strong>de</strong>l marido; nagahinuptanay et nasighinuptanay et nasighinuputay, id<br />

est, nasighuput: cuidar mutuo marido <strong>de</strong> mujer y mujer <strong>de</strong> marido; lo cual también se dice <strong>de</strong> los<br />

amancebados. Nga tao: gua[r]doso, cuidadoso; nagapanton. f.3.: también significa cuidar; sagur,<br />

ginasagur.<br />

huragcol. l. huracdol: el ruido <strong>de</strong> la matraca que llaman pulagsac con que espantan los pájaros <strong>de</strong> <strong>las</strong><br />

sementeras; nagahuragcol: espantan los pájaros haciendo ruido con la tal matraca. f.an.: Hinolagcolan<br />

cona ang manga maya: espanté <strong>las</strong> mayas, etc.<br />

hurao. p.a.c. nagahurao. f.un.: ojear el ladrón lo que ha <strong>de</strong> hurtar o quiere hurtar. Di camag buhat<br />

cay nagahurao ca lamang sang imo pangauaton: no quieres trabajar, porque andas ojeando lo que has<br />

<strong>de</strong> hurtar.<br />

hurhur. nagahurhur. p.a.: meter alguna cosa entre la ceniza, como tizón con fuego para que se<br />

conserve, o en la tierra, como quien planta caña dulce, hijo <strong>de</strong> plátanos o saha o punta <strong>de</strong> palo en el<br />

rescoldo para tostallo.<br />

hurung. p.a. duhung. bungug. dupang. tang hag. hangag. ganghal. h.: tonto, loco, bobo, abobado<br />

o insensato, como buang, hungug y burung en Cebú; hurung hurung, duhung, dupang dupang,<br />

tolotang, tanghag, hangag hangag: diminutivos.<br />

hurus. u.a. nagahurus: soplar recio el viento. f.2.; hursan, sincopado: a quien coge; hurus hurus: irse<br />

reforzando; lo mismo es que hurus.<br />

husa. p.a. hinmuhusa: llorar propio <strong>de</strong>l niño.<br />

husay. p.c.: cosa <strong>de</strong>senmarañada como cabello peinado, hilo, ma<strong>de</strong>ra, zacate para el techo, etc.<br />

Nagahusay, hinmuhusay: <strong>de</strong>senmarañar o <strong>de</strong>senredar, rastillar hilo, cabellos, zacate con que techan <strong>las</strong><br />

casas, o pleito o lo que se dice, averiguallo, <strong>de</strong>clarallo; vn<strong>de</strong>, hinusay: rastilladuras, etc. Husayon mo<br />

226


ang imo polong. l. capolonganan mo: <strong>de</strong>senmarañar o <strong>de</strong>clarar eso que dices; mahusay ang banua:<br />

sosegarse el pueblo, sabido que la nueva <strong>de</strong>l gubat es falsa. Nagahusay sang banoa cay uay tagam:<br />

sosegar el pueblo, etc., o ponello en or<strong>de</strong>n sin pleito. f.2.<br />

husug. p.a.: varón robusto, fornido, membrudo, aunque sea pequeño. Dacu ang husug mo?, id est,<br />

Dacu na ang anac mo? Pagcahusug: la robustez.<br />

huthut. p.a.f.2.: acabar cosa que se teje, cose o caingin, etc. Matolo pa ca arlao, cag mahuthut ining<br />

buhat co.<br />

hutic. p.a., id est, hithit. hinmuhutic: hablar al oído; hongor.<br />

hutuhut. p.p., alibi, otoot. f.on.: hacer alguna cosa con todo su juicio y cuidado; mahutuhut. l.<br />

mahulutuhut, id est, maduluput: cosa cuidadosa en lo que hace.<br />

huum: vi<strong>de</strong> habon.<br />

huut: lo mismo es que hoot; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

huyac. p.a.: cosa floja, que ha aflojado estando antes llena como la barriga <strong>de</strong>l hambriento o la <strong>de</strong>l<br />

que fue gran<strong>de</strong> y ha aflojado por penitencia o enfermedad, o <strong>de</strong> la que parió, <strong>de</strong> talega o bolsa que le<br />

van sacando lo que tiene, etc.; cahuyacan sa tian: la tal flojedad. Nagahuyac et hinmuhuyac ang puyo<br />

puyo co. l. ang tianco, etc.: estar alguna cosa así floja; napahuyac sang tian. f.2.: como con penitencia.<br />

haloag.<br />

huyag huyag. p.p. Nanhuyaghuyag ang caagahun: amanecer, salir el alba; napahuyag: esperar<br />

amanezca o salga a la mañana. Pahuyaghuyugon ta ang caagahun.<br />

huyagpa: vi<strong>de</strong> in cupa.<br />

huyang. u.a.: no sé lo que significa propiamente; parece: afortunado, <strong>de</strong> buena fortuna. El uso <strong>de</strong> él se<br />

echará <strong>de</strong> ver en <strong>las</strong> locuciones siguientes: huyang nga dato: [a]fortunado en riquezas. Hinuyangan<br />

siya sing cadato: toda la principalía está en el que tiene hijas, que se le aumenta la hacienda, y yernos<br />

que le sirven. Hinuyangan siya sing uripun, cag sing bulauan cag sing bahandi, cag sing ginhaua nga<br />

maramu: está, digamos, lleno <strong>de</strong> esclavos, oro, bahandi, y <strong>de</strong> sustento <strong>de</strong> cosas <strong>de</strong> comida.<br />

Hinmuhuyang, nacahuyang ca niya ang ca ayo, ang maayo nga palar, id est: tinmutubang: se le viene<br />

a <strong>las</strong> manos la buena fortuna. Huyang anay ang iya ca dato, condi nian nahuyang na. l. hinmuyang na<br />

ang iya pagda dato, ang iya palar, ang iya bahandi: ha venido a menos. Nahuyangan na siya cay<br />

nauar-an na siya sang iya caayohan, cag saiya manga ulipun cag sang bulauan cag sang bahandi: era<br />

rico y po<strong>de</strong>roso principal, pero todo ha venido a menos por habérsele perdido, o por habello dado en<br />

buguey a sus hijos; <strong>de</strong> manera que nahuyangan: es disminuido, contrario totalmente <strong>de</strong> hinuyangan.<br />

Uala huhuyang ang iya palar: no ha disminuido su dicha.<br />

huyab huyab. p.p.: vi<strong>de</strong> in habil habil.<br />

huyar. p.a.: vi<strong>de</strong> liar.<br />

huyas. p.a.: vi<strong>de</strong> hias.<br />

huyug. p.a.l. huyog: la<strong>de</strong>ada cosa como casa, árbol, etc.; hinmuhuyug: estar la<strong>de</strong>ada casa o árbol, o<br />

la<strong>de</strong>arse, un<strong>de</strong>, Ang balay niquinunta bag-opa hinmuyugna et Ang balay sang magayon, hinmuyug na<br />

quilayon: porque se rindió a los pretendientes.<br />

huyun. p.a. huyun huyun: vi<strong>de</strong> uyug.<br />

huyup. nagahuyup. hinmuhuyup. p.a.: soplar el fuego para que arda o para apagar can<strong>de</strong>la. f.un.,<br />

sincopado, Huypun mo ang calayo: para hinchar algo. f. huipan: como la cerbatana. Huypun mo ang<br />

mataco, cai nahapuling aco. l. ang mata co.<br />

huyur. p.a.: vi<strong>de</strong> in hiyor.<br />

huyus. D.: cosa vana como pepita, pili, arroz, etc.; nacahuyus. f.un.: envanecer el arroz. Ano ang<br />

quinahuyus sang humay cay huyus nga tanan; mahuyus: envanecerse ello. Huyus ang soso niya: tiene<br />

secos los pechos, no tiene leche. Huyus. l. hamac nga dungug. l. dayao: vanagloria. Huius. l. hamal<br />

nga polong: palabra vana.<br />

227


Y ANTE ALIAS<br />

Y Consonante. Ya Ye Yi Yo Yu<br />

Yabon yabon. p.p.f.un.: menear el viento ropa tendida, colgada o <strong>las</strong> faldas <strong>de</strong>l que está en pie o va<br />

andando. Nayabon yabon. l. Nahayabon yabon ang iya lambong sang hangin: menearse con el viento.<br />

Ítem, sacudir ropa hacia alguno. f.1.: la ropa. f.3.: es la persona sobre quien o hacia quien se sacu<strong>de</strong>.<br />

Di mo iyabonyabon ang panaptun mo nga mabaho sa manga tao nga nagalingcor: con esta acción y<br />

modo <strong>de</strong> sacudir ropa dicen que pega el hoclogan o dalongdongan su hechizo o yerba.<br />

Yabyab. p.p. Nagayabyab. f.un.: sacudir ropa o petate para quitar o <strong>de</strong>spedir el polvo, etc.<br />

Yacaoyacao: júntanse con el infinitivo con pag-: hacer la cosa a poco más o menos. Ginyacao yacao<br />

mo paggoos. l. pagtahi. l. paghabul. l. pagbuhat: atallo con sello, tejello a poco más o menos.<br />

Yacap. p.a.: vi<strong>de</strong> in gacus.<br />

Yacmu. D.V. p.a. et Yangub. p.a.: se llama el que tiene barba y labios sumidos hacia <strong>de</strong>ntro, como el<br />

que no tiene dientes ni mue<strong>las</strong>. Nayacmu ang iya baba. Nayacmu siya sing baba.<br />

Yaga. u.a. Daoyaga: se dice <strong>de</strong>l borracho que habla sin saber lo que dice.<br />

Yagaya. p.p.D.V. Mayagaya: lo mismo es que mayagangyang.<br />

Yagangyang. p.p. Nagayagangyang: burlarse como en entremés. Mayagangyang: burlan así.<br />

Guinyagangyangan niya ang manga tao: está burlándose entreteniéndolos.<br />

Yagasyas. p.c.: arroz en cáscara limpio <strong>de</strong> todo. Tahup, o paja. Mayagasias nga humay, id est,<br />

Matimgas, nagayagaias. l. nagapayagasias. f.an.: limpiar así el arroz. Ginpayagasyasan sang tahup.<br />

Yagbot. p.a. Yinmayaobot. Napayagbot: correr el que huye, huírse corriendo.<br />

Yahit. p.a.: entablar navío cuando <strong>las</strong> tab<strong>las</strong> van atadas y sin tarugos ni clavos. Ítem, añadir alguna<br />

tabla al navío como falca. Yahitan na ang sogor sing tag duha ca tape sa luyo: tiene puestas dos tab<strong>las</strong><br />

por banda la quilla. Dimo iyahit ining tape cay maraut: no pongas esta tabla, que es mala. Yahoc. p.a.:<br />

vi<strong>de</strong> gahoc.<br />

Yahong. u.a. et Singcoong. p.p. Siquiaong. p.p. Mayahong et Masicoong. Masiquiaong: navío<br />

hondo, sin plano o escudilla honda et similia. Supia, trisílabo. p.c.: es su contraria cosa, <strong>de</strong> plano o<br />

aplanado navío o escudilla. u.a. Cayahongan, casingcoongan: la tal hondura. Con el f.3.: hacer hondo<br />

navío o escudilla, etc.<br />

Yami. u.a. Mayami nga tao: persona <strong>de</strong>licada, id est, Mahomo sing lauas: carne o pescado blandujo<br />

o tierno.<br />

Yamig. p.a. Mayamig: cosa friolenta.<br />

Yam-ir. D.V.p.a. Nagapanyam-ir: hacer burla o befa sonriéndose, haciendo gestos con la boca,<br />

señal <strong>de</strong> menosprecio. f.3.<br />

Yam-is. D.V.p.a. Mayam-is: cosa que está algo dulce, como calabaza <strong>de</strong> <strong>las</strong> coloradas. Ítem, cosa<br />

<strong>de</strong>sabrida.<br />

Yampa. p.a. et Oyas. p.p. Nayampa. l. Naoyai na ang babaco sing saba canimo, di caman<br />

mapati. l. Dicamagatoon: ya tengo la boca cansada <strong>de</strong> predicarte y no obe<strong>de</strong>ces, o no quieres<br />

apren<strong>de</strong>r, etc. Nacayampa. l. Oyay: dar pesadumbre o molestar al que le enseña o predica por no<br />

obe<strong>de</strong>cer ni apren<strong>de</strong>r. f.2. Pagyampaun: o el f.3.<br />

Yamuc. u.a.: salar la morisqueta con pedazo <strong>de</strong> sal piedra y manosear lo que se come. f.2. Y así:<br />

Nayamuc: la sobra manoseada.<br />

Yamug. p.a.: el rocío. Yamugun: cosa que tiene rocío. Yamugun ang humay, ang ton-og amoy<br />

nacayamug sa cahumayan. f.3.: causalle el rocío a la cosa. Ítem, mojar en rocío. Yenayamugan pa ang<br />

dalan: está mojado el camino <strong>de</strong>l rocío. Nayamugan ca: estás mojado <strong>de</strong>l rocío.<br />

Yamyam. u.a. Nanyamyam. Nagapanyamyam: <strong>de</strong>cir disparates hablando el loco o el que <strong>de</strong>svaría,<br />

o cualquiera que los diga.<br />

Yana. u.a., pronombre: eso. Cana.<br />

Yana. u.a.: id est, ecce. Yana tin matauag ang Padre: mira que llama el Padre.<br />

Yanang. p.a., vi<strong>de</strong> in Lunang: lodo.<br />

Yanghag. Yanghar. p.a.: levantar la cabeza para mirar el que va por la calle o para hacer señas así.<br />

Yinmayanghag; o la costurera: Nanyanghag.<br />

Yango. p.a.: estaca, palo que se pone por señal <strong>de</strong> la barra, o don<strong>de</strong> echan el chinchorro. Nagayango:<br />

poner la tal señal. f.3.han.: es la barra.<br />

Yanu. u.a. et Yanuyanu. Yaru. l. Yaruyaru: menearse carnazas <strong>de</strong> persona o animal o pechos <strong>de</strong><br />

mujer o nalgas, pantorril<strong>las</strong>.<br />

228


Yangub. p.a.: lo mismo es que yacmu, nayangub.<br />

Yang yang. p.c. Nagayang yang ang balay, ang dalan, ang suba, etc.: está ancha, etc. Nagayang<br />

yang ang oma cay halapar: es ancha. Napayang yang sang oma: ensanchada. f.2.<br />

Yangu et Tangu. p.a. Yangu et Tangu tangu, su frecuentativo: bajar la cabeza como concediendo.<br />

Dícese: Dao layagan ca nga nagayangu yangu. l. nagatangu tangu: pareces iguana, que siempre andas<br />

bajando la cabeza. Tandu, doco.<br />

Yao yao. p.c.: burla o trisca. Yao yao. l. Tiao tiao nga polong. Mayaoyao. l. Matiao nga tao. Nagayao<br />

yao: burlar o triscar. f.3.han.<br />

Yaong. p.a.: vi<strong>de</strong> in gaong.<br />

Yapar. p.a. Mayapar. l. Mayaparyapar: cosa chata, como algunas especies <strong>de</strong> frijoles o antojos,<br />

ancha como tortilla. Nagayapar yapar: ensanchar así cera, masa, barro entre <strong>las</strong> palmas. f.2.; o el arroz<br />

que hacen pilipig, achatarse. Mayapar con bayohon cay hilao pa ang humay.<br />

Yapi: vi<strong>de</strong> in piapi.<br />

Yapyap. u.a.: azarandar o echar el arroz en cáscara para sacar el tahup ahechándolo. f.2.: es tahup.<br />

Yapa. p.a. Yapayapa. f.han.: ojear aves con <strong>las</strong> manos.<br />

Yaub. p.a.Culub. h. Ticlub. h. Nagayaub. Yinmayaub.: estar echado o echarse boca abajo; o<br />

trastornarse, volcarse navío o otra cosa así. Nahayaub. l. Nayaub: estar alguna cosa puesta boca abajo,<br />

plato, tinaja, navío, etc. Napayaub. f.un.: trastornar, volcar, poner boca abajo a persona, plato, tinaja,<br />

navío. Payaubun mo yanang ping gan: ponerse plato boca abajo. Nahapayaub: caer <strong>de</strong> bruces o boca<br />

abajo.<br />

Yaua. p.a.: <strong>de</strong>monio. Cayauaan: el colectivo. Yauaun. l. Yauaan: el que tiene diablo o familiar.<br />

Yaug yaug. p.p. Nayaug yaug ang cogon pag casonog: quedar mal quemado el zacatal por estar o<br />

ver<strong>de</strong>, o mojado; se dice <strong>de</strong>l pescado o carne mal salada; o la fruta que por unas partes está madura y<br />

por otras no. Nayaugyaug ang pag asin sining esda. Nayaug pag cahinog ining nangca. l. saging.<br />

Yauit. u.a. Mayauit, id est, Hamolong: aunque sea pájaro, que canta o habla, charlatán. Nagayauit:<br />

hablar así.<br />

Yaya. D.V.u.a. Yaya .l. Mayaya nga sacayan: navío muy abierto, plano como chata. Nayaya: abrirse<br />

o ensancharse por no tener ligazones. Ítem, copa o jarro aplanados.<br />

Yayong. p.a. Nagayayong. f.an.: llevar alguna cosa entre dos o más, uno <strong>de</strong> una parte y otro <strong>de</strong> otra<br />

como se llevan <strong>las</strong> andas, hamaca; o llevar ma<strong>de</strong>ro así a cuestas, al hombro, uno <strong>de</strong> un cabo y otro <strong>de</strong><br />

otro; o llevar uno algo en <strong>las</strong> dos puntas <strong>de</strong>l palo, como <strong>las</strong> sangleyes, palanquines. Hinc, Yayongan:<br />

andas o angaril<strong>las</strong> en que se lleva algo al modo dicho; o el palo <strong>de</strong>l palanquín o <strong>de</strong> silla. Magyayaong:<br />

palanquín. Mayayong: una especie <strong>de</strong> plátanos como los <strong>de</strong> saba, pero mayores.<br />

Yoco. p.a. Yinmoyoco siya lamang sa balay cay tigulang na nga toor siya: estarse en casa el que<br />

por su vejez no pue<strong>de</strong> acudir a cosa.<br />

Yocyoc. D.: hacer fuerza con los pies en algo, como el verdugo para ahogar al que ahorca, o el mono,<br />

o el muchacho en rama <strong>de</strong> árbol para columpiarse o para <strong>de</strong>rribar la fruta. f.3.<br />

Yogi et Yian, disílabo. p.a. Mayogi mamolong. l. Mayogi sing polong: hablador, locuaz. Nagayogui<br />

sing polong: hablar locuazmente, que parece quiere tapar a los <strong>de</strong>más. f.2.: con pag. Cuando uno trata<br />

a su hermano con superioridad le respon<strong>de</strong>: Ngaaginyoyogi mo aco sing polong, di bala usa ang atun<br />

amay, cag ang atun iloy. Nacapayogi sing porong: ser así hablador. Ngaanagapacaayogica sing<br />

porong canamun?: ¿quién te me mete en hablar o ser hablador con nosotros o en nuestro pleito?.<br />

Nagacayogi lamang ang iya polong. l. ang iya popolongon, saiya baba: tiene en el pico <strong>de</strong> la lengua<br />

todo lo que quiere <strong>de</strong>cir. Ginyogian. l. Giniyanan quita sing polong sa nagauali canatun: mucho nos<br />

ha dicho y bien el predicador.<br />

Yohom. Yuhum. p.a.: sonreírse con ciertos gestos; y más se usan los siguientes: Yohomyohom. l.<br />

Yuhumyuhum: frecuentativo. Deyohom: sonreírse reprimiendo la risa. Mayohomyohom: risueño.<br />

Hiyum.<br />

Yomyom. p.a. Nayomyom. Nanyoyomyom. D.V.: arrugarse el cuero <strong>de</strong> cara, manos o cuerpo <strong>de</strong>l<br />

viejo o <strong>de</strong> animal. Cupus, hunut.<br />

Yotyot. p.a. Nagayotyot: colgar hacia abajo dando <strong>de</strong> si cosa que apesga y está floja, como barriga <strong>de</strong><br />

cuerpo, pescuezo <strong>de</strong> buey, el pellejo <strong>de</strong> cama o mesa, o ropa.<br />

Yoyo. D.V.f.2.: <strong>de</strong>gollar clavando el cuchillo como a carnero o cabrito o puerco.<br />

Yubit. p.a.f.un.: hacer burla, mofa o escarnio <strong>de</strong> otro.<br />

Yucbu. p.a. Coob. h. Yumucbu. Yinmuyucbu: reverenciar haciendo reverencia como mujer. Iyucbu<br />

mo ang lauas mo sa Cruz. Iyucbu niño ang imajen: hace reverencia con la imagen que llevan en<br />

andas, ut fit in die resurrectionis; es también agacharse <strong>de</strong> aquella manera. Nagayucbu: estar así<br />

agachado, casi en cuclil<strong>las</strong>. Nagayucbuyucbu: frecuentativo; es también danzar <strong>las</strong> mujeres, como<br />

gubuygubuy.<br />

229


Yucut. p.a.: cosa arrebujada, ahajada, como ropa, papel, etc. Yucutyucut: diminutivo; hechos verbos.<br />

f.2.: arrebujar o ahajar algo así. Ítem, Como. l. como como, nacomo. l. nayucut, nagayucut: estar algo<br />

arrebujado o ahajado porque no se dobló; lo mismo es ocon et ocon ocon, et [...].<br />

Yucyuc. p.a. Mayucyuc: blanda o suave al tacto, <strong>de</strong> cosa <strong>de</strong>lgada, cuero <strong>de</strong> cuerpo, <strong>de</strong> persona o cosa<br />

tejida como caniqui, o seda, harina, arena, hebra <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra. Pagcayucyuc: la tal suavidad o blandura.<br />

Yugut. p.a.: afligirse. f.1.l.3.: la cosa porque. Ano pag iginyugut niya nga nahicug siya?<br />

Napapagyugut. f.2.: afligir así.<br />

Yumyum: vi<strong>de</strong> yohom.<br />

Yug yug. p.a.: arrullar al niño en la hamaca o cuna. f.2. El f.3.: la cuna o hamaca.<br />

Yuyhu. p.c.f.un. Yinmuyuihu: llevar o traer a alguno <strong>de</strong> la mano tirándole como al preso cautivo,<br />

etc.Yumyum. p.a.f.2. Nagayumyum siya sa pangasi con saalac, con sa tuba: <strong>de</strong>l que no se aparta <strong>de</strong> la<br />

pitarrilla, estar siempre sobre la pitarrilla, o vino, o tuba bebiendo, al cual dicen el buyayao siguiente:<br />

Nagagaca sing yumyum sang dugumo: amanezcas bebiendo tu sangre; esté <strong>de</strong> pretérito, como ellos<br />

usan.<br />

Yupis. p.a. et Lopis: <strong>las</strong> oril<strong>las</strong> <strong>de</strong> <strong>las</strong> hojas <strong>de</strong> plátano o lanot a lo largo, que son como ribetes.<br />

Yupuc. p.a.l. Lupuc: cosa abollada un poco, como panica. Nayupuc. l. Nagacayupuc: abollarse o<br />

estar abollada. Nagayup. f.2.: abollar algo así.<br />

Yupyup. p.a. Nagayupyup. f.un.: chupar. Yupyupan: el chupa<strong>de</strong>ro por don<strong>de</strong> se chupa, como el<br />

pezón <strong>de</strong> la teta, o la cañuela con que beben la pitarrilla.<br />

Yuryur: está el último.<br />

Yuta+. p.a., lo mismo es que Duta: tierra.<br />

Yuyum. p.a. Mayuyum: benévolo, apacible. Nagayuyum. f.3.: ser apacible y benévolo con todos, y<br />

con sus esclavos.<br />

Yuyu. Mayuyu. D.V.: compuesto, mo<strong>de</strong>sto, blando <strong>de</strong> corazón en su hablar. Mayuyu siya mag<br />

tingug. l. Mayuyu ang iya tingug: habla compuestamente, blandamente, mo<strong>de</strong>stamente.<br />

Pagcamayuyu: la tal compostura o mo<strong>de</strong>stia, etc.<br />

Yuryur. p.a.: llevar o traer tirando por fuerza al que no va <strong>de</strong> grado, a persona, perro o otro animal.<br />

f.2.<br />

230


I VOCAL ANTE LAS DEMÁS LETRAS<br />

iac: vi<strong>de</strong> iyac.<br />

ian, disílabo. p.a.: vi<strong>de</strong> in yogi.<br />

ibabao. p.c.: cima, encima, o lo alto, la superficie, aunque sea <strong>de</strong> la tierra. Ang ibabao sa duta;<br />

naibabao et nahaibabao: estar puesta alguna cosa encima <strong>de</strong> algo. Cohaon mo iton libro nga<br />

nahaibabao sa caxon: trae aquel libro que está sobre el cajón; nagapaibabao. l. nacapaibabao. f.1.:<br />

poner algo encima <strong>de</strong> otra cosa. Ipaibabao ini didto sa caxón; napaibabao: subir a lo alto, ponerse<br />

encima <strong>de</strong> algo o estar puesta encima <strong>de</strong> algo persona, ave, animal, etc. Ítem, napaibabao: es estar<br />

alguna cosa <strong>de</strong> fuera, como <strong>las</strong> raíces <strong>de</strong>l árbol que están fuera <strong>de</strong> la tierra; y así, paibabao: es cosa<br />

aparente, superficial, que no sale <strong>de</strong>l corazón. Paibabao lamang ang iya pag too sa Dios, dile naha<br />

ilalum didto saiya buut; ilalum: es contrario <strong>de</strong> ibabao; caibabuan et cababauan sa langit: la altura o<br />

cima.<br />

iban. p.a. iba. h.: compañero; nagaiban: acompañar; tómase por andar amancebados; nagaiban. l.<br />

nacaiban: recentar o comenzar alguna cosa, como tinaja <strong>de</strong> vino, cesto o barantaque <strong>de</strong> arroz, etc.<br />

f.an.: ibanan. l. caibanan. Dalaga nga ua caibani dalaga: no recentada doncella parece se podrá <strong>de</strong>cir:<br />

uban.<br />

iban. iba. h.: otro o otros compañeros <strong>de</strong>l pasado en cualquiera cosa, tinajas <strong>de</strong> vino, cestos <strong>de</strong> arroz,<br />

aves, etc.; uban.<br />

ibioc. idioc. hibioc. p.c.: palma <strong>de</strong> que se hace jarcia negra y <strong>de</strong> que hacen cazabe; vi<strong>de</strong> ambolong.<br />

ibir. u.a.: iguana; el colectivo, caibiran.<br />

ibiribir. p.p.f.3.: adular el perro a su amo, o el niño a su ama o madre o a otro para que le dé algo.<br />

ibobongan. p.p.: caballete <strong>de</strong> casa; vi<strong>de</strong> bobong.<br />

iboc. p.a.: Nagaiboc ang olor sailalum: sumirse el gusano en llaga, carne, pescado, etc.<br />

ibot+: lo mismo que gabot, es <strong>de</strong> Sugbu: arrancar. f.2.<br />

ibug. ila. p.a. caibug. cayla: antojo o <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> cosas <strong>de</strong> comer o <strong>de</strong> beber; naibug, naila: <strong>de</strong>sear algo<br />

así, máxime la preñada. Pretérito: naibugan. f.: caibugan, ibganun, maibgun, maibugun, mailibgun,<br />

maiibgun, maibgun; mailaun: antojadizo; cailibgun. l. cailaun: antojo, lo que se le antoja; inmiibug,<br />

inmiila: dar <strong>de</strong>seo o antojo. f.2. Macupa ang inmiibug sang ginhaua co, con sa buut, con canacun;<br />

nacaibug. l. ila: dar a <strong>de</strong>sear. f.2.: la persona. f.3.: la cosa; nagaibug. f.2.: es hacer maganito<br />

ofreciendo al diuata o umalagar <strong>de</strong>l primer arroz que cogen; y la bailana dice al diuata: ibug ibug: y<br />

aun los que comienzan a comer lo suelen <strong>de</strong>cir convidando a su umalagar, que todo es especie <strong>de</strong><br />

maganito.<br />

ica: preposición.<br />

icag. u.a.f.2.: prisa o dar cuidado, tiralle alguna cosa para que no se tar<strong>de</strong>, como hijo, enfermo, obra.<br />

Ginicag aco sang anac co, dao ginicag ca sang dali: parece que la prisa te está apresurando a que te<br />

vayas. Naicag ang acun buut, sa acun anac sa acun anac naicagan co ang anac co; y si este no fuera el<br />

legítimo sentido, por lo menos es el uso; dali.<br />

icao. p.c.l.ca.: tu, pronombre.<br />

iclay. p.c.: entresacar escogiendo lo mejor; pili.<br />

icog. p.a.: cola <strong>de</strong> animal; icogan: cosa rabuda, que tiene cola; y así dicen <strong>de</strong> <strong>las</strong> taga<strong>las</strong> o moras.<br />

Mabilic ang mos mos. Tumalicor icogan, icog icog, nagaicog icog, nanguoc uog: colear el perro como<br />

cuando ve a su amo.<br />

ictin. p.a.: arrancar o saltar como para salvar lado o charco. Imictin ca salta, ictinun mo ang lapoc, etc.<br />

icur. p.a.f.2.: la persona. f.1.: la cosa encargar algo con veras. Icurun mo siya pag togon, iicur mo pag<br />

togon caniya pacaicurun mo pag togon: encárgaselo mucho.<br />

idioc: lo mismo es que ibioc.<br />

ig et iga: vi<strong>de</strong> in Práctica en el tratado <strong>de</strong> <strong>las</strong> pasivas.<br />

ig agao+. p.c.: es <strong>de</strong> Sugbu, id est, igtotoor, magagao, magtotoor: ser primos hermanos.<br />

igagama+: lo mismo es que sucla. l. sutla, es <strong>de</strong> Sugbu: seda floja para labrar.<br />

igang. p.a. et talao. p.p.: piedras agudas a modo <strong>de</strong> arrecifes; caigangan, catalauan: el colectivo;<br />

igangun, talauun: pedregosa cosa así; igangun. l. talauun nga dalan.<br />

ig can-ac. p.p.: pariente, vi<strong>de</strong> anac.<br />

igdal. p.a.: Nagaigdal sang masaquet niya ining tao: está rendido a la enfermedad, mucho tiempo que<br />

está enfermo. Sic, nagaigdal sa buhat: rendido al trabajo persona o buey, que ya no pue<strong>de</strong> más.<br />

Nagaigdal ang buhat. l. ang cas[a]quit caniya: rendille el trabajo o enfermedad.<br />

231


igham. p.a. nagaigham: toser <strong>de</strong> propósito o hacer señas tosiendo como para advertir que está allí y<br />

que está <strong>de</strong>spierto, o para <strong>de</strong>spertar a alguno, etc. f.3.<br />

igi. p.a.: caracol pequeño <strong>de</strong> agua dulce; igihun: río que los tiene.<br />

igit. u.a.: comer <strong>de</strong>l niño que aún no se come; nagaigit: proveerse así el niño.<br />

igit. u.a. igit igit, diminutivo: cascarria que se pega a los pelos posteriores oculi, con palominos;<br />

igitun: cascarriento o empalominado; nagaigit. f.3.: encascarriar los pelos dichos o la camisa, etc.; igit<br />

igit: es frecuentativo.<br />

ignuc. p.a., vi<strong>de</strong> in ngil-ar: como cuando le pica algo o le queman, o él pisa algo, o le pisan o con<br />

sobresalto. Icaignuc co ang calayo. Pero: nacaignuc: es rehuír la misma persona o alguna parte <strong>de</strong>l<br />

cuerpo al modo dicho. Nacaignuc aco sa calayo quinaignuc co ang calayo; cugmat.<br />

igo. p.a.f.on.: acertar al blanco o a lo que se tira. Pero cuando se significa ser acaso el acertar es:<br />

caigoan; maigo. l. maigoon: acertador o diestro en acertar; igo. l. maigo: cosa justa que viene al justo<br />

con otra; nagahiigo, id est, nagahitoon: cuadrar entre si dos o más cosas; nagaigo, nagacaigo: venir al<br />

justo la cosa o a sazón. Igo nga tuur ang pag ua uut mo: respondiste a tiempo, a sazón, etc.; igo nga<br />

tuig, igo nga arlao: tiempo o día oportuno, etc.<br />

igor. p.a.: vi<strong>de</strong> ilior.<br />

igpit. p.a.: in alogpit.<br />

igot igot. u.a.: rabadilla <strong>de</strong> persona o el nacimiento <strong>de</strong> la cola en los animales.<br />

igsoon+. p.p. igcan-ac. otor et igmanghor. h.: lo mismo es que otor, hermano o parientes;<br />

magigsoon, id est, magotor: ser parientes o hermanos.<br />

igtotoor. p.p.: primos hermanos; igtotoor sing macaruha: primo segundo; igtotoor sing macatlo;<br />

igcampur. h. igaao.<br />

igut. nagaigut. p.a.: rechinar cualquier cosa los gonzes, puerta o el salug <strong>de</strong> la casa cuando andan por<br />

él, o <strong>las</strong> cañas cuando <strong>las</strong> menea el viento et similia, el zapato o chinela, etc.; igut igut:<br />

frecuent[ativo].<br />

iha<strong>las</strong>. p.a.: lo mismo es que iha<strong>las</strong>.<br />

ihao. p.c.: asar carne o pescado. f.un.<br />

ihap. p.a. nagaihap. f.un.: contar por números, como contar animales, cestos <strong>de</strong> arroz, etc. Dili<br />

maihap: innumerable; maihap nga tao: contador; naquigihap: tomar cuentas; paquigihapan: a quien se<br />

toman; nagaihapan. l. nagaihapay: contar en contraposición como contar la hacienda o esclavos a cual<br />

tiene más, o los barangayes, etc.; isip.<br />

ihi. p.a.: orines; nagaihi, inmiihi: orinar. f.un.: son los orines. f.an.: la cosa en que o sobre que se<br />

orina; nagaihi sing nana: tener purgación; ihian. l. ilihian: orinal, orina<strong>de</strong>ro, o el caño <strong>de</strong> la orina en el<br />

miembro.<br />

ihig. nagaihig. p.a.f.un.: disminuir en respecto herencia o parte al que se le <strong>de</strong>be igual respecto,<br />

herencia o parte <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más, ora sea haciéndole agravio, ora con justicia, como el padre que da más<br />

herencia a un hijo que a otro, o en repartimiento <strong>de</strong> bienes se da menos a alguno que a los <strong>de</strong>más, o en<br />

el trato político hay acepción <strong>de</strong> personas, advirtiendo que el disminuido es el f.un. Dica maglibac cay<br />

gin ihigta icao, cai mapintas ca canacun guihapun, cag uacamapati canacun: dice el padre al hijo.<br />

Cuando la mujer come antes que venga el marido y le guarda al marido menos <strong>de</strong> lo que ella comió se<br />

dice: Ginihig nia ang iya bana.<br />

iho. p.a.: tiburón.<br />

iya. p.a.: genitivo <strong>de</strong>l nombre siya.<br />

iyar, y mejor, iari. p.a.: está aquí; iarica: estás aquí; iari aco: aquí estoy. Ania aco.<br />

ila. p.a. maila: animal o ave o persona brava, esquiva, esto es, no mansa, cimarrona; nagaila. l.<br />

nagamaila: hacerse o estar cimarrón o bravo, como gato <strong>de</strong> algalia, animal, ave, persona. Ginilahan<br />

aco sining ayam, con sa olipon nga bag-o, con sa bata nga diot: se esquivan, <strong>de</strong> llegarse se extrañan,<br />

etc.; nacaila; nacamaila: hacello cimarron dándoles para causa para ello.<br />

iito: cierto pez.<br />

ilahanun. p.p.: cosa <strong>de</strong> su tierra o patria <strong>de</strong> ellos.<br />

ila+. f.un.: conocer; il-hun: la síncopa.<br />

ila. p.a. naila: lo mismo es que ibug; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

ilab. p.a., y mejor, ilab ilab: subir llama, etc.; vi<strong>de</strong> irlab.<br />

ilaga. u.a. balabao. h.p.c.: ratón; ilagaun nga banoa; cailagaan: el colectivo.<br />

ilahas. p.p., alibi, ilahas: cimarrón, animal montés, gallina; nagailahas: estar hecho cimarrón por<br />

hacerse cimarrón, montaraz; ilahasun: montés, montaraz, cimarrón.<br />

ilalum. p.p.: <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> algo o el bajo <strong>de</strong> algo que está <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> alguna cosa; contrario <strong>de</strong> ibabao, y<br />

así se compone como él; nahailalum: estar <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> algo; nahailalum: estar algo <strong>de</strong>bajo. Ang<br />

nahailalum sa buut con sa huna huna: lo que está en el corazón o pensamiento; nagapailalum .l.<br />

232


napailalum: poner alguna cosa <strong>de</strong>bajo; napailalum: meterse o estar abajo <strong>de</strong> algo, vn<strong>de</strong>, si Jesu Cristo<br />

napailalum didto sa pagcabayhon sang hostias: Jesucristo está (queriendo estar que él sea puesto allí)<br />

<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la figura o forma <strong>de</strong> la hostia; cailaluman: el bajo, <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l agua; contrario <strong>de</strong> caibabauan<br />

ang cailaluman sa buut con sa hunahuna: lo íntimo <strong>de</strong>l corazón o pensamiento.<br />

ilao. p.c.: lo mismo es que suga, y esto [es] totalmente tagalo más que bisaya: alumbrar can<strong>de</strong>la,<br />

lámpara, hacha, etc.; y alumbrar con lo dicho, como suga; ilao ilao: frecuentativo o diminutivo <strong>de</strong><br />

ilao, lucir o alumbrar el fuego o can<strong>de</strong>la. Ginilao ilaoan ang sulur sang can<strong>de</strong>la.<br />

i<strong>las</strong>. u.a.l. iras: lo mismo es que til-as, gusano peludo ponzoñoso.<br />

ilauur. p.p.: la parte <strong>de</strong>l río que respecto <strong>de</strong> cada pueblo cae <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí a la mar; o en el mismo pueblo<br />

la parte <strong>de</strong> abajo; napailauur: ir al ilauur; ilauurnun: los que viven en el ilauur.<br />

ilaya. p.p., contrario <strong>de</strong> ilauur: la parte <strong>de</strong> río que cae hacia el nacimiento <strong>de</strong> él respecto <strong>de</strong> la parte<br />

don<strong>de</strong> está. Y así respecto <strong>de</strong>l primer pueblo o <strong>de</strong> la boca <strong>de</strong>l río todo lo <strong>de</strong>más será ilaya. Y en el<br />

mismo pueblo lo que cae a la parte <strong>de</strong> arriba es ilaya; napailaya: ir a la ilaya; ilayanun. p.p.: persona o<br />

gente <strong>de</strong> ilaya; todos los brazos <strong>de</strong>l río, <strong>de</strong> Araut, <strong>de</strong> Barotac arriba se llaman ilaya, con toda su gente,<br />

y pueblo en el común modo <strong>de</strong> hablar, si no es que se especifique otra cosa.<br />

ilig. p.a. nagailig: bajar el río o bajar algo el río abajo.<br />

ilihan. p.p.: peñol o peña tajada; napailihan: subir al peñol o estar en él.<br />

ilior. p.p. igor. nagailior: andar <strong>de</strong> nalgas, hacia <strong>de</strong>lante arrastrando <strong>las</strong> nalgas, o como el enfermo<br />

que no se pue<strong>de</strong> levantar <strong>de</strong>l suelo.<br />

ilis. p.a. alibi, ulus: el que está en lugar <strong>de</strong> otro, como teniente, vicario, etc. Ilis sa Dios ang Sancto<br />

Papa dinhi sa duta: el Santo Papa es vicario, sucesor, teniente <strong>de</strong> Dios en la tierra; ilis sa hari: virrey o<br />

gobernador superior inmediato al Rey; ilis sa hocom: teniente <strong>de</strong>l hocom; nagailis, inmiilis: suce<strong>de</strong>r<br />

en lugar <strong>de</strong> otro. f.an., ora sea en el oficio o dignidad, ora remudándose en carga que lleve; remudarse<br />

<strong>las</strong> centine<strong>las</strong> o postas, ora casando con persona viuda que suce<strong>de</strong> al que murió; magilis ilis quita<br />

pagpulur, pagbuhat, pagbugsay, etc.; remudarse, ser reveceros; nagacailis, nagailis. Ítem, nagailis. l.<br />

nacailis. l. inmilis: mudar los oficiales, ora sean <strong>de</strong> paz o <strong>de</strong> guerra, o a los que trabajan poniendo a<br />

otros en su lugar; o mudar la ropa que trae puesta para ponerse otra; el f.an.: es la ropa que muda, esto<br />

es, la que se quita para ponerse otra; el f.1.: es la que se pone en lugar <strong>de</strong> la que se quitó; lo mismo es<br />

para mudar los manteles o servilletas, o ropa <strong>de</strong> la sacristía, para poner otra en su lugar, como se hace<br />

cada día; conmutar penitencia. Ítem, suplir, dar o pagar alguna cosa en lugar <strong>de</strong> otra que le faltó o<br />

quebró, como tinaja por tinaja, esclavo por esclavo o sacay por sacay. f.1.: lo que se pone. f.3.:<br />

aquello en cuyo lugar se paga o da o pone; napailis, ulus: sustituir alguno en su lugar o en lugar <strong>de</strong><br />

otro. Si coan ang pailisunco canacun, con magahampang aco sa: y cuando me vaya a holgar a tal parte<br />

<strong>de</strong>jaré en mi lugar a fulano, o <strong>de</strong> llegar, que todo es uno; napailis: pedir le remu<strong>de</strong>n; pailisca: pi<strong>de</strong> o di<br />

que te remu<strong>de</strong>n. Ítem, Pailis aco canimo sining penitencia, etc. nagilis, hecho participio: Ang nagilis.<br />

l. ang inmilis: el sucesor; <strong>de</strong> pretérito: Ipara. f. ang magilis. l. ang imilis: antecesor a quien le sucedió;<br />

ginilisan. l. inilisan.<br />

ilis ilis, alibi, ulus ulus. nagailis ilis. l. ngacailis: irse remudado en lo que lleva o hace.<br />

ilitlit. p.p.: vi<strong>de</strong> tiitit.<br />

iliu. p.c. nagailiu: echar menos alguna cosa que se le olvidó, se la hurtaron o se le perdió; o persona<br />

que faltó <strong>de</strong> acudir con los <strong>de</strong>más. f.un; iliuun: lo que echa menos. Giniliu ca sang dato: el dato te<br />

echó menos. f.3.: a quien le pi<strong>de</strong>n algo que falta. Ngaa giniliuan aco? Aco bala ang nagahuput sadto.<br />

ilo. p.a.: huérfano; nacailo. l. napacailo. f.2.: orfanar. Pinacailo aco ni amang cag ni inang: <strong>de</strong>járonme<br />

huérfano mi padre y mi madre; cailo: es <strong>de</strong>sdichado; nailo, nagacailo: estar o ser huérfano.<br />

ilo. u.a. ori. h.: palillo para limpiar el trasero; nangilo. l. nangori: limpiar el trasero en proveyéndose;<br />

iloha: es el ojo que se limpia o el sieso.<br />

ilog. p.a.: Nagailog ang suba, ang tubig: correr el agua <strong>de</strong>l río encanalada; inmiilog: entrar los ríos<br />

menores en el gran<strong>de</strong>. f.an.<br />

ilogan. p.p.: el canal o madre <strong>de</strong>l río por don<strong>de</strong> va el agua encanalada, honda.<br />

iloy. p.c. et inahan+. p.p. inang. h.: madre; vi<strong>de</strong> amay, que como él se varía.<br />

ilo iloy. p.c.: madrastra o ama que cría al niño; ina ina.<br />

ilong. p.a.: narices.<br />

ilongan. p.p.: narigudo, que tiene narices.<br />

Ilong ilong: la punta que llamamos Ilo ilo, don<strong>de</strong> está ahora el fuerte junto a Iaro.<br />

ilub. p.a. inmiilub. f.2. et napailub. f.1.: sufrir trabajos o penas. Came nga napailub sang casaquet<br />

cag sang cainit sang arlao: Nos, qui portavimus pondus Dei et Cestus; mailibun et mapailubun:<br />

sufridor así; en la costa y río <strong>de</strong> Panay es nagapuur. f.un; mapuurun: sufridor así. Masigilub,<br />

masigpailub et masig aco, id est, compatisimul et similiter Pati.<br />

iloc. p.a.: sobaco.<br />

233


ilog. p.a. nagailug. f.an.: lo mismo que gagar, imitar; vi<strong>de</strong> gagar; ilug ilug: frecuentativo. Ítem, seguir<br />

muchos en pos <strong>de</strong> otro o <strong>de</strong> otros para alcanzallos, ora sean compañeros, ora para alcanzar al<br />

malhechor, ora el gubat a los que huyen. f.3.<br />

ilum. mailum. p.a.: moreno como color <strong>de</strong> indios, no negro.<br />

ilup. p.a.: avivar el fuego. f.2.: el fuego: f.1.: los tizones .f.3.: lo que se guisa. Ilupanmo ang sinon-ar,<br />

etc.<br />

ilut. u.a.l. togpo. f. pagiluton. pagtogpoon: incitar, enguizgar a que riñan personas, animales,<br />

máxime gallos sin soltalles <strong>de</strong> la mano; el f.1: siempre significa el gallo con que se provoca al otro,<br />

aunque sea para proballe a ver si resiste al provocado. f.3.<br />

imamat. p.p.: Nagaimamat sang bubuhatun, con sang pag ton-an. f.3. Pacaimamatan. l. pagimamatan<br />

mo ang pag toon mo: hacer la cosa con cuidado y advertidamente, aten<strong>de</strong>r a lo que hace. Ítem, tener<br />

cuenta con la flecha o lanza que nos tira el enemigo para [h]urtalle el cuerpo. Pacaimamamton mo ang<br />

oriong. l. ang bangcao sa auay mo agur dica caigoan; maimamat nga tao: cuidadoso o advertido así.<br />

imato+. p.p.: lo mismo es que huput, guardar; maimato: guardoso, <strong>de</strong> Sugbu.<br />

im im. p.p. nagaimim: probar cosa, comida o bebida; imiman co lamang: probárselo solamente.<br />

imo. p.a., genitivo <strong>de</strong>l segundo pronombre <strong>de</strong> singular: tuyo o <strong>de</strong> ti.<br />

impas. nagaimpas. p.a.f.un.: acabar concierto, venta, pleito, etc. Impasunta ining capolonganan sa<br />

atubangan sa hocom: acabemos o concluyamos o pongamos fin a este pleito <strong>de</strong>lante <strong>de</strong>l hocom.<br />

imolat. p.p.: Maimolat ang iya mata cay nagahimolat siya sang iya buhat: están sus ojos alerta, en<br />

vela, porque él está solícito procurando hacer su obra. Maimolat ang iya mata: es lo mismo.<br />

Macaimolat. l. caimolat camo. l. ang mata niño cai con malaguio ini bitayun camo. Magpacaimolat ca<br />

sang mata mo. Pacaimolatun mo ang matamo: abrir los ojos, tenellos alerta.<br />

imol. p.a. et maimol: necesitado o menesteroso <strong>de</strong> algo; naimol: necesitar <strong>de</strong> algo. Naimol aco sing<br />

lambong: necesito <strong>de</strong> lambong; ang naimolan. Quinaimolanco amoi sumpa nga iga bolongco sa acun<br />

lauas: <strong>de</strong> lo que necesito o lo que tengo necesidad es contrayerba para curarme; caimol. l. pagcaimol:<br />

necesidad o menesterosidad; nacaimol: necesitar o hacelle que tenga necesidad, enpobrecelle, un<strong>de</strong><br />

icaimol, <strong>de</strong> futuro et quinaimol, <strong>de</strong> pretérito: lo que le ha puesto en necesidad; hangul: es lo mismo<br />

que imol; quinahanglan: es síncopa.<br />

imot. p.a. hicao. itong quinot. quiqui. caimut. pagcaimut, etc.: escasez o miseria <strong>de</strong>l avariento;<br />

maimut, mahicao, maquinot; maitung, maquiqui: mezquino, avariento, miserable; nagamainot, etc.:<br />

ser mezquino, miserable, avariento. Dica magmahicao, etc. Hinc, pagcamainot, pagcamahicao, etc.: el<br />

ser miserable, etc.; nagaimut, nagahicao, quinot, itung, quiqui; con naga- o con nag-. f.2.: escatimar la<br />

hacienda guardándola avarientamente; ahorrar <strong>de</strong> gasto. Nagaitung siya sang quinaun, cay ipanopol<br />

niya: hasta en la comida es miserable, escaso por convertillo en hacienda; con el f.1.: es escatimar,<br />

esto es, negar algo al que se lo pi<strong>de</strong> o al que tiene obligación <strong>de</strong> dárselo. f.3.: es la persona a quien lo<br />

niega con quien o quien es escaso o avariento. Ginimtan aco niya sing bilog nga saging. l. usa ca bilog<br />

nga sabging ang iginhicao niya canacun; nahicao, naimut, naquinot naitung; naquiqui: ser escaso o<br />

escatimar algo a otro; la pasiva: Nahicauan, quinahicauan, naimtan, quinaimtan aco niya sing saging;<br />

nahicao, nacamahicao, nagpacahicao. f. pacahicauun. l. pacamahicauun: hacelle mezquino a otro; y<br />

así se varían los <strong>de</strong>más. Pinacamaimut siya saiya asaua.<br />

inag. p.a. mainag, et masilag: lo mismo es que silang todos; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

inay. p.p.: guárdate, guarda el coco o el hechicero; es interjección; nagainay. f.un.: <strong>de</strong>cille al niño<br />

inay.<br />

inalam. p.p. napainalam. f.2.: amansar o atraer, acariciar a persona o animal o ave; obligar con<br />

buenas palabras, obras, etc.; mainalam: manso así; napatalaghup. h.: es lo mismo.<br />

inam inam. p.p. nagapaninaminam: saborear el que gusta algo. f.2.: lo que probó saboreándose.<br />

inanay. p.p.: vi<strong>de</strong> in ananay.<br />

inang. p.: madre.<br />

inang goy. l. ang goy. p.p.: Pag calain ca ngatao ini?: admirantis.<br />

ina ao. p.c. in mi inao. nagainao. nanginao. f.2.: ver en agua o aceite el hechicero lo que quiere. f.3.:<br />

es en lo que ve como zahorí; lo mismo es sinmisilang. f.2.; mangi nginao: el tal hechicero.<br />

inas. p.a. nainas: raerse el vestido, el pelo. Nainas ang panaptun. l. ang zapatos; nainas. f.2.: raello el<br />

zacate o la tierra en que se sienta, etc.<br />

incoy. p.c.: In ming coy na lamang sa duta ang harigue: está el harigue sentado en la tierra porque no<br />

tiene cosa <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> tierra, o por ponelle así sin que entre en la tierra, o por haberse podrido lo que<br />

estaba <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> tierra, o árbol que tiene <strong>las</strong> raíces sobre la tierra, o cosa hincada o sumida; ipo:<br />

significa coger fruta; su 2. ipoon.<br />

indig. p.a. nagaindig. l.: Bical sila sing pag caalam, sing pagcadato sing pagcabahandian, sing pagca<br />

maisug, etc.: competir dos o más sobre cuál sabe más, es mayor principal, es más rico, más valiente,<br />

234


etc.; naquigindig. l. bical: es competir con otro, <strong>de</strong>safialle sobre lo dicho o ponerse atu portu (?),<br />

conten<strong>de</strong>r <strong>de</strong> paritate con otro, aunque el otro sea más que el, etc.; ser orgulloso así; indig indig; bical<br />

bical: son frecuentativos y mas usados: competidor.<br />

indong: anguila <strong>de</strong> mar.<br />

ing gat. p.a.: relucir oro o piedra preciosa o luciérnaga, etc. Iliing gat. Ing gat.<br />

ing git: áspero <strong>de</strong> condición, como mabangis. Maing git, gin ingitan quita niya, etc.; dice soberbia<br />

reñir como a los inferiores; vi<strong>de</strong> sing git.<br />

inhit. p.a.f.un.: probar lo que pesa sopesándolo.<br />

ingit. inmiingit. napaingit: tomar por achaque alguna cosa leve, o achacar alguna cosa leve para<br />

vengar o castigar otra que, o no pudo o no quiso castigar. f.1.; el f.3.: a quien se achaca algo.<br />

Paligarun ta siya niyan cay conina di mauara ang i ingit. l. Ipaingit ta caniya.<br />

ingao. p.c.l. ingao ingao. l. ngao ngao. nag ingao: mayar o maullar el gato. Ano ang igin ingao<br />

sining curing?: ¿Por qué maya este gato?<br />

ingli. p.a.: sal en pan o piedra bien cocida; maingli nga binaloto; nahaingli: cocer bien el binaloto.<br />

Pacainglihun mo, etc.<br />

ingul. p.a. maingul: persona revejida, que crece poco, o árbol.<br />

ingun+, es <strong>de</strong> Sugbu, id est, siling: semejante en peso o medida o operación.<br />

ini. u.a.: esto, pronombre <strong>de</strong>smostrativo; quini.<br />

init. p.a.l. cainit. l. pagcainit: calor; mainit: cosa caliente; nagainit. f.an.: calentar. f.an: es la cosa o<br />

vasija en que se calienta; initan: calenta<strong>de</strong>ra, como cal<strong>de</strong>reta; init init: es diminutivo; mainit init: está<br />

un poco caliente o tibio; nagainit init: calentar un poco, entibiallo.<br />

ino. p.a.f. inohan: guardar alguna cosa, tenella a buen recaudo; lo mismo es que huput; maino:<br />

guardoso, como mahuput; ino ino, napaino. f.2.: llamar o nombrar al padre o madre <strong>de</strong> alguna<br />

diciendo padre <strong>de</strong> Juan o <strong>de</strong> Andrés, cosa usada entre ellos, Amay ni Joan, pero ellos lo dicen por los<br />

nombres Ama e Ina; v.g.: ama nay Joan: padre <strong>de</strong> Joan; inanay Binhi: madre <strong>de</strong> Binhi; napatamay,<br />

napatiloy: son lo mismo. Pat amayan mo siya, cay mey anac ca; napaino ino et napaano ano. f.2.hon.:<br />

mirar bien lo que compra, ora ropa, bahandi, porque no le engañen; ayo; itipig.f.3.<br />

inonlan. p.p.: vi<strong>de</strong> olon.<br />

inor. p.a. et tanor. nagainor. f.an: casi el mismo que bantay, cuidar, guardar o velar al difunto o<br />

enfermo o parida; Inoran et tinanoran man ang balay, ang oma, ang bata, ang tao, etc.<br />

ino. p.a.: genitivo <strong>de</strong>l pronombre, como pro quo.<br />

iñohanum. p.p.: cosa o gente <strong>de</strong> vuestro pueblo o patria o nación.<br />

ing quib. p.a.: mor<strong>de</strong>r <strong>de</strong> la sal <strong>de</strong> pan o <strong>de</strong> chancaca, etc., un poco; o <strong>de</strong> queso, etc.<br />

inum. p.a.f.an., sincopado. inmun. inmi inum. iminum: beber; nagainum: beber cuando es <strong>de</strong><br />

asiento; ilimnum. l. ilinmun: cosa bebible; ilimnan. l. ilinman: cosa en que se bebe.<br />

inunung. p.p nacainunung. l. nagapacainunung: estar quieto y atento a lo que se dice o lo que le<br />

mandan o enseñan, como el sermón o misa, etc. f.3.: la cosa a que se atien<strong>de</strong> así. Pinacainunungan co<br />

ang missa, busa uala aco mamati sang porong nila; pienso que sale <strong>de</strong> tunung; mainunung: persona<br />

que así atien<strong>de</strong> con juicio a lo dicho, persona avezada, cuerda, mo<strong>de</strong>sta, pru<strong>de</strong>nte. Bulauan<br />

pacaligdung, uagas pacainunung: está en el balac.<br />

iot: vi<strong>de</strong> in Iyot.<br />

ipac. p.a. nagaipac. h.: cojear, lo mismo que tipa. l. napiang.<br />

ipas. p.a.: vi<strong>de</strong> in tipas<br />

ipi. p.a. oa. paqui. h.: llaman a la hija cuando habla con ella en vocativo; y aun los hermanos o<br />

hermanas mayores llaman así a <strong>las</strong> hermanas menores.<br />

ipil. p.a.: árbol bien conocido por su buena ma<strong>de</strong>ra; iping: vi<strong>de</strong> duut.<br />

ipis. p.a.: echar con banga, olla o otra vasija así en otra cosa agua, vino, vinagre, caldo, porque es<br />

poco. Ipisan mo acon sabao. Ipisan mo ining tagayan sing alac sali mita; o repartir así agua, vino,<br />

vinagre, caldo, etc.<br />

ipit. p.a. nagaipit. f.un.: coger o apretar alguna cosa entre dos, <strong>de</strong>dos, palos o tab<strong>las</strong> o puertas o el<br />

<strong>de</strong>do con el martillo, o el <strong>de</strong>do el cangrejo, o ratón con ballestón, o mucha gente a alguno; naipit. l.<br />

nahaipit: ser o estar cogida así alguna cosa; ipit: pue<strong>de</strong> ser mordaza; nagaipit: echalla; [nagaipit]; el<br />

f.un.: es exprimir alguna cosa en husillo o en otro artificio como para sacar el aceite <strong>de</strong> ajonjolí, <strong>de</strong><br />

cocos y <strong>de</strong> aceitunas, o moler cañadulce; y así el f.an.: es el husillo, molino o instrumento en que se<br />

exprime. Ítem, es dar tormento porque le aprietan en el potro; y así, ilipitan: es el potro <strong>de</strong> dar<br />

tormento o el husillo, etc.; molino <strong>de</strong> caña dulce, <strong>de</strong> aceite, etc.<br />

ipo. p.a. naipo: enfadado estar o ir en navío que <strong>de</strong>sea saltar en tierra, o <strong>de</strong> estar en casa sin bajar<br />

abajo. Naipo aco sining atung pag sacay, nga nalugay nga tuur. l. sapag lingcor sa balay; et Naipo aco<br />

sining olipun; nacaipo: causar fastidio así. Anquinaipo namun; vi<strong>de</strong> ing coy.<br />

235


ipon+. p.a.: lo mismo es que tipon.<br />

ipos. p.a.: rabadilla <strong>de</strong> animal, que tiene cola; el nacimiento <strong>de</strong> la cola; ipos. f.1.: ponerse la manta<br />

como bahag que hace cola.<br />

ipot. p.a.: estiércol <strong>de</strong> puerco, caballo, etc.; o cagarruta; nagaipot: estercolar así.<br />

ipsol. p.a. nagaipsol: recular los camarones o la jibia.<br />

ipus. p.a.: <strong>de</strong>smedrado, que se queda pequeño o no crece por enfermedad o por mal sustento, como el<br />

lechoncillo a quien los otros quitan la leche, o que su madre no la tiene.<br />

ipus. tuyub. tanga. p.a.: polilla o cucaracha; con el f.1. se hacen los verbos pasivos, que es apolillarse<br />

algo o comerlo <strong>las</strong> cucarachas; gin ipus. Tiniyub; tinanga, etc.<br />

iquit: cosa áspera.<br />

iquin iquin. p.a. seu ikin ikin. nagaiquin iquin: andar tieso; dícenlo <strong>de</strong>l que lleva carga a lo valiente,<br />

como si no le pesara la carga; con el f.1.: llevar algo así.<br />

iquir. p.a.: saltar a pies juntos <strong>de</strong> lado, por [en]cima <strong>de</strong> algo. f.3.: cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong> mesa, etc.; salvallo. f.2.<br />

irag. D.l. idag. nagairag. imirag. nairag. f.3.: arrimarse a ding ding o otra cosa la persona que está<br />

sentada; o estar así arrimada o arrumada una cosa a otra; napairag: arrimar o arrumar alguna a ding<br />

ding o otra cosa. f.1.l.2.: la cosa; el f.an.: es adon<strong>de</strong> se arrima o arruma; iragan: el respaldar <strong>de</strong> la silla;<br />

napairag: consentir se arrimen a él. f.2.<br />

irir. D.V. nagair ir: rascarse persona o animal arrimándose y refregándose a pared o árbol, etc. Í<strong>de</strong>m,<br />

hilahir. f.3: la cosa en que se rasca; iliirir: es diminutivo. Ítem, regalarse así con su amo el gato o<br />

perro.<br />

iring. u.a.l. curing. u.a.l. cuti. h.: llamar al gato.<br />

irlab. p.a. et irlot et ilab et irlab irlab. ilab ilab: saltar arriba pólvora encendida o mechón <strong>de</strong> zacate<br />

ardiendo et similia; o la misma llama. Inmiirlot ang siga sa balay: salto a la casa la llama, etc.<br />

iro. p.a.: cachorro, perro <strong>de</strong> poca edad; en Sugbu es lo que ayam.<br />

irong. p.a. nagairong: estar en corrillo vueltos los rostros unos a otros, gente o ganado, como en<br />

muela; irong irong: frecuentativo.<br />

irong. p.a.: juntarse <strong>las</strong> puntas <strong>de</strong> <strong>las</strong> líneas <strong>de</strong> la circunferencia al centro, como los rayos <strong>de</strong> la carreta<br />

en el cubo et similia. Hinc.<br />

irug. p.a. dus-ug. isdug. indug. h. imirug: hacerse hacia alguna parte acercándose. Imirug cadidi:<br />

llégate allí. Imirug ca didto: llégate allá, etc. f.3.: inmirug et imirug y los <strong>de</strong>más con <strong>las</strong> mismas<br />

preposiciones: llegar o arrumar algo; iirug mo ini sa ding ding; nagairug, isdug, dus-ug, indug. f.1.l.2.:<br />

allegar o arrumar algo, etc.<br />

isda. p.a.l. esda: pez, pescado vivo o muerto; isdaun. l. esdaun: cosa que tiene pescado, como río,<br />

mar, etc.<br />

isdug. p.a.: lo mismo es que inug: vi<strong>de</strong> ibi.<br />

isi. p.a.: fisga o arpón <strong>de</strong> pescar <strong>de</strong> una lengüeta; mangui. l. nagapangisi: pescar así; mangingisi:<br />

pescador con fisga.<br />

isig. u.a.: palabra <strong>de</strong> quien hace ascos <strong>de</strong> cosa sucia. Hinc, isigol, isig isig: palabra <strong>de</strong> menosprecio y<br />

<strong>de</strong>sdén que se dice a uno como teniendo asco <strong>de</strong> él, como en este balac: Isig isig isinbit, isig<br />

isinolambit, uala ngani can danlug, uala cang malaping gan, icao pa balang dap dap, icao pang<br />

balocaui, iga batong calamang igadalangilag ca; nagaisig isig. f.3.: <strong>de</strong>cille isig isig por menosprecio y<br />

<strong>de</strong>sdén; isig. l. siga. u.a., interjecciones <strong>de</strong>l que tiene asco, y así le dicen al niño cuando va a tomar<br />

alguna inmundicia: Sig-a; Mahigcun, etc..<br />

isigca. p.p.: esta preposición antepuesta a nombres los hace significar compañero <strong>de</strong> su mismo género<br />

o especie o oficio. Ginpatay nia ang iya isigca tauo: mató a otro hombre como él, a su conhombre o<br />

próximo; y así son: isigca lalaque: varón como él; isigca babaye; isigca esda; isigca mananap, etc.;<br />

isigca gintotoo-nan: condiscípulo, et similia.<br />

is. l. is is. l. es es. l. us us. D.V.: palabra con que asoman o incitan al perro diciéndole es es. Is is mo<br />

ang ayam. l. is is mo ang ayam.<br />

is is. D.V.: lo mismo es que agi sis; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

ising ising. p.p. maising ising, id est, indig indig: arrogante; en todo se varía como él.<br />

isip. p.a.: cuenta que se hace con la razón y entendimiento. Ítem, la razón natural y el entendimiento.<br />

Ua cay isip: no tienes entendimiento. Uapai isip ining bata: aún no tiene uso <strong>de</strong> razón o<br />

entendimiento; nagaisip. f. un.: contar, ora sea <strong>de</strong> memoria, ora por los <strong>de</strong>dos, o contando <strong>las</strong> cosas<br />

como cestos <strong>de</strong> arroz o contar dando cuentas. Dile maisip ini: esto no se pue<strong>de</strong> contar, es<br />

innumerable; lo mismo es que: di sang maisip; maisip nga tao: contador, que todo lo cuenta y tómase<br />

por mezquino; naquigisip: pedir o tomar cuentas etc.; napapagisip.<br />

islam. p.a.: es palabra <strong>de</strong> Mindanao o <strong>de</strong> Burney, circunciso al rito <strong>de</strong> la secta mahometana;<br />

nagaislam: es [con] la man[o] circuncidar.<br />

236


isol. p.a., alibi quigol. iui. h.: rabadilla <strong>de</strong> ave o <strong>de</strong> persona.<br />

isol. p.a. agsonor. imisol. inmisol. nagapaisol: recejar, hacerse atrás reculando.<br />

isug. p.a. dasig. h. caisug. cadasig: ánimo, valentía, esfuerzo; nagaisug: ser animoso, ora persona,<br />

animal, vino, vinagre, etc.; maisug: animoso, valiente, esforzada persona, animal, vino fuerte, tabaco,<br />

etc.; pagcamaisug: animosidad; nagacaisug: hacerse o mostrarse animoso o valiente, etc.; nagaisug,<br />

nagamaisug: ser animoso, valiente o ser fuerte el vinagre o vino, etc.; nangisug et nagapangisug: es<br />

para plural. Magmaisug camo: sed valientes; napapangisug: animar esforzando o animando. f.un.<br />

nacaisug et nagpacaisug: hacer animoso, valiente Dios. f. Pacaisugon camo sa Dios; nagapacamaisug.<br />

l. nagpacamaisug: presumir <strong>de</strong> valiente, hacerse valiente, aunque no lo sea.<br />

isup. p.a.h. nagaisup. imisup. f.un.: beber pitarrilla.<br />

itaas. p.p.: lo alto arriba. Adto sa itaas: allá arriba está, ora en casa, árbol, en el cielo, etc. Naitaas. l.<br />

nahaitaas: estar alguna cosa arriba en lo alto; nagapaitaas. l. napaitaas. l. nacapaitaas. f.1.l.2.: poner<br />

alguna cosa arriba; ir, subir arriba persona, ave, humo generalmente; o estar o andar arriba; lo mismo<br />

es napahataas; caitas-an, sincopado: lo alto o altura. Ang ca itas-an sa langit amo ang gin babanuan sa<br />

manga angeles, cag sa manga Sanctos.<br />

iti. u.a. l. ete: estiércol <strong>de</strong> ave, pájaro, ratón, lagartija; nagaiti: estercolar los dichos. f.un.: lo que<br />

estercolan. f.an.: el lugar o cosa o persona sobre quien estercolan.<br />

itib. p.a. nagaitib: beber dos juntos en una pitarrilla o mamar dos niños juntos a una mujer, cada uno<br />

su teta. f.3.: un<strong>de</strong>, caitib sa soso: hermano <strong>de</strong> leche; caitib sa pangasi, etc.; combibitores, etc.<br />

itic. p.a.: pato o ána<strong>de</strong> mansa. Iticun: cosa que tiene patos, tierra o persona. Caitica: es colectivo.<br />

iting. u.a.: cosa que está tirante; inmiiting, naiting: estar tirante como cuerda, soga, etc.; nagaiting.<br />

f.2.: estiralla, que esté tirante. Iting, nangiting et naiting ang butcun. l. ang ogat: estar yerto, tirante,<br />

que no se pue<strong>de</strong> encoger.<br />

itlog. p.a.l. etlog: huevo; nagaitlog. l. nangitlog. f.1.: poner huevos <strong>las</strong> aves o animales que ponen<br />

huevos, como el caimán.<br />

itlog. l. etlog: turma <strong>de</strong> hombre o animal, id est, lagay.<br />

iton. p.a. dan. h.: aquel o aquello; cadto.<br />

itong. p.a.: atizar los tizones. f.2. Itingon mo ang agipo.<br />

itotolo. p.p.l. itotorlo: el <strong>de</strong>do in<strong>de</strong>x; vi<strong>de</strong> in verbo torlo.<br />

itul. p.a. nagaitul: regatear el que compra y el que ven<strong>de</strong>, no concertarse en precio, así <strong>de</strong> parte <strong>de</strong>l<br />

que ven<strong>de</strong> como <strong>de</strong>l que compra. Naquigitul, inmiitul ang tag banoa, sang baligia cai mahal: no<br />

quieren comprar ni que se venda, porque es caro, contradiciendo.<br />

itum. p.a.: el negro <strong>de</strong> la cosa, o cosa negra; maitum: cosa negra; en todo se varía como poti; itum<br />

itum: diminutivo; maitum itum: un poco negro.<br />

itun itun. p.p.: los mismo es que angan angan.<br />

itung. p.a.l. iting: lo mismo es que imut; vi<strong>de</strong> in imut.<br />

iuag. p.a. nagaiuag: lo mismo es que suga, alumbrar. Iuagi aco, id est, sug-iaco: alúmbrame, ora sea<br />

con hachón o con can<strong>de</strong>la.<br />

iuay. p.c. imiuay. naiuay: apartarse; napaiuay: mandalle aparte o <strong>de</strong>cille que se aparte. Ítem, inmiuay.<br />

f.1.: apartar algo.<br />

iuar. p.a. et iuar iuar: <strong>de</strong>rrengado. Nagaiuar: andar como el <strong>de</strong>rrengado, aunque lo haga adre<strong>de</strong>, que<br />

va echando <strong>las</strong> nalgas afuera, o el que no se pue<strong>de</strong> sentar y al sentarse echa afuera la nalga. Iuar iuar:<br />

frecuentativo <strong>de</strong> iuar.<br />

iuas. p.a. naiuas: apartarse, o ir o estar apartados, lejos, uno <strong>de</strong> otro. Ítem, irse, mudarse. Naiuas siya<br />

sa banua, id est, nagahilayo. napaiuas. f.2.: apartar una cosa <strong>de</strong> otra o cosas que se hacen. Giniuasan<br />

sa manga balay, etc.<br />

iuta. p. et siuat. p.a. caiuat. casiuat. pagcaiuat. pagcasiuat: rebeldía, contradicción, dificultad que la<br />

cosa tiene en sí, aunque sea <strong>de</strong> la enfermedad o veneno que no se rin<strong>de</strong> a <strong>las</strong> me<strong>de</strong>cinas o<br />

contrayerbas. Maiuat. l. masiuat ca nga tuur et Maiuat. l. masiuat nga buhat ini, id est, maculi.<br />

inmiiuat. l. siuat: ser, estar rebel<strong>de</strong>, resistente, contradiciente, etc.<br />

iui. u.a.: id est, isol, rabadilla <strong>de</strong> ave; icog.<br />

iui iui. p.p.: alacrán; tanga.<br />

iuic. p.a. nagaiuic: gruñir el puerco cuando le hacen mal o cuando pi<strong>de</strong> <strong>de</strong> comer.<br />

iya. l. eya. u.a.: interjección <strong>de</strong>l que exhorta: ea. Ítem, <strong>de</strong>l muchacho que se queja <strong>de</strong> que o no le <strong>de</strong>n<br />

lo que pi<strong>de</strong> o le quitan algo, dicen: Iya, nagaeya: <strong>de</strong>cir eya.<br />

iya. p.a.: genitivo <strong>de</strong>l pronombre siya.<br />

iya eya tumutuc ca, id est, Ecce aspice; o dando lo que ha <strong>de</strong> llevar: Iya, ihatag mo didto can coan,<br />

etc.<br />

237


iya. l. eya. p.a.: palabras es que dicen al niño cantándole, arrullando; nagaiya. f.2.hun.: arrullar al niño<br />

cantándole eya ella; eyarun, tologon, tologondon; en heligueino: boa; vi<strong>de</strong> boa.<br />

iyaan+: id est, dada, tía.<br />

iyac. l. iac. p.a. et iyagac. u.a.: graznido <strong>de</strong> gallina o <strong>de</strong> gallo vencido; nagaiyac. l. iyagac: graznar<br />

así; suélese <strong>de</strong>cir a la mujer que da gritos cuando le falta algo. Ítem, iac. l. paiiac: llaman a la puerta,<br />

aunque sea <strong>de</strong> ventana, porque rechina que imita el graznido <strong>de</strong> la gallina; nagailac: rechinar la puerta,<br />

el abrilla o cerralla; napaiiac. f.2.: hacella rechinar abriéndola o cerrando; y lo toman por cerrar o abrir<br />

la puerta.<br />

iyan et calaiyan. p.a., la raíz simple o poco o nada se usa; compuesta dice copia o abundancia en la<br />

manera siguiente: Nagacaiyan ang iya polong. l. ang iya popolongon: su lenguaje es copioso,<br />

abundante. Nagapaca iyan siya sing polong: es locuaz en hablar. Nagacaiyan ang dala nicoan: trae<br />

muchas cosas. Nagacaiyan ang igbabacal sa parian sa Manila: en el parián <strong>de</strong> Manila se ven<strong>de</strong>n<br />

muchas cosas, esta allí todo para ven<strong>de</strong>rse. Nagacaiyan ang bahandi ni coan. l. ang iya canaman ang<br />

iya hias, ang iya ginhaua: es copioso su bahandi, joyas, comida, etc. Nagacaiyan nga tuur ang<br />

paghimaya sa manga Santos sa langit, cay nagacaiyan na canila ang manga ca ayohan nga tanan?:<br />

¿Qué tienen que buscar para estar copiosos <strong>de</strong> todo, si tienen juntos allí todos los bienes?. Mag ano<br />

aco sing ipaca iyanco, cai uala aco pagapangitaan?: ¿Qué he <strong>de</strong> buscar, si no tengo adón<strong>de</strong> buscallo,<br />

que soy pobre?; iyan iyan: copia <strong>de</strong> cosas que se ponen por adorno, ora para colgar la iglesia, ora para<br />

componerse una mujer. Usa bala ang iyan iyana nga iga hias sa manga babaye nga Castilla agur<br />

mahahanali siya? Nagaiyan iyan. l. nagapacaiyan iyan. l. napaiyan iyan siya sa iya lauas, sa iya<br />

canaman. f.1.: <strong>las</strong> joyas. f.3.: el cuerpo; el f.2.: es hacer algo joyas o adorno. Así: Acon iyan iyanun?;<br />

y <strong>de</strong> la misma manera se usa para adornar o colgar la iglesia, o monumento, o para vestir los<br />

muchachos para danzar, etc.; dícese: Usa lamang bala ang iyan iyan saiya buut?: ¿Del mudable es una<br />

cosa sola la que quiere?. Maramu ang iyan iyan sa manga capolonganan didto sa Manila. Si Jesu<br />

Christo ginpapaiyan iyan sa manga Judios can anas, cag conina, can caihas cag conina ca Poncio<br />

Pilato, cag ipinahaun ni Poncio Pilato can Hero<strong>de</strong>s, cag ipinaoli ni Hero<strong>de</strong>s can Pilato; nagapacaiyan<br />

iyan sing porong: ser locuaz, etc. Nagacaiyan iyan ang porong nia. l. ang iya popolongon saiya baba.<br />

iyong. u.a. nagaiyong: vivir los casados con sus padres sin haber apartado casa. Giniyongan pa nia<br />

ang iya amay.<br />

iyot. p.a.l. iot. nagaiyot, disílabo. l. nagaiyot. f.on.: tener acceso a mujer; es <strong>de</strong>shonesto; napaiyot. l.<br />

iyot: buscar la mujer quien tenga acceso con ella o consentillo.<br />

iyus. l. iyus. p.a. maiyus: cosa lisa, larga, que va siempre a<strong>de</strong>lgazando hacia la punta; vi<strong>de</strong> bulanos.<br />

238


L ANTE ALIAS<br />

laag laag et latag latag. p.c. nagalaag laag: andarse holgazán en paseos, etc. Nagapalaag laag. l.<br />

latag latag sang arlao: el que pasa el día sin más que porque le paguen sin trabajar. Malaag laag nga<br />

tao. l. malatag latag: holgazán así.<br />

laay. p.c.: vi<strong>de</strong> in lang cag.<br />

laang: boca <strong>de</strong> lazo; nagalaang. f.2.: abrir el lazo. Laangun mo ang siur.<br />

laba. p.a.: multiplicó o aumentó en número, como hijos, esclavos, animales, aves, dineros, hacienda;<br />

nagalaba; linmalaba: aumentarse, multiplicarse lo dicho; napalaba. f.2.: aumentar o multiplicar lo<br />

dicho; y así es llevar usura en lo prestado. f.2.: la usura. f.3.: la persona a quien se lleva; f.1.: en quien<br />

se hace aumentar el dinero o lo que es, etc.; vi<strong>de</strong> tobo.<br />

labag. p.a.: ramal <strong>de</strong> cosa torcida que lleva dos o mas ramales, como soga, jarcia, cable. Usa calabag,<br />

duha calabag, etc.; nagalabag. f.2.: torcer haciendo soga o cable, jarcia al modo dicho; pero si es hacer<br />

soga torciéndola con los <strong>de</strong>dos como tornisa es pisi. Ítem, torcer el <strong>de</strong> la caracoa o barangay para que<br />

encajen bien; el f.3.: es el navío; labagan: es el potro en que se aprietan los cor<strong>de</strong>les dando tormento.<br />

labay. p.a. nanbalay. linmalabay: irse <strong>de</strong>spidiendo por la vera <strong>de</strong>l río o por la playa <strong>de</strong>l que ya va<br />

embarcado; o recibir a otro <strong>de</strong> la misma manera antes que se <strong>de</strong>sembarque; o seguir así por tierra el<br />

perro a su amo que va embarcado; o seguir yendo a pie por la playa al que va embarcado tierra a<br />

tierra. f.2. Mag sacay camo ang manta lalaque, came ang manga babaye manlabay sa baybay. Ítem,<br />

pasar por <strong>de</strong>lante <strong>de</strong> alguna persona o <strong>de</strong> alguna casa, o <strong>de</strong> la iglesia. f.3. hinc: rondar la dama.<br />

Domoco camo con man labay camo sa Christo, con sa Cruz; labay labay: es frec[uentativo].<br />

laban+. p.a. nanlaban. nagapanlaban. f.3.: ayudar, favorecer en riña o pleito.<br />

laban. u.a.: más, exceso. Laban aco canimo sing pagcaalam, sing isip, sing buut: excédote en<br />

sabiduría, en entendimiento, en razón, etc. Laban sa baras ang manga sara co: exce<strong>de</strong>n o son más mis<br />

pecados que <strong>las</strong> arenas. Laban aco sa minatay: quiere <strong>de</strong>cir que exce<strong>de</strong> al muerto en la impotencia que<br />

tiene para hacer viejo, etc.; linmalaban. f.3.: exce<strong>de</strong>r así a otro: Linabanan camo ang manga<br />

mahamtung nga tao sining manga bata sing pagcaalam: os exce<strong>de</strong>n estos niños en saber, etc.; labi.<br />

labao. p.c.: cosa más alta o larga que otra; linmalabao, nagalabao: ser más alta o larga una cosa que<br />

otra; o ser más que otro, exce<strong>de</strong>lle. f.3.; el f.1.: es en lo que se exce<strong>de</strong>; lumabao: el <strong>de</strong>do más largo <strong>de</strong><br />

la mano; calabauan: la excelencia, superioridad; vi<strong>de</strong> lapac.<br />

lab-as. p.p.D.V.: carne o pescado fresco; maquilab-as: amigo <strong>de</strong> carne o pescado fresco.<br />

labas. p.a.: vi<strong>de</strong> in lotos.<br />

labca. malabca. p.a.: medio crudo camote, plátano, no carne ni pescado.<br />

labgab. u.a. huyab. h. nanlabgab: bostezar; paglabgab: bostezo; alibi, ligabgab.<br />

labhag et habal. p.p.: roncha o hinchazón, levantando el cuero, <strong>de</strong> mosquito o pulga; verdugo <strong>de</strong><br />

azote. Nanlabhag ang lauas co sa pag ucub sa manga namoc: está mi cuerpo enronchado <strong>de</strong> picaduras<br />

<strong>de</strong> mosquitos; dícese: Nanlabhag et nanhabal ang lauas. l. ang panit sa lauas co sa labur labur. l.<br />

Nanlabhag ang labur, etc. Nanlabhag man ang ogat: se dice la vena muy llena. Nacalabhag et<br />

nacahabal sa lauas ang pag hampac, cag ang calamayo sang camut: los azotes enroncharon el cuerpo,<br />

y el calamayo o isipula la mano; icalabhag et quinalabhag: lo que fue causa <strong>de</strong>llo.<br />

labi. u.a. capin. u.a.h.: más, adverbio <strong>de</strong> comparativos. Labi nga ma ayo ini: esto es más bueno o<br />

mejor. Maayo ang calomo, co dilabipa nga maayo, ang acun: bueno es tu sombrero, pero más bueno<br />

es el mío.<br />

labi. capin. u.a.: exceso, sobra, <strong>de</strong>masía, superfluo, que sobra. Ítem, exce<strong>de</strong>ns, aunque sea en fuerzas,<br />

en ánimo, en sabiduría, en dignidad. Bisan labi ang manga dato sa manga timaua sa tungur saila pag<br />

cadato, mei timaua nga labi sa iban nga dato, sing buut, cag sing pagcaalam, cag sing caisug, etc.;<br />

nagalabi, linmalabi. f.3.: exce<strong>de</strong>r a otro en dignidad o fuerzas, ánimo, sabiduría, etc., o en largura, ser<br />

más alta o larga una cosa que otra; calabihan: la superioridad o excelencia; iglabi, iginlabi: en lo que<br />

se exce<strong>de</strong>; nagalabi, naglabi, napa. l. nagapalabi. f.3.: añadir o <strong>de</strong>jar a la medida <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra que se<br />

corta algo, cortalla algo más larga. Paglabihan. l. pagcapinan ta ang pagbo sing dangao, agur dili<br />

cabus; y el exceso o sobra que se <strong>de</strong>ja es f.2. Usa lamang ca dangao, ang labihan. l. ang capinunta: no<br />

<strong>de</strong>jemos más que un palmo más <strong>de</strong> la medida; napalabi et napapaglabi; con el f.1. et 2.: anteponer,<br />

mejorar, estimar en más, engran<strong>de</strong>cer; y con el f.3.: es posponer; napalabilabi. l. nagapalabilabi. f.3.:<br />

ensoberbecerse, querer ser más que otros, etc.<br />

labi labi. p.p.: galápago gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> río; o raya pez.<br />

239


labiog. p.c. lao-it. p.c. bolos. f.2.: alancear tirando la lanza o palo, piedra o un trompo a otro; o fisga a<br />

pez; el f.1.: es lo que se tira, lanza, palo, etc.; nahalabiog et nahabolos. Nahalao-it siya sang bang cao:<br />

que tirando una lanza le dieron sin querer. f.2.: boslon.<br />

labir. u.a.: el listón ancho <strong>de</strong> lapitur le daca (?) espalda, muslos y piernas.<br />

labit. p.a. labiton: la carne <strong>de</strong>l ostión <strong>de</strong>lgada que parece pellejo. Ítem, el prepucio o capullo <strong>de</strong>l<br />

miembro viril..<br />

lab-it. p.p.: vi<strong>de</strong> in ablit.<br />

lablab. p.a.: vi<strong>de</strong> in gisi, pero dice o suena cosa muy rota o rasgada.<br />

labnang. p.p.: vi<strong>de</strong> in lapduc, que es lo mismo.<br />

labni. p.a.: vi<strong>de</strong> in buila.<br />

labnot. p.a.: <strong>de</strong>senvainar arma, espada, daga, lanza, etc.<br />

labo. p.a. nalabo. l.: Linmalabo quita. l. angsacayan ta. l. ang dagpac sa sacayan: ir metido el navío<br />

hasta el bordo, <strong>de</strong> muy cargado. Nacalabo ang lolan sang sacayan: la carga le ha sumido o metido así.<br />

labo. u.a.: vi<strong>de</strong> in habo; significa también estar en sazón la fruta a su modo, pero no para el español,<br />

que le llama ver<strong>de</strong> aún.<br />

labo. nanlabo et nanlabo: aunque es haraya; vi<strong>de</strong> in tigabas.<br />

laboac. p.c. linmalaboac: crecer engordando el niño, árbol, sementera o yerba que va lozana.<br />

Napalaboac ang Dios, palaboacun ca sa Dios, se dice al niño.<br />

labog. u.a.: vi<strong>de</strong> in otan.<br />

labogay. p.c. et lahoc. haog. lutic. f.2.: mezclar meneando en el agua harina para masa, comida <strong>de</strong><br />

puercos; batir huevos; mezcla <strong>de</strong> cal y arena; morisqueta en caldo; el f.1.: el agua, caldo; nalabogay:<br />

estar mezclado algo así revuelto.<br />

labon: vi<strong>de</strong> in sapao.<br />

lab-on+: vi<strong>de</strong> lambon.<br />

labor. p.a.: heces <strong>de</strong> vino, vinagre, tuba, aceite; laboron: cosa con heces; nalabor: estar hecho heces;<br />

nagalabor: que tiene heces.<br />

labtac. p.a.: Nanlabtac ang mata. l. ang alobaob: estar hinchados o hincharse los párpados <strong>de</strong> los ojos,<br />

aunque sea <strong>de</strong> llorar.<br />

labtic. p.a.: sacudir paño o otra cosa así para dar a otro con la punta <strong>de</strong>l paño, que duele. f.1.: dar a<br />

otro con la punta <strong>de</strong>l paño así. f.3.: pero restallar o chasquear o sonar el paño o honda es nagaholabtic<br />

ang paño. l. lamboyog.<br />

labtog. p.a. et lamto. p.a. et lap-oc. p.a.: ampolla o vejiga <strong>de</strong> quemadura. Nanlabtog ang papanit sa<br />

camut co, cay nahapaso aco: ampollarse, avejigarse el cuero. Nanlabtog ang teel co, etc. Nanhilamto<br />

ang camut co, etc. Nacalabtog. l. lamto. l. lap-oc ang calayo. l. ang tubig nga mainit sang panit sa teel<br />

co: me ampolló o envejigó el pie, el fuego, etc.; dícese también: Nanlabtog ang buti, cuando son<br />

gran<strong>de</strong>s y crían aguaza <strong>las</strong> virue<strong>las</strong>.<br />

labulabu. u.a.: Nanlabulabu ang iya lauas. l. ang iya guya: esta abofado, hinchado; lo mismo es que<br />

hubao hubao.<br />

labuy. p.c.: parte floja en la hamaca o en el cuero, como gordura, pechos, nalga, papada, pellejo <strong>de</strong>l<br />

pescuezo <strong>de</strong> buey et similia. Nanlabuy labuy: está flojo; menearse lo dicho. Hinc, labuy labuy. p.c.:<br />

<strong>las</strong> nalgas; labuy labuyun: nalgudo; labuy labuy: son tambien pantorril<strong>las</strong>.<br />

labung. u.a.: hojas, <strong>las</strong> primeras que echa el arroz o otra semilla, o zacate, cuando pequeño, que se<br />

abre y echa hojas. Linmalabung na ang humay: echa así hojas.<br />

labur et labur labur, el diminut[ivo]: car<strong>de</strong>nal o verdugón <strong>de</strong> palo o azote. Nanlabur. l. nanlabur<br />

labur ang lauas niya sapaghampac caniya: está su cuerpo acar<strong>de</strong>nalado, con verdugones <strong>de</strong> los azotes;<br />

nacalabur, nacapanlabur: acar<strong>de</strong>nalar. f.3. Pinanlaburan. l. ginlaburlaburan ang licor niya, etc.<br />

labut. u.a.: id est, lain, diferente. Labot ining lompot: este lompote es diferente. Labut ining manteles<br />

sini: son diferentes <strong>de</strong> estos.<br />

labut. p.a. sapayan: cosa que atañe o toca o es perteneciente. May labut ca sini?: ¿Atañe a ti esto?.<br />

Hinc, malabut labut: el que se mete en todo. Malabut labut ca nga toor. Ua acoi labut sana: no me<br />

meto en eso, no me atañe eso; nagahilabut, napasilabut, napalabut, nagapasilabut: meterse como parte<br />

en pleito o en ayudar, etc. Hinilabtan aco sini: soy parte, atáñeme, etc.<br />

laca. p.a. nalaca: quebrarse o faltar el tambuco <strong>de</strong> la tabla, <strong>de</strong>l navío en que va atado el agar o el<br />

asi<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> la ro<strong>de</strong>la; nagalac. f.2.Hun.: quitallos, quebrallos. Lacahun man ang dalir sagamut sa<br />

manga cahuy cay cacalagasun: sacar <strong>las</strong> raíces, anchar <strong>las</strong> raíces (1841: saca <strong>las</strong> rayces anchas para<br />

hacer escudos).<br />

laca. p.c.h. malaca: cosa rala, como halaghag; vi<strong>de</strong> ibi. Hinag.<br />

lacang. p.a.: tranco o paso gran<strong>de</strong>. Nagalacang: andar a trancos.<br />

240


lacao et lactao. p.c.: <strong>de</strong>jar alguna cosa en medio pasando o saltando a la <strong>de</strong> a<strong>de</strong>lante, como el que va<br />

leyendo o trasladando y <strong>de</strong>ja algún renglón en medio y pasa al <strong>de</strong> a<strong>de</strong>lante; o en labor <strong>de</strong> aguja como<br />

punto real al que quedan blancos; o el que va repartiendo algo y pasa alguno sin dalle; y el fuego que<br />

salta a <strong>las</strong> casas <strong>de</strong> a<strong>de</strong>lante <strong>de</strong>jando en medio alguna; o el que va andando y salta el charco, o lodo, o<br />

barranco et similia. f.3.; y así en los tejidos <strong>de</strong> telil<strong>las</strong> o manteles lo que va sin labor es linacauan,<br />

linactauan; el f.2.: es adon<strong>de</strong> o a lo que saltó o pasó <strong>de</strong>jando en medio lo dicho; el f.1.: es lo que se da<br />

saltando o pasando así; cuando es inadvertidamente o por olvido es la pasiva: nahalacauan. l.<br />

nahalactauan, lactor. f.2.<br />

lacar. p.a.f.2. lacdun, la síncopa: salvar cosa que está atravesada en el camino o paso levantando el<br />

pie y pierna por no pisalla, como ma<strong>de</strong>ro o persona tendida. Linacar co siya tumbi: salvéle, levanté el<br />

pie al pasar, no le pisé; el paso, altillo <strong>de</strong>l aposento o <strong>de</strong> la sementera; o cerca que es menester<br />

levantar la pierna para entrar se llama: lacaran. l. lacarun.<br />

lacar. u.a.: cosa superabundante, comida, hambre, bebida, sed, alegría, gozo, tristeza, cansancio,<br />

<strong>de</strong>scanso, gloria, tormento. Sicut abundant passiones Christi in nobis ita et per Christi abundant<br />

consolatio nostra. Subung nga lacar ang casaquet nga pinailub co cai si Jesu Christo canacun. Lacar<br />

ang pag casaquet sa manga macasasala didto sa casaquitan sa infierno, cag lacar man ang caayo cag<br />

ang Gloria nga pinanhiaguman gihapon sa manga Sanctos didto sa hampangan sa langit.<br />

lacat. u.a. et panao. h.: andar. f.3.: por don<strong>de</strong> se anda; lacatan. l. panauan nga manga tao: tropa <strong>de</strong><br />

gente <strong>de</strong> a pie; duha calacatan nga manga tao: dos tropas, etc.; lacat lacat; lactun, la síncopa; panao<br />

panao; palopanao: pasearse; son diminutivos.<br />

lacha. p.a.: cierta goma que es grana fina, con que se tiñen; nagalacha. f.2.: teñir <strong>de</strong> grana.<br />

laclac. p.p.l. laklac. f.2.: beber perro o gato o otro animal que beba con la lengua.<br />

lagpac. p.p.: vi<strong>de</strong> in hulagbong.<br />

lacot. u.a.: vi<strong>de</strong> in sacut.<br />

lacsa. p.p.: diez mil; usa ca lacsa: un diez mil; duha ca lacsa; tolo ca lacsa, etc.; napolocalibo.<br />

lactao. p.c.: vi<strong>de</strong> in lacao.<br />

lagpang. p.p.: lo mismo es que quilao, hacer el pescado; quilao: es <strong>de</strong> Panay<br />

lagtang. p.c. balagun: que es contrayerba su raíz o para cámaras; el agua que <strong>de</strong>stila su raíz cortada<br />

aclara la vista; su fruta es venenosa, es tuba para matar pescado.<br />

lactur. p.p. gutus. lamputung: compendium , cosa que ha hecho o hace por atajo, abreviándola;<br />

lactur nga dalan: camino breve, por atajo; lactur nga polong: palabra abreviada, sincopada o razón<br />

breve, <strong>de</strong>jando cosa que no importa; lactur nga pangadyiun: rezo breve, en compendio; epílogo <strong>de</strong>l<br />

rezo; nagalactur, linmalactur et gutus: ir por el atajo; lacturan et gutusan: el atajo. Ítem, epílogo.<br />

lacap. p.a.: vi<strong>de</strong> in lucap.<br />

lacub. p.a.f.3.: tapar los ojos con los párpados; malacub ang mata: taparse o cerrarse los ojos con los<br />

párpados; lacublacub et ilalacub: los párpados.<br />

lac-uir. p.p.: espinas <strong>de</strong> bejucos; lacuirun nga aouay: que tiene espinas.<br />

lacuit. p.a. nagalacuit sing lacat: inquieto andar <strong>de</strong> una parte a otra por el pueblo; propio <strong>de</strong> alguacil<br />

y <strong>de</strong>l diablo.<br />

lacun. u.a.: tirar braceando el cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong> pescar, o el lauigun cuando es pequeño et similia. Ítem, medir<br />

menos en la braza encogiendo el brazo y aún para medir más asiendo <strong>de</strong> más a<strong>de</strong>lante, sin exten<strong>de</strong>r el<br />

brazo al asir; nagalacun sang arlao: quitar algunos días a los oficiales contándoles menos días <strong>de</strong> los<br />

que trabajaron. Ítem, los que cuentan moneda o ropa, tomar dos juntos y echallos por uno. f.2.; pero<br />

cuando es acaso y no <strong>de</strong> malicia es: Nahalacun niya lamang; los engañados así es f.3.<br />

laga. p.p.l. lag ga. f.2.: cocer en agua raíces o yerbas como palo <strong>de</strong> China, zarzaparrilla, canela. El<br />

f.3.: es cocer el agua con lo dicho.<br />

laga. u.a.: vi<strong>de</strong> in bangcal.<br />

laga. u.a.: puerco rojo; suelen los babailanes usar <strong>de</strong> este género para sus sacrificios.<br />

lagaac. nangalaac. p.p. lagois u.a.: sonar, dar estallido por lo que se quiebra.<br />

laga laga. p.a.: llama; nagalagalaga ang calayo: ar<strong>de</strong>r que hace llama.<br />

lagalaga. p.a.: luciérnaga; lo mismo es que aninipot.<br />

lagablab. p.c.: sonar cosa que se rompe y al romperse suena.<br />

lagay. u.a.: testículos, turmas; lagayun: el que los tiene gran<strong>de</strong>s, potroso; linalagay: enfermo, potroso<br />

<strong>de</strong> enfermedad.<br />

lagay lagay. p.c.: seca <strong>de</strong>l sobaco.<br />

laga lag. u.a. nagalagalag: andarse a la flor <strong>de</strong>l berro, sin hacer cosa; malagalag: el que se anda así,<br />

vagamundo.<br />

lagandagan. l. laganlagan. u.a.: sonar el suelo <strong>de</strong> la casa cuando anda; dícese <strong>de</strong>l que anda y <strong>de</strong>l<br />

suelo; nagalagan ang tao. l. ang salug, etc. Ayao ca magalagandagan cay natolog ang masaquet.<br />

241


lagang. u.a.: nácar, caracol gran<strong>de</strong>, él o la concha.<br />

lagan lagan. u.a.: vi<strong>de</strong> in lagandagan.<br />

lagapac. u.a.: vi<strong>de</strong> in pagacpac.<br />

lagari. p.p.: sierra; nagalagari: aserrar. f.2.; alibi, langgari et gabas; ginabas: aserraduras.<br />

lagas. p.p. et dagas. dag dag. lubas. h. nagalagas. nadagas. nalubas: <strong>de</strong>sgranarse arroz o otra<br />

semilla así con el viento; o caerse la fruta <strong>de</strong> los árboles; o la hoja (aunque lubas no es para la hoja);<br />

nagacalagas, nagacadagas, plural; nacalagas. l. dagas. l. lubas: <strong>de</strong>sgranar el viento el arroz o otra<br />

semilla o <strong>de</strong>rribar la fruta, etc.; malagasun nga humay: arroz que se <strong>de</strong>sgrana fácilmente con el viento.<br />

lagas. u.a. et apas. nagalagas. nagaapas: ir tras alguno para alcanzarle o pren<strong>de</strong>rle, aunque sea<br />

animal, ave o persona.<br />

lagatoc. u.a.: vi<strong>de</strong> in ligatoc.<br />

lagbung. p.c.: vi<strong>de</strong> in hulagbung.<br />

lagcao. p.c. et langhun. h.: casilla <strong>de</strong> sementera; nagalagcao: hacella.f.2.; naulagcao. l. lumagcao:<br />

hacer noche en algún lagcao; lagcauan: lo mismo es que lagcao.<br />

lagdag. p.a.: lo mismo es que dag dag.<br />

lagdus. p.a.: Malagdus ang can-un: no está la morisqueta cocida.<br />

laghang. p.a.: vi<strong>de</strong> in halaghag; hinag.<br />

laghung. p.a.: vi<strong>de</strong> in hagohob.<br />

lag-i. u.a.: <strong>las</strong> barril<strong>las</strong> <strong>de</strong> caña <strong>de</strong>l ponot o barril<strong>las</strong> <strong>de</strong> liga para coger pájaros; con el f.2.hun.: hacer<br />

barril<strong>las</strong> alguna caña; nagalagi, nanhalos, hinmalos. l. haros. f.3.: hacer barril<strong>las</strong> para el ponot<br />

alisándo<strong>las</strong>, o otra cualquier caña alisándola, quitando <strong>las</strong> esquinas porque no corten.<br />

lagilit. p.p.: vi<strong>de</strong> in sagilit.<br />

lagir. u.a.: puerca montés; maola: puerco o verraco montés; pacot.<br />

lag-ir. p.a. et bag-ir. nacalag-ir. l. bag-ir: arañar rasguñando alguna parte <strong>de</strong>l cuerpo arma, espino,<br />

zarza, hoja <strong>de</strong> tigbao o <strong>de</strong> zacate. f.; hilag-iran, pret[érito]; Nahalagiran. l. hinlagiran ang guyaco sang<br />

tigbao.<br />

lag-ir. bag-ir. f.2.: estregar o sobar coyunda o soga nueva en algún palo. f.3.: el palo; lo mismo es<br />

aunque se restriegue así otra cosa como bejuco; con bag-ir se dice: Magbag-ir quita sang calayo:<br />

saquemos fuego restregando, como es uso. Nacabag-ir na sila sing calayo: ya sacaron fuego; nalag-ir,<br />

nabag-ir, nagahibag-ir. l. nacabag-ir, nagacalag-ir: ludir así dos cosas o palos.<br />

lag-it. p.a.: pe<strong>de</strong>rnal; tiltilan.<br />

lagio. l. lagiu. p.p. nalagiu. nagalagiu: huírse. f.3.han: <strong>de</strong> quien se huye. f.1.: la causa; nagapalagio:<br />

frec[uentativo]; malaguiuum: fugitivo.<br />

lag lag. p.p.f.2.: <strong>de</strong>struir pueblo; naglaglag: estar <strong>de</strong>struido o <strong>de</strong>struirse pueblo; nagacalag.<br />

lagac. p.a.: roncar como lagngac; malagnacun: roncador durmiendo.<br />

lagnas. p.a.: lo mismo es que sagnap; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

lagnat. p.a.: Nagalagnat ang lauasco, hilanatan aco aihan: sentirse indispuesto, prenuncios <strong>de</strong><br />

enfermedad.<br />

lagngac. p.a.: roncar el que duerme; malagngacun: roncador; hagoc.<br />

lago. u.a. et halago et halalago: lombriz <strong>de</strong> la tierra. Lagohun nga duta.<br />

lagois. u.a.: vi<strong>de</strong> in lagaac.<br />

lagondo. p.p. et libaong: sartenejales, hoyos en la tierra; lagondohan et calagondohan, libaong et<br />

calibaongan: los colectivos; lagondohon es libaongon nga duta: tierra <strong>de</strong> sartenejales.<br />

lagong. u.a.: moscas gran<strong>de</strong>s que echan queresas; con el f.2.: [a]moscarse, dalle moscas.<br />

lagotom. u.a.f.2. lagotmon, la síncopa: comer frutas, raíces, etc. en hambre; y así: lagotmon. l.<br />

lalagotmon: es todo aquello que se come fuera <strong>de</strong> arroz, aunque sea batar, daua, unao, toda fruta y<br />

raíces.<br />

laguay. p.c.f.2.: hacer algo <strong>de</strong>spacio, como hinay en todo. Malaguay sing buut.<br />

lagut. p.a.: señal hasta don<strong>de</strong> llegó la avenida; linmalagut: llegar la avenida hasta alguna parte;<br />

linalagutan ang cahuy sang baha: quedaron señalados los árboles <strong>de</strong> la avenida hasta adon<strong>de</strong> llegó.<br />

lagsac. p.a.: sonar dinero, oro, cuenta que cae en el suelo o palo, etc.<br />

lagsic. p.a.: vi<strong>de</strong> in <strong>las</strong>ic.<br />

lagting. p.p.: el corazón limpio <strong>de</strong>l bac-hao.<br />

lagtuc. u.a.: grano hinchado que ha estado en el agua como arroz, maíz, etc.; linmalagtuc ang humay<br />

sa tubig: hincharse todo grano en el agua; nacalagtuc ang tubig sang humay: hinchar el agua el arroz;<br />

napalagtuc. f.2.: echar grano a remojar para que se hinche o brote, etc. Lagtucpa ang can-un sa tian:<br />

no está aún digerido. Lagtuc pa ang bugas: aún no está cocida la morisqueta; está como remojado el<br />

arroz, no cocido. Linagtucan ang solocsoloc co: mi estómago [está] indigesto, ahíto.<br />

lagtos. p.c.: vi<strong>de</strong> in holagtos.<br />

242


lagtub. p.a. et holagtub: sonar lanzada que se da en cuerpo o cosa que da así <strong>de</strong> punta, ora <strong>de</strong> en<br />

cuerpo, tabla, ding ding; o sonar la misma cosa en que da. Palagtuban iaicao sining bangcao: haréte<br />

que suenes al entrar esta lanza en ti.<br />

lag-uc. D.V.p.a.: trago <strong>de</strong> cosa líquida; nagalag-uc: tragar cosa líquida. Lag-ucan mo ining diot nga<br />

sabao: traga este poquito <strong>de</strong> caldo.<br />

lagung lagung et lagong lagong: papada <strong>de</strong> persona o puerco; lagung lagungan et lagong lagongan:<br />

que tiene papada.<br />

lagudus. p.p.: sonar toda cosa que se revienta, como piojo, pulga en que se mata, en cosa dura, huevo,<br />

tomate o animalejo como langosta que se pisa, arroz mal cocido que se aprieta entre los dientes.<br />

Nagalagurus ang can-un sa ngipun, ang coto nga tinurus, etc.<br />

lagut. p.a. et ngulut: rechinar los dientes. Nagalagut ang ngipun sang naaquig, cag ang sa ayam, cag<br />

ang toay, cag ang luta luta sa lauas; y <strong>las</strong> choquezue<strong>las</strong> y coyunturas; lagut lagut: frec[uentativo] <strong>de</strong><br />

lagut; dícese también: Nagalagut lagut ang pag caunta cai hilao ang can-un.<br />

lahang. u.a. et malahang: cosa rala o ancha como halaghag. Malahang ang mata sa baring: son ra<strong>las</strong>,<br />

gran<strong>de</strong>s, anchas <strong>las</strong> mal<strong>las</strong> <strong>de</strong>l batung. f.1.; muy gran<strong>de</strong>s o estar rala cosa sembrada o árboles, palos <strong>de</strong><br />

cerca, barril<strong>las</strong> <strong>de</strong> ponot, cosa tejida, etc.; nagalaghang. f.2.: hacer o poner rala alguna cosa así; hinag.<br />

lahas. p.a. nagalahas. linmalahas: hacerse montaraz o amontarse o andar hecha montaraz persona,<br />

animal, ave que fue mansa; napalahas, napapaglahas. f.2.: amontarazar o hacer montaraz algo.<br />

Ngapinalahas niño ang babuy namun saiño manga ayam; ila.<br />

lahas. p.a. linmalahas. f.3.: colarse puerco o pez por <strong>las</strong> mal<strong>las</strong> <strong>de</strong> la red o por entre <strong>las</strong> barras <strong>de</strong>l<br />

ponot.<br />

lahing. p.a. lanos: coco seco o maduro; lahingun, lanoson: el que los tiene o la palma que los tiene.<br />

lahob. h.: vi<strong>de</strong> in dang dang.<br />

lahor: vi<strong>de</strong> in labohay.<br />

lahog. f.2.: horadar los ñudos <strong>de</strong> la caña; lahog lahog; nalahog ang boco.<br />

lahor. p.a.: Lahorpa ining baboy: está en su flor, que aún crece, dice[n] <strong>de</strong>l cebón; binocot.<br />

lahos. u.a.: lo mismo es que lapos, vi<strong>de</strong> ibi. Linmalahos ang tonog sang agong sa ogtong, didto sa<br />

salog: llegar a jarro el sonido <strong>de</strong> <strong>las</strong> campanas <strong>de</strong> Ogtong; manhalos: medida hasta el segundo hombro<br />

baja y cuarta; palahos. l. pinalahos: harigue que llega hasta el caballete.<br />

lagalaga. p.p.: luciérnaga; aniniput.<br />

laygay. p.p.: consejo, plática, sermón; naglaygay; linmalaygay. f.2.: aconsejar, predicar. f.1.: la cosa;<br />

napalaygay: pedir o tomar consejo; uali.<br />

layhao. p.c.: ver<strong>de</strong>, que no está seco, palo, caña; lunhao.<br />

laihob. p.c.: renovar herramienta, sacalla el corte en la fragua sin añadilla cosa alguna. f.2.<br />

laylay.D.V.: cosa caída, la<strong>de</strong>ada, como la penca vieja <strong>de</strong> la palma; pluma en el tintero; ala <strong>de</strong><br />

sombrero; la cabeza <strong>de</strong>l que está en la hamaca caída al lado et similia; nagalaylay: estar algo así.<br />

lain. p.a.: otro o diferente en cualquier cosa. Lain nga polong yana sang pinamorong co: eso es<br />

diferente <strong>de</strong> lo que yo dije. Lain na camo sing buut. l. lain na ang iño buut: ya estáis otros, estáis<br />

diferentes, estáis trocados <strong>de</strong> lo que solía<strong>de</strong>s ser, ora en bien, ora en mal; nalain, nagacalain: ser<br />

diferentes o diferenciarse en algo. Nalain. l. nagacalain sila sing gaui. l. sing tingug: diferencian en<br />

costumbres o en lengua, etc. Nagacalain sila sing polong: disc[ue]rdan en lo que dicen; maglain et<br />

lumain: ponerse o estar aparte algo. Maglain camo diri: poneos aquí aparte, apartaos aquí; nagalain,<br />

nacalain. f.2.: poner aparte algo. Lainun mo diri. Ítem, alterar <strong>las</strong> costumbres, la voluntad, para bien o<br />

para mal. Lainun ta ang gaui ta, cag ang buut ta: mu<strong>de</strong>mos nuestras costumbres y nuestras volunta<strong>de</strong>s<br />

o corazones, hagámoslos otros diferentes, etc. Ítem, alterar sentencia dada. Ginlain na sang hocom ang<br />

paghocom sang capitan basal: diferenció o alteró el hocom la sentencia <strong>de</strong>l gobernador; hacer una<br />

cosa diferente <strong>de</strong> otra; y se junta con el infinitivo con pag-. Lainun mo pagbuhat ini: haz esto<br />

diferentemente, que es otro. Ítem, mudar, trocar, torcer <strong>las</strong> palabras como el naguatato; nagalain et<br />

nagapalain. Di mo lainun. l. di mo palainun ang polong co: no mu<strong>de</strong>s mis palabras, no <strong>las</strong> trueques, no<br />

digas diferente <strong>de</strong> lo que yo digo. Hinc, Pinalain niya, sa arlao nga tanan ang iya panaptun: cada día<br />

muda vestidos, se viste diferentemente. Hinc, Palainun mo pagbuhat ang can-un.l. ang pagbuhat sang<br />

can-un: hacer diferente la comida; nacalain: diferenciar causando diferencia. Tao quita nga tanan,<br />

apang ang nacalain canatun, nga manga christianos quita, sa manga dili christianos amo ang<br />

pagcachristianos ta et similia; icalain, quinalain: lo que causa diferencia, etc. Nagacalain ang ila<br />

porong: discuerdan en lo que dicen; calainan: la diferencia, etc.<br />

lain. p.a. nacalain et nacalinan et nacaliso sang buut: mudar o volver la voluntad <strong>de</strong> lo que antes<br />

quiso, ora sea para bien, ora para mal. Nalain. l. lain na ang iya buut: ya tiene otra voluntad, ora sea<br />

para el bien, ora para mal; si es para mal es prevaricarse, está prevaricada la voluntad; vi<strong>de</strong> liso. Palain<br />

pa: todo es uno, no hay diferencia. Palain pa ang tao?: ¿Hay diferencia <strong>de</strong> un hombre a otro?, dice o el<br />

243


que va a reñir hombre a hombre o el que se siente agraviado <strong>de</strong> que haya habido aceptación <strong>de</strong><br />

personas castigando a unos y no a otros por el pecado que en todos ellos fue común; lain lain. p.c.:<br />

diminutivo <strong>de</strong> lain en <strong>las</strong> locuciones dichas y frecuent[ativo].<br />

lais: genital <strong>de</strong> todo animal; linmalais. f.2.: cubrir los machos a <strong>las</strong> hembras; napalais: consentir la<br />

hembra o querer que la cubran.<br />

lais. p.a.: aguzar por los lados bagacay o caña para que corte con la corteza, o bahi, como cuchillo o a<br />

modo <strong>de</strong> lanza; talinis; talinsan: la síncopa.<br />

lala. p.a.: ponzoña <strong>de</strong> animal como culebra; malala: animal ponzoñoso; nacalala: emponzoñar picando<br />

o mordiendo. f.3.; lalahan. l. lar-an; macalala: el verbal, emponzoñador.<br />

lala. p.a.f.2. lalahan. l. lalaun: tejer petates, abobotes et similia. Ítem, hacer cables <strong>de</strong> bejucos,<br />

cordones <strong>de</strong> oro, como sinuyot, etc.<br />

lalan. u.a.f.2.: comer morisqueta sola o pescado o carne sola.<br />

lalang. u.a.: traza, industria, or<strong>de</strong>n, disposición; nagalalang. f.3.: or<strong>de</strong>nar, trazar, disponer o regir<br />

como a precisión; malalangun: tracista, industrioso.<br />

langag. u.a.: escon<strong>de</strong>r, guardar el difunto en lugar oculto porque no le quiten <strong>las</strong> joyas: f.1.; el f.3. es<br />

en dón<strong>de</strong>.<br />

lalanhan. p.a.: lo mismo es que lanahan; vi<strong>de</strong> in lana.<br />

lalao. p.c. luto. nagalalao. linmalao: traer luto. f.1.l.3.: el difunto por quien. Ítem, prohibir el dato<br />

regocijos y fiestas mientras dura el luto.<br />

lalaque. p.p.: macho, latine mas; nagalalaque: andar vestida <strong>de</strong> hombre, o representar hombre la<br />

mujer; maquilalaqui nga babaye: mujer dada a hombres. Masigcalalaqui sila nga naca sara: pecar un<br />

lalaque con otro, son sométicos; calalaquinan: pariente varón; y si es mujer cababayenan; lalaque. f.2.:<br />

hacer tamales esquinados; lalaquing buhat: viudo; babayeng buhat: viuda; lalaquinun nga babaye:<br />

hembra amachada, ora sea mujer, ora animal.<br />

la<strong>las</strong>: arrastrar el animal el hombre cuando lleva <strong>de</strong>l cabestro.<br />

lalaton: vi<strong>de</strong> dalaton.<br />

lalim+. u.a.: lo mismo [que] <strong>las</strong>a, cosa sabrosa.<br />

lain. f.2.: mudar su hacienda <strong>de</strong> una cosa a otra o <strong>de</strong> un pueblo a otro; arbolico para plantalle en otra<br />

parte. Ang balay nga pinanan cunan ni Santa Maria can Jesu Christo didto sa Nazaret ginlalin sa<br />

manga Angeles sa Loreto. Ítem, mudar a otro <strong>de</strong> una casa a otra, o <strong>de</strong> un pueblo a otro. f.3. Pue<strong>de</strong> ser<br />

el lugar <strong>de</strong> don<strong>de</strong> salió y el [lugar] adon<strong>de</strong> fue.<br />

lalis. laris. p.a.: repugnar, contra<strong>de</strong>cir porfiando. f.2.; malalis: porfiado, etc.<br />

lalong: vi<strong>de</strong> londong.<br />

lalaong. p.a.f.3.: mudar su hacienda a otra casa. Lalongon ini sa balay ni coan; o mudar lo que planta<br />

en otra parte.<br />

lama+: teñir <strong>de</strong> colorado. f.2.<br />

lamalama. u.a. lamun. h.: Nagalamlama ang mata co: mis ojos están que parece tienen telarañas<br />

<strong>de</strong>lante, como el que no ve sin antojos, o está cansada la vista <strong>de</strong> leer.<br />

lamac. u.a.: usa ca lamac, id est, usa ca gatos ca lacsa: un cuento, etc.<br />

lamac. u.a.: envoltorio <strong>de</strong> yerbas o <strong>de</strong> morisqueta en hojas; nagalamac. f.2.: envolver morisqueta o<br />

yerbas <strong>de</strong> comer en hojas. f.1.l.3.: <strong>las</strong> hojas. Ítem, avarear con la mano alguna cosa, aunque sea la<br />

muñeca. f.2.<br />

lamay. p.a.l. damay. l. damaydamay. l. lamaylamay: lo mismo es que lacot; pienso es mas luyo <strong>de</strong><br />

lacot y <strong>de</strong> sacot que para uso común.<br />

lamang. p.a. linmalamang. f.2., id est, taghap: levantar algo a alguno diciendo que lo hizo o dijo sin<br />

saber si es así. Ano ang igin toon sa manga babaylan sa manga tao con di ang linalamang nila? Ang<br />

iga uauali dile lalamangun, con di ayapun nga gayur sa sulat sa Dios: lo que se ha <strong>de</strong> predicar no se ha<br />

<strong>de</strong> inventar, sino sacallo <strong>de</strong>l libro <strong>de</strong> Dios.<br />

lamang. u.a.: solamente, adverbio; aco lamang: yo solo; camo lamang: vosotros, etc.<br />

lamao. u.a. et <strong>las</strong>ao. linmalamao. linma<strong>las</strong>ao: cubrir el agua cosa, don<strong>de</strong> hay poca no más <strong>de</strong>scubre<br />

la cosa, como en bajos <strong>de</strong> mar o río que solamente cubre el agua <strong>las</strong> piedras o la arena o don<strong>de</strong> se hace<br />

charco que cubre la tierra, o en la olla, que el agua cubre a lo que se pone a cocer. f.3. et similia.<br />

Nanlamao ang tubig sa atubangan sa sing bahan et Linamaoan ang singbahan: está la iglesia hecha un<br />

charco, cubierto todo el suelo <strong>de</strong> agua; ang malamauan sa tubig: charco; napalamao. l. napa<strong>las</strong>ao:<br />

echar agua al arroz que se pone a cocer. Palamauan mo ang bugas et palamauan mo ang can-unsa<br />

babuy.<br />

lamba. p.a.f.2.hun.: apalear a dos manos o a manteniente.<br />

244


lambay. p.a.f.3.: atajar por mar o tierra. Nahalambayan came sang gubat, busa ua came macadayon sa<br />

amun pag sacay: hallámonos atajados, y así no pasamos con nuestro viaje; nagalambay.l. nagaabong,<br />

napalambay: hablar por ro<strong>de</strong>os; vi<strong>de</strong> in amgir.<br />

lambayan. p.p.: cabrón.<br />

lambayung: vi<strong>de</strong> in balayong: caña, fístula, buena purga.<br />

lambo. p.c.: anzuelo gran<strong>de</strong>; vi<strong>de</strong> cauil.<br />

lambing. p.a.: vi<strong>de</strong> in taquin<br />

lambir. p.a. nagalambir: enredarse dos balagun que van torcidos el uno con el otro como cor<strong>de</strong>l;<br />

lambir: ramal <strong>de</strong> cor<strong>de</strong>l o cable que lleva dos o mas ramales o cordones; nagalambir. f.: torcer cor<strong>de</strong>l<br />

con dos o mas ramales; paglambirun mo ang pisi: torzuelo <strong>de</strong> dos ramales; si se aña<strong>de</strong> a otros más es<br />

el f.3. Paglambirun mo pa sing usa pa. l. sing duha. Ítem, es torcer o hacer cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong> oro, como el<br />

calanbugas. Ang calanbugas gin lambir.<br />

lambong. u.a.: sayo que llamamos lambong; y vestírsele; hacer lambong: f.2.<br />

lambon. p.a.f.3.: asar huevos u otra cosa cubriéndola con el rescoldo. f.1.: la ceniza caliente.<br />

Lambon+.<br />

lamboyog. u.a. haboy. p.p.h.: honda. nagalamboyog: tirar con honda. f.1.: la piedra. f.2.: a quien se<br />

tira o da.<br />

lambuc. p.a.: bulto que se ve y no se percibe lo que es; malambuc: cosa que se ve así el bulto, sin<br />

saber ni percibir lo que es, como fantasma, ora sea árbol, persona, isletón, navío, etc.; nagalambuc:<br />

parecer o verse así algún bulto. Mei nagalambuc didto sa lauur: allá a la mar se ve un bulto. Abi<br />

caracoa ang nagalambuc sa lauur ogai cai bato: pensó que era caracoa el bulto que vio a la mar y era<br />

peñasco; [dícese] <strong>de</strong>l que se va a reconocer, etc.<br />

lambuc. linmalambuc: crecer la catarata <strong>de</strong> los ojos que los cubre. f.3. Linambucan ang mata co sang<br />

cugita.<br />

lambus. p.c. et lapdus. f.3.: verdasquear, dar verdascazo. f.1.: con lo que se da.<br />

lamgam. p.a. pispis: ave; calamgaman: el colectivo; lamgamun nga banua.<br />

lamhit. p.a.: lagaña, enfermedad <strong>de</strong>l ojo; nacalamhit: dar a causar la tal lagaña, lagañar los ojos. f.2.;<br />

lamhitun: el que tiene lagaña; linamhit ang mataco.<br />

lami. u.a. nanlami. l. nagalamilami: llegar la creciente arriba, a <strong>las</strong> márgenes <strong>de</strong>l río, o crecer algo<br />

por los lados. f.3.; lamian et lamilamian et ginlamian; ginlamilamian: <strong>las</strong> señales por los lados hasta<br />

don<strong>de</strong> llegó o llega, o la parte adon<strong>de</strong> llega el agua; y aun <strong>de</strong> la mar se dice lo mismo. Linmalami ang<br />

banig sa langcapan. l. sa lauas ang iya tiyan: se dice <strong>de</strong>l muy gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> barriga, gordo, que más ancha<br />

que el cuerpo la barriga, <strong>de</strong> animales y preñados se dice.<br />

laming+. p.a., <strong>de</strong> Cebú. nagalaming: engordar o cebar puercos.<br />

lamoc. p.c. lumamuc. linmalamuc. f.2.: entrar entre otros muchos, juntarse con ellos porque no lo<br />

conozcan, ora sea espía, ora malhechor, ora vaya disfrazado, ora no, ora sea para mal como para<br />

hurtar en tiempo <strong>de</strong> alboroto o incendio, ora no. Linamoc camo sang tao nga ua hiquilal-i namun;<br />

lamoclamoc: el frec[uentativo]; linamalamoc; nanlamoc. f.2.: hurtar algo así al modo dicho.<br />

lamoy. p.c. et lamon. f.2. lamun, la síncopa: tragar algo entero, como la culebra, la ballena.<br />

lamon. p.a.: lo mismo es que lamoy. Linamon sang tandayag.<br />

lamor. u.a. buyuc+: mezclar arroz con borona o batar o frijoles para cocella.<br />

lamos. u.a. malamos: el que no tiene horadado el genital para perno. Malamos ca: es buyayao, <strong>de</strong>cille<br />

que es malamos.<br />

lampig: vi<strong>de</strong> hamgir, ir el navío orilla <strong>de</strong> tierra.<br />

lampitao+. p.c.: navichuelo ligero que va <strong>de</strong>lante <strong>de</strong> la armada a <strong>de</strong>scubrir lo que hay.<br />

lampuyang. p.p.: cierta yerba hedionda; curan con ella hinchazones.<br />

lampus: dar a dos manos con un garrote.<br />

lamto: vi<strong>de</strong> labtog.<br />

lamu. l. lamo. u.a.f.2.: rociar la tierra que aún no moja bien el aguacero pequeño. Ítem, untar la mujer<br />

los cabellos echando cual y cual gota <strong>de</strong> aceite. Lamoon lamang ang bohoc co sing nga diut; en Sugbu<br />

es lo que acá hamul y samo y banglus.<br />

lamur. p.a.f.2.: lo mismo es que lamoy et lamon.<br />

lamudio. p.c.: especia, <strong>de</strong> caminos parecen o <strong>de</strong> culantro.<br />

lana. p.a.: aceite; nagalana. f.2.hun.: hacer algo aceite; lanahan. l. lalanhan: aceitera o botecillos en<br />

que tienen aceite; lana nga mahomot: ungüento.<br />

lanab. u.a.: avenida pequeña. Nagalanab, linmalanab ang suba: venir <strong>de</strong> avenida así; lanab lanab:<br />

diminut[ivo] <strong>de</strong> lanab.<br />

lanag: herirse los pies; vi<strong>de</strong> in lan-ag.<br />

245


lanay. p.c.: <strong>de</strong>rretirse cera o brea con el sol, sal o chancaca con la humedad o cosa cuajada como<br />

aceite o manteca, nieve, granizo, etc.<br />

lanang. u.a., y mejor, lanang lanang: relucir cosa bruñida, dada <strong>de</strong> chalán; sinao, cosa venenosa.<br />

lanao. p.c.: <strong>las</strong> aguas <strong>de</strong>l pangasi flojas, que no se beben.<br />

lanao. p.c. nanlanao. f.2.: ver lo que hay <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l agua, peces o cosa que se cayó, etc.; pescar con<br />

hachones <strong>de</strong> noche, viendo el pescado. Dile manalao ang esda, cai malubug ang tubig: no se ven los<br />

peces porque está turbia el agua. Ítem, ver como zahorí. Ítem, ver en agua por hechicería al que hurtó<br />

algo, etc.<br />

lanas. p.a.: lagunilla o pantano.<br />

lanat. u.a.h.f.2. lantun mo: acompañar. Nahalanat ang ginhaua niya sahunas: murió al bajar la marea.<br />

landac. p.a.f.2.: bajar la vela <strong>de</strong> golpe.<br />

landag. p.a.f.2.: asar sobre <strong>las</strong> brasas camotes, plátanos, huevos, etc.<br />

landasan. u.a., yunque, bigornia, etc.<br />

landong: sombra generalmente; imagen o sombra <strong>de</strong> persona o <strong>de</strong> otra cosa que se ve en espejo o<br />

agua. Ítem, fantasma, visión et similia. Hinc, <strong>de</strong> los hechiceros voladores. Matoor cay duhay langdong<br />

con gab-i; calandongan: sombras, colectivo; malandong: sombrío; nagalandong. f.3.: hacer sombra;<br />

napaarlao aco, cag paglandogan mo aco?: ¿Póngome al sol y hácesme sombra?; nalandong. l.<br />

linandungan ang arlao: estar cubierto con alguna nube; napalandong: estar o poner a la sombra;<br />

nagalandong, linmalandong. f.3.: representársele a alguno alguna cosa a la memoria o imaginación,<br />

ora sea bueno, ora mala, o sombra o fantasma, etc. Nagalandong gihapon sa buut co, cag sa huna co<br />

ang pagcasaquet, cag ang pag camatay sa atun ginoo Jesu Christo; napalandong. l. nagapanlandong.<br />

f.2.: representar, traer a la memoria o al entendimiento algo; meditar o contemplar; y también pue<strong>de</strong><br />

ser cosa mala, torpe, <strong>de</strong>shonesta, etc. Palandongun mo saimo buut ang icamatay mo: trae en tu<br />

corazón siempre el día <strong>de</strong> tu muerte. f.3.: a quien le representan algo así. Pinalandongan aco sa yaua<br />

sing hunahuna nga maraut: el <strong>de</strong>monio me trae a la memoria un mal pensamiento; vi<strong>de</strong> tambong.<br />

langa. u.a. langa nga tao, y mejor, langa langa nga tao: algo tonto, bausan. Nagalanga langa siya<br />

lamang: quedóse hecho un bausan, que no supo qué respon<strong>de</strong>r. Nagahilanga langa ang iya mata. l. ang<br />

iya pag tutuc: se le quedó embobada la vista, enbebecida; langa langa nga mananap. l. hayopan: dicen<br />

<strong>de</strong>l animal o ave casera que no sabe volver a casa.<br />

langa langa. p.a.: tinaja <strong>de</strong> bahandi ancha <strong>de</strong> boca; o barreño, etc.<br />

langag. u.a.f.1.: escon<strong>de</strong>r el difunto en su ataúd don<strong>de</strong> no le hallen y quiten <strong>las</strong> joyas. f.3.: el lugar en<br />

don<strong>de</strong>.<br />

langan. u.a.: pausa, intervalo, vacación, etc., en lo que se hace. Igin ampo siya sa Dios sa S[an]ta<br />

Iglesia sing uai langan: oratio autem fiebat, etc.; nalangan. l. napalangan. f.3.: hacer pausa o vacar,<br />

hacer intervalo en lo que hace. Di niño palanganan ang iño buhat, napalangan sila sa pag auay sing<br />

usa cabulan: hicieron treguas por un mes; nagapalangan, y mejor, nagapalangan: son frecuentativos;<br />

langan langan: diminutivo, frec[uentativo]; hilangan: paga por lo que alguno <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> trabajar en su<br />

hacienda, por trabajar o cuidar <strong>de</strong> la <strong>de</strong> otro, máxime si crió al niño; naquihilangan: pedilla; pue<strong>de</strong><br />

usar por lucro cesante, si los indios entien<strong>de</strong>n.<br />

langan. p.p. et gangan: vi<strong>de</strong> in gangan.<br />

langao. p.c.: mosca. f.2.: [a]moscarse, llenarse <strong>de</strong> moscas; ginlalangao: está lleno <strong>de</strong> moscas;<br />

napalangao. l. nagapalangao: ponerse a que se vayan a él <strong>las</strong> moscas. Di mo ipalangao ang pi<strong>las</strong> mo.<br />

langub. p.a.: es modo <strong>de</strong> chocita con su puerta que los muchachos cazan piojos y mayas; nanlangub:<br />

hacer <strong>las</strong> chozue<strong>las</strong> y cazar así. Nahalangub ang piojo. l. ang maya: ser cogidos, etc. Ítem, cueva<br />

honda o profunda.<br />

langap. p.a. matalangap. malangapun: mudable, que no está constante en lo que hace, mudahítos.<br />

Malangap pa pag cagon; hingabusan, nauaran: <strong>de</strong>l que envía a muchos recaudos sin ser constante en<br />

preten<strong>de</strong>r una, y así ninguna alcanza; malangap sing pag too: dudoso en la fe. Nagalangap siya sa iya<br />

buhat: anda mudable, inconstante en lo que hace, que luego lo <strong>de</strong>ja sin acaballo y comienza otra cosa<br />

y otras, etc.<br />

lang-at. p.a.: cosa que suce<strong>de</strong> un día sí y otro no. Lang-at ang hilanat co: mi calentura es terciana.<br />

Ginlantangan aco sang hilanat: me da un día [sí] y otro no.<br />

lang bas. p.a.: avenida que sale <strong>de</strong> madre; nagalangbas: salir <strong>de</strong> madre el río. f.3.: lo que cubre la tal<br />

avenida.<br />

langbo. p.a. malangbo: lozana, fresca planta, árbol, arroz et similia; linmalangbo: crecer o estar<br />

lozano algo <strong>de</strong> lo dicho; linmalangbo pa: aún crece.<br />

lang cag. p.a. et laay. p.c. nalangcay. linmalagcag. napungur. h.f.3.: enfadarse; cansarse <strong>de</strong> esperar;<br />

o <strong>de</strong> estar sentado; o <strong>de</strong> oír misa o sermón. Nalangcagan co ang pag uali sa Padre, cay nalugay.<br />

Nacalangcag. l. laay canacun ang pag hulat co canimo: tanto esperarte me ha hecho <strong>de</strong>sesperar o me<br />

246


ha causado enfado. Lingmalangcag ang iya buut. u.a.: está <strong>de</strong>sesperado, porque linmalangcagan es<br />

enfadarse mucho <strong>de</strong> esperar; sale <strong>de</strong>l futuro pasivo langcagan; nagalangcag. f.2.: esperar a otro;<br />

nagahilangcag. f.3.: entretenerse en algo, máxime el que espera, id est, nagapang libang libang.<br />

langcay. p.p.: atado <strong>de</strong> calamay, que tiene diez parac; nagalangcay. f.2.: hacer atados así, poniendo<br />

diez parac cada atado; langcayun. u.a.<br />

langcay. p.p.l. uga: cosa enjuta, seca, como ma<strong>de</strong>ra, arroz, borona, batar, etc.; nalangcay; nauga,<br />

nagacalangcay, nagacauga: secarse, enjugarse o estar enjuto y seco lo dicho; nagalangcay. l. uga. f.2.:<br />

enjugallo o secallo al sol; napalangcay. l. uga: ponello a secar. f.1.: <strong>de</strong>jallo que se seque o enjugue<br />

bien. f.2. Pacaugahun mo ang manga tapi, etc.; langcay uga uga: diminutivo.<br />

langcapan. p.p.: cañizo para sentarse, máxime en el navío.<br />

langcauas. p.c., trisílabo. p.p.: yerba conocida a modo <strong>de</strong> jengibre.<br />

langcoy. p.c.f.2.: cumplir tiempo, día, mes o año a soldada o trabajando. Maglangcoy ca sadtong usa<br />

ca agalon mo sing duha ca bulan: estáte dos meses con el otro tu amo. Langcoyunco anay ining<br />

semana sa pagbuhat co can Pedro, cag conina mag buhat aco canimo, etc.<br />

langcub. p.a.: aforro <strong>de</strong> caña que el mananguete <strong>de</strong> nipas pone al canuto <strong>de</strong> la tuba por los monos;<br />

nagalangcub: aforrar el salor o cañuto, la belorta con que le aprietan; bangco<strong>las</strong>: vi<strong>de</strong> ibi.<br />

langday. p.c.: pegarse hechicería o ma<strong>las</strong> costumbres a la persona que se casó con hechicero o <strong>de</strong><br />

ma<strong>las</strong> costumbres. f.3.; linangdayan, nahalangdayan: a quien se le pegó lo dicho; napalangday: pegar<br />

la[s] tal[es] hechicerías o ma<strong>las</strong> costumbres. f.2.: <strong>las</strong> tales hechicerías o costumbres. f.3.: la persona a<br />

quien se pega.<br />

langday. p.c.: estante o habitante en algún pueblo el que no es natural <strong>de</strong> él, como muchos indios en<br />

Manila y los sangleyes y españoles, etc.<br />

langday. p.c.: mujer soltera que no hay quien se case con ella.<br />

langga: vi<strong>de</strong> in gunda.<br />

langga: lo mismo es que angga; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

langgap. p.a.f.2.: tomar más <strong>de</strong> lo que le cabe el que tiene algo a medias con otro, o el que tiene<br />

esclavo a medias y si le cabe un mes, le <strong>de</strong>tiene más días. Linmanggap siya sing labi pa nga arlao; o<br />

hacer trabajar más <strong>de</strong> tiempo que <strong>de</strong>be al que no es todo esclavo y aun ven<strong>de</strong>lle su parte <strong>de</strong> timaua por<br />

esclavo, vendiendo la parte <strong>de</strong> esclavo. Ilinanggap niya pagbutong ang tiler nga timaua sang tao; o los<br />

que tienen sementeras a medias tomar escondidas algo, o tomar <strong>de</strong> <strong>las</strong> sementeras vecinas a<br />

escondidas algo hurtado, como fruta, hortaliza, tomando la suya y la ajena.<br />

langgangan. p.p.: asta o palo <strong>de</strong> remo.<br />

langgang. nalanggang. linmalanggang: amarillarse, colorear la fruta y arrozes que mudarán. Ítem,<br />

colorear cosa colorada como ban<strong>de</strong>ras, gallar<strong>de</strong>tes, vestido <strong>de</strong> colorado, flores, etc.<br />

langgao. p.c.: vinagre; langgauan: vinagrera; nalanggao: volverse vinagre; con el f.2.: volvello o<br />

hacello vinagre.<br />

langgare. p.p.: vi<strong>de</strong> in lagari.<br />

langgut. p.p.: lo mismo es que danggut, vi<strong>de</strong> ibi: pacer ganado.<br />

langis. u.a. nalangis: agostarse o estar agostado, maduro y <strong>de</strong> sazón, para coger arroz, borona, batar,<br />

etc.; nacalangis. f.2.: agostallo así el sol o Dios; langis langis: diminut[ivo].<br />

langis. u.a.: aceite <strong>de</strong> cocos en Panay; el <strong>de</strong> ajonjolí; lana.<br />

langit. belo: cielo <strong>de</strong> altar o <strong>de</strong> mesa, etc.<br />

lang lang. p.p. nagalang lang. nagapanlanglang: <strong>de</strong>svariar el enfermo o loco.<br />

langoy. p.c.: nadar. Nagahayang pag langoy: nadar <strong>de</strong>espaldas.<br />

langpas. p.c.: navegar a toda prisa, a la ligera, como el que va a dar aviso o <strong>de</strong>scubrir la mar;<br />

nagalangpas. pagsacay. l. paglayag. langpas nga pagsacay. l. paglayag: navegación muy <strong>de</strong> prisa. f.2.:<br />

adon<strong>de</strong> va. f.3.: la embarcación. Napapaglangpas sing sacayan: <strong>de</strong>spachar navío a la ligera, aviso.<br />

langsa. p.a. malangsa: he<strong>de</strong>r carne, pescado, marisco, resuello, caimán, etc.<br />

langtar nga baybay. p.a.: playa llana, rasa, sin peñas ni árboles.<br />

langto. p.a.: he<strong>de</strong>r yerbas o hojas <strong>de</strong> árbol; malangto ining dahon.<br />

langtur. p.c.: arroz recién cogido, que aún no está bien seco; uapa mauga.<br />

langub. p.a. et lungib: cueva; calanguban: el colectivo; langubun nga banoa: tierra <strong>de</strong> cuevas, <strong>de</strong> la<br />

casa nueva o iglesia, máxime <strong>de</strong> bóveda dicen dao langub.<br />

lang-ug. p.a. malang-ug: hedionda agua, vino o vinagre, aceite, manteca corrompida.<br />

langug langug. p.p.: vi<strong>de</strong> in lagung lagung.<br />

lanipga. p.p.: cedro; lanipgaun nga banoa: tierra <strong>de</strong> [e]llos; calanipgaan: el colectivo.<br />

lanit. p.a.f.2.: repelar la yerba, aunque sea arrancándola. Ang baca amoy nagalanit sang cogon.<br />

langlug. p.p.: lo mismo es que danglug; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

247


lan-o. p.a. tagoraring. h. linmalan-o: trabajar para si el esclavo los días que el amo le quiere dar; o el<br />

que tiene algo <strong>de</strong> timaua sus días. f.3.han.; napalan-o. f.2.: dalle licencia para ello. f.3.: los días que le<br />

permite; lanhoan: la parte que se le da así al esclavo para trabajar; un<strong>de</strong>, lanhoanun: el que tiene algún<br />

poco <strong>de</strong> tiempo concedido por su amo para trabajar para sí. Hinc, lanhoanun nga tao: el que dura<br />

poco, que muere presto; o está poco en alguna parte, como peregrino. Lahoan quita dinhi sa duta.<br />

lan-o. p.a. malan-o: he<strong>de</strong>r pescado podrido o animal muerto, podrido, persona, comida <strong>de</strong> caimán,<br />

cámara corrompida allá en <strong>las</strong> tripas.<br />

lan-oc. p.a.: vi<strong>de</strong> in lan-uc.<br />

lanoy. p.c. et lanug. p.a.: Malanoy nga tingug: voz entera, clara. Naglanoy. l. lanug ang tingug: sonar<br />

la voz entera, clara, etc. Pacalanoyun mo ang tingug: echa la voz entera. Ítem, instrumento, campana,<br />

chirimías, clarín et similia.<br />

lan-os. p.a.: Nalan-os ang anac: caerse el hijo a mujer o bestia preñada. Nalan-osan. l. nahalan-osan<br />

siya saiya anac: movió; nacalan-os. f.2.: echar el hijo maliciosamente.<br />

lanot. p.a.: plátano conocido y el cáñamo d[e] ellos; lanotun nga duta: tierra <strong>de</strong>llos; lanuton nga tao:<br />

que los tiene el cáñamo que se saca <strong>de</strong> ella; calanotan: es el colectivo; nanlalanot: cogellos; nagalanot:<br />

tratar en lanot; nagalanotan: plantallos. Ginpapalanot sing hampac ang iya lauas: dicen <strong>de</strong>l muy bien<br />

azotado.<br />

lansang. p.a.: clavo <strong>de</strong> hierro; nagalansang; linmalansang, etc.: clavar algún clavo o alguna cosa<br />

como dosel o al que crucifican. f.1.: el pretérito iginlansang. l. ginlansang; ilinansang. l. linansang.<br />

Con el f.2.: clavar dos cosas juntas como junturas <strong>de</strong> quilos. Panlansangun mo ang manga pagbo, etc.<br />

lansangan. p.p.: calle; calansanganan: el colectivo; con el f.2.: hacer calle algo.<br />

lantay. p.c.: balsilla <strong>de</strong> tres o cuatro cañas; con el f.2.: hacer balsilla algunas cañas.<br />

lantay. p.c.: caer árbol atravesado que cogió atravesado navío, casa. Nalantayan. l. nahalantayan ang<br />

balay namun sing lubi; napalantay: <strong>de</strong>rribar árbol que cosa atravesada, casa o navío o persona echada.<br />

f.2.: el árbol. f.3.: la cosa sobre que cae, etc.<br />

lantang. p.a.: <strong>de</strong>tener el mensajero mientras le <strong>de</strong>spachan, o el merca<strong>de</strong>r mientras le compran sus<br />

mercadurías. f.3.: es la persona en quien se <strong>de</strong>tiene o el pueblo en don<strong>de</strong>, etc.; el f.1.: la causa. Pauli<br />

na aco cai ua na acoi iglantang dinhi; napalantang.<br />

lantao. p.c.f.2.: otear, atalayar, mirar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> atalaya alta, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el tope, torre, cerro, si hay algo a la<br />

mar. Lumantao ca con mei sacayan sa lauur. Mei nahalantao aco nga sacayan sa lauur: un navío veo a<br />

la mar; lantauan: atalaya. otea<strong>de</strong>ro.<br />

lantap. p.a. et colap: cosa que anda o está sobre cosa líquida que la cubre por cima, como tela, nata,<br />

aceite sobre otro licor, basura sobre el agua; linmalantap, quinmocolap: andar o estar lo dicho sobre<br />

cosa líquida como cera, que se hiela en el agua, etc. f.3. Linmantap ang talo sa tubig; dícese: Lantap<br />

na ang cahuy nga gin anor sang baha: por ser muchos. Maramu nga tuur ang manga sacayan sa lauur<br />

dao lantap: cubren la mar, etc.<br />

lantaran. p.p.: asiento a lo largo en la calle pegado a la escalera y casa a don<strong>de</strong> los que suben la<br />

escalera se limpian los pies y <strong>las</strong> mujeres se sientan allí a hilar, etc.; nagalantaran. f.2.: hacelle.<br />

lantip: vi<strong>de</strong> in lantup.<br />

lantoy. p.c. tolali. h.: flauta que tañen con <strong>las</strong> narices; y a <strong>las</strong> <strong>de</strong> Castilla <strong>las</strong> llaman así; nagalantoy;<br />

lumantoy: tañella. f.1.l.2.; el f.3.: a quien se tañe a la misa o cuando se da música, etc.; nagalantoy.<br />

f.2.: hacer algo flauta.<br />

lantup. p.a. lantip. f.2.: sacar el corte a la herramienta gastándola en la piedra. f.3.: la piedra.<br />

lantup. p.a.: dar cuchillada a pez o caimán <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l agua con bolo o espada. Lantupun mo siya<br />

pagtigbas.<br />

lanubo. p.p.l. lanobo: árbol que aún crece, que o no tiene aún tugas o no está en sazón; lanobopa.<br />

lan-uc. p.a.l. lan-oc et malanoc: fruta podrida; nalanoc; nagalanoc: podrirse o estar podrida;<br />

napacalanoc: <strong>de</strong>jalla podrir. f.2. Dimo pacalanocon iton manga saging, ihatag mo sa manga bata.<br />

lan-ug. p.a.: vi<strong>de</strong> in hanug.<br />

lanug. malanug: vi<strong>de</strong> in lanoy.<br />

lanos. u.a. nalanus. naloo. h.: podrido coco; varíase como donot.<br />

laob. p.a.l. laub: cosa marchita o lacia; nalaob; nagalaob: marchitarse o enlaciarse o estar marchita o<br />

lacia. Nagalaob. l. nacalaob ang arlao sang humay: marchitar o enlaciar el sol <strong>las</strong> yerbas, etc. Ítem,<br />

ablandar hojas al fuego. Ítem, asar carne o pescado sorroscándolo a la llama que no va a medio asar,<br />

etc.; laya.<br />

laog. p.a. nagalaog: amontarse gato o perro o persona estando algunos días sin volver a casa, andarse<br />

vagabundo <strong>de</strong> unas partes a otras. Ngaa naglaog ca didto?, dicen al que no vino preso <strong>de</strong>l mandado;<br />

laog laog: es frecuentativo.<br />

248


laoy. p.c.f.2.: explorar, otear al enemigo. Lumaoyca con napasingain ang gubat: mira hacia dón<strong>de</strong> fue<br />

el gubat.<br />

lao-it. p.a.: vi<strong>de</strong> in labiog.<br />

laol. p.a.: ligazón <strong>de</strong> navío que se clava; nagalaol. f.2.: hacer algo ligazón. f.1.: ponella. f.3.: ligazonar<br />

el navío.<br />

laom. p.a.: esperanza; nagalaom: esperar, confiar. f.2.: lo que se espera. f.3.: en quien se espera;<br />

napalaom: dar esperanzas, hacelle esperar. f.2.: la cosa es f..1.; nahalaom et nahataglaom. l. tagolaom<br />

et nahanayac et nahanaom. h. Aco lamang caniya cai nahalaom aco lamang; napahalaom,<br />

napahanayac: frustar, traer o entretener con esperanzas vanas a otro; el primero tiene el f.2.; el<br />

segundo tiene el f.3. Pinahalaom aco lamang niya et pinahayacan aco niya, etc.<br />

laon. u.a.: arroz o borona añejo o tigbao viejo, etc.<br />

laon. l. manlaon: la diuata <strong>de</strong>l cerro <strong>de</strong> Calubcub, la cual porque el diuata <strong>de</strong> Ilog, Macaquiling, la<br />

quemó su casa, se fue allá a Manapag con Maguayung, diuata <strong>de</strong> allí; el cerro <strong>de</strong> Laon es volcán, uno<br />

<strong>de</strong> fábula.<br />

laong. u.a.f.3.: pedir licencia. Ginlaongan namun ang hocom; vi<strong>de</strong> ngan laong.<br />

laot. p.a. nahalaot. f.3.: tener tesón en la cosa que hace sin cesar. Nagalaot siya sing buhat. l. sing<br />

pagbuhat. Ginlaotan niya ang iya buhat. l. ang iya pagbuhat: tiene tesón en trabajar. Sic, Nagalaot siya<br />

sing lacat. Ginlalaotan niya ang iya paglacat: camina con tesón, sin cesar ni pararse. Sic, Nagalaot<br />

sing pagsacay. l. sing paglayag: navegar sin parar, con tesón, sin tomar puerto. Nagapalaot: dice aún<br />

más tesón. Ginpapalaotan ang México sa manga ayam: siguen al puerco los perros con tesón. Ítem,<br />

seguir a otro yendo en su alcance por tierra o mar, aunque sea enemigo, etc.; dayon.<br />

lapa. p.a.f.2.: cortar en pedazo animal o pescado.<br />

lapagap. p.p.: Nagalapagap ang tubig sining suba: va igualmente esparcida <strong>de</strong> modo que no hay<br />

fondo, sino que todo está bajo; lapagap nga suba. l. giboangan: río o barra en que no hay hondable<br />

para los navíos. Ítem, lapagap nga duta: que está <strong>de</strong> modo llana en lo bajo, que se hace laguna sin<br />

fondo, sino que por todas partes está baja igualmente, todo lo cual se ve en tab<strong>las</strong> <strong>de</strong> ríos en tiempo <strong>de</strong><br />

secas, que es menester apartar la arena con los remos para pasar los barotos, etc.; lo mismo<br />

salangasag.<br />

laplapa. u.a.: la planta <strong>de</strong>l pie; lapalapahun: plantudo.<br />

lapac. p.a.: vi<strong>de</strong> dapac, que es lo mismo.<br />

lapao. p.c.f.3.: sobrepujar o cubrir lo alto a lo más bajo, como el agua al arroz o a árbol o al ponot o a<br />

una persona; o el arroz cubrir a una persona; o la yerba al arroz. Linapauan ang humay sang hila mon:<br />

cubre la yerba al arroz. Un<strong>de</strong>, taga lumapao: cosa alta más <strong>de</strong> un estado, que cubre a un hombre, como<br />

agua o arroz, zacate, etc. Tagalumapao ang oma mo: tu sementera cubre a un hombre. Ítem,<br />

nagalapao; linmalapao. f.3.: salvar por [en]cima como flecha o piedra, árbol o casa; montar isla o<br />

punta el que va a la vela. Linmapao na ang layag sa catalman: ya la vela montó la punta; labao.<br />

lapas. p.a.f.2.: quebrantar mandato, ley, concierto, fueros, amistad, paces, palabra. Linmalapas sila<br />

canamun: quebraron con nosotros <strong>las</strong> paces. l. Linmapas sila sang pagtipan nila canamun, etc.<br />

Linmapas sang can-un siya, cag iya gincaun: se dice <strong>de</strong> alguno <strong>de</strong> los <strong>de</strong> casa que tomó sin licencia<br />

algo <strong>de</strong> la comida y se la comió, que no esperó a comer. Maquilapas aco can coan cai linmapas na<br />

siya sang bilaco: quiero quebrar con fulano, porque él quebró con mi amigo, etc.; lipas.<br />

lapduc. p.c. labnang: cieno que <strong>de</strong>jan <strong>las</strong> avenidas. Linapducan ang tungur sa balay namun: <strong>de</strong>lante<br />

<strong>de</strong> nuestra casa quedó lleno <strong>de</strong> cieno <strong>de</strong> la avenida.<br />

lapdus. p.c. et lambus. f.3.: verdasquear a alguno o ropa con cosa <strong>de</strong>lgada o con disciplinas. etc. f.1.:<br />

la cosa con que la verdasquea; dar cintarazo. Nahalapdus sa duta ang cahuy nga napucan: porque da<br />

con <strong>las</strong> ramas en el suelo; la tierra o al que da. f.; hilapdusan: pretérito; nahalapdusan: o cuando le<br />

dieron sin querer. Imiuay ca dira caihilapdusan ca sang sanga; lapdus. p.c. lambus: golpear la ropa<br />

sobre algo o cosa que se arranca para quitar la tierra. f.1.: es la ropa o lo que se golpea. f.3.: la cosa en<br />

que se golpea o da con ella, como piedra, ma<strong>de</strong>ro, etc.<br />

lapinig. p.a.: avispas; vi<strong>de</strong> alangayo. Ítem, amomoong, in boong.<br />

lapio. p.c.f.2.: rendir el sol al que anda o camina. Nacalapio ang arlao sa lauas co, etc.<br />

lapir. p.a. biray: o caracoa con tres ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> remos por banda; con el f.3.: hacer lapir la caracoa.<br />

laplap. p.p.: cortar o quitar la carne <strong>de</strong> los huesos o cortar algo <strong>de</strong> llaga, pedazo <strong>de</strong> carne o <strong>de</strong> cuero<br />

para sacar espina o puya.<br />

lapnit. p.p.f.2.: lo mismo es que buila.<br />

lapnoy. p.c.: Nagalapnoy ang esda: andar someros los peces, como suelen <strong>las</strong> sardinas, etc.<br />

lapnot. p.p.: <strong>de</strong>senvainar arma.<br />

lapoa. p.c.f.3.han.: sancochar carne o pescado para <strong>de</strong>spués hacello tapa o verdura.<br />

lap-oc: vi<strong>de</strong> in labtog.<br />

249


lapoc. p.a. lunang. yanang+. lotac. hanang. h.: lodo o cieno; malapoc; malunang et lapocon;<br />

lunangaun; yanangun, etc.: cosa lodosa, que tiene lodo; y estos últimos parece dicen también tierra<br />

cenagosa, <strong>de</strong> ciénagas; calapocan; calunangan; cayanangan, etc., son colectivos: lodazal o lodazales o<br />

ciénagas, etc. Nalapocna ang dalan: está el camino hecho lodo. Ang nagaagi amoi nacalapoc. l.<br />

lunang sang dalari: los que pasan han hecho lodo el camino; o enlodar a otro, o la casa con el lodo en<br />

los pies. f.3.; y cuando es acaso: f.; hilapocan. l. hilunangan ca, imay ca dira: el pretérito;<br />

nahalapocan, etc.; yapac.<br />

lapos. u.a. lahos. tahos. f.2.: pasar <strong>de</strong> parte a parte, como espada, lanza, etc., o estocada, lanzada,<br />

puñalada; o la vista al vidrio, la luz al vidrio, ángel, alma, cuerpo glorioso a la pared, etc.; nahalapos;<br />

natahos; nalahos: estar pasado así lo dicho, etc.<br />

lapuyut. p.p.: id est, mapilit, cosa pegajosa como miel, calamay, atole.; nagalapoyot: estar pegajosa la<br />

cosa, etc.<br />

laque. u.a.: abuelo; en Panay: ouang; apohan.<br />

laque laque. p.p. apoapo: palabra que el que bajaba <strong>de</strong> casa <strong>de</strong>cía pidiendo a sus abuelos o<br />

antepasados le librasen <strong>de</strong>l mal, como persignarse el cristiano, o <strong>de</strong>cir Jesús; nagalaquelaque. l.<br />

apoapo: hacer la tal plegaria.<br />

laque laque. p.p.: los palos que ponen atados <strong>de</strong> alto a bajo a <strong>las</strong> cañas <strong>de</strong>l árbol <strong>de</strong>l navío para que<br />

no rinda; hecho verbo, f.2: hacer algún palo laque laque. f.1.: ponelle al árbol. f.3.: es el árbol.<br />

laquip. u.a. dapli. h.: juntar dos o más cosas, como hilos, ramales, palos para que estén más fuertes; o<br />

coger con la mano o manos o braza dos o más cosas juntas, máxime en cosas largas, o dos pliegos <strong>de</strong><br />

papel juntos; o soldar dos pedazos <strong>de</strong> hierro <strong>de</strong> largo a largo. Nagalaquip pagho<strong>las</strong>: juntar dos pol<strong>las</strong><br />

por una gallina; cuando es por <strong>de</strong>scuido es nalaquip; nahalaquip, que son pasivos, tomando dos por<br />

uno.<br />

laran. p.a.f.2.: llevar garrando el viento o o<strong>las</strong> el ancla. f.3.: <strong>de</strong> don<strong>de</strong>; nalaran: garrar el ancla;<br />

ginlaran sa hangin. Nalaran ang sinipit; lo mismo es lugar.<br />

larauan, trisílabo. p.p.: regla <strong>de</strong> oficial; retrato, imagen; linmalarauan: retratar algo. f.2.l.1.: el futuro.<br />

3.: pue<strong>de</strong> ser la cosa <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se sacó el retrato y la [cosa] en que se sacó.<br />

laric. p.a.f.2.: tornear, labrar a torno; larican: el torno; el cor<strong>de</strong>l: butung butung.<br />

lar lar. p.c.: lo mismo es que buclar.<br />

larug. u.a. bahog. tobong: dar <strong>de</strong> comer a los puercos; el f.3.: es también el dornajo o cosa en que los<br />

dan <strong>de</strong> comer; napalarug: pedir el puerco <strong>de</strong> comer.<br />

<strong>las</strong>a. p.a.: Ma<strong>las</strong>a nga can-un: comida sabrosa, bien guisada. Ma<strong>las</strong>a nga pag buhat sang can-un: bien<br />

guisado. Naga<strong>las</strong>a. l. nagama<strong>las</strong>a sang can-un. f.3.han.: guisar bien; <strong>las</strong>a et ma<strong>las</strong>a: se llama todo el<br />

a<strong>de</strong>rezo que se echa en la comida. Ang ipinanlacot, etc.; es también el <strong>de</strong>leite in coitu; linasahan: los<br />

<strong>de</strong>leitados así; malalim. Gilalim mo cana?: ¿Te sabe eso?<br />

<strong>las</strong>a. p.a.: canal que hacen en ma<strong>de</strong>ro a la larga para rajar leña; naga<strong>las</strong>a. f.2.: acanalar palo así.<br />

<strong>las</strong>ag. p.a. lisag. libag, etc.: Salagisag ang vozes, ang cantores: ir <strong>de</strong>sentonados o el órgano o otro<br />

instrumento, campanas, etc.; linma<strong>las</strong>ag; lisag; libag; salangisag: <strong>de</strong>sentonarse la voz, cantor, flauta <strong>de</strong><br />

órgano, cuerda <strong>de</strong> guitarra, etc.; napa-. l. napapag<strong>las</strong>ag, etc. f.2.: <strong>de</strong>stemplallos.<br />

<strong>las</strong>-ay. u.a.: vi<strong>de</strong> in <strong>las</strong>-ang.<br />

<strong>las</strong>-ang. p.c. et <strong>las</strong>-ay. maras-ang: comida <strong>de</strong>sabrida por mal guisada.<br />

<strong>las</strong>ang. p.a.: charlatán; vi<strong>de</strong> in busac.<br />

<strong>las</strong>ao. p.c.: vi<strong>de</strong> in lamao.<br />

<strong>las</strong>ao. p.c.: miel <strong>de</strong> tuba o <strong>de</strong> buli; naga<strong>las</strong>ao. f.2.: hacer miel <strong>de</strong> tuba.<br />

<strong>las</strong>-ay. p.c.: piedra cornelina; lo mismo es aqui.<br />

<strong>las</strong>gas: vi<strong>de</strong> in as-as.<br />

<strong>las</strong>i. p.a.: muesca a la larga en tab<strong>las</strong> para que encajen <strong>las</strong> dos; naga<strong>las</strong>i: muescar en tab<strong>las</strong> así,<br />

hacel<strong>las</strong> muescas a la larga. f.2.: es lo que se quita.<br />

<strong>las</strong>ic. p.a. et lagsic. linma<strong>las</strong>ic: saltar cosa queda en duro, como pelota, dinero, piedra, trompo, bala,<br />

astil<strong>las</strong> <strong>de</strong> lo que cortan; y si da a alguno es f.3.<br />

<strong>las</strong>ir. u.a. et lir lir. p.a. nan<strong>las</strong>ir. f.2.: llevarlos todos arreos sin que que<strong>de</strong> alguno. Pan<strong>las</strong>irun niño<br />

pagcuha sila nga tanan: traerlos atados. Linasir siya sing saca ang balay nga tanan. Linasir niya<br />

pagtocso came nga tanan: a todos, uno a uno, nos preguntó. Sic, Linasir sila nga tanan sa camatay:<br />

uno a uno se los llevó la muerte a todos. Linasir sila sa casalot: todos enfermaron. Na<strong>las</strong>ir pacadto sa<br />

infierno ang manga dile christianos: los que no son cristianos, todos van al infierno; na<strong>las</strong>ir: es pasivo;<br />

dícese: Na<strong>las</strong>ir, nalirlir ang calibutan nga tanan sa dungug niya: ha llegado su fama a todo el mundo.<br />

Nacalirlir. l. <strong>las</strong>ir ang caaco niy sa calibutan.<br />

<strong>las</strong><strong>las</strong>. p.p.f.2.: cortar pedazo <strong>de</strong> tela, poco o mucho, o por medio al hilo, o cortar la tela <strong>de</strong>l telar, o lo<br />

que está tejido, etc., aunque sea a lo largo. Pagoyonon mo pag <strong>las</strong><strong>las</strong> ining lompot: córtale por medio<br />

250


a lo largo; y si es al través: Pagbalabagun mo pag<strong>las</strong><strong>las</strong>, etc., todo lo cual es con tijeras o con cuchillo<br />

o con cañuela.<br />

<strong>las</strong>o. u.a.: ajos en la costa <strong>de</strong> Ogtong y <strong>de</strong> Araut, que en Panay es cebolla.<br />

latab. p.a.: gordura <strong>de</strong>l caldo, aunque sea <strong>de</strong> pescado. Nagalatab ang sabao: está el caldo gordo.<br />

latac et tactac. p.a.en los dos; nalatac, natactac: caerse fruta o hoja <strong>de</strong> árbol, postilla, piojo, dinero o<br />

hijo a la mujer moviendo; el f.3.: el árbol o mujer, etc.; naga. l. nacalatac. l. tactac. f.1.: echar el<br />

chinchorro los pescadores para pescar, lo mismo que holog. Ítem, tactac.f.2.: sacar ginamos o otra<br />

cosa así <strong>de</strong> cañuto, <strong>de</strong> caña, dando golpe con él en algo; salir o caer el ginamos o la cal <strong>de</strong>l cañuto;<br />

natactac.<br />

latag latag: vi<strong>de</strong> in laag laag.<br />

latay. p.c.: trocar balingun o hipon por arroz. l. e contra, cuando no escribo la venta, que no es ganta<br />

por ganta, sino <strong>de</strong> igual en la medida, no en el valor, como dos gantas <strong>de</strong> humay por tres <strong>de</strong> hipon, o<br />

dos <strong>de</strong> balingon por tres <strong>de</strong> humay, porque lo ordinario es una ganta <strong>de</strong> balingun por otra <strong>de</strong> bugas, y<br />

una ganta <strong>de</strong> hipon por una <strong>de</strong> humay. Magalatay sila sing pagbacal. Layatun taang pagbacal, cai uai<br />

humay ang cabanoan.<br />

latay. p.c. et laton. u.a. et tapon. u.a. talon. u.a.: pasar <strong>de</strong> una casa a otra por el tay tay sin bajar<br />

abajo, o <strong>de</strong> una palma o árbol a otro por alguna caña; o <strong>de</strong> un navío a otro por los cates o proa,<br />

máxime en navíos gran<strong>de</strong>s; andar o pasar por piedras que están puestas en lodazal o agua, etc.; andar<br />

o pasar por <strong>las</strong> llaves <strong>de</strong> la iglesia o casa; latay, linmalatay, linmalaton, tinmatapon, tinmatalon sa<br />

manga caauay. f.3.: irse o pasarse a los enemigos. Ítem, subir al corazón la ponzoña. Linmaton nasa<br />

tagiposoon niya ang hilo, hasta aquí es común a los cuatro; linmalatay et linmalaton, tinmalaton: pasar<br />

a servir a otro, como el esclavo que es a medias, habiendo servido al uno su mes. f.3.; napalatay,<br />

napalaton. f.2.: mandalle ir o permitille ir.; linmalaton, tinmatapon, tinmatalon: pegarse o pasarse a<br />

otro enfermedad. f.3.; malatonon, mataponon, matalonon nga casaquet: enfermedad contagiosa;<br />

napalaton, napatapon. l. talon. f.2.: pegar enfermedad. f.3.: a quien se pega, aunque sea peste, apestar;<br />

laton laton, tapon tapon, talon talon: son frecuentativos; máxime se dice <strong>de</strong> los andariegos<br />

mudapueblos que en ninguno se hallan bien, y los que cada año que mudan encomienda[n] si el<br />

primer año no pagan en especie; latay latay: frecuentat[ivo] <strong>de</strong> latay: andar <strong>de</strong> rama en rama o <strong>de</strong> un<br />

árbol a otro, como mono. Nagalaton na ang dahon sang humay: quiere <strong>de</strong>cir que <strong>las</strong> hojas <strong>de</strong> una<br />

macolla <strong>de</strong> arroz pasan ya a la otra macolla y así está todo cerrado por arriba y se muere la yerba que<br />

está <strong>de</strong>bajo o no nace; tacor, tacdam.<br />

latayan. p.p.: caña o ma<strong>de</strong>ro por don<strong>de</strong> se pasa <strong>de</strong> una casa a otra o <strong>de</strong> un árbol a otro, etc.<br />

latan. u.a.: cierta tinaja <strong>de</strong> bahandi.<br />

lati. u.a.: luna nueva.<br />

lati. p.a.: sementera <strong>de</strong> roza que ya ha vuelto a producir árboles.<br />

lato. u.a. nanlato. nagapanlato: castañetear, estallido dar <strong>las</strong> coyunturas <strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos; con el f.2.:<br />

castañetearlos. Panlatoon mo ang torlo mo.<br />

latoc. p.c.: mesilla baja <strong>de</strong> los indios para comer; nagalatoc: poner la mesa. f.3.: para quien se pone.<br />

f.2: hacer mesa algo; latoc: en haraya es ladrar. f.3.<br />

latom. p.a.f.2.: arraigarse o estar arraigada la enfermedad. Linmatom na sa lauas ang casaquet:<br />

penetrar como el agua a lo que se remoja el frío o la humedad <strong>de</strong> la ropa mojada al cuerpo. Linatum<br />

ang iya lauas sa casaquet, sa hilanat: está héctico.<br />

laton: vi<strong>de</strong> in latay.<br />

Latur: vi<strong>de</strong> in botor, hincharse.<br />

laua. p.a.: araña; lauaon: cosa que tiene arañas; calauaan: el colectivo; balay sang lauas: telaraña; y<br />

aun laua suelen <strong>de</strong>cir, sin añadir más.<br />

laualaua. p.p.: filigrana <strong>de</strong> oro.<br />

lauaan. p.p.: árbol; es conocido.<br />

lauag. p.a. cangay. h.: llamar o convidar a beber, como el principal a muchos a su balangay. f.2.<br />

lauag. p.c.f.2.: llamar su suerte <strong>de</strong>sgraciada a alguno. Sinobar siya caigin lauag siya saiya palar:<br />

cogióle el caimán porque le llamó su suerte.<br />

lauan. p.a.f.l.2.: <strong>de</strong>scubrir a los amancebados; lo mismo es que boca; y es haraya más que hiligueino.<br />

lauag lauag. p.p. nahalauag lauag: ir engolfados por medio <strong>de</strong>l estrecho; napalauag lauag: ir por<br />

medio <strong>de</strong>l estrecho.<br />

lauas. p.a.: cuerpo, generalmente, aunque sea <strong>de</strong> vestido; lauasan. l. lauasun: cosa corporal, que tiene<br />

cuerpo, poco usado; nagahilauas: juntarse corporalmente hombre y mujer; hinmihilauas,<br />

naquighilauas. f.3.: juntarse carnalmente hombre con mujer; napahilauas: es la mujer consentir o<br />

querer. f.2.: el varón; maquighilauason: lujurioso; mapahilauason: lujuriosa; es lo mismo.<br />

251


lauas. u.a.: cañuto <strong>de</strong> caña, aunque sea <strong>de</strong> arroz, etc.; y artículo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos; lo que hay <strong>de</strong> un ñudo a<br />

otro; nanlauas: echar cañuto toda caña que crece. Nanlauas na sing tagsa: tiene un cañuto. Sic,<br />

Nanlauasa sing tagurna. l. tagotlo, etc.; usa calauas sang cauayan: un cañuto. l. duha. l. tolo, etc.<br />

Namias. h., <strong>de</strong>bias, nagacalauas. l. nagacaonay sa Halauur ang lamonan, cag ang uilan, cag ang suagi:<br />

estos tres ríos entran en Halauur, hacen un cuerpo con él. Hinc, calauasan et caonayan: la madre <strong>de</strong>l<br />

río; linmalauas. f.2.: asir tinaja o navío <strong>de</strong>l cuerpo, no <strong>de</strong> ataduras o <strong>de</strong> asas. Hinc, calauasan sang<br />

sacayan: el cuerpo <strong>de</strong>l navío fuera <strong>de</strong> popa y proa; manga sacay sa calauasan: remeros <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong>l<br />

navío; malauas: cañas o bagacay es <strong>de</strong> cañutos largos.<br />

lauay. p.c.: baba <strong>de</strong> la boca o espumarajos <strong>de</strong> puerco, caballo, etc.; nagalauay: babear; malauay:<br />

baboso.<br />

lau-ay. p.c.: fealdad.; malau-ay: cosa fea, obscena, abominable; naca-. l. nagpacalao-ay. f.2.; pacalauayun:<br />

afear lo hermoso o afrentar a alguno dándole con sus faltas en la cara; un<strong>de</strong>, hilau-ay: pena por<br />

haber afrentado a alguno con palabras, obras, como se hizo caer el tapis a alguna mujer, etc.; calauayan:<br />

<strong>las</strong> partes vergonzosas; malau-ay nga polong. l. buhat: obscena, torpe, afrentosa.<br />

laug. u.a., id est, daug. su uso es este: Laug siya sang dara niya et nacalaug caniya ang dala niya. f.2.:<br />

vencelle la carga, que no pue<strong>de</strong> con ella; nahalaug siya sang iya daloa: es vencido <strong>de</strong> la carga, no<br />

pue<strong>de</strong> con ella.<br />

laugao. p.c. et cao cao. p.c.: en los <strong>de</strong>dos meter la mano en alguna vasija para sacar algo, o que tiene<br />

algo aunque no haya <strong>de</strong> sacar cosa, como si tiene agua, vino, conserva la pila <strong>de</strong>l agua bendita, etc.<br />

f.1.: la mano. f.2.: la vasija. Di mo laugauon ang tinola, cohitun mo sa loag: no metas la mano en el<br />

tinola para sacar algo, sácalo con la cuchara.<br />

laui. p.a.: plumas o plumaje <strong>de</strong> la cola <strong>de</strong>l gallo; lauihan: [em]plumajado gallo, etc.<br />

lauilaui. p.c.: punta <strong>de</strong> caña o <strong>de</strong> árbol que está inclinada como plumaje <strong>de</strong> gallo.<br />

lauig. u.a.: surgir echando ancla, caracoa, aunque no sea en el puerto; y se dice <strong>de</strong>l navío y <strong>de</strong> la gente<br />

<strong>de</strong> él; lauigun: el cable. Ítem, el f.2., lalauigon: hacer cable algo; el f.3.: lauigan: es el surgi<strong>de</strong>ro que <strong>de</strong><br />

ordinario es el puerto, aunque pue<strong>de</strong> no ser puerto; el f.3.: es amarrar el navío, y el f.2.<br />

lauig. u.a.: es también lo mismo que hulum+: vi<strong>de</strong> ibi.<br />

lauis. u.a.: caña o palo que tiene todo su largo, que no le han cortado cosa. Lauisun niño ang manga<br />

cauayan, di niño otdan: trae <strong>las</strong> cañas enteras, no <strong>las</strong> cortéis cosa; calauisan sang cauayan: lo largo <strong>de</strong><br />

la caña, <strong>de</strong> toda ella, etc.; vi<strong>de</strong> dauis.<br />

lauis uis, trisílabo. p.p.: lo mismo es que lauis.<br />

lau-it. nacalu-it: alcanzar con sola la punta el que da palo o cuchillada, que pasa raspando sin<br />

encarnar. f. hilau-itan, pret[érito]; hinlau-itan. l. nahalau-itan aco lamang cai nalagiu aco: solamente<br />

me alcanzó con la punta; y se dice <strong>de</strong> qué da, o <strong>de</strong>l arma o palo. Pero: lao-it o lau-it. f.2.: estirar algo a<br />

otro, aunque sea lanza o palo, etc.; vi<strong>de</strong> in labiog.<br />

lau-it. p.a.: cierta labor en los abobotes a modo <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nil<strong>las</strong>; naglau-it: hacer así la tal labor. f.1.: es<br />

el bejuco con que se va haciendo. f.3.: es el bejuco que ciñe al abobot en que engarza; y así lau-itan es<br />

el bejuco dicho en que se va engarzando la labor.<br />

lauug. u.a., disílabo. p.a.: la inclinación <strong>de</strong> árbol hacia alguna parte; linmalaug: estar inclinado un<br />

poco <strong>de</strong> árbol, aunque sea el <strong>de</strong>l navío. Ítem, lauug: la vuelta o torcedura <strong>de</strong> tabla que se pone a navío,<br />

napalauug sang tapi. f.2.: torcer la tabla para que ajuste al ponella en el navío.<br />

lauur. u.a. tauilun: es luyo, y le suelen pronunciar lahor: mar alta, don<strong>de</strong> no hay bajos. Mey hababao<br />

didto sa lauur: allá a la mar a<strong>de</strong>ntro en el golfo hay bajos; napalauur, es su luyo: botar o ir hacia la<br />

mar ancha o sacar el navío a lo hondo, engolfarse. f.1.l.2.: Ipalauur mo ang sacayan; nahalaur. l.<br />

nahapalaur: ir enmarados, engolfados.<br />

laya. u.a.: cosa seca; nalaya: estar seco o secarse, nagacalaya, etc.: es <strong>de</strong> plural, nacalaya. f.2.: secar o<br />

agostar el sol árboles, yerbas, arroces, etc.; layalaya: es diminutivo; también significa un golay que<br />

comen los naturales.<br />

laya. p.a.: atarraya; nanlaya; nagapanlaya. f.2.hun.: pescar con atarraya. Ítem, Lalayahun co ining<br />

bunang: quiero hacer una atarraya <strong>de</strong> este algodón.<br />

laya. p.a.f.3.han.: acrecentar la ración. Layahan mo ang parabol sa manga tao, cay masaquet ang<br />

buhat nila.<br />

layag. p.a.: vela <strong>de</strong> navío; con el f.2.: hacer vela algo. Lalayagun co ining lumpot: este lompote he <strong>de</strong><br />

hacer vela, etc.; lumayag: dar la vela; polayagan: el árbol; lumayagan: bandada <strong>de</strong> pájaros o langosta;<br />

layag layag: diminutivo.<br />

layag. p.a.: el espinazo levantado <strong>de</strong> la iguana; lalaque; layagan. u.a.: la iguana.<br />

lay-ang. p.a.f.2.: secar al sol el arroz recién cogido, máxime en haraya. Lay-angun mo ang humay<br />

agur dile bobolacan.<br />

252


lay ao. p.c: persona soltera; nagalay-ao: ser soltera; lay-ao lay-ao: andar vagabundo <strong>de</strong> un pueblo en<br />

otro.<br />

layao. p.p.f.3.: salir los peces por encima <strong>de</strong>l corral por estar alta el agua que sobrepuja al corral.<br />

layao layao. p.c.: andar vagamundo, <strong>de</strong> pueblo en pueblo.<br />

layap. u.a.: plato pequeño, basto, <strong>de</strong> sangley.<br />

laye. l. layi. p.a.: lo mismo es que hunay; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

layi. u.a.: cañuela aguda con que cortan los hilos <strong>de</strong> <strong>las</strong> costuras y tejidos y lienzo <strong>las</strong> que no tienen<br />

tijeras; vi<strong>de</strong> gutgut. f.2.: hacer algo layi; layiun mo ining bagacay. Ibuhat mo acon layi: hazme un layi.<br />

layog. p.a.: palma o otro árbol alto todo lo que ha <strong>de</strong> crecer, que ya no crece más; layog, napalayog et<br />

linmalayog: alargar o tasar <strong>las</strong> cosas <strong>de</strong> la dote en más <strong>de</strong> lo que valen o pujar en almoneda o subir la<br />

mercaduría. f.2.: el precio que se puja; lo que se puja o sube o tasa más es f.1.; el precio que la cosa<br />

tiene o que se le aña<strong>de</strong>, la puja, es f.3.; y la cosa, mercaduría, hacienda, etc. a que se aña<strong>de</strong> la puja<br />

pue<strong>de</strong> ser f.3. Nanhalayog na ang agung sing napolo cabasing. l. linalayog. l. pinalayog: está en diez<br />

taes, que es lo sumo, etc.<br />

layo yo. D.V.: el cogollo que echa <strong>de</strong> nuevos en <strong>las</strong> ramas en el árbol. Nanlayoyo ang dapdap: echa<br />

ya hoja, cogollitos, etc.<br />

layon. u.a.: caña entera o pieza <strong>de</strong> ropa o seda. Layonon niño ang cabahan: tráiganle con todo su<br />

largo, no le corten nada, o consérvenle así.<br />

lay-ug. p.a.: cosa marchita o lacia hoja o cualquier cosa ver<strong>de</strong>; nalay-ug, nacalay-ug: marchitar algo el<br />

sol.<br />

layung. u.a.: cosa lacia como hoja. Nalayung sa arlao: está marchita con el sol; nacalayung. f.2.:<br />

marchitar o laciar el sol; layung. l. nalayung ang iya guya, ang ilong, ang dalun gan, etc.: <strong>de</strong>l enfermo<br />

que pier<strong>de</strong> el color, ya mortal.<br />

leplep. u.a.: cayancillo que ya llamamos leplep; nagaleplep: hacelle. f.2.: hacer algo leplep.<br />

liab. p.a.: boca <strong>de</strong> pozo o tintero, redondo <strong>de</strong> cuello, <strong>de</strong> lambong; <strong>de</strong> hombre o mujer redondo, como<br />

la usan los tagalos o <strong>de</strong> camisa; linmiliab: hacer redonda boca <strong>de</strong> pozo, etc.; o el cuello <strong>de</strong> lambong o<br />

camisa. f.2.: lo que se quita o cercena; liab liab: diminutivo.<br />

liar. p.a.: cosa curva por el lomo y que el corte está fuera, como sipol, alfanje o catana; nagaliar<br />

pagbuhat: hacer así algo. Liarun mo pagbuhat ang bolo co. La mujer preñada o cosa así, barrigona,<br />

que echa la barriga afuera y está metida <strong>de</strong> espaldas se dice: Liar nga tao et liar ang iya tiyan, nagaliar<br />

siya sing tian et nagaliar ang iya tiyan. Ítem, nagaliar ang iya camut. l. ang iya butcun: que dobla la<br />

mano echando la palma afuera, o el brazo al revés. Liar ang paglacat niya. l. liar man ang iya tian. l.<br />

siya saiya paglacat: se va contoneando, echando la barriga a<strong>de</strong>lante; lo mismo son huyar et tiar, y se<br />

varían <strong>de</strong> una manera en todo; son contrarios <strong>de</strong> bauug; y así la barriga <strong>de</strong> estos es: naliaran,<br />

nahuyaran. Hinc, linmiliar: rehuír la espalda cuando le van a dar porque saca afuera la barriga y hace<br />

curva la espalda.<br />

liat. p.c.: intervalo, pausa; linmiliat. f.3.: hacer intervalo o pausa, como napalangan: interpolación.<br />

Ítem, napaliat: lo mismo que napalangan; liat et liat liat nga hilanat: calentura con intervalos, como<br />

terciana, cuartana; linmiat ang hilanat: hacer intervalo; liniatan sa hilanat, uala hilanati; langan.<br />

libac: murmuración; o <strong>de</strong>tracción; nagalibac. f.un.: murmurar, <strong>de</strong>traer; libac libac: diminutivo <strong>de</strong> libac<br />

y frecuentativo.<br />

libacao. p.c.: bonga madura, dura ya; Pacalibacauun mo ining bonga: déjala madurar.<br />

libag. p.a.f.un.: tañer dos campanas con un basal a su modo. Ítem, es lo mismo que <strong>las</strong>ag; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

libay. p.c.: cosa mancha, como venada o oveja.<br />

libang. u.a.: ocupación, embarazo o entretenimiento; nalibang: estar ocupado; nalibangan. l.<br />

quinalibangan: la cosa en que se ocupa; uailibag: <strong>de</strong>socupado, ocioso; pagcauailibang mo: tu<br />

ociosidad; nagapanlibang: ocuparse o entretenerse en algo; nagalibang. l. naglibang: ocupar o<br />

entretener a otro. f.un. hinc.: acallar al niño; libang libang: es diminutivo y también frecuentativo <strong>de</strong><br />

libang.<br />

liban. p.a.f.un.: pasar el plazo o término <strong>de</strong> tiempo concertado o que se le dio.<br />

libaong. u.a.: vi<strong>de</strong> in lagondo.<br />

libarib. p.p.: añadir poniendo <strong>las</strong> puntas <strong>de</strong> uno sobre otro, como en petates, alfombras, nipas <strong>de</strong>l<br />

techo.<br />

libarot. p.p.: Nanlibalot ang iya balahibo. l. ang iya buhuc: espeluzarse el vello o cabello <strong>de</strong> miedo.<br />

libas. u.a.: un árbol así llamado <strong>de</strong> hojas agrias, buenas <strong>de</strong> comer.<br />

libat. u.a.: bizco; nalibat: ser bizco. Nalibat ang mata ta sining maramu nga tatanauun: se dice cuando<br />

hay muchas cosas que juntas se ofrecen a la vista, que cada una se lleva tras [<strong>de</strong>] sí la vista mirando<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> alto el muy enfermo.<br />

lib gus. p.a.: hongos, son gran<strong>de</strong>s cierta especie <strong>de</strong>llos y se comen; nanligbus: buscallo, cogellos.<br />

253


libias. p.c. nagalibias: no encontrarse o errarse por ir diferentes calles o caminos. Nagahilibias camin<br />

arlao cahapon siya nag sacay cag nian nga aga inmabot aco. f.1.iglibias et ighilibias; el f3 es el<br />

tiempo.<br />

libo. p.a.: mil. f.2.; libohon: hacellos mil; nagapalibolibo. f.2.hon.: pensar profundamente lo que ha <strong>de</strong><br />

hacer, como el que ha <strong>de</strong> hacer alguna obra, el que se ha <strong>de</strong> confesar, el que está por morir o se<br />

dispone para ello, aun el que no sabe lo que ha <strong>de</strong> hacer entre muchos cuidados o el que ha hecho<br />

algún gran mal que no sabe qué hacerse; Nagapalibolibo siya sa buut con ano ang iya bubuhaton;<br />

ginpapalibolibo pa niya ang iya bubuhatun: piensa lo que ha <strong>de</strong> hacer; icalibo: milésimo.<br />

libo. p.a.: remendar. f.1.: el remiendo. f.3.: liboan: la ropa. Ítem, resembrar la sementera, como lunub.<br />

Nagapanlibolibo ang oma: nació a pedazos o a remiendos. Ítem, nagapanlibolibo ang suba. l. ang<br />

tubig sa suba: cuando comienza la avenida, que viene a remiendos o pedazos, claro y turbio.<br />

libog. p.a. et calibogan: mestizo <strong>de</strong> dos naciones, como español y bisaya; <strong>de</strong> bisaya y tagalog o<br />

sangley, etc. Ítem, <strong>de</strong> dato y <strong>de</strong> timaua, o <strong>de</strong> esclavo. Ítem, <strong>de</strong> timaua y <strong>de</strong> esclavo; <strong>de</strong> gallo o gallina,<br />

hijos <strong>de</strong> gallina o gallo casero y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>l monte; y lo mismo es en los puercos. Ítem, mestizo <strong>de</strong> dos<br />

especies diferentes, como <strong>de</strong> carabao y <strong>de</strong> vaca, <strong>de</strong> caballo y borrica, <strong>de</strong> cabra y oveja. l. e contra.<br />

Libog ang pagcadato mo, cai dili ca lobos nga dato.<br />

libug. p.a.: es también la tal mistura. Mey libug ca sa dato. l. sa timaua. l. sa oripun, etc.: tienes parte<br />

o mistura <strong>de</strong> dato, etc.; linmilibog: mezclarse una cosa con otra en <strong>las</strong> cosas dichas. Linmilibog ang<br />

dugo sang Castilla a Bisaya. l. e contra: mezclarse. f.3. Nagalibog. l. nagacalibog ang dugo nila nga<br />

duha: mezclarse la sangre <strong>de</strong> los dos.<br />

lib og. p.p.: laguna represada; calib ogan: el colectivo; lib-og lib og: el diminutivo.<br />

libon. p.a.: cosa maciza como caña que no está hueca, y así [a] la mujer cerrada, que no tiene más que<br />

el caño <strong>de</strong> orinar, la llaman: libon. l. malibon, ginlibonan ang ama: ya está cerrada <strong>de</strong> zacate la<br />

sementera, como si nunca se hubiera hecho allí sementera.<br />

lib-ong. p.c.: lo mismo es que limao.<br />

libot. u.a.: ruedo o fimbria <strong>de</strong> saya o tapes como franjones o pasamanos gran<strong>de</strong>s o labrados, como lo<br />

usan los naturales para sus vestidos, que es pegadizo. Linibutan nga tapis: tapis con libot; nanlilibot,<br />

nagapanlibot. f.3.: orlar o echar o poner ruedo al vestido. Ítem, libot: redon<strong>de</strong>z o lo que tiene <strong>de</strong><br />

redondo la casa, sementera, pueblo, isla, el mundo; nagalibot. f.2.: dar vuelta a la redonda a alguna<br />

cosa, árbol, isla, ciudad. Libuton niño pagalar, ang oma: se dice cercar la sementera. Ítem, Libotan ta<br />

pagalar ang banoa sing cota; con el f.3.: cercar como enemigos, tener cercado pueblo o animal o<br />

persona que no se pue<strong>de</strong> escapar. Ginlibotan ang banoa sa manga auay: los enemigos tienen cercado<br />

el pueblo; calibutan: la redon<strong>de</strong>z <strong>de</strong> isla, o <strong>de</strong> todo el mundo, y así se toma por el mundo; calibutanun:<br />

cosa <strong>de</strong>l mundo.<br />

libotog. p.p.: vejiga o veneno con aguaza, como ampolla <strong>de</strong> fuego o virue<strong>las</strong> et similia. Linmilibotog<br />

ang lauas co; y si son muchos: Nanlibotog ang lauas co sang buti.<br />

libug: vi<strong>de</strong> in buluc.<br />

libugus: ronchas <strong>de</strong> sarampión o <strong>de</strong> tabardillo o <strong>de</strong> sarpullido. Nanlibugus ang tipdas sa lauas et<br />

nanlibugua ang lauas sang tipdas.<br />

libur. p.a. salo. u.a.: vuelta como <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na o <strong>de</strong> cosas atadas al cuello o cuerpo; usa ca libur; duha ca<br />

libur; nagalibur, linmilibur: andar a la redonda o alre<strong>de</strong>dor, o por <strong>las</strong> calles, o al que sube caracol, o<br />

andar en procesión; y con el f.1. son traer y llevar en procesión algo, como al Santísimo Sacramento o<br />

imagen, o al que azotan por <strong>las</strong> calles, etc.; el f.3., liburan: es el lugar por don<strong>de</strong>. Nagalibur sang tao<br />

sing polong. f.2.: traella en embelecos, en enredos o enbaucado, sin jamás <strong>de</strong>cille la verdad;<br />

liburlibur: es frecuentativo <strong>de</strong> libur en lo dicho, o <strong>de</strong>jé mejor la cosa. Libur libur ang polong mo nga<br />

tanan, nga di sarang hitonan: todo lo que dices es vueltas y revueltas, un laberinto que no hay quien lo<br />

entienda. Sic, nagalibur libur sing polong: andar por ro<strong>de</strong>os sin <strong>de</strong>cir la verdad, traer así a otro en<br />

ro<strong>de</strong>os, etc. Nagalibur libur ang dolon, ang manga potiocan, ang manga maya ang manga baca:<br />

remolinear, y aun <strong>de</strong>l navío que da guiñadas se dice.<br />

licay et lihay: cuando se encuentran dos apártase el uno para que pase el otro; linmicay; nalicay. Ítem,<br />

rehuír el cuerpo cuando le van a dar con algo; torcer el camino por otra parte. f.1. Ilicay ang dalan.<br />

licat: cosa que se salva o <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> hacer en cosa [en] que se han <strong>de</strong> hacer sin <strong>de</strong>jar en medio corrales,<br />

como la costurera o la que hace puntas; nagalicat. f.3.: <strong>de</strong>jar algo en blanco así. Uay licat nga a<br />

linicatan mo ini: porque <strong>de</strong>jaste esto, digamos, sin labrar; y lo mismo es cuando uno escribe o en los<br />

tejidos.<br />

licao. p.c. nalicao. linmicao. nagalicao: escon<strong>de</strong>rse apartándose <strong>de</strong>l camino o ir ro<strong>de</strong>ando, o andar a<br />

sombra <strong>de</strong> tejados apartándose <strong>de</strong> los ojos <strong>de</strong> alguno. f.3.; el f.1.: es traer o llevar así alguna cosa<br />

escondiendo; tómase por evitar algo, apartándose <strong>de</strong> hacello, o <strong>de</strong>l pecado, o <strong>de</strong> la ocasión. f.an. Ilicao<br />

254


ang dalan: echar, torcer por otra parte el camino; nagalicao pagbuhat: trabajar o hacer a escondidas;<br />

con el f.1.: es escon<strong>de</strong>r alguna; licay.<br />

lico et lipot. u.a.: vuelta <strong>de</strong> río o camino; limico; linmico; linmipot: ro<strong>de</strong>ar o dar o montar la vuelta<br />

que lleva el río o camino o punta <strong>de</strong> tierra. Licoan. l. lipotan niño ang catarman; malico. l. malipot nga<br />

suba; con dalan: río o camino con vueltas, tuerto. Ilico. l. ilipot niño ang caracoa: pasa la caracoa <strong>de</strong> la<br />

otra parte <strong>de</strong> la punta; salipot: ro<strong>de</strong>ar al modo dicho, como linmipot.<br />

licop. l. licup. p.a.f.2.: cercar algo en redondo, con cerca o muralla, como sementera, pueblo. Licopan<br />

niño pag alar ang oma et licopan ang banoa sing cota, et licopan ang balay sang dingding; nalicop:<br />

estar cercada la cosa así; dícese: Nalicop na sing bol bol. l. sing balahibo ang lang gam: tienen ya pelo<br />

malo. Nalicop ang lauas co sing bon-i: tengo el cuerpo lleno <strong>de</strong> empeines.<br />

licor. u.a.: <strong>las</strong> espaldas; vi<strong>de</strong> talicor. Ítem, el lomo <strong>de</strong>l cuchillo; ang licor sa campilan: el lomo <strong>de</strong>l<br />

campilán; sa licor ni Joan: <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> Joan. Ítem, el envés <strong>de</strong> cosa tejida, como terciopelo, raso paño,<br />

tela, etc. o <strong>de</strong> plato et similia.<br />

lic nang: vi<strong>de</strong> in ticuang.<br />

licuan. p.c.: una especie <strong>de</strong> abejas menor que potiocan.<br />

licum, la síncopa, licmun: encubrir algo <strong>de</strong> la herencia a los here<strong>de</strong>ros o a alguno <strong>de</strong>llos.<br />

licus. p.a.: medida en redondo, todo lo que la cosa tiene en redondo, haligue, cuerpo, ciudad, isla, el<br />

mundo. Sinoi sarang macatacus con pila ca dangao ang licus sa langit: quien podrá medir cuántos<br />

palmos tiene en redondo el cielo; nagalicus. f.2.: ceñir algo así como la pretina al cuerpo, como a gato<br />

<strong>de</strong> algalia; licusan nga mananap: animal listado así.<br />

ligay. p.c.f.un.: volver a moler el arroz que no salió molido <strong>de</strong>l lusong, quitando lo molido.<br />

ligao: vi<strong>de</strong> in loca.<br />

ligao. p.c.: el corral pequeño antes <strong>de</strong> bonoan, adon<strong>de</strong> entra el pescado y no pue<strong>de</strong> salir; o corral para<br />

coger vacas cimarronas.<br />

ligar. u.a. saylo. taliuan: parar a otro el que va caminando, ora vaya por tierra, ora por la mar. f.an.; o<br />

pasar <strong>de</strong> largo montando cosa o pueblo o punta, isla, etc. Ua pa siya limigar sa balay ni Joan: no<br />

pasando <strong>de</strong> casa <strong>de</strong> Juan a<strong>de</strong>lante; con el f.1.: pasar o echar cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong> la otra parte, como <strong>de</strong> la otra<br />

parte <strong>de</strong> la llave por encima. Linmigar na ang arlao sa odtohan: ha pasado el sol <strong>de</strong> mediodía, etc.;<br />

napaligar, napasaylo, napataliuan. h.f.un.: <strong>de</strong>jar pasar a otro o hacelle lugar para que pase. Ítem, <strong>de</strong>jar<br />

pasar por alto <strong>las</strong> afrentas, tener paciencia, máxime agravios y afrentas <strong>de</strong> palabra, ora sea por amor<br />

<strong>de</strong> Dios, ora por no hacer caso <strong>de</strong> [e]l<strong>las</strong>; mapaligarun nga tao: paciente así, persona que no venga<br />

injurias. Ítem, <strong>de</strong>jar a uno que pase con lo que hace; pagpaligar. l. pagpasylo: paciencia.<br />

ligar: fruta que no se coge por no estar madura.<br />

ligatoc. l. lagatoc. l. lugatoc. p.p.: sonar, crujir o dar castañeta los <strong>de</strong>dos, choquezuelos o otra<br />

cualquier coyuntura <strong>de</strong>l cuerpo; nanligatoc.<br />

ligdas. p.p. naligdas. linmiligdas. nahatalipdas. tinmatalipdas. nahaduyas. dinmuduyas.<br />

nahadup-ias. p.c. dinmudup-ias: resbalar la herramienta al dar el golpe o un palo sobre otro, o el tiro<br />

<strong>de</strong> flecha o lanza dar al soslayo. Naligdasan, nahataligdasan ang teel co sang uasay: que le dio en el<br />

pie resbalando <strong>de</strong>l palo; es también el palo o cosa en que resbaló o dio al soslayo, que no encarnó.<br />

Nahaligdas, naligdas ang dila co. l. ang polong: se me fue la lengua, dije una cosa por otra y lo mismo<br />

es con los <strong>de</strong>más.<br />

ligdung. p.p. maligdung: persona mo<strong>de</strong>sta, compuesta, grave, severa o entera, esto es, que no se<br />

mueve a poco más o menos ni pier<strong>de</strong> su pundonor; y en este sentido comienza uno <strong>de</strong> los baraques:<br />

Bulauan pacaligdung, etc. Pacaligdungun mo ang imo buut. l. ang imo pagpamolong: que esté o hable<br />

con gravedad o mo<strong>de</strong>stia; nagapacaligdung: andar con mo<strong>de</strong>stia grave, etc.; caligdung, pagcaligdung.<br />

l. caligdungan: mo<strong>de</strong>stia, gravedad, entereza, compostura, mesura, etc.<br />

ligir. dagay. p.a. nagaligir: rodar algo, bola, rueda, ma<strong>de</strong>ro, fardo, pipa, persona, etc.; linmigir.<br />

f.1.l.2.: llevar algo rodando como bola, fardo, pipa, ma<strong>de</strong>ro, etc.; napaligir: echar a rodar algo o<br />

rodallo. f.2.: ligir ligir et dagay dagay: frecuentativo. Ítem, asar huevos rodándolos por el rescoldo.<br />

f.2.<br />

ligis. p.c. et igliligis: el canuto <strong>de</strong> bagacay con que quitan algodón <strong>de</strong> <strong>las</strong> pepitas; nagaligis: quitar el<br />

algodón <strong>de</strong> <strong>las</strong> pepitas. f.2.: el algodón. Ítem, exten<strong>de</strong>r o hacer hojue<strong>las</strong> o otra cosa así. f.2.; ligsun, la<br />

síncopa; y hacer chocolate, moler cacao.<br />

ligo. l. ligos. p.a.: lo mismo es que digo. l. digos, vi<strong>de</strong> in digos: bañar.<br />

ligsa. l. pigsa. p.a. naligsa. l. napigsa: ap<strong>las</strong>tarse o estar ap<strong>las</strong>tada cosa como fruta con cosa que va<br />

encima o que muy maduro cayó y se ap<strong>las</strong>tó o <strong>de</strong>spachurró. Ítem, <strong>de</strong>spachurrar lo que cae a lo que<br />

coge <strong>de</strong>bajo; nacaligsa. f.2.<br />

ligum. p.a.: lo mismo es que digum.<br />

255


lig-un. p.p. malig-un: cosa fuerte, firme; nagalig-un. l. nacalig-un: fortalecer algo o hincándolo o<br />

atándolo fuertemente. f. caligunun. l. pacaligunun. Dice[n]: malig-un ang buut: firme voluntad.<br />

Malig-un ang pagtoo co sa Dios: mi fe o creencia en Dios es firme; calig-unan: la fortaleza. Ítem,<br />

pagcalig-un. Nacalig-un sang iya polong: afirma, asevera lo que dice.<br />

ligung ligung. u.a. nagaligung: ruido que parece voz y no se percibe si es <strong>de</strong> persona o <strong>de</strong> animal o<br />

<strong>de</strong> ave.<br />

lihay. p.c.: vi<strong>de</strong> in licay, apartar.<br />

lihang. p.a.f.un.: apartar <strong>las</strong> varas <strong>de</strong> la cerca a los lados sin quital<strong>las</strong>; o los peces en el ponot para<br />

salir o entrar; pero si los peces caben sin topar porque están ra<strong>las</strong> es losot; ginlihang; nalihang: <strong>las</strong><br />

varas así apartadas; nalihangan: el postigo así en la cerca o ponot al modo dicho; linmilihang: entrar o<br />

salir así.<br />

lihas lihas. p.p.: huírse, andar <strong>de</strong> un pueblo a otro sin estar avecindado <strong>de</strong> asiento, que si está algunos<br />

días se va a otro.<br />

lihi. l. lehe. u.a.: rito o agüero que guardan, cosa ilícita; nagalehe: guardar el rito o agüero para hacer<br />

o no hacer algo; ya llaman lehe al día <strong>de</strong> fiesta; y a los días prohibidos el comer carne, y nalehe,<br />

guardallos; lilihiun: cosa que se <strong>de</strong>be guardar al modo dicho, aunque, nagafiesta: hacer fiesta.<br />

lihis. p.a.: faltar a la obra que había <strong>de</strong> ayudar a los <strong>de</strong>más, aunque no sea <strong>de</strong> malicia, o que llegó<br />

acabada ya la faena, id est, Uala matabo sa buhat; pero, Nagaaro alihis: es faltar huyendo el cuerpo y<br />

<strong>de</strong> propósito.<br />

lihuc+: en Sugbu es lo que quiua, estar inquieto en cama, asiento, etc.<br />

lihing. u.a.: añejarse el pangasi. Ua palihingi ining pangasi: no se ha añejado; lihing: es jugo o zumo<br />

que <strong>de</strong>stila el pangasi, es añejo. Ua pai lihing ining pangasi. aún no tiene lihing; nagalihingna: ya<br />

tiene lihing: esta añejo y bueno. l. Linihingan na ang pangasi; napalihing. f.2.: <strong>de</strong>jalle añejar.<br />

lihog. p.a. nagalihog. l. linmilihog. f.on.: pedir a otro haga por él algo o echalle por rogador, que<br />

ruegue, hable por él; y así rogar a los santos o echallos como intercesores para con Dios, un<strong>de</strong>,<br />

lilihogon: el abogado o intercesor; napalihog: aceptar o consentir o querer le echemos por abogado o<br />

intercesor y sello <strong>de</strong> hecho.<br />

lihot. u.a.: agujero o hueco como en cuentas o otra cosa <strong>de</strong>lgada, aunque sea larga o <strong>de</strong> flauta los<br />

puntos; nagalihot: agujerar lo dicho.f.3.<br />

lili. p.p. nanlili. l. nagapanlili. siring. l. lingling: mirar o acechar quién pasa o [a]dón<strong>de</strong> va alguno<br />

cubriéndose con la ventana o por entre la ventana o otra cosa.<br />

li<strong>las</strong>: vi<strong>de</strong> liras.<br />

lilic. p.a.l. malilic: redonda cosa como plato, campana o luna llena; nagalilic: redonda hacer así<br />

alguna cosa. f.2. Nagalilic ang bulan: estar redonda, llena; lo mismo lirong.<br />

lilin. p.p.: ribete <strong>de</strong> la misma ropa; nagalinin. f.un.: ribetear algo redoblando <strong>de</strong> la misma ropa el<br />

ribete.<br />

lilo. p.a. nagalilo: hacer remolino el agua; con el f.1.: traer algo a la redonda en remolino en agua; lilo<br />

lilo: es frecuentativo; liloan. p.p.: remolino en el agua; caliloanan: <strong>de</strong> plural.<br />

liloc. p.a.: letra, escultura, bordadura; nagaliloc: es cubrir, máxime al modo <strong>de</strong> los indios, esculpir,<br />

bordar, pintar. f.1.: es lo que escribe, esculpe o borda, esto es, la labor o lo que se pinta, la imagen. El<br />

f.an.: es la cosa en que se escribe, como hoja o caña, o en que se esculpe, como ma<strong>de</strong>ro o tabla, o en<br />

que se pinta como lienzo o tabla, o en que se borda, esto es, la cosa en que ponen <strong>las</strong> labores y se<br />

bordan, como terciopelo, raso, etc.; y así, lilocan: es cosa que tiene liloc, esto es, bordada, esculpida.<br />

lilong. p.a.limur. h.p.a.: encubrir el secreto o lo que nos pi<strong>de</strong>n o preguntan o al que andan a buscar<br />

diciendo que no tenemos o que no sabemos o no hemos visto lo que se nos pregunta. f.1.: lo que se<br />

encubre. f.an.: a quien se le encubre o niega la verdad o lo dicho; limdan. h.: es f. <strong>de</strong> limur; lilong:<br />

secreto que no se dice y guardar secreto, encubrillo, etc.<br />

lilong. p.a.: la piedra sobre que estan asentados los cañones <strong>de</strong> los fuelles por cuyo agujero pasa el<br />

viento a la fragua.<br />

lima. u.a.l. lilima: cinco; caliman: es número sincopado <strong>de</strong> lima.<br />

lim ao. p.c.: golfo <strong>de</strong> mar don<strong>de</strong> o no se ve tierra o está muy lejos.<br />

limatoc. p.a.: sanguijuela <strong>de</strong> tierra; limatucucun. l. limatcun: tierra que <strong>las</strong> tiene; ginlimatcan: a quien<br />

se le pegan. Ítem, f.2.<br />

limbo. p.p. nagalimbo: revocar el viento por encontrar con alguna tierra o con otros, viendo a quien<br />

da el viento que revoca; pagalimbohan; ginlimbohan came sa hangin; limbo limbo: frecuentativo o<br />

diminutivo.<br />

limbong. u.a.: engaño; nagalimbong. f.an.: engañar. f.1.: en lo que se engaña; malimbong. l.<br />

malilimbong: engañador.<br />

256


limbung. p.a.: abrigo <strong>de</strong>l viento; malimbung: lugar abrigado <strong>de</strong>l viento; napalimbong;<br />

napasalimbong: irse o ponerse o estar al abrigo; nacalimbong: abrigar a los navíos, monte, peña, etc.<br />

Nahalimbongan ang sacayan sang buquir; limbungan: el abrigo así; limbunglimbung: pue<strong>de</strong> ser<br />

diminutivo <strong>de</strong> limbung y su frecuentativo; y <strong>las</strong> ensenadas que están antes <strong>de</strong> entrar en la bahía <strong>de</strong><br />

Manila se llaman limbun limbun.<br />

limi. u.a.f.han.: guardar alguna cosa que no es para cada día, como joyas, ropa, vestido para <strong>las</strong><br />

fiestas; limilimi: frecuentativo <strong>de</strong> limi. f. paglimilimihan. l. pacalimilimihan: pretérito; ginlimilimihan.<br />

l. pinacalimilimihan.<br />

limo. u.a.: hurtar alguno <strong>de</strong> casa algo <strong>de</strong> alguno <strong>de</strong> los <strong>de</strong> casa; limo limo: es frecuentativo <strong>de</strong> limo;<br />

limo: disfrazarse como persona principal, no darse a conocer disfrazado. f.3.: aquellos a quien no se<br />

da a conocer con su disfraz; limohan.<br />

limocon. p.p.: es como tocmo, aunque el canto es diferente.<br />

limog: vi<strong>de</strong> in dimog.<br />

limog mog. p.p.: vi<strong>de</strong> in dimog mog. nanlimog mog. nagapanlimog mog: enjaguarse o lavarse la<br />

boca. f.3. El f.1.: es el agua; es también nanimogmog, porque suele la .l. volverse en d., y así<br />

nanimogmog es <strong>de</strong> dimogmog y basta que se use el compuesto.<br />

limos. u.a.: limosna; dalla: naquilimos; pedilla: malimoson; maglilimos: limosnero; maquilimoson: el<br />

que la pi<strong>de</strong>.<br />

limot. p.a. lipat. h.u.a.: olvido o cosa que se queda olvidada; limot; linmilimot; nacalimot. f.2.:<br />

olvidadizo, <strong>de</strong>smemoriado hacer a alguno, como enfermedad a veces. Linimot casa yaua sang igmissa<br />

mo, etc.; nalimot; nacalimot; nahacalimot, etc.; nagacalimot: olvidarse <strong>de</strong> algo. f. hin.: calimtan;<br />

malimot; malimoton; malilimtun: olvidadizo; nagamalimoton. l. nagamalilimtun: estar olvidadizo, sin<br />

memoria; napacalimot. f.2.: <strong>de</strong>jalla que se olvi<strong>de</strong> <strong>de</strong> algo, no acordárselo; limotlimot: diminutivo para<br />

todo lo dicho o incoativo.<br />

limong. p.a. nacalimong. f.3.: per<strong>de</strong>r la cuenta olvidándose el que va contando; nalimongan<br />

nahalimungan co ang in isip co cai nalibang aco.<br />

limur. p.a.: encubrir el secreto; vi<strong>de</strong> lilong.<br />

linab. p.a.: mujer cerrada; libon.<br />

linangbun. p.p.: plato <strong>de</strong> bahandi.<br />

linao. p.c.: serenidad o bonanza <strong>de</strong> tiempo o calma <strong>de</strong> la mar, o remanso <strong>de</strong> río que parece que no<br />

corre; liminao; nagacalinao: abonanzar el tiempo, mar, etc.; nacalinao. f.2.: serenar el tiempo, etc. o<br />

Dios o alguna causa, etc.; dícese: Linminao ang ginhaua: faltar el aliento [o haliento] como en<br />

parasismo; linmilinao ang ginhaua: ir faltando, que hay poco aliento; linaolinao: diminutivo o<br />

incoativo.<br />

lindug. p.a.: una palma; usa calindug: una palma.<br />

linganay. p.p.: campana <strong>de</strong> Castilla; nagalinganay: repicalla; linganayan bagtingan: campanario.<br />

linga. p.a. et linga linga nga tao: olvidadizo, <strong>de</strong>smemoriado <strong>de</strong> lo que dijo o hizo; nalinga siya: es<br />

<strong>de</strong>smemoriado, falto <strong>de</strong> memoria.<br />

lingag et lingag lingag: vi<strong>de</strong> in lingat.<br />

lingao+. p.c.: ocupación; nalingao: estar ocupado en alguna cosa, como el que está estudiando algo.<br />

f.an; nalingauan: es también divertirse a otra cosa; nagalingao. f.un.: divertille, como los que hablan al<br />

que estudia o oye confesiones. Hinc, acallar al niño, divertille; nagapalingao: divertirse <strong>de</strong> propósito<br />

<strong>de</strong> lo que hacía o por no oír lo que dice. Nagapalingao ang iya buut cag ang iya mata: no haciendo<br />

caso <strong>de</strong> lo que dicen; lingao lingao: es frecuentativo <strong>de</strong> lingao.<br />

lingat. p.c. lingag. Balingat: lo mismo son que lingig. lingag et Balingat ang mata ta sapagtutuc sini:<br />

se van tras ello los ojos, o por <strong>de</strong> gusto, o por no vista antes o estar ocupada la vista en lo que hace.<br />

Nagalingat lingat siya. l. ang iya mata: ir mirando o mirar a una parte y a otra como el que teme o por<br />

ver lo que hay que ver.<br />

lingba. p.a.f.hun.: teñir <strong>de</strong> colorado con sibucao o ropa o bejucos con que atan la casa, o hojas <strong>de</strong><br />

palma para hacer petates; lingba es la tal color. Dao lingbana ang ngabil mo: <strong>de</strong>l que ha comido buyo,<br />

o puéstose color.<br />

lingcor. p.c. gurang. limingcor: sentarse; nagalingcor: estar sentado. f.3.: el asiento, cualquiera que<br />

sea. Ítem, aposentarse o estar aposentado a vivir en casa <strong>de</strong> alguno o en algún pueblo o barrio. Ítem,<br />

servir a soldada, asentar con amo como los criados, o a merced, que <strong>de</strong> asiento le sirven; el f.han.: la<br />

persona a quien sirven; el f.1.: es el tiempo, en haraya; gurang; lincoran; gurangan. h.: asiento.<br />

ling gang. p.a. naling gang: mecerse, menearse o balancear navío surto o ma<strong>de</strong>ro con <strong>las</strong> o<strong>las</strong>; o<br />

menearse a un lado y a otro el que duerme o está echado; nacaling gang. f.2.: menear <strong>las</strong> o<strong>las</strong> al modo<br />

dicho a navío surto o a ma<strong>de</strong>ro, o menear al que está echado o duerme como para que <strong>de</strong>spierte o se<br />

levante, etc.; ling gang: es frecuentativo.<br />

257


ling hag. p.a.f.2.: escuchar como el que oye persona o venado para ver si hay ruido <strong>de</strong> quien le siga o<br />

el que oyó ruido, para percibir lo que es.<br />

ling hor. p.a.: fruta ver<strong>de</strong>, que no está para coger; o árbol que aún no está <strong>de</strong> sazón para cortallo.<br />

ling hut. p.c.: embarazo <strong>de</strong> cosas o trastes o basuras; calinghutan: el colectivo; malinhut. l. masiot:<br />

cosa embarazada con trastes, o cosas mal puestas como aposento o monte espeso, o camino cerrado<br />

con ramos o carrizos. Hinc, calinghutan. l. casiutan sa manga cahuy: matorrral, y si es <strong>de</strong> espinos o <strong>de</strong><br />

otra cosa poner el nombre, como calinghutan sa manga guayabas: matorral <strong>de</strong> guayabas, etc.;<br />

nagalinhut. f.3.: embarazar o ensuciar con basura o trastes aposento o peso, etc.; vi<strong>de</strong> sagbut+, porque<br />

es también la basura, como sagbut.<br />

lingig. lingi+. p.a. baliquir. h. limingig, etc.: volver la cabeza o ojos a mirar atrás. f.un.; a quien se<br />

mira así: ling gun mo aco; el f.1. es los ojos o cabeza que se vuelve; nagapanlingig, linmilingig lingig:<br />

ir mirando, volviendo la cabeza a un lado y a otro.<br />

lingin. p.a. malingin+ . malipolon: cosa redonda.<br />

lingit. u.a.: préstito que se paga luego, <strong>de</strong>l cual no hay usura; limingit: pedir prestado ; en todo se<br />

varía como otang; sincópase en el f. en imperativo; lingtan; napalingit: prestar cosa que se paga <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> dos o tres días, etc.<br />

ling ling. u.a. sir-ing. D.V.p.a. nagalingling. f.2.: mirar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro lo que hay fuera; lo mismo es<br />

sir-ing.<br />

lingo. p.a.f.hon.: saltear en <strong>de</strong>spoblado, matando por robar. Naghatag siya gilayon sang iya dara, cai<br />

di papaglingo: dio luego lo que llevaba porque no quiso que le matasen; manlilingo; malingohon.<br />

lingor: vi<strong>de</strong> lipur.<br />

ling-ug. D.V.: vi<strong>de</strong> alingug ngug.<br />

linipong: ciertas tinajas <strong>de</strong> bahandi.<br />

lino. p.a.f.an.: enjaguar vasija, como tinaja o escudilla, taza, etc. Linoan mo sing tubig ining limeta:<br />

trayendo el agua a la redon<strong>de</strong>z; hugas.<br />

lino. p.a. et nino: árbol con cuyas raíces tiñen <strong>de</strong> amarillo; nalino. f.2.hon.: teñir <strong>de</strong> amarillo con él.<br />

linti. l. lente. p.a.: rayo; nagalente: caer rayos. f.an.: ser herido o acertado <strong>de</strong>l rayo; ginlintian si coan;<br />

napapaglente: hacer que caigan rayos, como Dios, etc.<br />

linug. p.a.: temblor <strong>de</strong> tierra; nalinug; nagacalinug: temblar la tierra; nacalinug. l. naglinug: temblalla<br />

o menealla. f.un.; linug linug: diminutivo o frecuentativo.<br />

linung. u.a. et lonoy. p.c. malinung. l. malonoy: río manso que no lleva corriente recia. Hinc,<br />

malonoy nga mata: ojos mansos, graves, compuestos; malonoy ang iya buut; malonoy siya sing buut<br />

sing mata: compuesto, manso <strong>de</strong> corazón, etc.<br />

lipac. u.a.: <strong>las</strong> cañue<strong>las</strong>, cada una <strong>de</strong> por sí, <strong>de</strong> que hacen el salug <strong>de</strong> la casa, o para coser la nipa, o<br />

para hacer ponot y asador también.<br />

lipac. p.a.: sonido o trueno <strong>de</strong> rayo; linmilipac; nagalipac: tronar así cuando cae rayo; linipacan: lo<br />

mismo es que ginlintian; dao lipac: se dice <strong>de</strong> la respuesta o trueno <strong>de</strong> la artillería. Dao nagalipac ang<br />

baril.<br />

lipay. p.c.: una hinchazón o postema que da en <strong>las</strong> manos o pies o muslos, etc., que cría pelos y es<br />

muy mala; nahalipay: tener la tal postema; nacalipay. f.2.: dar o causar la tal postema.<br />

lipas. p.a.f.2.: Lipas sang arlao, sang togon, sang aralao nga gin catogonan, como liban, traspasar el<br />

plazo o tiempo; lobos nga dato, uai calipasan: dato <strong>de</strong> puro, sin quiebra <strong>de</strong> su nobleza.<br />

lipdas. p.a. nahalipdas. nalipdas: resbalar la herramienta sin encarnar, como ligdas; nagalipdas. f.2.:<br />

cortar dando revés con toda arma o instrumento. Iya siya, lipdas sang bolo. l. sang canpilan. Lipdasun<br />

mo pag tigbas: córtale <strong>de</strong> un revés.<br />

lipolon. p.p. et lingin. malipolon. malingin: cosa redonda como bola; nagalipolon; nacalipolon;<br />

napacalipolon: redon<strong>de</strong>ar alguna cosa, como bola. f. Pacalipolonan, nagacalipolon ang bulan: está<br />

redondo, llena la luna; lingin lingin: diminutivo.<br />

lipong. p.a.: hombre todo pintado o tinaja pintada como <strong>las</strong> que llaman sinulatan o coco labrado;<br />

nagalipong.f.un.: pintar o labrar así hombre, tinaja, coco, etc., un<strong>de</strong>, linipong: cierta tinaja <strong>de</strong> bajandi<br />

labrada; lipong. f.2.: ofuscar a otro como buluc, hacelle per<strong>de</strong>r la cuenta; nalipong: per<strong>de</strong>r la cuenta<br />

ofuscándose o hablando, etc. Nalipungan. l. nahalipongan co ang gin isip co.<br />

lipondoc. p.p. malipondoc: lo mismo es que malipolon, cosa redonda; es también cosa baja, persona,<br />

animal, árbol.<br />

lipos. p.a.f.on.: cerca[r] o ceñir como muralla a la ciudad o a la mar, o cerca[r] a la sementera.<br />

Ginlipos ang Manila sing cota, etc. Nalipos sing dagat: está cercado <strong>de</strong> mar; dícese: Nalipos ang lauas<br />

co sang bun-i: todo el cuerpo tengo lleno <strong>de</strong> empeines; dícese: Nalipos. l. naliposan ang bulig nga<br />

saging, con ang ohay, etc.: está el racimo o espiga toda madura. Nalipos pagcahinot, etc.<br />

lipot. u.a.: vuelta o punta <strong>de</strong> río, camino, etc.; vi<strong>de</strong> in lico.<br />

258


lipot. p.a.an.: engañar. Ginlipotan aco niya sing polong; malipot nga tao: hombre <strong>de</strong> malos reveses,<br />

engañador; y cobrar <strong>de</strong>l hijo la <strong>de</strong>uda que pagó su padre.<br />

lipung. p.a.: Nalipung aco. l. ang oloco: tengo o estoy con vaguido, <strong>de</strong>svanecida la cabeza. Nalipung<br />

aco sang bonga: encalabrinado <strong>de</strong> la bonga. Nalipong ang buut co. l. ang mata: turbado el juicio <strong>de</strong> la<br />

vista, los ojos. Nalipong siya sa pagbanug caniya: aturdido <strong>de</strong> golpe. Nalipung aco. l. ang oloco sa<br />

pagisip: <strong>de</strong>svanecida la cabeza <strong>de</strong> contar o per<strong>de</strong>r la cuenta, como don<strong>de</strong> hay reales sencillos, <strong>de</strong> a dos<br />

o <strong>de</strong> a cuatro y <strong>de</strong> a ocho. Maayo nga pesos lonlon nga uay calipungan: dícese también <strong>de</strong> la vista;<br />

nacalipung. f.3.: causar o dar el tal <strong>de</strong>svanecimiento o vaguido. Nalipungan. l. nahalipungan. l.<br />

ginlipungan aco sang oloco, etc.<br />

lipur. u.a. et lingor. lingib. h.l. salipur et salingor. f.an., sincopado lipdan. salipdan. salingdan:<br />

cubrir o tapar a persona otro poniéndosele <strong>de</strong>lante para que no le vean o le <strong>de</strong>n, o para que él no vea a<br />

otro, etc., o encubrir así árbol o harigi o la ro<strong>de</strong>la al que está <strong>de</strong>trás para que no le vean, acierten o<br />

<strong>de</strong>n. Nahalipdan. l. nahasalipdan aco sang haligue, busa uala aco maca quita canimo; napalipur et<br />

napalingor. l. napasalipur et napasalingor, napalingib: cubrirse con persona, árbol, haligi, etc.,<br />

poniéndose <strong>de</strong>trás porque no le vean o acierten, o cubrirse contra la ro<strong>de</strong>la <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> [e]lla, etc. Uala<br />

aco hiquitai cai napasalingor aco sa haligi: no fui visto <strong>de</strong> [é]l porque me encubrí con un haligi<br />

poniéndome <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> él. f.2.: es hacer o <strong>de</strong>cir que se le ponga <strong>de</strong>lante y le cubra al modo dicho.<br />

liqui liqui. p.p.: andar con presunción, contoneándose; duga duga; liquis: urdir poniendo en el<br />

montón los hilos.<br />

liquir. p.a.: atravesar el cerro por la la<strong>de</strong>ra sin subir a lo alto. f.2.; y aun montar punta; lo mismo es<br />

alihir.p.p., liquir en haraya: la<strong>de</strong>ar la escalera porque no suba el perro; liquiran: el lado <strong>de</strong>l cerro o<br />

la<strong>de</strong>ra; liquir liquir: andar contoneándose, volviendo la cabeza o cuerpo a un lado y a otro.<br />

liray. p.c. luru. p.a. nanliray. nagapanliray. namira. h.l. nagapamira. h.: cerrar los ojos haciendo<br />

señas o por no mirar a otro, o bajándolos por no le ver, reprehendiéndole. f.3.: son los ojos. f.3.: la<br />

persona a quien se reprehen<strong>de</strong> así, a quien se cierra los ojos por no velle.<br />

liras. p.a.: tiras o listas que hacen <strong>de</strong> <strong>las</strong> hojas <strong>de</strong> buri para tejer petates; nagaliras. f.un.: hace así tiras<br />

<strong>las</strong> hojas <strong>de</strong> buri o otras o cuero. Li<strong>las</strong>un co ang panit mo.<br />

lirgir. p.a.f.2.: rallar o raspar plátanos no maduros con un palo <strong>de</strong> banag o con otra cosa espinosa, así<br />

para comello con la morisqueta pue<strong>de</strong> ser le apliquen, o más en otra parte.<br />

liri. p.a.: lo mismo es que lutac. nanliri. nagapanliri: hen<strong>de</strong>rse o reventar cualquier cosa como ma<strong>de</strong>ra,<br />

tierra. Manliri ang tian co: es maldición suya, reviente o hienda mi barriga.<br />

lirlir: vi<strong>de</strong> <strong>las</strong>ir.<br />

lirung. p.a.: calarao o harnero redondo.<br />

lirung: vi<strong>de</strong> luyung, cerco <strong>de</strong>l sol, <strong>de</strong> luna o cerco o rueda.<br />

lisay. p.c. linmilisay et linmilisay: saltar hacia arriba el arroz, borona o batar, que se mueve; río que<br />

salta fuera <strong>de</strong>l lusong. Hinc, Palisay sang can-un.<br />

lisay. p.a. nagalisay: mascar como el que no tiene mue<strong>las</strong> ni dientes, que masca con <strong>las</strong> encías<br />

pasándolo <strong>de</strong> un carrillo a otro. Ginpalisay niya ang canun cai uai ngipun nga iga sam sam;<br />

nagapalisay lisay: es frecuentativo <strong>de</strong> lisay. f.un.; o chupar huesos <strong>de</strong> santos que no se quiebran<br />

mordiendo.<br />

lisag: vi<strong>de</strong> <strong>las</strong>ag.<br />

<strong>las</strong>ang. p.a.: ensor<strong>de</strong>cido, atronado <strong>de</strong> trueno o arcabucería, que no pue<strong>de</strong> aten<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vocería o<br />

tabaola <strong>de</strong> muchos; nacalisang: ensor<strong>de</strong>cer, atronar así o confundir algo <strong>de</strong> lo dicho; nalisang. l.<br />

ginlisang aco niño, busa dile aco macadungug sang tinmatauag canacun.<br />

lisang: el que no tiene juicio cabal, atontado <strong>de</strong> algo, tonto.<br />

lisic. p.c. limisic: saltar lo que se muele, como ajos, o saltar la niñeta <strong>de</strong>l ojo o el ojo, ora por<br />

enfermedad, ora por herida. Ítem, saltar pepitas o huesos que se aprietan entre los <strong>de</strong>dos como los <strong>de</strong><br />

la nan[g]ca o camansi, etc.; y a quien da es f.an.; liscan. l. lisican; napalisic et napapisic: hacer saltar<br />

pepita o huesos apretándolos entre los <strong>de</strong>dos. f.un.; el f.an: es la persona a quien se da así con alguna<br />

pepita o hueso: Di mo aco paliscan sing liso sang nanca.<br />

lising. p.c. et balising: ojo bizco o persona; lising et balising ang matamo et balising casing mata:<br />

hecho verbo. Di mo aco balisingon pagtotoc: no me mires <strong>de</strong> medio ojo, a lo bizco.<br />

lislis. p.p. malislis.: mapac<strong>las</strong> ang panit: <strong>de</strong>sollarse el cuero topando en algo; nalislisan. l. napc<strong>las</strong>an<br />

ang butcun; nacalislis, nacapac<strong>las</strong>: <strong>de</strong>sollar así la cosa en que se topa. f.2.: el cuero.<br />

liso. p.a.f.on.: volver ma<strong>de</strong>ro echado o otra cosa, o enhiesta, como quien barrena, o la misma barrena<br />

el que va barrenando. Iquinaliso siya sa cahuy, busa nahalog siya: al volverse el palo se fue con la<br />

vuelta y cayó, máxime pisándolo; el f.1.: icaliso, maliso: volverse la persona o la voluntad <strong>de</strong>l mal al<br />

bien o <strong>de</strong>l bien al mal, o <strong>de</strong> lo que quiso para no querello, etc. Nagaliso. l. nacaliso sang iya buut si<br />

coan: fulano le volvió la voluntad, le pervertió, le prevaricó, esto es, le apartó la voluntad <strong>de</strong> lo que<br />

259


quería antes; naliso ang hangin: volverse el viento; maliso liso siya sing buut. l. maliso liso ang iya<br />

buut: mudable. Hinc, lisoon: la clavija <strong>de</strong> guitarra; lisur+: es lo mismo, y es haraya; liso liso:<br />

frecuentativo es <strong>de</strong> liso: volver lo que se asa, etc.<br />

liso. p.a.: pepita, hueso o semilla <strong>de</strong> fruta; nanhiliso, nagapanhiliso: <strong>de</strong>spepitar, quitar <strong>las</strong> pepitas;<br />

lisohan: fruta <strong>de</strong> pepita y. plátano medicinal para el miembro viril.<br />

lisuic. p.a. et pasiac. p.p.: caracolillos cuyas conchue<strong>las</strong> sirven <strong>de</strong> plomadas a la atar[r]aya o al baring<br />

por la parte <strong>de</strong> abajo. Linisuican ang bahayan: el cor<strong>de</strong>l en que se pone el bahayan.<br />

lisun. p.a. malisun: lisa cosa redonda, igual en cosas largas, como hasta <strong>de</strong> lanza, columna o árbol <strong>de</strong><br />

navío, huso; nagalisun. f.2.: alisar algo así redon<strong>de</strong>ándolo.<br />

lisur+: vi<strong>de</strong> liso: volver ma<strong>de</strong>ro echado, etc.<br />

lisur. u.a.: dolor <strong>de</strong> ijada; linisdan: estar con dolor <strong>de</strong> ijada; nacalisur: dar o causar dolor <strong>de</strong> ijada. f.3.<br />

lisur. u.a.: molestar, cansar como los discípulos que no apren<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l maestro, la gente que no es<br />

obediente al dato, etc. f.3.: Nalisdan ang dato cay uay tao sa banoa. Nalisdan ang padre cay dili<br />

magconfesar ang manga tao; malisur: el así molesto o cansado, que da molestia, etc.<br />

lit-ag. p.a. bitic. u.a. balang. u.a. siur et suay. p.a.: lazo escurridizo para coger pájaros o animales;<br />

nacalit-ag, etc.; con el f.2.: poner lazo a pájaro o animal o enlazallos, cogellos con lazos; con el f.3.:<br />

es hacer lazo algo; nahalit-ag, nalit-ag, etc.: estar enlazado algo, cogido el pájaro o animal; y así con<br />

los <strong>de</strong>más.<br />

litgit. p.a. et lutgit: cuerda <strong>de</strong> arco con que se to[c]a rabel, vigolón; y el rabel o vigolón le llaman litgit,<br />

etc.; nagalitgit: tocar en <strong>las</strong> cuerdas. l.2. Litgitum ang dulus, lutgutun ang dulus. Ítem, hacer algo<br />

litgit.<br />

litic. u.a.: reventar o hen<strong>de</strong>rse como tabla; o el labio con el viento, o la caña, etc.; nacalitic. f.2.:<br />

hen<strong>de</strong>r, abrir o reventar algo como el sol a la tabla.<br />

liting. p.c.l. liting liting. p.p.: la espiga <strong>de</strong> arroz en zurrón que está ya para reventar; nanliting liting:<br />

estar ya para reventar la espiga <strong>de</strong>l arroz. Halapit nga mabuscag ang humay co cay nanliting liting na<br />

nga tanan ang iya poso; cuando uno está muy repleto se dice: Nanliting liting ang iya tian.<br />

lito. p.a. limito. limilito. nalito: comprar en segunda venta lo que ya se había comprado o vendido<br />

otra vez; nagalito, napalito: ven<strong>de</strong>r lo que ya otra vez se había vendido, que se usa en los que compran<br />

para ven<strong>de</strong>r, esto es, reven<strong>de</strong>r; lito lito; nagalito lito. l. napalitolito: pasar o traspasar <strong>de</strong> mano en<br />

mano o por tradición, como prenda o doctrina y aun nobleza o esclavonía <strong>de</strong> uno a otro, <strong>de</strong> padres a<br />

hijos. f.2.: a quien se traspasa lo dicho; nalito lito; linmilito lito: recibir la cosa dicha al modo dicho.<br />

f.2.: la cosa. f.3.: <strong>de</strong> quien se recibe; y el f. tiene h. Ginlitolitohan namun sini ang amun ginicanan.<br />

liuag. p.a.: repugnar, resistir o contra<strong>de</strong>cir, no obe<strong>de</strong>cer. f.3. Maliuag sila sing tingog: son diferentes<br />

lenguas, como haraya y hiligueino. Maliuag sing polong: no contestan, discuerdan como los testigos<br />

que no convienen en lo que dicen. Nagacaliuag sila sing polong. Maliuag siya saiya bana: repugna a<br />

lo que su marido le manda. Nagacaliuag sila nga duha: no se conforman, cada uno repugna al otro.<br />

Dile nagacauyun sing buut. Hinc, Maliuag ang bansalan: cuando no gobierna bien. Maliuag man ang<br />

sacayan: que es malo <strong>de</strong> gobierno. Maliuag man ang piloto: que no sabe o se duerme, etc.<br />

liuan. u.a. liuat. oman. h.: otra vez; y hechos verbos f.un.: hacer la cosa otra vez o <strong>de</strong>cir la cosa otra o<br />

más veces; y se juntan con el infinitivo con pag-: Liuanon mo pag buhat yana: haz eso otra vez; liuan<br />

liuan: frecuentativo. Dimo pagliuan liuanun pagsugir yana: no le repitas más.<br />

liuan. u.a. liuat: sucesor como hijo <strong>de</strong> padre. Ítem, lugarteniente <strong>de</strong> otro, ang Santo Papa amoi liuan<br />

sa Dios dinhi sa duta: el Santo Papa es el lugarteniente <strong>de</strong> Dios en la tierra. f.an.: suplir, dar, pagar o<br />

poner alguna cosa en lugar <strong>de</strong> otra que falta o se perdió. f.1.: lo que así da o paga o pone; napaliuan.<br />

f.2.: mandar o pedirlo, [que] pague o ponga; caliuanan et caliuatan: <strong>de</strong>scendientes, etc.<br />

liu-as. u.a.: Nagaliuas ang tolan: <strong>de</strong>sconcertarse el hueso o cosa que sale <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más,<br />

como diente, colmillo <strong>de</strong> puerco, aunque sea en carga <strong>de</strong> navío; vi<strong>de</strong> siuil.<br />

liuas. p.c. linmiuas. naliuas: pasar tiempo, término o plazo; Naliuas na ang Pascua: ya pasó, etc.;<br />

también es cumplir con días <strong>de</strong> ayuno o novenas, etc.<br />

liuat. u.a.: vi<strong>de</strong> in liuan.<br />

liug. p.c.: pescuezo o cuello <strong>de</strong> persona, animal, vasija o <strong>de</strong> camisa. Pagliugan mo ining camisa: echa<br />

cuello a esta camisa. f.2.: lo que se hace cuello. Ítem, echar <strong>de</strong> cabeza o pescuezo en el cepo. Liniug<br />

siya pag pandug; liugan: cosa que tiene cuello, aunque sea camisa que tiene cuello, sotana, etc.<br />

liuit. p.c.: el cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong>l chinchorro con que se tira o saca.<br />

liuit: cierto pez largo a modo <strong>de</strong> aguja pez.<br />

loa. p.a.: cuarto <strong>de</strong> animal muerto; usa ca loa: una cuarta.<br />

loa. p.a.: saliva <strong>de</strong> persona o espumarajos <strong>de</strong> mula, cabello, etc., o puerco o <strong>de</strong>l tiqui; lomoa;<br />

linmoloa: escupir.f.an.: a quien se escupe o el escupi<strong>de</strong>ro.<br />

loac. p.a.: cestón <strong>de</strong> buri gran<strong>de</strong>, que cabe[n] diez medidas <strong>de</strong> arroz.<br />

260


loag. p.c.: cuchara o cucharón o otra cualquiera cosa con que se revuelve algo como lo que cuece en<br />

la olla, o carhay o cosa que se revuelve en tinaja, o los cendales <strong>de</strong>l tintero, etc.; nagaloag. f.un.:<br />

revolver algo así.<br />

loag loag. p.p.: pluma <strong>de</strong> la cola <strong>de</strong>l gallo, fuera <strong>de</strong>l plumaje.<br />

loay. p.p. iloay maloay: es la palabra con que se advierte a la boga o remeros que se quiere cantar.<br />

loang. p.c.: el ancho o bo<strong>de</strong>ga <strong>de</strong> todo el navío, <strong>de</strong> iglesia, <strong>de</strong> aposento; bancada <strong>de</strong> navío; el hueco<br />

entre harigue y harigue a lo largo <strong>de</strong> la casa; maloang: cosa ancha así; caloangan: la capacidad o<br />

concavidad <strong>de</strong> lo dicho, aunque sea <strong>de</strong>l cielo. Ítem, el hueco <strong>de</strong> panica o caña o <strong>de</strong> otra cosa como<br />

tinaja, pozo, etc.<br />

loar. p.a.: Nagaloar ang acun ginhaua: está revuelto mi estómago; linmoloar: echar lo que tiene en la<br />

boca. f.1.<br />

loas. p.a.f.un.: rescatar el esclavo su persona pagando a su amo lo que vale, o rescatalle a otro. Ítem,<br />

redimir la pena corporal con dineros o con otra cosa. f.1.: es con lo que se rescata. Loas. l. igloas sang<br />

penitencia: se pue<strong>de</strong> llamar la indulgencia; loas: el rescate; en haraya loas son suertes <strong>de</strong> tres dientes;<br />

vi<strong>de</strong> lucnit.<br />

loas. p.c. linmoloas: salir <strong>de</strong>l pueblo o <strong>de</strong> sementera. f.3.; linoasan naniya ang banoa; loas sa banua:<br />

fuera <strong>de</strong>l pueblo o arrabal; loas sila sa cota: como arrabal.<br />

loat: vi<strong>de</strong> louat.<br />

lob-oc. l. dob-oc. p.p. D.V.l. nalob-oc: cosa podrida por <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro o sentida, aunque por <strong>de</strong> fuera<br />

parezca buena como pescado, carne; lob-oc lob-oc: diminutivo; nagacalob-oc. l. nalob-oc lob-oc: irse<br />

pudriendo; nacadob-oc. l. lob-oc: podrillo como la luna. f.2.<br />

lobor. p.a.: vi<strong>de</strong> pigao.<br />

lobos. p.a.: pura cosa sin mezcla <strong>de</strong> otra cosa, como puro hombre: lobos nga tao; puro ángel: lobos<br />

nga angeles. Nagahilobos ang Dios: Dios es puro, sin mezcla <strong>de</strong> otra ninguna cosa.<br />

lobos. p.c.: es otra cosa bien diferente; vi<strong>de</strong> suo loco.<br />

loca. l. luca. p.a. ligao. f.un.: arrancar alguna cosa con sus raíces, como árbol, gabi, coles, lechugas<br />

para trasplantal<strong>las</strong>. Ítem, luca: arrancar algún harigue o palo hincado para ponelle en otra parte.<br />

locap. u.a.l. lucap. lacub: otro tanto más <strong>de</strong> lo que la cosa vale; nagalocap. f.an.: pagar como por un<br />

tae la cosa en otro tanto más <strong>de</strong> lo que vale <strong>de</strong> oro labrado, pagar dos taes sin labrar, o los <strong>de</strong>l<br />

bagatnan, que dan dos taes <strong>de</strong> oro por un tae labrado <strong>de</strong> lo antiguo; o pagar dos pesos por uno que<br />

<strong>de</strong>be; lacub: es lo mismo; napalocap: llevar usura en <strong>las</strong> <strong>de</strong>udas pagando otro tanto más. f.un.: la<br />

persona a quien se hace pagar o se lleva la tal usura. f.an.: es la cosa o <strong>de</strong>uda que se paga, otro tanto<br />

más <strong>de</strong> lo que ella es o vale; este verbo en todo sigue a bayar; nagalocap. f.3.: engañar. Ginlocapan<br />

aco niya sing buut. Malocap sing buut: cauteloso.<br />

locar. l. lucar. u.a.f..un.: sobar el ombligo; pero <strong>las</strong> mujeres le soban para no concebir.<br />

locba. u.a.: <strong>de</strong>spegar ostiones metiendo palo por entre él y la piedra; lucbahun.<br />

locbo. p.a. nanlocbo et nanlocbo sang habul. f.2.hon.: ir subiendo poco a poco el habul hasta<br />

ponelle en la cabeza la mujer como va enterrado el cuerpo en el agua porque no la vean <strong>de</strong>snuda. Dile<br />

maalam manlocbo.<br />

locdo. p.a. sosoon. h.: cargar o llevar algo en la cabeza. f.1.l.2.hon.<br />

loco. p.a.: instrumento, es hecho <strong>de</strong> hojas <strong>de</strong> buri o <strong>de</strong>l cogollo <strong>de</strong> la nipa para sacar agua <strong>de</strong> la bomba<br />

en navichuelo, o para echar agua los carboneros a la ma<strong>de</strong>ra cuando es menester, o los salineros para<br />

su sal. f.2.: hacer loco algo.<br />

loco. p.a. nagaloco. linmoloco: echarse o acorrucarse animal, ave, o persona; estar acorrucado como<br />

el que tiene frío o el enfermo o la gallina o puerco que está echado o acorrucado entre pajas o por<br />

tener frío; lubog. h.<br />

locob. p.a.: barrena <strong>de</strong> bisaya; nagalocob. f.an.: barrenar, porque con el f.2.: es hacer barrena algo;<br />

loc-ban: la síncopa.<br />

locon. u.a.f.2. locnon: lo mismo es que licum.<br />

locos. p.a.: jibia generalmente; y si es gran<strong>de</strong>, colambutan; otra especie: bagolan. p.p.: tiene jibión<br />

para plateros; bagol. l. alocaba sang locos: jibión para plateros.<br />

locot. p.a.f.on.: arrollar alguna cosa cogiéndola como pieza <strong>de</strong> seda, alfombra, petate, cayang, papel,<br />

vela <strong>de</strong> navío; nalocot; nagalocot: torcerse el filo <strong>de</strong> herramienta.<br />

locso. p.p.: saltar por encima <strong>de</strong> algo. f.an.; o saltar en lo llano como al que más salta; o saltar <strong>de</strong> una<br />

rama a otra o <strong>de</strong> un árbol a otro; saltar los peces el agua; o la langosta pequeña, hinc.<br />

locso. p.p. et locton. h.: langosta pequeña que salta y no vuela. Gin locsohan ang oma co; locso locso:<br />

frecuentativo <strong>de</strong> locso, por saltar como los peces o muchachos.<br />

logatoc. p.p.: castañetear o sonar <strong>las</strong> coyunturas <strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos o huesos cuando los soban, <strong>las</strong><br />

choquezue<strong>las</strong> <strong>de</strong> <strong>las</strong> rodil<strong>las</strong> o pies.<br />

261


logatos: vi<strong>de</strong> holagtos.<br />

logmoc. p.p. napalogmoc. f.2.: echar por ahí en el salug o al rincón ropa arrebujada sin guardalla o<br />

arrebujar así la vela <strong>de</strong>l navío sin cogella ni ponella en cobro.<br />

logo. p.p.D.V.f.an. logoan: enjaguar vasija como limeta o el sagob, cuero, bota, etc., basucando hacia<br />

arriba el agua que significa.<br />

logor. p.a. et lorgor. p.a.f.an.: refregar el cuerpo o alguna parte <strong>de</strong> él lavándose o limpiándose con<br />

paño a sí o a otro, o con <strong>las</strong> manos; lugorlor et iglologor: piedra pómez con que se raspan el cuerpo<br />

lavándose.<br />

loha. p.a.: lágrima; nagaloha; linmoloha: llorar, echar lágrimas; luhaun: cosa lagrimosa, que echa<br />

lágrimas. f.1. Dugo ang iya loha, duho na ang iginloha saiya mata: llorar sus ojos sangre; lohaun ang<br />

mata mo. l. lohaan: cosa lagrimosa, don<strong>de</strong> hay lágrimas; hilac.<br />

lohang. p.a.: vi<strong>de</strong> in ohang.<br />

lohor. u.a.: arrodillarse. f.; lorhan: la cosa a que se arrodilla,como Dios o santo o rey, etc. Ítem, el<br />

lugar en que se arrodilla, la tierra, cojín, etc. Ilohor mo ang tohor mo nga duha: hinca <strong>las</strong> dos rodil<strong>las</strong>;<br />

nahalohor. l. nahapalohor: caer <strong>de</strong> rrodil<strong>las</strong> como con la carga.<br />

loy. p.a. et ogay. p.c. nanloy: y mejor nanloy loy ang tingug: gargantear la voz; napaloy loy ang<br />

tingug: gargantear la voz; el transitivo, pájaro o persona, hacer <strong>de</strong> garganta.<br />

loib. p.a.: Maloib nga tao: cauteloso el que encubre a otro su voluntad o intenciones, máxime entre<br />

casados o gente que andan como amigos. Nagaloib canacun sang iya buut, ginloiban aco niya:<br />

siempre dice engaño, que tiene en el corazón otra cosa diferente <strong>de</strong> la que me dice.<br />

lolan. p.a.: carga <strong>de</strong> navío o carro o bestia; nagalolan: cargar navío o carro, etc. f.an.: el navío. f.1.l.2.:<br />

la carga o lo que se carga.<br />

loloc. p.c.: la basura en montón que lleva la avenida. Nagaloloc ang sagbut; y aun <strong>de</strong> muchos navíos o<br />

balsas juntas se dice: Nagaloloc ang manga sacayan. l. ang gaquit. Nagalolocman ang manga bata nga<br />

naligos. l. ang manga tauo nga mananagat: porque son muchos juntos.<br />

lolon. p.p.: lo mismo es bolon, vi<strong>de</strong> ibi; y. lolon lolon: frecuentativo; vi<strong>de</strong> balalao.<br />

lolor. p.p.: espinilla <strong>de</strong> la pierna. Ítem, el empeine <strong>de</strong>l pie.<br />

lolos. linmololos. nacalolos. napalolos. f.1.l.2.: el cor<strong>de</strong>l. f.2.: el pez, laga[rto], el cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong>l anzuelo<br />

cuando ha picado el pez para que lo trague o no se quiebre. Ítem, largar la triza bajando la vela o la<br />

escota <strong>de</strong> golpe. f.1.l.2. El f.3.: es la vela.<br />

lolot. p.a.: afición, amor; calolot: los que se tienen mutuo amor o afición, aunque sea entre marido y<br />

mujer; calolot co si coan: es mi enamorado, como se dice; caauay co si coan: es mi enemigo; aunque<br />

lo ordinario se dice <strong>de</strong> los amancebados. Hinc, nagacalolot et naquigcalolot: amarse, tenerse afición<br />

mutua, estar amancebados. f.1.: el pretérito, igincalolot; porque el f.3. gincalolotan. l. quinalolotan: es<br />

amar, querer bien; nalolot; nagalolot. f.3.: tener afición, amar, querer bien. Nalolotan niya ang iya<br />

anac; nagalolot: dar afición, hacer bien. Maramu nga tuur ang iginlolot sa Dios canatun sa arlao nga<br />

tanan: muchas son <strong>las</strong> muestras <strong>de</strong> amor que Dios nos hace; malolot: amoroso, aficionado, liberal en<br />

hacer bien o querer bien; pagcamalolot: liberalidad.<br />

lomo. u.a.l. lumu. malomo. l. malumu: cosa tierna, <strong>de</strong>licada, como niño a mujer o animalito que a<br />

poco que nació; cosa blanda; cosa fácil. Malomo nga buhat ini?: se dice cuando la obra es <strong>de</strong> gran<br />

trabajo, ¿es por ventura obra <strong>de</strong>licada esta, o fácil.?; malomo sing buut: <strong>de</strong> blando o tierno corazón;<br />

nagalomo: ablandar, máxime la voluntad. f.2.<br />

lomot. p.a. lama: ovas ver<strong>de</strong>s que se crían en <strong>las</strong> pare<strong>de</strong>s o peñas <strong>de</strong> la humedad o lama; o ovas en la<br />

mar que comen los peces; lomot lomot: diminutivo <strong>de</strong> lomot, lama, ovas, etc.<br />

lompot. p.a.: lienzo <strong>de</strong> bisayas casero; usa calompot: una tela <strong>de</strong> tal lienzo <strong>de</strong> algodón; nagalompot.<br />

f.on.: hacer lompot. Lompoton mo ining bonang; lompoton nga tauo: persona que tiene lompot.<br />

lonas. u.a.: cierta tinaja <strong>de</strong> bahandi; Lonason. l. lonasan ang mai lonas.<br />

lona. u.a.: lo mismo es que dalosan; vi<strong>de</strong> ibi: cañas sin espinas.<br />

londong. p.p.: pollo o pol<strong>las</strong>t[r]ero zancudo. l. lalong. p.a.<br />

longbay. p.p.: vuelta <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na o <strong>de</strong> cor<strong>de</strong>l; o soga doblado así; usa calongbay, duha calongbay: o<br />

renglón, etc.; nagacalongbay. f.1.: dar más vueltas a la ca<strong>de</strong>na que se pone al cuello. f.3.: el cuello.<br />

longboy. p.a.: árbol así llamado o su fruta.<br />

long go: vi<strong>de</strong> bong go.<br />

longon. p.a.: atar bejucos labrados o enteros, o <strong>de</strong> lanote enroscados; nagalongon. f.2.: poner en rosca<br />

los dichos atados.<br />

longon. u.a.: ataúd; nagalongon. f.un.: hacelle o meter en ataúd al difunto; longon, <strong>de</strong> el. f.3.: el ataúd.<br />

lonlon. p.a.: todos en cosa <strong>de</strong> una especie o género; lalaque lonlon: todos varones; babaye lonlon:<br />

todas mujeres; y así: babuy lonlon, canding lolon, bisaya lonlon: todos bisayas; castilla. Ítem, sarapi<br />

lonlon: todos tostones, etc.; hecho verbo con el f.on.: es poner aparte <strong>las</strong> cosas <strong>de</strong> una especie o<br />

262


género o el que paga; pagar en pesos todo, o en tostones, etc. Lonlonon mo ang sarapi.<br />

Nagalonlonsila, uai iban nga tauo: todos son <strong>de</strong> casa, no hay persona <strong>de</strong> fuera: estar o ir sin extraño,<br />

sino solos los <strong>de</strong> casa; lumonlon camo ang manga lalaque: poneos aparte los lalaques, etc.<br />

longsor. p.p.: pueblo; nagalongsor. f.3.: poblar; calongsoran: en plural.<br />

longtor. p.p.: or<strong>de</strong>n en cosas que van puestas por or<strong>de</strong>n unas sobre otras; nagalongtor: poner unas<br />

cosas sobre por su or<strong>de</strong>n, como los cestos <strong>de</strong> arroz unos sobre otros o ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> cajones también en<br />

carga <strong>de</strong> navío; en estante <strong>de</strong> libros que tiene tres o más ór<strong>de</strong>nes; en alta piedra <strong>de</strong> sillería que van<br />

unas sobre otras, ponel<strong>las</strong> así es el f.1., es poner encima; el f.an. es el or<strong>de</strong>n que está <strong>de</strong>bajo;<br />

nagacalongtor, etc.: estar puestas cosas así como se [h]a dicho; usa ca longtor: un or<strong>de</strong>n encima; duha<br />

calongtor: dos ór<strong>de</strong>nes encima, <strong>de</strong> manera que por todos serán tres, y así los <strong>de</strong>más. Pagduhaon mo<br />

calongtor: por los ór<strong>de</strong>nes hazlo <strong>de</strong> dos ór<strong>de</strong>nes en alto. Pagtoloon mo calongtor, etc. Ang manga<br />

langit nagacalongtor sing siam.<br />

lono. u.a. linmolono. nahalono. nagahilono: <strong>de</strong>jar o mudar la camisa la culebra; o su concha el<br />

alimango o el pasaya, y el paye, y el olang, y quedan todos muy blandos. f.2.l.3.; lono se dice cuando<br />

acaban <strong>de</strong> mudar la camisa o concha o escamas; lono nga alimango; lonopa; linonhan: la camisa,<br />

concha o escama <strong>de</strong> los dichos.<br />

lonoc. p.a. nalonoc: cosa rala como linogao o atole; nagalonoc. l. <strong>las</strong>ao. h.: enralar así algo. f.2.:<br />

hacelle bien hecho así; linonoc: es atole y sirve <strong>de</strong> engrudo o basabasa; malapsao: es cuando está muy<br />

ralo, hecho agua, no bueno.<br />

lonoc: vi<strong>de</strong> balotay. p.p., la espuma <strong>de</strong>l aceite <strong>de</strong> coco cuando lo hacen.<br />

lonoy. p.c.; lo mismo es que linung: vi<strong>de</strong> ibi.<br />

lonoy. p.c.f.un.: llamar o traer los alguaciles a los primeros que están en el pueblo por no ir a llamar a<br />

los <strong>de</strong> <strong>las</strong> sementeras. Ngaapanlonoyon came niño ubus na came magbuhat sang tungur namun.<br />

lonor. p.a., hiriendo bien con la . l.; el f.2.: london: trasto[r]nar navío en el agua; nalonor:<br />

trasto[r]narse navío; dícese <strong>de</strong>l navío o <strong>de</strong> la gente; nalonor came. l. nalonor ang sacayan namun.<br />

lonos. p.a.: lo mismo es que loos, escabullirse. f.3.: vi<strong>de</strong> loos; naloos; linmonos ang iya ginhaua: se le<br />

acaba el espíritu, murió; por pasiva; linonsan. l. pinonosan siya sang iya guinhaua; linosan ang iya<br />

tian sa iya pag pamoson: se vació haciendo cámara y murió.<br />

loo: vi<strong>de</strong> baog, naloo, mudarse.<br />

looc. p.a. et sogor. u.a.: ensenada <strong>de</strong> mar; napaasogor; nanogor; nanlooc; napalooc: entrar en la<br />

ensenada; nahalooc, nahasogor: ensenarse acaso; toda la ensenada: nahaloocan, nasogoran; sogor<br />

sogor; looc looc: diminutivos [<strong>de</strong>] looc; espesura <strong>de</strong> carrizal, como tigbao. Amoi cainginun niño ining<br />

looc.<br />

looy. p.c. unup. h. hirop. calooy. l. pagcalooy: miseri[cor]dia, lástima, etc.; nalooy. l. nagacalooy:<br />

tener misericordia, apiadarse. f.an.; naquilooy: pedir misericordia o que se apia<strong>de</strong>n o tengan lástima<br />

d[e] él; maluluyun, macalolooy, maunpun. h. mahirupun: misericordioso.<br />

Loong. p.c.f.2.: comer el perro o gato lo que halla a mal recaudo, aunque esté en la olla.<br />

loos. p.p. linmoloos. l.: Nagaloos siya canatun: fuese sin avisar o escabullirse ya uno, el que se va<br />

para huírse. Ginloosan quita niya: se nos escurrió sin enten<strong>de</strong>llo.<br />

lopo. p.p. nanlopo: restregar <strong>las</strong> manos como el que tiene frío para calental<strong>las</strong> o para hacer restallar<br />

los <strong>de</strong>dos; nanlopo: restallar los <strong>de</strong>dos; pagapanlopo. f.on.: restallallos, hacellos restallar; también<br />

significa un yerbato que les sirve <strong>de</strong> gulay; lopo lopo.<br />

lopoc: vi<strong>de</strong> boto.<br />

lop-og. p.p.D.V. nagalop-og: echarse el puerco en lodo o agua. Adto na ang babuy mo nagalopog sa<br />

lunang. l. ang lonang ang linopogan niya; y si es persona, sentarse en el agua.<br />

lopog. p.a.l. lulir: tullido, el último es <strong>de</strong> Halauer; napolog: estar tullido; nacalopog: tullir la<br />

enfermedad. f.2.; un<strong>de</strong>, quinalopog, etc.<br />

lopot. u.a. nagalopot. l. naglopot: hacer vileza en <strong>las</strong> bragas, camisas, tapis, mantil<strong>las</strong>. f. loptan: la<br />

ropa; lopot. p.a.: en haraya es lo que lupig.<br />

longor: vi<strong>de</strong> logor.<br />

lorlor: lo mismo es que lorgor.<br />

losbog. p.p. et lug-um. D.V. limolosbog et linmolug-um: sumirse o meterse en el agua hasta el<br />

pescuezo, como la mujer que se baña porque no la vean el cuerpo. Ilugum mo ang lauas mo sa tubig:<br />

o bañar así el carabao o puerco, etc.<br />

los los. os os. D.V.: escurrirse; nalos los: escurrirse cosa atada como la hamaca en el harigue, medias,<br />

zaragüelles o a la mujer el tapis; escurrir o bajar así alguna <strong>de</strong> <strong>las</strong> cosas dichas; nagaloslos. f.on.; con<br />

el f.1.:Ilos lomos sa itaas ang zaragüel mo: arremangallos arriba, o <strong>las</strong> mangas, etc.<br />

Loso. u.a. Lomoso. Linmoloso: salir <strong>de</strong> telar la teje<strong>de</strong>ra. Lumoso cadira sa hablun. l. linmulucas;<br />

losoloso: frecuentativo; alzar <strong>de</strong> obra.<br />

263


Loso loso. p.p.f.2.: refrenar la cólera o reprimilla, la voluntad, etc.; ban-oli. f.2.: baroban-oli: es<br />

frecuent[ativo].<br />

Lososng. p.a. Lomosong. Naglosong: echarse al agua los sacayes adon<strong>de</strong> hacen pie cuando hay o<strong>las</strong><br />

o bajos. f.3. losongan.<br />

Losong. u.a.: el pilón <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra en que muelen el arroz. con el f.2.: es hacer losong algún trozo <strong>de</strong><br />

ma<strong>de</strong>ro; lub can.<br />

Losor: vi<strong>de</strong> pailao.<br />

Losot. u.a. Malosot. Linmolosot: colarse por entre <strong>las</strong> cañas o rotura <strong>de</strong>l salug alguna persona o niño<br />

y caer abajo o colarse el pez por <strong>las</strong> mal<strong>las</strong> <strong>de</strong> la red, por entre <strong>las</strong> cañue<strong>las</strong> <strong>de</strong>l ponot o el puerco por<br />

<strong>las</strong> mal<strong>las</strong> <strong>de</strong> la red; linutsan: por don<strong>de</strong> se sale o cuela lo dicho, trocadas <strong>las</strong> letras. Ítem, es lo mismo<br />

que salup; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

lotac; vi<strong>de</strong> lapoc.<br />

loto. p.a. daha. h.: cosa cocida o guisada; naloto: estar cocida; nagaloto. f.on.: cocer o guisar comida<br />

o morisqueta; maquiloto: pedir cosa, comestibles o comida, y lo ordinario es pedir arroz.<br />

lotos. p.a.l. labas. p.a. nanlotos. l. nanlabas. f.un.: crecer el <strong>de</strong> menos edad más que el mayor<br />

hermano. Linotos. l. linabas sini ang iya magulang.<br />

lotos. p.a. nanlotos. linmotos: alcanzar y pasar el navío que salió a la postre, al que salió primero; el<br />

que comenzó a apren<strong>de</strong>r alcanzar y pasar al que comenzó antes. Nahalotos casini sing caalam.<br />

louat. l. loat. p.a.f.an.: <strong>de</strong>sistir o <strong>de</strong>jar la pretensión o lo que hace. Dile louatan niya ang iya buhat<br />

tubtub nga humanon niya.<br />

luag: vi<strong>de</strong> in gua.<br />

luay. p.c.: Naluay ang sanga, cai ang bonga: se arquea o cae hacia [a]bajo con el peso <strong>de</strong> la fruta; id<br />

est, nabuyuc. El palo o penca <strong>de</strong> la palma se va envejeciendo que se arquea hacia abajo le llaman<br />

luay; naluayna: inclinarse la voluntad.<br />

luao. p.c. lungay. f.un.: ver, atalayar o mirar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong> lo alto y lejos, como centinela o explorador o<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la ventana adon<strong>de</strong> va o entra alguno. Ítem, <strong>de</strong>scubrir la mar con navío chico; lauan: el barquillo<br />

o parte <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se mira o otea; futuro. 3.<br />

luat. p.c.: coyuntura <strong>de</strong> don<strong>de</strong> juegan los huesos o bisagras; luat luat: diminutivo y frecuentativo <strong>de</strong><br />

luat; nagaluat luat: jugar <strong>las</strong> coyunturas <strong>de</strong> los huesos o gonces o bisagras.<br />

luba: vi<strong>de</strong> sumbali, <strong>de</strong>gollar sin cortar la cabeza. f.2.hun.<br />

luba. p.a.: puya para venados; vi<strong>de</strong> in suyac.<br />

lubacan. u.a.: coco que tiene mucho bonot. Maracmul ang iya bonot.<br />

lubag. p.a. nahalubag: estar torcida o torcerse alguna cosa como tabla, pie, brazo, mano. etc.; <strong>las</strong> dos<br />

primeras tab<strong>las</strong> <strong>de</strong> la quilla se llaman lubag porque van torcidas en el barangay; nagalubag. f.un.:<br />

torcer tabla, pie, brazo, mano o ropa mojada para sacalla el agua et similia. Ítem, torcer los cor<strong>de</strong>les a<br />

[a]tormentado, y así es dar tormento. Ítem, torcer cable cuando se tuerce siempre hacia un lado. Ítem,<br />

torcer la clavija para levantar la cuerda a la guitarra. Hinc, lubagun: la clavija.<br />

lubagan. p.p.: el potro <strong>de</strong> tormento.<br />

lubay. p.c.: vi<strong>de</strong> in homoc.<br />

lubar. p.c. et sublar. f.un.: <strong>de</strong>storcer; nalubar, nasublar: estar <strong>de</strong>storcida alguna cosa, o <strong>de</strong>storcerse o<br />

cosa mal torcida; vi<strong>de</strong> sulut; nagalubar: es también <strong>de</strong>s<strong>de</strong>cir; o per<strong>de</strong>r el color como seda o imágenes y<br />

pinturas.<br />

lubas. p.c.l. <strong>las</strong>gas: corazón <strong>de</strong> árbol, ora sea tugas, ora no.<br />

lubat: vi<strong>de</strong> lumat.<br />

lubi. p.c.: palma <strong>de</strong> cocos; calubihan: palmar; lubiun nga banua; lubi: suele llamar aunque tiene su<br />

nombre particular, un<strong>de</strong>, Lubian mo ang tolaun: echa coco en el tolaun; lubi. u.a.: estrel<strong>las</strong> juntas que<br />

a su modo hacen figura <strong>de</strong> palma.<br />

lubia. p.c.: vi<strong>de</strong> in buila.<br />

lubir. p.a. olang+: cor<strong>de</strong>l o cosa así torcida, aunque sea hilo, torzal, etc.; nagalubir. f.un.: torcer<br />

haciendo <strong>de</strong>dos, hebras o más una, aunque sea hilo o seda, hacello cor<strong>de</strong>l, cordón, torzal, etc.<br />

lublub. p.p.: es muesca que se hace en palos para que encajen, como para hacer cruz, tijeras <strong>de</strong>l techo<br />

o un árbol está asido con otro que, cada uno esta sumido un poco; naglublub. f.3.: hacer muesca así en<br />

ma<strong>de</strong>ros para que encajen como en <strong>las</strong> tijeras <strong>de</strong>l techo; Hinc, sumirse la tierra recalcándose,<br />

arrastrando harigue o la arena por pasar culebra gran<strong>de</strong>, o trillar camino por pasar mucha gente;<br />

Nalublub ining dalan sa manga nagagui; y cuando se hace <strong>de</strong> propósito haciendo camino la gente es<br />

nagalublub. f.2. Ginlublub ang dalan sa nagaagui, etc.; lo mismo es lubuc.<br />

lubuc: lo mismo es que lublub.<br />

264


lubug. u.a. malubug. malbug: cosa turbia, como agua, vino, espejo oscuro. Ítem, malubug nga tubig:<br />

agua zarza; malubug nga mata: ojos garzos; nagalubug. f.un.: enturbiar agua, vino, etc.; la síncopa <strong>de</strong>l<br />

f.: lubgun; nalugub: enturbiarse lo d[ic]ho; nagacalubug; lubug lubug: diminutivo.<br />

lubug. p.c. nalubug. linmubug: echarse el puerco en lodo o charco. f.an.; lubug; nalubug: en algunas<br />

partes es acostarse en el suelo sin petate ni manta. Linubgan nila ang duta.<br />

lubung. u.a.: sepultura; nagalubung: sepultar, enterrar al difunto o soterrar cualquier cosa, oro, etc.<br />

f.2.: lo que se entierra. f.an.: la sepultura o lugar adon<strong>de</strong> se entierra; ang ginlubngan can Jesu Christo:<br />

el sepulcro <strong>de</strong> Jesucristo; nalubung sa lauas ang lubir: sumirse en el cuerpo el cor<strong>de</strong>l, como a los que<br />

dan tormento.<br />

lubus. p.c. nagalubus. linmulubus: pedir o comprar o tomar <strong>de</strong>l herbolario o hechicero sus yerbas<br />

para apren<strong>de</strong>r <strong>de</strong> él; nagalubus: ven<strong>de</strong>l<strong>las</strong>.<br />

lubut. p.c.l. lobot: agujero en tabla o tinaja; nagalubut. f. lubtan: agujerear tabla quitando ñudo <strong>de</strong><br />

ella o topado el navío en ma<strong>de</strong>ro, piedra o estaca, o agujerear caña por <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro quitándola los ñudos<br />

con palo. Lubtan mo ining cauayan agur buhaton ta nga sagub; loboton nga tariao: tinaja agujereada.<br />

Malobot ang buri mo: es buyayao.<br />

lubut. p.c.l. lobot.: clavo que nace en la planta <strong>de</strong>l pie; loboton. l. linobot. l. pinanlobot: el que tiene<br />

así clavos; nacalobot: causar clavo. f.2.: el pie.<br />

luca. p.a.: cualquier cosa está ap<strong>las</strong>tada en el río que ha hecho asiento como pie o cepa <strong>de</strong> cañas o <strong>de</strong><br />

otros árboles, o bajura, céspe<strong>de</strong>s, etc. Naluca na ining sagbut: ya esta bajura se ha hecho luca, está<br />

ap<strong>las</strong>tada en tierra.<br />

luca. u.a.: cañuto para guardar algo que se tapa con tapón que entre en él . l. tanglup: aunque sea el<br />

pe<strong>de</strong>rnal, yesca y eslabón.<br />

lucab. l. locab. u.a.f.un.: llevarse la avenida toda la casa o árbol o pie <strong>de</strong> caña que arrancó <strong>de</strong> cuajo, o<br />

quitar casa por ponella en otra parte. Lucabunta ang singbahanta cag ibugsoc ta sa lain nga duta nga<br />

maayo. Nalucab sang balay sang baha.<br />

lucay. u.a.: rama <strong>de</strong> palma <strong>de</strong>l cogollo; nanlucay; nagapanlucay: cogel<strong>las</strong>; nagalucay. f.an.: enramar<br />

casa o iglesia con lucay o llevar palmas en <strong>las</strong> manos.<br />

lucar. l. locar. p.a.: sacar pan <strong>de</strong> jabón o <strong>de</strong>l unao que hacen <strong>de</strong>l buri o pedazo <strong>de</strong> tierra que saca<br />

entero el acabon o tagar, la carne <strong>de</strong>l coco, sacar ojo, etc.; en Halauor, locar nga unao; lo mismo es:<br />

holir. l. hulir; lucas. p.a.: volver los navegantes en su navío a su tierra; nagalucas. f.an.: el navío; con<br />

el f.2.: bajar la vela; es también lo que loso.<br />

lucat. u.a.: vi<strong>de</strong> in gauar.<br />

lucba. p.c.f.hun.: <strong>de</strong>spegar como taraba <strong>de</strong> piedra o resina <strong>de</strong> árbol; la uña <strong>de</strong> <strong>de</strong>do.<br />

lucban.l. uehan. p.c.: naranjas chiquitas dulces, <strong>las</strong> dulces <strong>de</strong> sangley.<br />

lucluc: vi<strong>de</strong> sucsuc.<br />

lucmung. p.a. nagalucmung: lo mismo que gac-ang.<br />

lucnit. u.a.: suertes <strong>de</strong> cuatro dientes <strong>de</strong> caimán o cuatro colmillos <strong>de</strong> puercos; nagalucnit: echar<br />

suertes para alcanzar algo. f.2.: lo que se hace suertes. f.1.l.3.: la cosa sobre que o por que se echan<br />

suertes.<br />

luctayao. u.c.: saltar salvando algo, como animal la sierra; o saltar hacia arriba como gato o persona<br />

para coger algo.<br />

lucub. u.a.: puerta con que se cierra; nagalucub; gucup. h. tacur. h.: cerrar; el f.1.: es la puerta; el<br />

f.an.: lucban, sincopado, es la puerta, esto es, el hueco por don<strong>de</strong> se entra al aposento o casa o ventana<br />

o la cosa que se cierra y <strong>de</strong>ja <strong>de</strong>ntro; Ngaa linucban mo cami?: ¿Por qué nos encerraste? Nanlucub<br />

sila sa sulur: cerraron por <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro.<br />

lucub. u.a. linmucub. l. nanlucub: tener la novia cerrada sin que salga a tratar ni comer con el novio<br />

hasta que pague el novio a los parientes lo que usan dar, que se llama linucban; naquihatag sang<br />

linucban: pedir la paga <strong>de</strong>l encerramiento.<br />

Lucun. u.a.: camarones negros gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la mar.<br />

lucun. p.a.f. lucnun, sincopado: doblar brazo o pierna encogiéndole; lucun nga polong: la palabra que<br />

comenzó [a] <strong>de</strong>cir y no la acabó porque no le oyesen. Nagalucun sang polong: no acabar <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir la<br />

cosa por algún respeto, porque no la oiga quien él no quiere; el f.3.: a quien se encubre o no se dice;<br />

lucun lucun, lulucnan: porque es la dobladura, la curva <strong>de</strong> la pierna o <strong>de</strong>l brazo.<br />

lucup. u.a.f. lucpan: cundir como enfermedad, langosta, hambre o grama <strong>de</strong> sementera. Ítem, incluir<br />

en sí alguna o muchas cosas, como cerca, ala, cercado, juridicción, imperio, a los pueblos, o la luz al<br />

mundo, Dios a lo criado o el cielo o cielos a lo inferior; nalucpan. l. nahalucpan: ser así incluído. Ítem,<br />

comprehen<strong>de</strong>r el entendimiento o con el entendimiento humano no po<strong>de</strong>r comprehen<strong>de</strong>r a Dios.<br />

lugaet. u.p. nanlugaet. l. nagapanlugaet: rechinar palo que se comienza a quebrar, aunque sea <strong>de</strong> la<br />

casa.<br />

265


lugay. p.c.f.un.: revolver lo que se tuesta en caraha o en olla, como el biti biti; lo mismo son: cugay.<br />

p.c. et goat: lugay lugay, cugay cugay, goat goat: diminutivos.<br />

lugay. p.c.: vi<strong>de</strong> uati, lombriz <strong>de</strong>l cuerpo.<br />

lugay. p.p. dugay. l. rugay: Nalugay na nga tuur: ha mucho tiempo; o viejo que vive mucho. Ano<br />

ang nalugayan. l. quinalugayan. l. ginlugayan mo didto: en que te <strong>de</strong>tuviste; malugay et malugayan:<br />

tardón, que se tarda.<br />

lugao. p.c. tig-ang. h.: cocer arroz. f.on.: ora sea haciéndolo morisqueta, ora g[u]isándolo con leche;<br />

lugauan. p.c.: la olla en que se cuece.<br />

lugas. p.a. bato: hebra <strong>de</strong> hilo, algodón o lanot.<br />

lugapo. u.c.: sonar con bronca [lo]que se quiebra, como cañadulce, camote, rábano, etc. Ítem,<br />

hulagpo.<br />

lugar. p.a. lugir, y mejor, lugar lugar et lugir lugir: revolcarse en agua o lodo puerco o carabao, etc.<br />

lugayao. nanlulugayao. p.c.: sa iban nga banua, id est, nagbaliuas: o irse a holgar o <strong>de</strong>senfadar a<br />

alguna parte.<br />

lugda; vi<strong>de</strong> dugda: escarmentar.<br />

lugdang. l. tugdang. p.c.: irse algo a pique en el agua o en cosa líquida; asentarse heces o otra cosa<br />

que haya en agua, vino, aceite, etc.; tinmutugdang; linmutugdang; nahalugdang; nalugdang ca;<br />

natugdang ca: es buyayao, quiere <strong>de</strong>cir: ahógueste y váyaste a pique. Uapa lugdang sa tian ang canun:<br />

dicen <strong>de</strong> la comida que no se ha digerido, si está el estómago ahíto, etc.<br />

lugdat. p.c.f.2.: Linmulugdat sang mata: abrir los ojos o tenerlos abiertos, como el muy enfermo que<br />

no pue<strong>de</strong> hablar. Ítem, el muy severo o enojado mirar así a hijo o mujer para reprehen<strong>de</strong>llos así con el<br />

mirar, oculis reverberare. f.an. Linugdatan ca lamang ni ama mo sang mata. Nagalugdat ang mata<br />

niya cay dile mapiung: están abiertos, que ya no los pue<strong>de</strong> cerrar.<br />

lughur: vi<strong>de</strong> tughur et mumu.<br />

lugi et quilot. l. silo. p.c.: surco o canal hecho ma<strong>de</strong>ro, como el <strong>de</strong> los bacalanes o caña; nagalugi et<br />

quilot et silo: acanalar palo, tabla o caña el f.an.; el f.un.: es lo que se quita haciendo el canal o tabla o<br />

otra cosa para embutilla <strong>de</strong> ébano o marfil, etc.; lugi: se llama cuando <strong>de</strong> dos tab<strong>las</strong> sacan <strong>de</strong> <strong>las</strong> oril<strong>las</strong><br />

un poco a lo largo hasta la mitad <strong>de</strong>l canto <strong>de</strong> la tabla para que encaje una con otra. Pinasiglugian ang<br />

manga tapi agur magdapat; lugi: es también la cuenca <strong>de</strong>l ojo, lugi sa mata: porque parece canal<br />

don<strong>de</strong> está el ojo.<br />

lugir et lugir lugir. p.a.: vi<strong>de</strong> in lugar.<br />

lugit. p.a.: sacar carne <strong>de</strong> coco; o sacar ojo con punta <strong>de</strong> cuchillo o <strong>de</strong> palo, etc.; hinc, lugitun: la<br />

carne <strong>de</strong>l coco que ya está dura.<br />

lugpay. p.c.: vi<strong>de</strong> tugpay.<br />

lugpit et lupit. p.a.f.an.: apretar mucha gente a alguno; coger entre puerta o tabla palos, a persona,<br />

mano, pie, <strong>de</strong>do o todo el cuerpo, o a perro, gato, etc.; hinlulugpitan. l. nahalugpitan: lo así cogido;<br />

dos o más navíos a otro.<br />

lugtab: vi<strong>de</strong> in bugtas.<br />

lugtas: vi<strong>de</strong> in bugtas.<br />

lug-um: vi<strong>de</strong> in losbog.<br />

lugum. f.2.: teñir <strong>de</strong> añil, azul o <strong>de</strong> negro.<br />

lugur. p.a.: lo mismo es que laran.<br />

lugus. pilit. sugung. u.a.: fuerza, violencia, apremio que se hace a alguno. f.2.: <strong>de</strong>l que se ve<br />

violentado.<br />

luha. p.p.f.un.: entresacar escogiendo; pili.<br />

lulhu. p.a. luquis. p.a. ualis. u.a. bacaring. h.f.un.: levantar <strong>las</strong> faldas por el lodo o charco; lumulhu:<br />

levanta <strong>las</strong> faldas, propio <strong>de</strong> mujeres.<br />

luma. p.a.: ropa a medio traer. Luma naining lambong: ya está a medio traer.<br />

lumabao: vi<strong>de</strong> in labao, el <strong>de</strong>do <strong>de</strong> en medio.<br />

lumay: yerba o hechizo <strong>de</strong> amores; nagalumay. f.un.: dar yerba o enhechizar para que le quieran.<br />

nahalumay. l. ginlumay: estar así enhechizado; nagalumay sing polong: enlabiar con palabras o<br />

persuadir con palabras blandas como alcahueta, etc.; lumayan: el que tiene lumay.<br />

lumalauig: vi<strong>de</strong> in gisao.<br />

lumanab. u.a.: lanza ancha y larga; la cuchillada.<br />

lumar. u.a.: traer <strong>de</strong> ordinario algún vestido. f.1.: el vestido. f.an.: el cuerpo y lo que es propio es lo<br />

que anda junto al cuerpo, camisa. Ítem, traer su voluntad o querer a la voluntad <strong>de</strong> otro a la semejanza<br />

<strong>de</strong>l vestido que se trae pegado al cuerpo. Ilumar co ang buut co canimo; y <strong>de</strong> pretérito: Ilinumar ang<br />

buut co canimo. Por el f.an.: Nalumar siya sa acun buut. Linumaran aco niya sing buut. l. Linumaran<br />

niya ang buut co.<br />

266


lumat. u.a. et sugmat. p.a. et lubat. u.a.f.an.: volver la enfermedad que se había quitado, como<br />

tercianas o calenturas o bubas; rever<strong>de</strong>cer la llaga que ya estaba buena; linmulumat, sinmusugmat,<br />

linmulubat ang po co niya; lumat lumat, sulusugmat, lubatlubat: son frecuentativos.<br />

lumayagam. p.c. ngalamgam. lumayagan nga potiocan: bandada <strong>de</strong> pájaros, etc.<br />

lumba. p.p.: remar a porfía o regatear dos navíos o más a cuál es más ligero. f.2.l.3.: el navío<br />

contrario o su dueño con quien se hace; lumba.<br />

lumba lumba. p.p.: tonina pez; lo mismo es lumur.<br />

lumbang. p.a.: tinajas <strong>de</strong> bahandi gran<strong>de</strong>s.<br />

lumbo. p.p.: remendar navío quitando tabla o algún pedazo y echando otra. f.3.: el navío. f.1.: la tabla<br />

que se pone.<br />

luming. p.a.: <strong>de</strong>licada mujer, como binocot, etc.<br />

lumlum. p.p. nahalumlum. linmulum. nagahilumlum. f.an.: estar clueco la gallina sobre sus huevos<br />

para empollallos, o otra cualquiera ave.<br />

lumpag. p.p. nalumpag. l. nahalumpag: ap<strong>las</strong>tarse la casa hundiéndose. Nahalumpagan sila: se les<br />

cayó la casa encima; nacalumpag. f.2.: hundilla.<br />

lumun. p.p.: vecino <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> casa; nagalumun: vivir o morar dos o más en una casa. f.3. Ítem, dormir<br />

en un pabellón dos o más. Ítem, dormir, acostarse dos en un habul o en cama <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> unas mismas,<br />

como marido e hijos; lumumun, linmulumun; con el f.2.: es acostar consigo a otro en su habul o cama.<br />

Ilumun mo canimo ining bata: acuesta contigo este niño. Lumunan mo si coan: acuéstate con fulano.<br />

f.an.<br />

lumur. u.a.: tonina pez.<br />

lumus. p.p.f.un. lumsun, la síncopa: ahogar, transitive, a alguno en agua o en cosa líquida; nalumus:<br />

ahogarse en agua; manginlumus: es <strong>de</strong>sesperado; napacalumus: <strong>de</strong>jalle ahogar o <strong>de</strong>sear ahogue. f.2.<br />

lunay. p.c.: cosa blanda, pegajosa, como trementina o brea; a la brea blanda la llaman lunay.<br />

lunang: vi<strong>de</strong> in lapoc.<br />

lunao. p.c.: Nalunao ang duta sang olan: está empapada en agua. Nalunao ang mata sang loha;<br />

nacalunao. f.2.: empapar la tierra la lluvia o los ojos <strong>las</strong> lágrimas.<br />

lun-ar. p.a. sanla. p.a.: prenda; nagalun-ar. l. linmulun-ar: dar algo en prendas; naquilun-ar. l. sanla:<br />

pedir prenda.<br />

lunday. p.c.l. lun<strong>de</strong>y: cierto modo <strong>de</strong> barotos.<br />

lunga. u.a.: ajonjolí; lungahun nga banua; calungahan: el colectivo.<br />

lunga lunga. p.c.: una yerba que parece ajonjolí.<br />

lungab: lo mismo es que gongab.<br />

lung-ar. D.V. et luspar. nagalung-ar: per<strong>de</strong>r el color la persona, seda o imagen, o tenello perdido;<br />

nacalung-ar: <strong>de</strong>slustrar, quitar o comer el color, transitive. Nalung-ar ang guya niya: se <strong>de</strong>mudó como<br />

<strong>de</strong> miedo.<br />

lungat. p.a.: eslabón <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na; nagalungat: abrir panica, calamcam torciéndola hacia el lado para<br />

quital<strong>las</strong>, o eslabón <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na; nalungat: <strong>de</strong>se[s]labonarse la ca<strong>de</strong>na abriéndose el eslabón.<br />

lungbay. p.c. nanlungbay. linmulungbay: brotar <strong>las</strong> hojas <strong>de</strong>l árbol cuando se le han caído <strong>las</strong><br />

antiguas. Nanlulungbay sing bag-o nga dahon ining dapdap.<br />

lungib. u.a.: cueva no honda.<br />

lungu. p.a.: volver a un lado y a otro la cabeza negando; lungu lungu: frecuentativo <strong>de</strong> lungu, y se usa<br />

más; lo mismo es lungulungu. h. ginlungulunguan aco niya.<br />

lunhao. D. malunhao: color ver<strong>de</strong> y cosa ver<strong>de</strong>.<br />

luntay. p.c.: arroz que pasa <strong>de</strong> maduro, que si no se corta luego, se cae <strong>de</strong> la espiga.<br />

lutar. p.c.: Linmuluntar ang banua: sosegarse o estar sosegado el tiempo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l viento recio.<br />

lunub. p.c.f.3.: remendar vestido; resembrar <strong>las</strong> manchas <strong>de</strong> la sementera don<strong>de</strong> no nació el arroz.<br />

lunur. p.c. nalunur. tinmunur: sumirse en agua o lodo toda cosa viva o cosa que se va a pique como<br />

navío o otra cosa; resolverse el sarampión o otras enfermeda<strong>de</strong>s a este modo. Linmunurna ang bulan,<br />

ang arlao, ang bitoon: se pone o encubre abajo la luna. f.3.: es el sumi<strong>de</strong>ro, y así, calulundan: es<br />

don<strong>de</strong> se suelen sumir navíos, en algunas partes le usan por el poniente; nagahilulundun ang bulan: es<br />

cuando se acaba y muere, que no se ve.<br />

lupac: vi<strong>de</strong> in dugmuc.<br />

lupac. p.a.l. lopac: callo <strong>de</strong>l trabajo; nacalupac. l. nacapanlupac. f.3.: encallalle el trabajo, etc., como<br />

cavar, moler, etc. Pinanlupacan ang camut sa buhat, cag ang tohor sa pag lohor.<br />

lupay. p.c. et hupay: amansar el viento o la ira y cólera; naghupay. l. lupayna ang iya caaquig; vi<strong>de</strong> in<br />

hupay.<br />

lupar. u.a.tabug. h.l. layog. h.: volar; lupar lupar: frecuentativo.<br />

lup-ra. D.V.: echar lo que tiene en la boca, buyo, comida, etc. f.1.<br />

267


lupi. p.a.: filo torcido, aunque sea el <strong>de</strong>l azadón; nalupi, nagacalupi: volverse o torcerse o estar<br />

torcido o vuelto el filo <strong>de</strong> cuchillo, navaja, bolo, etc.; nagalupi. f.un.: torcelle. Linupi niya ang talom<br />

sa nabaja cay dile maalam magbair; cuando es poco: humu et humu et hulub. f.2.: en todo se varían<br />

como lupi; lupi lupi: es diminutivo, pico.<br />

luping. u.a.: ciertas tinajas <strong>de</strong> bahandi que se llaman así, tienen asas o orejas. May luping nga lalaqui<br />

cag amoi mahal. May luping man nga babaye; lupingun: el que tiene <strong>de</strong> estas tinajas.<br />

lupig. p.a. lopot. h. nagalupig. nanlopot. nagapanlopot. nagalopot. f.un.: hacer esclavo por fuerza<br />

al libre, quitar algo por fuerza el po<strong>de</strong>roso, como el dato al timaua, o a los merca<strong>de</strong>res tomando la<br />

cosa a menos precio, que todas son acciones tiránicas; malupig: tirano así; oprimir <strong>de</strong> la manera dicha:<br />

lupgan, sincopado.<br />

lupis. p.a.: vi<strong>de</strong> yupis.<br />

lupisan. p.a.: camote dulce; tam-is.<br />

lupisan. p.c.: coco pequeño que crece poco, enano; o gallina enana; lupisanum.<br />

lupsao: vi<strong>de</strong> lusao. p.p.<br />

lupu. p.c.: lo mismo es que daug y se varía como él.<br />

lupuc. u.a.: abollado poco, sumido un poco; con el f.3.: abollar así.<br />

lupus. p.a. subac. sagmao. h.: echar algún pescado a cocer con los quilites o yerbas. f.1.: el pescado.<br />

f.an.: el tolaun o yerbas.<br />

luput. p.a.f.3.: tapar tinaja o la olla o la comida con hojas poniéndo<strong>las</strong> encima solamente.<br />

luquis. u.a.: vi<strong>de</strong> in lulhu.<br />

lura. p.p.: lo mismo es que loa, nanlura, nagapangalura: escupir; dimo aco pan-luran.f.2.: lo que se<br />

escupe.<br />

lurlur. D.V.: zampuzar o meter en el lodo como la ropa en tina, o persona o otra cosa. f.1.: lo que se<br />

mete. f.3.: el lodo.<br />

lurir. p.a.: tullido, es <strong>de</strong> Halauer; lo mismo es lopog.<br />

luru: vi<strong>de</strong> liray.<br />

lusa. u.a.: liendre; lusaun: que tiene liendres; nanhilusa: sacal<strong>las</strong>.<br />

lusac. u.a.: majar cal y aceite para galagala; o majar <strong>las</strong> mujeres la tierra, hacella barro para hacer<br />

ol<strong>las</strong>, o los que pasan el camino con los pies, haciendo barro; nalusac ang dalan, etc.<br />

lusay. p.c.: yerba <strong>de</strong> la mar que come el duyung o pez mulier.<br />

lusar. u.a. lumusar. linmusar: bajar el que está sentado, como en mesa o otra cosa así alta, o el que<br />

está a caballo, o en carro, el que está en la hamaca o en el catre o bancazo. f.3.: el lugar <strong>de</strong> don<strong>de</strong> y el<br />

en que.<br />

lus-ao. p.c.: color baladí, malo, blanquisco en oro, en <strong>las</strong> sedas o ropa. Ítem, cuando la sangre está<br />

hecha aguaza blanquisca dicen: lus-ao nga dugo, o la tinta; malus-ao. l. mapus-ao: son lo mismo.<br />

lusat. u.a.: el espacio <strong>de</strong> entre cañuela y cañuela <strong>de</strong>l salug; calusutan: el cole[c]tivo; nahalusat: caer<br />

algo por el lusat.<br />

luscag. p.a. lumuscag. linmuscag: crecer o hincharse el grano <strong>de</strong> arroz o maíz que se moja, pan,<br />

bizcocho. Ítem, agrandarse o reificarse el humo como se va levantando; linuscagan ang dalung gan: es<br />

agrandarse el agujero; dícese: Linuscagan ang dalaga. l. linuscagan ang atubangan sang dalaga:<br />

porque la han corrompido y abierto. Linuscagan ang tian mo, es buyayao: hínchese tu barriga como el<br />

grano que se moja; napaluscag: echar en remojo lo dicho o <strong>de</strong>jalle se remoje y hinche o ablan<strong>de</strong>. f.2.<br />

lusdac. p.a.l. botongon: cierto plato <strong>de</strong> bahandi.<br />

lugus. nagalugus. p.a.f.un.: lavar pescado o yerbas metidas en un cestillo o alat, metiendo en el río el<br />

cestillo con el<strong>las</strong>, como enjuagándolo para que se caiga la tierra o arena <strong>de</strong>l pescado o yerbas.<br />

lusi. u.a.: quebrar palo con la mano o torciéndole. f.2. De los que van por leña, que quiebran con la<br />

mano los palos, dicen: Lumusi siya sa camut cay uai bolo: quiebre con la mano, que no hay bolo.<br />

lusngag. p.a.: Linmulusngag cai gimiginhaua: abrir o ensancharse <strong>las</strong> narices que uno resuella recio<br />

por el<strong>las</strong>, etc.<br />

lusung; vi<strong>de</strong> losong: que es lo mismo.<br />

luspar: lo mismo es que lung-ar, per<strong>de</strong>r color, <strong>de</strong>scolorido.<br />

lusuc. u.a.: pagar la <strong>de</strong>uda sin logro. f.3.; luscan; napalusuc: cobralla así. f.2.: al que se cobra. f.3.: la<br />

<strong>de</strong>uda. Palusucanco ang pilac co dile aco sing tobo.<br />

lusuc. f.un.: sacar el ojo; luscun: la síncopa.<br />

lusuc. linmulusuc. nalusuc: salir o nacer postema en el mismo lugar adon<strong>de</strong> [h]ubo antes otra. f.3.<br />

Ítem, hacer casa o iglesia en el mismo lugar o sitio adon<strong>de</strong> otra estuvo. El f.1.: los harigues o casa o<br />

iglesia. f.an.: el lugar don<strong>de</strong> la otra estuvo y la nueva se levanta.<br />

lus-un. D.V.f.2.: poner unas cosas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> otras, como platos o escudil<strong>las</strong>, etc., poniendo encima<br />

así. f.1.: lo que se pone o está <strong>de</strong>bajo. Lus-unan yanang dacu nga pingan.<br />

268


luta. p.a.: cortar algo por <strong>las</strong> coyunturas. f. lutahun. l. pagluthun, lutaluta: coyuntura, generalmente.<br />

luta. p.a. linmuta: saltar bandada o cardume <strong>de</strong> peces.<br />

lutab. u.a. malutab: caña, árbol, no <strong>de</strong> sazón para cortar, no curado.<br />

lutac. p.a. liri. litic. h.: hen<strong>de</strong>dura en tabla, ma<strong>de</strong>ro o tierra; nanlutac. l. nalutac: hen<strong>de</strong>rse, estar<br />

hendida tabla, ma<strong>de</strong>ro o tierra, o la barriga reventada; lutacun: cosa que tiene hen<strong>de</strong>dura.<br />

lutagut: vi<strong>de</strong> lutgut.<br />

lutao. u.c. lubag. h.: cosa que nada en el agua, que no se va a pique, como caña, ma<strong>de</strong>ra, aceite, etc.;<br />

nagalutao: nadar o andar sobre el agua cosa que no se va a pique como caña, ma<strong>de</strong>ra, navío, aceite,<br />

etc.; napalutao. f.2.: echar en agua algo para que salga arriba la paja, como al batar para pangasi;<br />

lutao: llamar a los hombres que <strong>de</strong> ordinario andan en la mar.<br />

lutas. u.a.: Limutas sang soso: <strong>de</strong>jar al niño el pecho que ya no mama; napalutas. f.un.: <strong>de</strong>stetalle la<br />

madre, hacelle que la <strong>de</strong>je; botas.<br />

lutgut. D.V. et lutagut: limar como con lima <strong>de</strong> hierro y cualquier acción que se haga así ludiendo<br />

con una cosa en otra es lutgut. l. lutag, como aserrar, cortar con cuchillo así; un<strong>de</strong>, nalutgut et<br />

nalutagut, linmulutgut, etc.; ludir un palo en otro, o cor<strong>de</strong>l en otro, o atadura en otra; nagalutgut,<br />

nagahilutgut: ludir ataduras unas con otras o palos unos en otros o gastarse ludiendo; nacalutgut. l.<br />

lutagut. f.2.: ludillos el viento o temblor, etc. Ítem, gastar el cor<strong>de</strong>l al palo, o el palo al cor<strong>de</strong>l<br />

ludiendo.<br />

luthang. p.p.: arcabuz o escopeta o mosquete; nagaluthang. f.un.: arcabucear a alguna cosa.<br />

lutic. u.a.l. lotic: batir huevos et similia; lo mismo es que labogay.<br />

lutlut. p.p. D.V. malutlut: pasar o salir por entre muchos, como los muchachos cuando salen <strong>de</strong> la<br />

iglesia, que se meten por entre los hombres como ratones por salir primero; y si es por entre <strong>las</strong><br />

piernas, halupahip.<br />

lutub. p.a.: hábil; malutub; pagcamalutub: habilidad; nacamalutub; nacamabuut; nacamatutum. f.2;<br />

pagmalutubun. l. pacamalutubun: hacelle hábil, etc.<br />

lutuc. p.p.: meter palo o <strong>de</strong>dos en los ojos, máxime por el párpado <strong>de</strong> arriba. f.2.: los ojos, ora se lo<br />

saque ora no, como al caimán, etc. Nalutuc ang mata niya sing cahuy; pitluc: también es lo mismo;<br />

vi<strong>de</strong> pitluc.<br />

luub. p.a. linmuluub: acorrucar la gallina o otra ave a sus pollos. f.an.: o acorrucarse ella para<br />

dormir. Ítem, salicubcub. f.3.<br />

luub: vi<strong>de</strong> in cupu.<br />

luuc. p.p. naluuc: ahogarse <strong>de</strong> humores o por tener apretado el pescuezo; nagaluuc. f.un.: ahogar con<br />

manos o paño. Ítem, cuga.<br />

luug. u.a. luug luug: frecuentativo; linmuluog: andar a monte huído o por los zacatales sin venir al<br />

pueblo o persona, perro, gato, etc.; napapagluug. f.: hacelle andar a monte por temor, etc.<br />

luum. p.p. et cutitub. diclum: cerrarse <strong>de</strong> nubes el cielo; nagaluum, nagacutitub ang langit. l. ang<br />

banua et ginluuman ang banua. l. ang langit: estar cerrado; gincutituban: el cielo, tiempo, etc.<br />

luun. u.a. et osoa. h. p.c. et uslub. p.a.f.2.: poner unas cosas sobre otra al modo dicho; nagaluun.,<br />

nagacaluun, uslub, osoa: estar puestas así <strong>las</strong> cosas dichas; y aun luun es ponerse un vestido sobre<br />

otro. f.3.: el <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo.<br />

luuy. p.c.: va<strong>de</strong>ar el río o andar en el agua cuando llega <strong>de</strong> la cintura para arriba, haciendo siempre<br />

pie; con el f.1.: llevar algo así al navío o a la otra banda <strong>de</strong>l río; con el f.un.: ir por algo; sigue a los<br />

verbos <strong>de</strong> movimiento.<br />

luy-a. p.a.: jengibre; luy-ahun: tierra que lo produce; caluy-ahan: jengibral.<br />

luy-aluy-a. p.a.: parece jengibre.<br />

luya. p.a. maluya: persona débil, floja, sin fuerzas, o el enfermo que aún no [h]a cobrado fuerza, o<br />

niño, y aun <strong>de</strong> cualquier cosa, aunque sea árbol que aún está tierno se dice; maluya; maluyaluya:<br />

diminutivo, nacaluya. f.un.: <strong>de</strong>bilitar así como la emfermedad; naluya, nagacaluya: estar débil;<br />

nagaluya: lo mismo; naluya luya, nagacaluya luya: el incoativo; luya luya: diminutivo <strong>de</strong> luya.<br />

luyac. p.a.: cosa curva por la parte <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro, puesta boca arriba, que lo con un cabo está hacia arriba,<br />

como cuchara <strong>de</strong> nácar o navío que está alto <strong>de</strong> popa y proa; techo <strong>de</strong> casa que suelen hacer así alto <strong>de</strong><br />

proa y popa, que por medio hace curva o arqueado, quebrado <strong>de</strong> tierra a lo largo <strong>de</strong> la sierra que se ve<br />

a lo lejos cómo va corriendo la tierra. Ítem, el suelo <strong>de</strong> la casa que se hace como cuchara con el peso<br />

<strong>de</strong> arroz o <strong>de</strong> otras cosas; naluyac. l. linmuluyac: estar curvo lo dicho al modo dicho. Tohon niño ang<br />

balay agur di lumuyac ang panalgan; napaluyac. f.2.: hacer alguna cosa <strong>de</strong> <strong>las</strong> dichas curva al modo<br />

dicho. Paluyacon mo ang ibobongan sa balay. l. paluyacun mo ang sacayan con ang cuchara, etc.;<br />

caluyacan, naluyacan; id est, ang cabuyacan: la curva, por la parte <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro, aunque sea <strong>de</strong> hoz o <strong>de</strong><br />

otra cosa así.<br />

luyag. p.a. naluyag: holgarse recibiendo contento; vi<strong>de</strong> duyag.<br />

269


luyan. p.a.f.1.: levantar o atafar <strong>las</strong> o<strong>las</strong> al navío o ma<strong>de</strong>ro; luyan luyan: frecuentativo o diminutivo.<br />

Ginluyanluyan ang sacayan sa alun.<br />

luyat. p.a.: plátanos ver<strong>de</strong>s, que no están <strong>de</strong> coger.<br />

luyo. p.c. bangi. h.: lado o banda, la<strong>de</strong>ra.; sa luyo co: a mi lado; sa luyo sang cama: al lado o <strong>de</strong>trás <strong>de</strong><br />

la cama; sa luyo sang harigue, etc.; luyo caluyhanan: lado o parte <strong>de</strong> dato, <strong>de</strong> timaua o <strong>de</strong> esclavo; y<br />

aun <strong>de</strong>l esclavo <strong>de</strong> cuatro costados se dice: olipun siya, ua siya caluyhanan sa timaua; nagaluyo. f.an.:<br />

junto con el infinitivo con pag-: doblar o sacudir ropa entre dos teniendo cada uno <strong>de</strong> su parte, uno <strong>de</strong><br />

una parte y otro <strong>de</strong> otra. Pagluy-an niño pagpilo yanang: manteles; nanluyo. l. ninluyo: servir al<br />

segundo amo el esclavo que es a medias entre dos, que sirve un mes a uno y otro a otro.<br />

luyo: es el vocablo o verbo correspondiente al claro común en la poesía <strong>de</strong> baraques, biaos y sabis, <strong>de</strong><br />

manera que el luyo siempre es el vocablo obscuro y el que hace la poesía obscura.<br />

luyuc. p.a.f.2. o .3.: aplazar al enojado o traer la voluntad <strong>de</strong> otro para bien o para mal.<br />

luyung. p.p. lirong. ariling. obong. h.: cerco <strong>de</strong> sol o <strong>de</strong> luna; con el f.3.: estar con cerco. Inarilingan<br />

ang bulan; nagaariling. l. lirung. l. luyung ang manga tauo: está en rueda o muela, hacen rueda o<br />

carrillo.<br />

270


M ANTE ALIAS<br />

ma: preposición que junta a muchas raíces <strong>de</strong> verbos y los hace nombres substantivos; maayo: cosa<br />

buena; maraut: cosa mala; mahuput: guardador <strong>de</strong> huput; <strong>de</strong> ayo y <strong>de</strong> raot; dautan.<br />

mabdus. p.p. nagamabdus. nagabosong. h.: hacerse preñada o estar preñada. f.1.: la criatura. Saua<br />

pa aco igmabdus ini: antes que me hiciera preñada <strong>de</strong> [e]ste, antes que le concibiera; pret[érito]:<br />

Iginmabdus. f.3.: el vientre. Baraan ang pagu ancan nga ginmabdusan canimo: dichoso el vientre en<br />

que anduviste, que te concibió; el f.3.: pue<strong>de</strong> ser el varón <strong>de</strong> quien se concibió. Dile bana mo ang<br />

gimo gin mabdusan: no era marido tuyo <strong>de</strong> quien te hiciste preñada; napapagmabdus: hacer que se<br />

empreñe, enpreñalla. f.3.<br />

mablang: vi<strong>de</strong> in bulang.<br />

mabung. u.a.: mujer fornida, ora sea gran<strong>de</strong> o mediana. El varón fornido: husug.<br />

macalbang. u.a.: especie <strong>de</strong> cañas como bagacay.<br />

macmac. p.a.f.3.: dar puñalada <strong>de</strong> arriba abajo.<br />

macao: vi<strong>de</strong> in malao.<br />

macapan-os et cahaponon et cahaponamun: lucero <strong>de</strong> la tar<strong>de</strong>.<br />

macasla: vi<strong>de</strong> in sala.<br />

macasla. p.p.: arbolico; sus raíces son contrayerba; su fruta es tuba para matar pescado.<br />

maco maco. u.a.: Nahamacomaco sila pangaun: comen a gusto, que les sabe bien; lo mismo es:<br />

ngalongalo. u.a. Nahangalo ngalo ang ginhaua ta sining canun: abraza la comida el estómago.<br />

macut. u.a.: Nagamacut ang calayo: pren<strong>de</strong>r o encen<strong>de</strong>rse bien el fuego; napapagmacut. f.2.: hacelle<br />

que prenda o <strong>de</strong>jalle que prenda bien.<br />

maga. p.a.: ang pangasi, cai bag-o: no está <strong>de</strong> sazón.<br />

magbalio. p.c.: arroz que se da con brevedad.<br />

mag ahat. u.a. nagamag ahat. f.2.: matar o herir salteando por robar.<br />

magcut. p.a. mala. h. nagamagcut: cuajarse o estar cuajado algo como leche, cera o sebo <strong>de</strong>rretido<br />

que se hiela, aceite, manteca, agua.<br />

mag hiuala. p.p.: medianoche.<br />

magpopo et magcupu. p.p.: vívora pequeña; dicen tiene cresta y que canta a modo <strong>de</strong> gallo; por la<br />

presteza con que mata se dice: magpopo; y porque está o se echa en la tierra agazapada: magcupu.<br />

magtotoor. p.p. igcampur. h.: primos hermanos; nagamagtotoor: serlo; nagamagtotoor sing<br />

macaduha: ser primos segundos, etc.<br />

magulang: vi<strong>de</strong> in gulang.<br />

mahal. u.a.: cosa preciosa o cosa cara, en <strong>las</strong> cosas que se ven<strong>de</strong>n; nacamahal et nagpacamahal. f.2.:<br />

pacamahalun: encarecer la cosa. Ítem, estimalla, y si es persona, respetalla; mahal nga tao: persona a<br />

quien se estima y se tiene respeto; pagcamahal et camahalan: la preciosidad <strong>de</strong> la cosa; ang pagmahal<br />

et ang camahalan sapag ca hadi. l. sapag ca obispo: la dignidad.<br />

mai: vi<strong>de</strong> mei.<br />

mala.u.a. namala: cosa seca o enjuta, como ropa; nagamala: enjugarse o estar enjuta ropa; nacamala.<br />

f.2. pacamar-un: enjugar el sol o viento ropa, etc.<br />

mala.u.a., es haraya: lo mismo es que Dao; hinc, malapatoc: la medida <strong>de</strong>l hasta <strong>de</strong>l hacha; baromala<br />

binangon: la medida <strong>de</strong>l largo <strong>de</strong> un binangon o bolo , dos cuartas.<br />

malagang. u.a.: turbante colorado, señal <strong>de</strong> guerra o <strong>de</strong> valentía; nagamalagang: ponérselos o traellos<br />

puestos; malagangan: el que le tiene.<br />

malagut lagut. u.a.: Malagut lagut ining utan: estar crudas <strong>las</strong> yerbas mal cocidas.<br />

malagag: vi<strong>de</strong> in payaun.<br />

mala mala et sohong. h.: gusano que roe <strong>las</strong> raíces <strong>de</strong>l arroz <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> tierra.<br />

malam-an. D.V.: vi<strong>de</strong> mama.<br />

malangto: vi<strong>de</strong> in langto.<br />

malao et macao. bacao. p.c. nagamalao. l. macao sing polong: embaucar, hacer creer algo, algún<br />

embuste, dar así traga[n]tona. Ano mei igamacao ca pacanamun?: ¿viénesnos con algún embuste?<br />

malapati. p.p.: lo mismo es que salampati, paloma casera.<br />

malayogon. p.p.: porcelana menor que cao caoan.<br />

mali. u.a.f.2. hun.f.1.: tomar figura <strong>de</strong> alguno el diablo. Di lamang pagamalihun sa manga yaua ang<br />

manga mananap, cag ang manga lamgam, cag ang manga tao, con di ang manga santos, cag ang<br />

manga angeles amoi igamali nila. f.3.: a quien se aparecen; <strong>de</strong> aquí es cuando nos dicen una cosa y<br />

enten<strong>de</strong>mos otra se dice: nagamaliaco. l. ang mataco, ang pagtutuc co ang dungug co; alibi,<br />

271


naghiatopali: entendí uno por otro. Ítem, nagacamali ang ngalan nila: se equivocaron los nombres.<br />

Nahamali co siya: que le nombre por hierro; y si es <strong>de</strong> plural, nagahimali sila.<br />

maliaua. p.p. nagamaliaua. l. nagamasoso: estar recién parida.<br />

malilang. p.p.: pólvora; malilangun: el que la tiene.<br />

malisa. p.a.: pimienta; malisaun: el que la tiene.<br />

malo. p.a. talibi. p.p.h.: lagartija <strong>de</strong> <strong>las</strong> largas, no <strong>las</strong> caseras.<br />

malo. u.a.: flor o cierne <strong>de</strong>l arroz o otra semilla; nagamalo: florecer o estar en cierne el arroz o batar,<br />

etc.<br />

malo. p.p. nahamalo. f. himaloan: enten<strong>de</strong>r que uno es otro, llamó a Juan entendiendo que es Pedro,<br />

o doy algo a Diego pensando que es Lucas, aunque sea dándole lanzada o matándole; nahamaloan. l.<br />

hinmaloan siya nila pagbono.<br />

malus. p.a. nagamalus ang pi<strong>las</strong>: tener comezón la llaga que va buena.<br />

mama. p.a. si mama: mi madre; genit[ivo]: ni mama. l. can mama, suple[tivo]; vocativo: mama; si<br />

habla con sus hermanos es nuestro padre etc.; nana se varía <strong>de</strong> la misma manera. Si nana: es mi<br />

madre.<br />

mama. u.a.f.2., sincopado: comer buyo; y así el buyo le llaman mam-un; malam-an: cestillo o<br />

canastillo en que se guarda todo lo que es menester para hacer buyo.<br />

mamat. p.a. nagamamat. f.2.: aten<strong>de</strong>r o advertir lo que hace o apren<strong>de</strong>; nagmamat, pretérito, haber<br />

atendido y advertido, sabello ya como el oficial que ya es diestro, el maestro, el piloto; nahamamat:<br />

saber estar diestro en el oficio que tiene. Nahamamat siya sa polong sa bisaya. l. sa Castilla. Dile aco<br />

sa manga lauaigan, busa dile aco magapiloto.<br />

mamiing. p.c.: galán o dama, a lo grave. Paagiunta iton manga mamiing nga babaye: esperemos que<br />

pasen esas damas.<br />

mamsa: vi<strong>de</strong> bansa.<br />

man. u.a.: también; aco man: yo también. Ítem, tampoco, con negación. Uala aco pacadto. ua man<br />

siya: yo no fui allá, tampoco él.<br />

mana. p.a.: canela; manahan: acanelado, que tiene canela.<br />

manac. p.c.: entenado; nagamanac: llamar o tener por entenado a alguno.<br />

mananap. u.a.: animal o bestia; vi<strong>de</strong> danap; nanginmananap. l. nacamananap: tra[n]sformarse en<br />

bestia; nagminananap: haberse como bestia, embrutecerse.<br />

manaol. u.a.: águila.<br />

manasa. p.p. et sinamal: medida, hasta el medio pecho, una vara.<br />

mang gar. p.a.l. mang garpa: alguna cosa. mang gar nga panaptun: alguna ropa; mang gar pa nga<br />

tauo: alguna persona; mang gar pa nga arlao: algún dia, etc. Mei mang gar pa nga can-un camo dira?:<br />

¿Tenéis aún alguna comida ahí? malomangar: diminutivo; mang gar sabrosísimamente se hace verbo<br />

por acá: nanhimang gar; napanhimang gar. f.3.: llamalle algún nombre, como <strong>de</strong>cille buayaca,<br />

ayamca, etc.; mal<strong>de</strong>cir así y en cosa <strong>de</strong> poca monta.<br />

mang hor. p.a. lebayun. p.p.h.: menor en edad; suélese tomar por el hermano menor; camang horan:<br />

el cole[c]tivo o plural, hijos o hermanos menores.<br />

mang mang. p.p.: campanas pequeñas, como <strong>las</strong> <strong>de</strong> sangley.<br />

mangtas. u.c.: perro cazador; nagamangtas: ser el perro mangtas <strong>de</strong> suyo.<br />

manico: vi<strong>de</strong> sico.<br />

manla. p.p.: cierta sabandijuela <strong>de</strong>l catung gan; nanacla nga toor ining manla: cantar la dicha;<br />

manlaun nga catungan.<br />

manlahos. p.c.: vara y cuarta; vi<strong>de</strong> in lahos, lapos: allí.<br />

manlut. u.a.: concha o caracol gran<strong>de</strong> como taclobo.<br />

manga. p.a.: oro mediano.<br />

mangayao. p.c.: cosarios; nangayao: andar acoso. f.2. Pangayauon quita niyan siton mangayao.<br />

mangaian. p.c.: persona cimarrona, solivaga, como negro, etc.<br />

manoc. u.a.: gallina; manocon. l. manocan: persona que <strong>las</strong> tiene o tierra don<strong>de</strong> <strong>las</strong> hay; ilahas nga<br />

manoc: la <strong>de</strong>l monte; nagamanoc. f.: dar gallinas como <strong>de</strong> tributo; con el f.2.: engallinarse la<br />

sementera, comerse <strong>de</strong> gallinas la sementera. manocon nga mata. l. manocon sing mata: el que tiene<br />

ojos como <strong>de</strong> gallina, bizco. Ítem, manoc: cierta estrella cuya figura les pareció gallina; malamanoc<br />

ang can-un: morisqueta mal cocida, que parece gallina en lo duro; dícese también <strong>de</strong>l pescado.<br />

manoc manoc. p.c.: o<strong>las</strong> <strong>de</strong> mar, señal <strong>de</strong> viento.<br />

manongbalay. p.c.: cierta especie <strong>de</strong> arroz oloroso.<br />

manonggol. p.p.: peñascos <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l agua en la mar.<br />

mantili. u.a.: timaua rico, como hay en algunos pueblos; camantilian: el cole[c]tivo; camantili et<br />

pagcamantili: el ser así rico.<br />

272


mantala. u.a.: encantam[i]ento <strong>de</strong> hechiceros; mantala nga dalongdong: hechizo <strong>de</strong> encantamiento;<br />

nagamantala. f.3.: encantar, hacer o <strong>de</strong>cir sus encantos o plegarias o ruegos como al caimán porque no<br />

la muerda; o al hierro ardiendo o fuego para que no le queme; o a la persona para bien o para mal.<br />

man-ug. D.V.: sierpe, culebra gran<strong>de</strong>; man-ugun nga banua: tierra <strong>de</strong>l<strong>las</strong>; caman-ugan: el cole[c]tivo.<br />

maola. p.p.: verraco montés.<br />

maqui: compuesta a los nombres <strong>de</strong> cosas comestibles son comedor <strong>de</strong> la tal cosa; maquihinog;<br />

maquiesda; maquibabuy.<br />

marlus: vi<strong>de</strong> in dulus.<br />

marmar. u.a.: revivir el fuego que parecía estaba muerto: dícese <strong>de</strong>l que no acaba <strong>de</strong> <strong>de</strong>spertar. Ua pa<br />

siya magamarmar; passive: Ua pa siya pagamarmari.<br />

mar mar. p.p.l.: la morisqueta que se [h]a <strong>de</strong>sboronado <strong>de</strong>l montón o <strong>de</strong> la que está peñuscada; lo<br />

mismo es que cupay.<br />

marol. u.a.: lo mismo es que sampaga; vi<strong>de</strong> in minalol.<br />

masinao. p.c.: cierta especie <strong>de</strong> arroz.<br />

mata. u.a.: ojos. mat-an et matanan: cosa con ojos; malonoy nga mata: ojos serenos, compuestos,<br />

graves; naga. l. nagmata: estar <strong>de</strong>spierto o <strong>de</strong>spertar; napapagmata: <strong>de</strong>jalle <strong>de</strong>spertar, esto es, que<br />

duerma hasta que él <strong>de</strong>spierte. Ítem, <strong>de</strong>spertalle, hacelle que <strong>de</strong>spierte. f.2.; nahapagmata: <strong>de</strong>spertar<br />

con algún ruido. f. Hipagmatan quita sa padre hipos camo: <strong>de</strong>spertará el padre a nuestro ruido. Ang<br />

macauat ang nahamatan co. l. ang hinmatan co: <strong>de</strong>sperté al ruido <strong>de</strong>l ladrón; nacahamata.<br />

l.nacahimata: aojar. f.; himataan; daligmata; panaligmata; taligmata: son la contrayerba o<br />

contrahechizo <strong>de</strong>l tagarlum con que se ve al hechicero; daligmatahan: el que la tiene.<br />

mata. u.a.: ojo <strong>de</strong> malla, la malla <strong>de</strong> cualquier manera que sea, aunque sea <strong>de</strong> celosía.<br />

mata mata. p.p.: yema generalmente, por don<strong>de</strong> brota y por don<strong>de</strong> crece el árbol o planta.<br />

matag arlao. u.c., id est, tagsa ca arlao: cada día.<br />

matambucao. u.c.: cuenta <strong>de</strong> oro cuadrada, ora sea labrada ora no.<br />

matahum. u.c.: persona mo<strong>de</strong>sta, compuesta.<br />

matay. p.p.: muera yo; execración suya es; vi<strong>de</strong> in patay.<br />

matoor. p.p.: verdad y cosa verda<strong>de</strong>ra o que dice verdad; camato oran et catooran et pagmatoor sang<br />

polong sa Dios: la verdad <strong>de</strong> la palabra <strong>de</strong> Dios; nagamatoor. f.2.: <strong>de</strong>cir verdad, aseverar, confesar,<br />

creer o tener, aprobar por verdad algo. f.1.: el fundamento o cosa <strong>de</strong> creer o argumento;<br />

napapagmatoor. f.2.: convencer a otro con la verdad, hacella que la crea y tenga por verdad; con el<br />

f.1.: es probar la verdad, sacar en limpio la verdad, <strong>de</strong> modo que la confiese. Ipapag matoor co ang<br />

polong co sing sacsi nga maramu, etc.<br />

maug. u.a. nahamaug: codiciar, <strong>de</strong>sear y aun querer mucho. Nahamaugan niya ang iya anac: le<br />

quiere mucho; ibug.<br />

maya. p.a.: gorrión bien conocido; mayahun nga banua: tierra <strong>de</strong>llos. Ítem, mayahun nga manoc:<br />

gallina agorrionada en la pluma; camayahan: el cole[c]tivo.<br />

maya. p.a.: provincia o tierra <strong>de</strong> enanos o pigmeos; don<strong>de</strong> sea, no lo sé. Hinc, tao sa maya. l.<br />

mayanhun. l. mayanun: enano pigmeo.<br />

mayong. p.a.f.2.: conocer por la fisonomía <strong>de</strong>l rostro a alguno que el tiempo nos [h]a hecho olvidar, o<br />

echar <strong>de</strong> ver por la cara que es hijo <strong>de</strong> algún nuestro conocido.<br />

mayong. p.a.: el diuata <strong>de</strong>l volcán <strong>de</strong> Halbay, y así le llaman. Ang buquir sa can mayong. No he<br />

hallado la raíz <strong>de</strong> los verbos siguientes, y así los pongo en la letra P.:<br />

manalang. u.c.: calentarse al fuego; vi<strong>de</strong> panalang, painit.<br />

manaog. u.c.: bajar <strong>de</strong> casa o <strong>de</strong> árbol; vi<strong>de</strong> panaog.<br />

mei. l. mai. p.a.: preposición. Antepuesta a nombres apelativos o a participios activos y pasivos,<br />

significa haber o tener la tal cosa. Mei canun camo?: ¿Tenéis comida?. Mei can-un came, apang ua<br />

camei esda: tenemos morisqueta, pero pescado no. Aruna.<br />

mila mila. f.2.: enfermar los ojos y pelar <strong>las</strong> pestañas alguna enfermedad; minimila mila. l.<br />

milamilahun nga mata: pelados así, enfermos, legañosos, etc.<br />

mili: vi<strong>de</strong> dili.<br />

milimor: vi<strong>de</strong> in mormor, <strong>de</strong>smoronar.<br />

milo. u.a.: especie <strong>de</strong> gatos monteses.<br />

minalol. u.a.: manta <strong>de</strong> medreñaque gruesa, teñida con tungug y malol, un<strong>de</strong> minalol. malol: es<br />

arbolillo.<br />

minatay. u.c.: muerto, difunto; caminatayan: difuntos, collective; nagaminatay. f.2.l.3.: celebrar <strong>las</strong><br />

exequias, la muerte, llorar al difunto. Ditacus pag minatayun ining bata nga napacadto sa langit: no es<br />

justo llorar, etc.<br />

mingao. p.c. namingao. l.: Nahamingao ang buut co diri: siento soledad, etc.<br />

273


miñac. u.c.: cierto árbol oloroso. l. minyac, un<strong>de</strong> miniñacan. l. mininyacan: pasta <strong>de</strong> olor hecha <strong>de</strong><br />

miñac y <strong>de</strong> otros árboles olorosos, como balitong. p.p., calambac, miao. p.c., sandana. p.p., tanoong.<br />

p.p., tara tara, etc.<br />

miño. p.a.: persona casada; nagamiño: ser o estar casado.<br />

moal. p.c. nagamoal: hablar teniendo la boca llena.<br />

moao. p.c. nacamoao: echar en falta o hacer caer en falta con la falta <strong>de</strong> algo, o su mujer por no tener<br />

lo que él pensaba para los convidados. Ang pagcauala sang inayohan niya amoy nacamoao caniya,<br />

passive; nahamoaoan. l. hinmoaoan siya: ha caído en afrenta o falta al modo dicho.<br />

moy moy. p.c.: monillo que anda asido <strong>de</strong> la madre.<br />

mogso et bogso. p.c. nahamogso. l. nahabogso: caer como el niño. Ítem, caer muerto el herido,<br />

persona o animal y se caen muertos los dos que pelearon; nagahimogso: salir el niño <strong>de</strong>l vientre. Ang<br />

iloy amoi nahamogsoan. l. nahabogsoan; partear al niño para que salga; nahimogso. l. napahamogso.<br />

f.2. himogsoon. l. pahamogsoon mo ang bata.<br />

molag molag. p.p. nahamolag molag: <strong>de</strong>spertar <strong>de</strong>spavorido o atontado, que no [ha] [a]bierto la<br />

puerta; passive: Nahamolag molagan siya; pero, Nacamolag molag: <strong>de</strong>spertalle así. f. himolag<br />

molagan.<br />

molay. p.c. et tuyao. h.p.c.f.1.l.2.: reprehen<strong>de</strong>r el que no hace lo que <strong>de</strong>be o no apren<strong>de</strong> lo que<br />

enseñan, o a los que hablan en el iglesia, etc. Igmolay mo sila: reprehén<strong>de</strong>los. Ginmomolay co sila di<br />

man sila maharugda. Ítem, castigar Dios. Ginmolay quita sa Dios sing dayon nga gotom cai dayon ang<br />

aton manga sala igin molay molay sa Dios canatun: nos reprehen<strong>de</strong> con hambre, etc.; molay molay;<br />

tuyao tuyao: diminutivo y frecuentativo.<br />

molopolo. p.a.: <strong>las</strong> cabril<strong>las</strong>, estrel<strong>las</strong>.<br />

momho. u.c.f.3.: regalar dando cosas <strong>de</strong> comida como padre o madre a hijo o animal o pájaro manso,<br />

o los amancebados uno a otro. f.1.: es la comida que se da.<br />

mona. p.c. naquimona: ir a comprar arroz <strong>de</strong> lo temprano; monahan. u.a.: arroz temprano<br />

monga. p.a.: gallina pone<strong>de</strong>ra.<br />

mongaya: vi<strong>de</strong> hamongaya.<br />

moo et mogon. h.: vi<strong>de</strong> in boo.<br />

mooc. p.a. et patabug. u.a.: atalaya o torre; moog nga balay.<br />

mormor. p.a. et milimar. p.p. namormor. namilimor. nagacamormor. nagacamilimar:<br />

<strong>de</strong>smoronarse montón <strong>de</strong> tierra, piedra, por ser blanda, olla, bonga mal cocida; nacamormor et<br />

nacamilimor. f.2.: <strong>de</strong>smoronallo o comerse el río la orilla, etc.<br />

motmot. p.p. et dasig: cobrar fuerzas el arroz sembrado que crece o árbol, etc., o el enfermo que ya<br />

tiene fuerza.<br />

mota. p.a. et lamhit: lagaña; nacamota: lagañar, causar lagaña. f.2., un<strong>de</strong>, ginmota et motaun:<br />

lagañoso o lagañado; nanhimota: limpiar la lagaña; himotaan: el lagrimal.<br />

muging. u.a.l. moging: la flor o cierne <strong>de</strong>l arroz, borona, batar, la parte que se hace arroz. Mugingun<br />

nga humay: que está en cierne; nagamuging: ponerse o estar en cierne el arroz.<br />

mucmuc. D.V. et banal. u.a.f.2.: hacer camino los que pasan. Ang naga agi amoi naca mucmuc sang<br />

dalan; namucmuc. l. nabanal ang dalan.<br />

mugis et masa. u.a.: jamás. Uala aco nga mugis pacadto didto. Dile aco pacadto nga misa didto, ua<br />

siya nga mugis masingba: jamas ha oído misa.<br />

mugtac. p.c. mulpug. mugapo: persona negra.<br />

mulibuli. u.a. et mulibulian: vi<strong>de</strong> in quigalan. u.a.<br />

mulumulu. p.p.l. molomolo. l. murumuru: persona sola <strong>de</strong> su linaje que no [h]a quedado otro,<br />

aunque sea rica; lo ordinario lo usan por persona sin parientes <strong>de</strong>stituida <strong>de</strong> todo amparo como pobre;<br />

ilo nga molomolo: huérfano <strong>de</strong>stituido.<br />

mulugsay: vi<strong>de</strong> in bugsay.<br />

mulumur. u.a. nagamulumur: tartamu<strong>de</strong>ar; vi<strong>de</strong> ngumu ngumu.<br />

mumu. p.a. mumu nga tao: persona callada, no habladora; nagamumu. f.3.: callar lo que sabe, no<br />

<strong>de</strong>cillo; ginmumuhan: lo así callado.<br />

mumu. D.V. et tughur et murmur et lughur et tultul: dar con lo que se tiene en <strong>las</strong> manos contra la<br />

tierra, o contra piedra sin levantallo en alto, como a ropa que se lava, o al que tenemos rendido en<br />

tierra dalle contra la tierra o piedra que está <strong>de</strong>bajo; el presente y pretérito tienen I- al principio: Igin<br />

tughur niya sa duta.<br />

murmur: vi<strong>de</strong> supra in mumu.<br />

mutha. p.p.: juncia pequeñita medicinal que echa una flor blanca entre tres hojas.<br />

mutia. p.c.l. motia: perla, aljofar; mutiaun nga dagat. l. talaba: mar o ostiones que tienen per<strong>las</strong>;<br />

mutiaun: el que tiene perla; minutiaan nga sing sing: anillo con perla.<br />

274


muyum muyu. u.a.: fruta formada que se le ha caído la flor y aunque chiquita se echa <strong>de</strong> ver que está<br />

ya formada. Nanmuyu muyu na ang galangan; y pienso se podrá <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> la criatura que ya está<br />

formada en el vientre, aunque no esté animada.<br />

275


N ANTE ALIAS<br />

na. dun. h., adverbio: ya; Lonona: ya está cocido. Iton na aco: ya voy allá. Amona: eso es, o basta ya.<br />

Ua nai can-un: ya no hay comida.<br />

na: es también preposición.<br />

nacu: vi<strong>de</strong> in salinacu.<br />

nacu, en Sugbu: por acá; nacun: genitivo <strong>de</strong>l primer pronombre, mío.<br />

nacnac. p.c. naganacnac. nabolbog. h.: pudrirse llaga.<br />

nagnag: vi<strong>de</strong> in onab.<br />

nahot. u.a.: hebra <strong>de</strong> lanot, generalmente; biquil: la hebra más gorda <strong>de</strong>l lanot. carag coan. p.p.: otra<br />

menor; mulitao. p.p.: otra menor; <strong>las</strong>ag: otra menor, más <strong>de</strong>lgada; lugas.<br />

nagutnut. p.p. naganutnut: crujir o sonar entre los dientes y mue<strong>las</strong> cosa que se come como carne o<br />

nervios o huesillos.<br />

nana. p.a.: materia podre; nanaun: cosa que tiene materia o podre; naganana: manar o echar podre o<br />

materia; nanhinana: limpialla.<br />

nagubnub. D.V.: Naganagubnub ang atun sacayan sa dala: va muy sobrecargado.<br />

namit. manamit. p.a.: cosa sabrosa; nacapamit: dar sabor o hacer sabrosa la cosa. Ang linacot amoi<br />

nacanamit sang can-un: me supo bien, me saboreó; canamit et pagcanamit: el sabor <strong>de</strong> la comida;<br />

namit namit; manamit namit: es diminutivo <strong>de</strong> namit; nanam. u.a. mananam: lo mismo es que namit y<br />

se varía como él; pagcanamam; canamam; cananamam: el sabor <strong>de</strong> la cosa.<br />

namoc. u.a.: mosquitos zancudos; manamoc et namocon nga banoa: tierra <strong>de</strong> mosquitos zancudos, el<br />

cole[c]tivo; con el f.2.: mosquitarse, picalle mosquito.<br />

namu+, es <strong>de</strong> Sugbu. namun: <strong>de</strong> acá; genitivo <strong>de</strong>l plural <strong>de</strong>l primer pronombre, came.<br />

nanalang: vi<strong>de</strong> panalang.<br />

nanang. p.p.: aumentarse la llaga, empeorar.<br />

nangda. nanangda. nahananda. u.a.: escarmentar; vi<strong>de</strong> dugda.<br />

naog: vi<strong>de</strong> panaog: bajar <strong>de</strong> casa, escalera, etc.<br />

narug: vi<strong>de</strong> in cat sao.<br />

nati. u.a.: venadito pequeño, cabrito y becerrito.<br />

natuc. u.a.: harina <strong>de</strong> ambolong y <strong>de</strong> buli <strong>de</strong> que hacen cazabe; vi<strong>de</strong> in ambolong.<br />

naui. p.c.: bejuco hendido y limpio; naganaui: limpiar bejucos.<br />

nauong. u.a.: lo mismo es que guya; vi<strong>de</strong> in guya: cara, rostro, etc.<br />

naya naya. u.a. naganaya naya. f.3.han.: agasajar al huésped mostrándole buena voluntad y que se<br />

huelga <strong>de</strong> recibille; manaya naya: bien acondicionado, afable, que muestra tener buena voluntad.<br />

nayon. p.a.: tierra firme continuada, que no la divi<strong>de</strong> el mar <strong>de</strong> otra respe[c]to <strong>de</strong> cada isla. Nayon ang<br />

pan-ay sa Ogtong; canayonan: es el cole[c]tivo <strong>de</strong> nayon, todo lo que es tierra firme; napanayon: ir a<br />

la tierra firme o isla gran<strong>de</strong>, ora el que navega, ora el que está en isleta, etc.<br />

nian. u.a.: ahora; nian sara; niyan gilayon: ahora luego, al punto; caron.<br />

nigo. p.c.: harnero; <strong>las</strong> diferencias <strong>de</strong>llos son: nigo; lirung tipas. l. calarao. h.: los cuales son redondos.<br />

Mei nigo nga opat ang ca posor; cuadrado; este se llama tacuyan.<br />

nina+: lo mismo es que pi<strong>las</strong>, herida.<br />

ninhi: vi<strong>de</strong> in hinhin.<br />

niño. u.c., genitivo <strong>de</strong>l plural <strong>de</strong>l segundo pronombre, camo.<br />

nin-o. u.c., genitivo <strong>de</strong> sin-o?, interrogativo; cansa.<br />

nino. u.c. et lino: árboles con cuya raíz refinan lo colorado o amarillo; naganino et lino: teñir así.<br />

f.2.hon.; nino es haraya.<br />

nipa. p.a.: la palma nipa bien conocida; canipaan; nipan; nipaun nga banua: tierra <strong>de</strong>l<strong>las</strong>.<br />

nipis. u.a.f.2. nipsun: a<strong>de</strong>lgazar algo como tabla o otra cosa ancha o hilo; manipis: cosa <strong>de</strong>lgada<br />

como tabla o cosa tejida. Ítem, Manipis ang lauas mo et manipis ca sing lauas: crió <strong>de</strong>lgado <strong>de</strong> cuerpo;<br />

y a los naipes llaman nipis.<br />

niquinic. u.a. et dung dung. h.: aguacero o lluvia mansa que dura mucho; naganiquinic: llover así.<br />

nisnis. hinis. p.p.h.: refregar limpiando como ropa que tiene lodo seco o limpiar armas, cuchillo o<br />

cota <strong>de</strong> malla; acicalar.<br />

nito. u.a.: bejuco <strong>de</strong>lgado, negro que [es] el gahir o cuerda con que arman el balatic.<br />

276


niuang. u.a. et maniuang: cosa flaca o cosa magra; naganiuang et nagacaniuang: estar flaco;<br />

nacaniuang. f. pagniuangun: enflaquecer, transitive, ora no dándole <strong>de</strong> comer, ora a l[a] enfermedad o<br />

el hambre; niuang niuang; maniuang niuang: diminutivo o incoativo; pagcaniuang: flaqueza.<br />

nonoc. u.a.: cierta especie <strong>de</strong> árbol.<br />

nonot. p.p. lanat. h.: acompañar; suele tener el f.2.; nonton mo siya; nahanonot: ser llevado o irse<br />

acaso en compañía <strong>de</strong> otros. Nahanonot siya saiban nga manga bata: como muchacho se fue acaso con<br />

los <strong>de</strong>más muchachos. Ítem, con el f.3.: seguir la voluntad <strong>de</strong> otro, <strong>de</strong>cir siempre amén. Pinahanontan<br />

niya ang buut sang bana niya.<br />

noog. u.a.: vestido <strong>de</strong>l cuerpo, <strong>de</strong> lalaque o <strong>de</strong> mujer, como camisa, bayo, tapis, lambong, bahag,<br />

zaragüelles, etc.; magnoog: vestirse algún vestido. Magnoog ca sing maayo nga lambong dimo ig<br />

noog yanang maraut.<br />

noog: es también el vestido viejo.<br />

notnot et dotdot. D.V.: <strong>de</strong>shilachar; el f.2.: son <strong>las</strong> hilachas que se sacan; carmenar lana o algodón;<br />

nanotnot; nadotdot; nagacanotnot; nagacadotdot: <strong>de</strong>shilacharse ropa o disciplinas, etc.<br />

nulsul. f.3.: arrepentirse, pesalle <strong>de</strong> algo que hizo; naganulsul; nagahinulsul et pagnulsul; paghinulsul:<br />

arrepentimiento.<br />

nga: ligatura es <strong>de</strong> nombre adjetivo con substantivo. Maayo nga tao. l. tao nga maayo; y si pier<strong>de</strong> la<br />

.a. última: maayong tao.<br />

nga: relativo <strong>de</strong> lo pasado, id est, qui, quae, quod en singular [y] plural: Ang banua nga uay humay: el<br />

pueblo que no tiene arroz. Sin-o ang manga tao nga in magi diri?: ¿Quiénes son los que pasaron por<br />

aquí?<br />

ngaa. u.c.: ¿Por qué?, preguntando. Ngaa mapintas ca?: ¿Por qué eres bellaco?. l. sic, Ngaa uas<br />

camasacay sa padre?: ¿Por qué no te embarcaste con el padre? Cay ngaa?: ¿Por qué?.<br />

ngabil. p.a. bibig. h.: labio <strong>de</strong> la boca; por bibig vi<strong>de</strong> bibig; ngabilan; biligan. h.: persona <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

labios; vi<strong>de</strong> bibig.<br />

nga gayur. u.a.: vi<strong>de</strong> in gayur: verda<strong>de</strong>ramente, realmente.<br />

ngalagngag. p.p.: galluelo.<br />

ngalan. p.a.: nombre; ngumalan; nginmangalan: nombrar poniendo nombre. f.1.: el nombre que se<br />

pone. f.3., sincopado: la persona o cosa que nombre, a quien se pone nombre. Si Juan ang igangalan<br />

ta sini. l. pagangalanan ta ini si Juan: nombrémosle Juan, pongámosle por nombre Juan; nagahingalan;<br />

nanhingalan; nagapanhingalan. f.3.: nombrar a alguno haciendo mención d[e] él, ora sea para bien,<br />

ora para mal. Ítem, achacar algo a alguno, calumnialle. Siya ang quinmauat, cag aco anggin<br />

hingalanan niya: hurtólo él y échame a mí la culpa, achácamelo a mí; nacahangalan: nombrar por<br />

hierro o <strong>de</strong>scuido lo que no había <strong>de</strong> nombrar, en pasiva; nahangalanan; napahangalan. l.<br />

napahingalan. l. napasingalan: poner o echar achaque para hacer o no hacer algo, o echar algo a<br />

alguno. f.3.: calu[m]nialle; hingalanan, en Cebú.<br />

ngal ngal: vi<strong>de</strong> in ngus ngus.<br />

ngalat. u.a. nangalat. l.: Nahangalat aco. l. ang acun buut. l. ang acun mata: turbarse, cortarse, quedar<br />

pasmado, embelesado, fuera <strong>de</strong> sí con suceso malo, repentino o <strong>de</strong> admiración <strong>de</strong> algo. f.2.: poner en<br />

pasmo, admiración o turbación a otro, máxime al niño; culba.<br />

ngalngag. p.p. nangalngag: hen<strong>de</strong>rse o reventar tabla o caña, máxime el sagub; nacangalngag:<br />

reventalla. f.2.<br />

ngalo ngalo. u.a.: vi<strong>de</strong> macomaco.<br />

ngalul: vi<strong>de</strong> in habul.<br />

ngam ngam. u.a. nagangam ngam. nagapangam ngam. f.2.: pedir el enfermo o viejo o niño cosas<br />

que no hay, o impertinentes o disparatadas. Ano iton imo gin ngam ngam.<br />

nga nga. u.a.f.2.hon. naga nga nga. nag nga nga: abrir la boca o tenella abierta. Hinc, nga ngaan:<br />

boca <strong>de</strong> corral <strong>de</strong> pescar o <strong>de</strong>l infierno; nahapag nga ngana, el acento en la primera nga. p.c.: quedarse<br />

boquiabierto, embelesado o turbado.<br />

nga nacun.: Dica pacadto nga nacun: digo que no vayas, o lo que digo es que no vayas allá; y lo<br />

mismo se dice por los <strong>de</strong>más pronombres; nga nimo, nga niya: lo que tú dices, lo que él dice. Sic, nga<br />

natum; nga namun; nga niño; nga nila, etc.<br />

ngani. u.c.: y aun por eso. Ngani uala aco pacadto didto, cai nahibalo aco nga siya didto. Dili ngani:<br />

antes no. Amo ngani baraan ang namati cag tinmutuman sang polong sa Dios. l. Hinono ngani: quin<br />

potius. l. quin immo, etc.<br />

nganlaong. p.p., id est, nga niya: Pacadto ca ngan laong: dice que vayas allá.<br />

ngao ngao. u.c.: mayar o maullar el gato.<br />

ngas ngas. u.a.: vocear los que riñen, que levantan mucho la voz, o mayar o maullar muy recio el<br />

gato; levantar, cegar, regar, etc.<br />

277


ngatanan. u.c.: todo o todos en número o cantidad. Ngatanan ngagayur: todo, totalmente.<br />

ngat ngat. u.a.f.2.: abrir la boca a otro, sano o enfermo, vi[o]lentamente.<br />

nga tuur. u.c. hingan. h. oyamut+, en Sugbu, aumentativo es; maayo nga tuur: muy bueno; maisug<br />

nga tuur: muy valiente.<br />

ngaui ngaui. u.a.: <strong>las</strong> esquinas o cabos <strong>de</strong> la boca <strong>de</strong> persona o animal.<br />

ngayan. u.a. arangayan: ahí está. Preguntaron si estaba allí fulano, pensó que no estaba allí y<br />

respondió que no, <strong>de</strong>spués vióse que estaba allá y dice: Arangayan: a[h]í está. l. en verdad que está<br />

ahí, que no lo sabía.<br />

ngiao. p.c.f.3.: burlar <strong>de</strong> otro haciéndole gestos con la boca por menosprecio; vi<strong>de</strong> ngilit.<br />

ngil-ar. p.p.: temor, sobresalto <strong>de</strong>l que pisó culebra et similia; ngil-ar mo lamang; nangil-aran;<br />

naha[a]ran: temer así, o recibir sobresalto. f.3.. la cosa <strong>de</strong> qué; cangil-aran: el pretérito; nangil-aran;<br />

naha-[a]rucan; nangil-ar; nacaignuc. f.2.: sobresaltar o atemorizar así.<br />

ngilit et Bilir. p.a.: bordo <strong>de</strong> jarro, vaso, escudilla, etc. Ítem, esquina a lo largo <strong>de</strong> tabla o <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ro<br />

cuadrado. Ítem, nagangilit; nagangisi; nagangiao ang pi<strong>las</strong>: estar abierta la herida como cuchillada o<br />

navajada <strong>de</strong> puerco. Ítem, ngilit et ngilit ngilit; ngisi ngisi. Ang iya ngabil. l. ngilit et ngisi. p.a. et<br />

ngiao siya sing ngabil; nag ngilit. l. ngisi. l. ngiao ang iya ngabil, ang iya ngipun: tiene los labios<br />

cortos, que no cierran ni tapan los dientes; y así sonreírse, con risa falsa que retira así los labios;<br />

nagangilit; ngisi; ngiao et ngilit ngilit; ngisi ngisi; ngiao ngiao. f.3.: hacer gestos a alguno así haciendo<br />

burla d[e] él.<br />

ngilo. p.a.: <strong>de</strong>ntera; nginilohan aco: tengo <strong>de</strong>ntera; mangilo ang ngipunco: a<strong>de</strong>nterarse los dientes;<br />

naangilo. f.3.: a<strong>de</strong>nterar, dar <strong>de</strong>ntera la cosa a los dientes; macangilo ngilo: cosa que da <strong>de</strong>ntera.<br />

ngipun. p.a.: diente; y se dice <strong>de</strong>l diente <strong>de</strong>l ancla; ngipunun: el que tiene diente; ngipununna: ya<br />

tiene dientes; ngipunan pa aco: aún tengo dientes; cangipunan: los dientes, la <strong>de</strong>ntadura.<br />

ngisi. p.a. et ngisi ngisi: vi<strong>de</strong> in ngilit, hacer gestos.<br />

ngisi. p.a.f.3.han.: rascarse la cabeza; ngisi ngisi: piojo chiquito.<br />

ngislu. p.a.: encía; ngisluun: <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s encías.<br />

ngis ngis. u.a.: sonreírse haciendo algún gesto y burla <strong>de</strong> alguno. f.3.<br />

ngit ngit. p.a. cangit ngit. pagcangit ngit: oscuridad; dulum. h. pagcadulum; carlum; mangitngit, y<br />

su diminutivo, mangilingit ngit; madulum. h.l. marlum: cosa oscura; ngit ngit; nagacangit ngit:<br />

oscurecer o estar oscuro; nacangit ngit. f.3.: oscurecer como la noche al día.<br />

ngito ngito: vi<strong>de</strong> in nguyum nguyum.<br />

ngoal: vi<strong>de</strong> oangal.<br />

ngoc ngoc. p.a.: chillido <strong>de</strong> monos entre sí, su tingug; nagangoc ngoc: chillar los monos así.<br />

ngola. p.c.: apa. h. mama+. ngola nga tao: mudo; nangola. l. nagacangola: estar o ser mudo; ngola<br />

ngola: es diminutivo; nacangola. f.2.: hacelle mudo Dios o enfermedad.<br />

ngoyit: vi<strong>de</strong> ngoit.<br />

ngoit et ngoyit et pihit. p.a., en todos: ceceoso, que hace la .l. y., como baloto, bayoto, halipot,<br />

hayipot, padre, paye, suyi, suli.<br />

ngo ngo. p.a. supa. h.: meter la comida mascada en la boca al niño.<br />

ngot ngot et lotgot. u.c.f.2.: chupar la teta el niño. f.2.: la teta o la leche. f.3.: el pezón <strong>de</strong> la teta; ngot<br />

ngotan; ngoya ngoya. l. nguya nguya: vi<strong>de</strong> in ngut ngut.<br />

nguhur. p.a.: ang sulab: torcido el filo; nacanguhun. f.2.: torcer el filo.<br />

nguy nguy. u.a.: sollozar o llorar el que se queja sollozando.<br />

ngulut: vi<strong>de</strong> in lagut.<br />

ngul ngug. p.c.: Nangulngug aco sang saba, passive, Nangul ngugan aco sang baba: enfadarse <strong>de</strong> oír<br />

hablar recio; naca ngul ngug. f.3.: enfadar así a otro.<br />

ngulu ngulu. u.a. nagangulu ngulu: estar perplejo o dudoso con la primera nueva por no saber la<br />

verdad; socon socon.<br />

ngumu ngumu. p.c. naga ngumu ngumu. l. dumu dumu. nagahitona tona: mascar <strong>las</strong> palabras,<br />

tartamu<strong>de</strong>ar, trastabillándose la lengua, como el que no ha pensado lo que ha <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir o es atado y<br />

corto <strong>de</strong> suyo. Ngumu ngumu nga tao: corto o atado, que no sabe dar su razón; lo mismo es mulumur<br />

et ngu ngu.<br />

ngur ngur. u.c.f.2.: estregar o raspar dos cosas una con otra como dos ladrillos, oro con la piedra <strong>de</strong><br />

toque, marfil con piedra, dos mazorcas <strong>de</strong> maíz. Pag ngur ngurun mo yanang duha ca poso nga maíz.<br />

ngurun et ngurub ngurub. u.a.: regañar perro o gato cuando ve a otro o contra otro o persona contra<br />

otra persona. f.3.<br />

ngus ngus et ngal ngal. u.c.: gruñir el perro por subir o bajar <strong>de</strong> casa o por estar atado.<br />

ngut ngut et ngoya ngoya. u.c.: latir postema o el cuerpo con dolor interior o con la ponzoña <strong>de</strong><br />

yerba o <strong>de</strong> cosa que le picó, que se esparce por el cuerpo y va al corazón; dícese: Naga ngut ngut ang<br />

278


iya buut didto sa ilalum: látele o remuér<strong>de</strong>le la conciencia; lo mismo se dice <strong>de</strong>l que guarda el rencor<br />

en el corazón.<br />

nguyum nguyum. p.p. et ngito ngito: Manguyum nguyum et mangito ngito nga pag cangit ngit. l.<br />

ngacangitngit: se dice <strong>de</strong> la cosa oscura como la noche, pozo, aposento, etc.<br />

279


O ANTE ALIAS<br />

oal. l. oua: vi<strong>de</strong> in ipi.<br />

oac. l. ouac: cuervo; caouacan: el cole[c]tivo; nagaouac: graznar el cuervo.<br />

oay. l. ouay. u.c.: bejuco; nangoay. l. nagapangoay: buscallos. cogellos.<br />

oangis, trisílabo: lo mismo es que uangis. u.a. Nanoangis ang ngipun. l. ang islu: tiene los dientes,<br />

encías <strong>de</strong>scarnados, etc.<br />

obay et saobay. u.a.: hilera <strong>de</strong> cosas puestas como árboles, renglones, casas o navíos no aproados,<br />

sino que tienen la proa uno a la popa <strong>de</strong>l otro, etc.; usa ca obay. l. saobay: un renglón; duha ca obay:<br />

dos renglones, etc.; inmoobay. l. nagasaobay: estar echados dos o más a lo largo, no parte a dos, etc.;<br />

obay namun sing balay: vecino, como silingan.<br />

obas. u.a.: vi<strong>de</strong> ubas.<br />

obat. l. ubat: palo <strong>de</strong> China para dar sudores contra bubas.<br />

obo. p.a.: tos, pechuguera, catarro; nagaobo: toser; nacaobo: dar o causar tos, pechuguera, catarro. f.2.<br />

obhon.<br />

oboob. u.a.: dar sudor con bajo <strong>de</strong> agua caliente tapándole, etc.; napaoboob: pedir le <strong>de</strong>n sudor o<br />

mandar dar sudor, etc.<br />

obor. p.a.: anguila blanquecina <strong>de</strong>l mar.<br />

obor obor. u.c.: el nacimiento <strong>de</strong> <strong>las</strong> narices, lo <strong>de</strong>lgado.<br />

obur. l. ubur. u.a.: palmito <strong>de</strong> toda palma o <strong>de</strong> bejuco; nangubur. l. nagapangobur: coger el palmito.<br />

obus. u.a. nagaobus. nacaobus. f.2.: acabar cosa que se come o bebe o lo que se da lo reparte, mata,<br />

hurta, toma o quita, etc.; júntase al infinitivo con pag-: Obusun mo pag inum yana: bébelo todo.<br />

Obusun mo sila paghampac: azótalos a todos. Obusun mo sila pagbihag, pagpatay: cautívalos a todos<br />

o mátalos a todos, etc.; naobus: acabarse algo <strong>de</strong> lo dicho. Naobus na ang can-un. l. ang balon.<br />

obus na. obus, junta con la partícula na: es cosa acabada en cualquiera acción que sea, y se junta a los<br />

imperativos <strong>de</strong> la voz activa y los hace pretéritos. Obus na aco comaun: ya yo he comido; ang obus na<br />

ini: <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> esto o allen<strong>de</strong> <strong>de</strong>sto. l. sa obus na ini; ang obus na yadto: <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> aquello, allen<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> aquello. Ang obus na mag buhat ang Dios sa langit, etc. Postquam. l. postea quam <strong>de</strong>cit Deus<br />

caelum, etc.<br />

ocab. u.a bocas. h.: abrir puerta o ventana; el f.2.: es la puerta; el f.3.: el hueco o ganghaan.<br />

ocay. u.c.f.2.: esparcir cosa amontonada, tierra o arroz que se pone a secar.<br />

ocang. f.2.: quitar algo <strong>de</strong> don<strong>de</strong> está levantándolo, como cesto <strong>de</strong> arroz, tinaja, silla, etc., para<br />

ponello en otra parte. Ítem, <strong>de</strong>sencajar cosa <strong>de</strong> encajes, <strong>de</strong>squiciar o quitar puerta o tab<strong>las</strong> <strong>de</strong> dingding.<br />

ocauc. u.c. inmoocauc. l.: Nagocauc ang taub: está llena la creciente. Maayo con sa ugun ta ang<br />

cahuy sa pag ocauc sang taub.<br />

oclar. u.a.: levantarse la langosta o mayas que van en bandadas; napaoclar. f.2.: ahuyentallos, hacellos<br />

que se levanten y se vayan.<br />

ocnol. l. ucnul. p.a. inmuucnul: retirarse hacia <strong>de</strong>ntro el que se asomó o el galápago, o tortuga<br />

metiendo la cabeza <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la concha; o retirar el pescuezo encogiéndose grulla, ganso, garza, etc.<br />

ocon et ocon ocon. u.a.: vi<strong>de</strong> yucut.<br />

ocoy. u.a.f.2.: acechar o espiar sin que le vean, como el cazador, ora aceche o espíe a persona, animal,<br />

ave para cogella o matalla, etc.<br />

ocub. l. uclub. p.a.f.3.: picar abeja, mosca, mosquito, etc. Ítem, pegarse picando o mordiendo como<br />

ladilla, garrapata o perro haciendo presa, etc.<br />

odto. u.a.: sol o luna o estrella que está en medio <strong>de</strong>l cielo respecto <strong>de</strong>l oriente y o[c]ci<strong>de</strong>nte. Odto na<br />

ang arlao: ya el sol está al punto <strong>de</strong> mediodía. Odto na ang bulan: ya está y ha subido al medio <strong>de</strong>l<br />

cielo; naodto; umodto; inmoodto: llegar o estar el sol, luna o estrella al medio <strong>de</strong>l cielo respe[c]to <strong>de</strong>l<br />

oriente y poniente. Hinc, odtohan: el cénit o medio <strong>de</strong>l cielo; napaodto. f.2.hon.: esperar a que llegue<br />

el sol al cénit <strong>de</strong> medio día o la luna o estrella. Hinc, paniodto: la comida <strong>de</strong> mediodía; <strong>las</strong> locuciones<br />

que se usan con odto, como tiempo: vi<strong>de</strong> in aga.<br />

odto. p.a.: vívora pequeña, tan ponzoñosa que dicen que al que pica no llega más que hasta mediodía.<br />

odyo. p.c.f.2., id est, suliga. sumbaya: triscar, fisgar, hacer burla, <strong>de</strong>cir requiebros, requebrarse,<br />

aunque sean marido y mujer; <strong>de</strong>cir cariños al difunto en los sabis <strong>de</strong> <strong>las</strong> exequias.<br />

ogay. p.p.: pero; v.g.: Bacot ara dira si coan, ogay uala: entendí que estaba ahí fulana, pero no está.<br />

ogay. p.c.f.2.: gorjear o <strong>de</strong>cir requiebros la madre o ama al niño. Ítem, gargantear; vi<strong>de</strong> loy.<br />

280


ogaling: exclusiva <strong>de</strong> uno y afirmativa <strong>de</strong> otro; Acon ogaling ini: esto es mío y no <strong>de</strong> otro.<br />

Tinmambong aco ogaling cai bacot lain ang iñong polong: lleguéme a vuestra conversación, porque<br />

pensé era otra cosa la que tratába<strong>de</strong>s.<br />

oganot. p.p. maoganot: cosa correosa al comer, como nervios, gallina dura, vieja.<br />

ogapit et onapin. p.a.: juntar una cosa pequeña o menor con otra mayor para que pase todo junto los<br />

que tienen poco caudal juntando con el que tiene mucho, el cual compra por todos y <strong>de</strong>spués dé a<br />

cada uno su parte, <strong>de</strong> manera que: Iogapil. l. ionapin mo ining pilac co sa pilac mo sa pag darauat, hoc<br />

est, iupur mo.<br />

ogat. u.a.: nervio o vena <strong>de</strong>l cuerpo o <strong>de</strong> cualquier hoja, <strong>de</strong> [h]ortaliza o <strong>de</strong> árbol; ogaton: cosa que<br />

tiene nervios o venas así.<br />

ogbus. l. ogbos. u.a.: el cogollo o guía <strong>de</strong> toda cosa, <strong>de</strong> [h]ortaliza, <strong>de</strong> renuevo, <strong>de</strong> árbol, <strong>las</strong> hojas que<br />

hacen cogollo. Hinc, ogbusan: la punta <strong>de</strong>l cogollo, aunque sea en rama <strong>de</strong> árbol; nangogbos: brotar<br />

cogollo.<br />

ogdo. f.2.: alcanzar algo que está en alto saltando hacia arriba persona o gallina, aunque sea para<br />

alcanzar la espiga <strong>de</strong>l arroz.<br />

ogiat. p.c.f.2.: burlar, hacer burla; maogiat et maoloogiatun: burlón; ologiat: diminutivo o<br />

frecuentativo.<br />

ogiba. p.p.: lazos que se ponen a la carga para echallos por los hombros; nagaogiba: hacer lazos algo.<br />

f.2.: ogibahun mo ining calat. f.1.: ponellos a la carga. f.3.: la carga a que se ponen; ogibahan mo ang<br />

abobot.<br />

ogima. p.p.: <strong>de</strong>monios en figura <strong>de</strong> sátiros o fa[s]cinos. Hartos se vieron en Aclan y en Ibahay el año<br />

<strong>de</strong> 1600 y antes, el <strong>de</strong> 1599.<br />

ogoc. p.p. nagaogoc. f.2.: gastar hacienda cuando es mucho; naogoc: gastarse la hacienda. Naogocan<br />

aco sing pila ba ca pesos sining semana.<br />

ogong et ogong ogong. u.a.: zumbar bala, trompo, piedra, etc.<br />

ogpac. p.c., alibi, cobal: manta <strong>de</strong> medriñaque por bruñir.<br />

ogpot: vi<strong>de</strong> in olpot et in poslot.<br />

ogsor. p.a.: lo mismo es que sogor, comenzar; ogsoran et sogoran: el principio.<br />

ogsor. u.c. inmoogsor. f.3.: Inmoogsor sa lauur yadtong sacayan. l. yadtong tao: hacerse a la mar el<br />

que sale <strong>de</strong>l puerto o playa, que com[ien]za a navegar. Ítem, acometer el navío que sale <strong>de</strong> tierra al<br />

que va a la mar. f.3.<br />

ogsor. p.a.: lo mismo es que sognor, atizar los tizones; vi<strong>de</strong> sognor; ogsor nga bitinan: peso falso.<br />

oha. p.a. et ungac. h.: llorar el niño cuando nace.<br />

ohag. u.c.f.2.: comerse la sementera pájaros que se sientan sobre la espiga, como mayas.<br />

ohay. p.c.: espiga <strong>de</strong> arroz, batar, borona, etc.; nagohay: espigar.<br />

ohang. l. hoang et gohang et lohang. h. p.a.: hueco, capacidad <strong>de</strong> cosa que <strong>de</strong> suyo es hueca o se<br />

hizo hueca como caña, arcabuz, panica, vasija, etc.<br />

ohoy. p.c.: [h]ola, vocantis: Oruy.<br />

ohong. u.a. barlan. h.: hongo; nangohong: buscallos, cojellos.<br />

ohot. u.a.: espiga, quitando el grano.<br />

oi. p.a., vocantis: Oy bata: hius puer. Inoy co siya lamang: díjele solamente oy. Sinoy naga oy<br />

canacun?: ¿Quién me dice [h]ola?<br />

oihao. p.c.f.3.: vocear a alguno llamándole o a los pájaros o puercos para ahuyentallos.<br />

oila: vi<strong>de</strong> in buila. p.p.<br />

oi oi. p.a.f.2.: tirar <strong>de</strong>l cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong> la matraca o <strong>de</strong>l <strong>de</strong> cosa que se arrastra.<br />

oilog. p.c.: cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong> la matraca o para arrastrar ma<strong>de</strong>ra; nagaoilog. l. nangoilog. f.2.: tirar el cor<strong>de</strong>l o<br />

bejuco para tocar la matraca o para arrastrar ma<strong>de</strong>ro.<br />

ola. p.a.f.1.l.2.: <strong>de</strong>rramar cosa líquida o cosa <strong>de</strong> semilla; naola: <strong>de</strong>rramarse algo <strong>de</strong> lo dicho.<br />

olabo. u.a.: vi<strong>de</strong> in ambolong.<br />

olacdao. l. olalacdao. u.a.: ir al trote holgándose; andar en pie algunas veces; olacpao: es lo mismo.<br />

olag. p.c.: cosa pura, sin mezcla, como oro, plata o otro metal; olay nga babaye: mujer pura, sin<br />

mezcla, aunque sea casada, como no haya llegado a ella más que su marido; olay nga dalaga:<br />

doncella; naga. l. nacaolay. f.2.: purificar oro o plata.<br />

olayhon. p.c., id est, dala: carga, o lo que se lleva; nagaolaihon. f.1.: llevar algo <strong>de</strong> camino a casa,<br />

como el que viene <strong>de</strong> la sementera.<br />

olam. u.c. napaolam: andar manifiesto o estar o manifestarse. Ítem, <strong>de</strong>scubrir o manifestar su<br />

voluntad o su oro a otro, etc. f.1.: la cosa. f.3.: a quien se manifiesta o <strong>de</strong>scubre.<br />

281


olan. p.a.: lluvia; nagaolan ang dag-um. l. ang gal-um; con el f.2.: es coger la lluvia a alguno;<br />

ginolanan: don<strong>de</strong> llueve; maolan nga banua ini: es tierra lluviosa, que llueve mucho o está lluvioso el<br />

tiempo.<br />

olang. u.a.: camarón <strong>de</strong> agua dulce; olangun nga suba: río <strong>de</strong>llos.<br />

olang. p.p.: hilo torcido para coser <strong>de</strong> dos hebras; nagaolang. f.2.: torcer hilo así.<br />

olango. u.a.: capilluela para hacer maganito.<br />

olaquit. u.a.: cundir la mancha en la ropa. f.2. Nagaolaquit ang dum-it. l. ang dagta sang panaptun.<br />

olar. u.a. naolar: acordarse con pía memoria <strong>de</strong>l difunto o cautivo o ausente. Naolaranta ang ta nila sa<br />

Dios; caolaran. l. hingolar: prendas <strong>de</strong>l difunto, cautivo o ausente para que nos acor<strong>de</strong>mos d[e] él;<br />

Caolaran. l. hingolaran ta can Jesu Christo ang Santos nga Sacramento sa lauas niya.<br />

o<strong>las</strong>. u.a.f.2.: gastar algo refregando como palo, y así el bejuco o caña con que se saca fuego<br />

restregando se llama o<strong>las</strong>un; nao<strong>las</strong>: gastarse así algo. Con matig-a di mao<strong>las</strong>: si está duro no se gasta;<br />

nacao<strong>las</strong> sing calayo: sacar fuego. f.2. Pagao<strong>las</strong>un ang calayo sang cahuy.<br />

o<strong>las</strong> et co<strong>las</strong>. p.c.f.2.: comer arroz en cáscara puerco, caballo, etc.<br />

o<strong>las</strong>iman. p.p.: verdolaga.<br />

o<strong>las</strong>ip: <strong>las</strong> vetas negras <strong>de</strong>l buli <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> la palma.<br />

olat. p.a. et pali. u.a.: cicatriz <strong>de</strong> la herida; nagaolat et nagpali ang pi<strong>las</strong>: ya está encorada, tiene<br />

cicatriz, está buena.<br />

olat. f.2.; lo mismo es que Batac: o subir la vela <strong>de</strong>l navío; vi<strong>de</strong> batac.<br />

olbo: vi<strong>de</strong> in olpot.<br />

olhi. l. olehe. u.c.: postre, postrero, a la postre; umolhi; naolhi; nahaolhi: postrero o último estar,<br />

venir, ir o llegar. Umolhi camo pagsacay: embarcaos los últimos. Ginolhian co siya: yo vine <strong>de</strong>trás<br />

d[e] él, etc. f.2.: hacer algo a lo postrero. Olhiun mo ini: haz este lo postrero. l. Olhiun mo pag buhat<br />

ini; caolhian: la posteridad. Ang atun caolhian nga manga tao; sa olhi. l. sa olehe: atrás; olahi.<br />

olimpas. u.a. nangolimpas. nagapangolimpas. f.3.: sale nangolimpasan et nagapangolimpasan:<br />

negar a su padre o madre o amo diciendo que no los conoce, o negar la esclavitud, diciendo que no es<br />

esclavo, o negar la fe y cristiandad diciendo que no es cristiano ni lo ha sido, etc.<br />

olin. ulin. u.a.: popa; olinanun: los <strong>de</strong> la popa; nagaolin. f.3.: ir en la popa gobernando como el piloto;<br />

ginolinan, came ni coan: nos gobernó yendo en la popa.<br />

olingag et olingig. p.p.f.3.: estar cuidadosa la persona <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>jó en casa para no tardarse como<br />

enfermo, niño o algo que hace. Inolinganan niya ang amay niya nga masaquet. l. ang iya bubuhaton.<br />

olingig: vi<strong>de</strong> in olingag.<br />

olipun. u.c.: esclavo; olipunan. l. olipnanun: el que tiene esclavos; caolipunan: la esclavonía,<br />

cole[c]tivo <strong>de</strong> olipun. l. caolipnan: sincopado; nagaolipun. f.2.: hacer esclavo al libre. Ítem, tener y<br />

poseer sus esclavos teniéndolos por esclavos; naolipupun: ser esclavo; pagcaulipun: la esclavitud, y<br />

<strong>de</strong> plural, nagahiolipun: hacerse o estar hecho esclavo por <strong>de</strong>udas, etc.; olipnun: la síncopa.<br />

oli. l. uli: vi<strong>de</strong> in uli.<br />

olit. maolit, en Sugbu+ lo mismo es que macagur: vi<strong>de</strong> macagur; vi<strong>de</strong> cagur: que es gula; olitan;<br />

caulit: goloso y golosina.<br />

olit et olit olit: vi<strong>de</strong> in sona et sona sona.<br />

olitao. p.p.: mozo soltero, mancebo; nagaolitao: ser o estar soltero el mancebo que nunca se casó.<br />

olo. p.a.: cabeza; oloon. l. olohon: cosa que tiene cabeza, o <strong>de</strong> gran cabeza; oloan. l. olohan: cabecera;<br />

nagaolo; inmoolo; nagainolo; nangolo; nagapangolo: ser cabeza o caudillo o mayor o [a]caudillar<br />

como capitán, que es el primero en todo. f.3.han.; olo; nagaolo: hacer cabeza al trompo o al taric para<br />

atarle, o a imagen; el f.2.: lo que se hace cabeza. f.3.: el palo o trompo o imagen; olon, sale <strong>de</strong> oloon,<br />

sincopado; inmoolon; nagaolon: echarse reclinando la cabeza sobre algo, como sobre almohada. f.3.;<br />

olonan. l. onlan. Bato ang iya inonlan: tenía una piedra por almohada; y así, olonan: es la almohada.<br />

Hinc, inonlan: <strong>las</strong> pares, porque está el niño reclinado en el<strong>las</strong>. Tapat nga nahanonot ca saimo inonlan:<br />

ojalá fueras en compañía <strong>de</strong> <strong>las</strong> pares en que anduviste, hoc est, te enterrarán envuelto en el<strong>las</strong>.<br />

olo. p.a. naolo+. namoson. nasomloc. l. nasolmoc. nangilir. nanohot. h.: estos cuatro últimos son<br />

harayas: proveerse; nagacaolo; nagapamoson; nagacasomloc. h., etc. f.1.l.2.: Dugo ang gin caolo. l.<br />

ang gin pamoson.<br />

olo olo. p.a.: engañar tentando o prometiendo algo con engaño. f.2. Ginolo olo aco sa yaua.<br />

oloc oloc: vi<strong>de</strong> in cotoc cotoc.<br />

olog. u.a.: vi<strong>de</strong> in duhol.<br />

olog. f.2.: alabar ensalzando.<br />

olog olog. f.2.: lisonjear alabando; napaolog olog: querer o consentir le lisonjeen; maolog olog:<br />

lisonjero.<br />

olomoom. u.c.: vi<strong>de</strong> in bohoot.<br />

282


olon: vi<strong>de</strong> olo.<br />

olong. u.c.: colmo en la medida; nagaolong. f.2.: colmar la medida; naolong: estar colmada la ganta o<br />

medida o cesto, etc. Ítem, aporcar tierra, [h]ortaliza, árbol. f.1.l.2.; el f.3.: la [h]ortaliza.<br />

olongan. l. ulungan et taoran. p.c.: asta <strong>de</strong> lanza.<br />

olonlan sing ha<strong>las</strong>. l. olonlan sing manug: parecen manzanas coloradas <strong>de</strong> Nájera, pero son muy<br />

bellacas; su mata es balagun.<br />

olopoop. u.c. baronabon. h.: niebla, vapor <strong>de</strong> tierra; nagaolopoop ang banua; et pasive:<br />

ginolopoopan ang banoa: está cubierta <strong>de</strong> niebla; gabon.<br />

oloor: vi<strong>de</strong> in unas.<br />

oloogpot. p.a.: frecuentativo <strong>de</strong> ogpot; vi<strong>de</strong> in olpot.<br />

olor. u.a.: gusano; nacaolor. f.2.: orlon. l. oloron, etc.; olorpa ang potiocan: se dice <strong>de</strong> <strong>las</strong> abejas, que<br />

están en gusano; orlan: el panal <strong>de</strong> abejas en gusano.<br />

olot et uric. u.a.h.: acabar cosa <strong>de</strong> comida. f.2.; naolot et nauric: acabarse la cosa; dícese: Naolot sila<br />

pag ca matay, como pueblo, linaje, casa, estancia, etc.; dícese también: Oloton mo sila pag tauag.<br />

Inolot. l. naolot sila sang gubat.<br />

olpot et ogpot et olbo. u.a. inmoolpot. inmoogpot. inmoolbo: salir con prisa <strong>de</strong> [<strong>de</strong>]bajo <strong>de</strong>l agua o<br />

<strong>de</strong> espesura cosa viva, como persona, animal, ave, ratón <strong>de</strong> agujero, etc., o cosa que <strong>de</strong> su natural sube<br />

y sale arriba y se sobreagua, como caña, palo, cuerpo muerto, etc.<br />

olub. p.c.: flecha <strong>de</strong> ballestón; con el f.2.: hacer algo flecha para el ballestón.<br />

olomuum: vi<strong>de</strong> in luum.<br />

oma. u.a.: sementera; nagaoma: hacer o labrar sementera. f.2.; pagomhun, sincopado; caomhan:<br />

sementeras, el cole[c]tivo; ginomhan: lo que sacan <strong>de</strong> hacer sementera; palaoma: labrador; olomhon:<br />

campo para sementeras.<br />

omay omay. p.c.f.2.: mofar, remendar, escarnecer, burla[r]; maomay omay: mofador así.<br />

omgi et maomgi et maaluan. p.c.h.: liberal andar; nagaomgi: dar liberalmente.<br />

omom. D.V.f.2.: tener alguna cosa en la boca o metérsela en la boca, como el soldado <strong>las</strong> ba<strong>las</strong>. f.3.:<br />

la boca.<br />

omo. u.a.: panal sin miel. Con matolo ang dugos ang omo lamang ang salin: si se <strong>de</strong>stila la miel queda<br />

solo el omo.<br />

omol. l. omor. p.a.: roma punta <strong>de</strong> palo que acaba en redondo, o la cabeza <strong>de</strong>l genital porque acaba al<br />

dicho modo; omol omol: es diminutivo <strong>de</strong> omol; omol omol. l. maomol omol: herramienta que tiene el<br />

corte grueso antes <strong>de</strong> amolarse, como salió <strong>de</strong> la fragua, que el herrero no le supo sacar <strong>de</strong>lgado.<br />

ombit. u.a.: hurtar algo sisando o sisar o tomarse lo que sobró <strong>de</strong> la paga.<br />

ompoc. inmoompoc. u.a.: rehurtir como pelota o bala que da en cosa dura y vuelve atrás. f.3.: es la<br />

cosa <strong>de</strong> don<strong>de</strong> rehurte o salta, y si <strong>de</strong> recudida da también a alguno es f.3. Ítem, retroce<strong>de</strong>r los peces<br />

topando en la red que llaman taan; lo mismo es en todo ontol; es <strong>de</strong> Sugbu, etc.<br />

oña et oñana +, id est, nian et niana: ahora; es <strong>de</strong> Sugbu; oña, etc.<br />

ona. u.a.: oro mejor que huli, porque huli es oro muy malo.<br />

ona. p.a. umona. inmoona. nagaona: antece<strong>de</strong>r, ir <strong>de</strong>lante guiando o ir <strong>de</strong>lante solamente o<br />

anticiparse a hacer algo; ganar por la mano, aunque sea provocando, comenzando él la riña. Ve<br />

<strong>de</strong>lante <strong>de</strong> mí: Ginonahan aco niya pagbono. El me hirió primero; nag. l. nagaona. f.2.: se junta con el<br />

futuro con pag-.: hacer alguna cosa la primera. Im principio creavit Deus caelum et terram: Angin<br />

ona pagbuhat sa Dios amo ang langit cag duta; ang nahaona nga manga tao: los antepasados;<br />

sanahaona ona: antiguamente.<br />

onahan. u.a.: a<strong>de</strong>lante <strong>de</strong> los que van. Adto siya sa onahan: allá va a<strong>de</strong>lante, en la <strong>de</strong>lantera.<br />

onab et nagnag. u.a.: lavar la llaga; el f.2.: es la sangraza que se quita lavándola.<br />

onay. p.c.: cosa que está unida al cuerpo principal <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su principio, como ramas al tronco <strong>de</strong>l árbol,<br />

los <strong>de</strong>dos a la mano, el brazo al cuerpo o en cosas fundadas con ramas. Onay ang butcon sa lauas, ang<br />

torlo sa camut, ang sanga sa puno; lo <strong>de</strong>más se enten<strong>de</strong>rá [con] <strong>las</strong> locuciones siguientes. Igin onay<br />

niya gihapon ang iya lambong nga raso: siempre trae puesto el lambong <strong>de</strong> raso, no le muda, como se<br />

dice <strong>de</strong> la túnica <strong>de</strong> Cristo. Nagaonay siya pagsulat. l. pagbuhat: él por su mano lo escribe o hace.<br />

Ycao ang umonay pagbuhat. l. umonay ca pagbuhat: hazlo tú por tus manos. Et Ionay. l. onayun co ini<br />

sa panday: llevarse a casa <strong>de</strong> oficial para hacello yo mismo allá con la herramientas <strong>de</strong>l oficial. Sic,<br />

Ionay. l. onayun pagtocor ang adiong sa mei maramu nga cahuy: ir a poner o poner en astillero el<br />

navío adon<strong>de</strong> hay muchos árboles. Sic, Onayun co pagdalauat ang humay nga naimolan co: iré yo en<br />

persona a comprar el arroz que es menester. Et, anac nga caonayan: hijo legítimo; asaua nga<br />

caonayan: legítima mujer; bana nga caonayan: legítimo marido. Sic, Bahandi. l. bulauan. l. olipun<br />

namun nga caonayan: es legítima herencia nuestra; caonayan sa suba: madre <strong>de</strong> río; vi<strong>de</strong> in lauas.<br />

onapin: vi<strong>de</strong> ogapil.<br />

283


onas. p.a.: penca u hoja <strong>de</strong> plátano seca.<br />

onat. u.a.: pulseras <strong>de</strong> agsam, que es <strong>de</strong> que hacen tarloy.<br />

onat: es hebra <strong>de</strong> la raíz <strong>de</strong>l agsam que se estira, y por eso se llama onat; dicen mascada es<br />

contrayerba; onat et onat onat: diminutivo y frecuentativo: estirar ropa o otra cosa o <strong>las</strong> piernas o<br />

cuerdas el enfermo que comienza a andar. f.2.: tirar plata, oro, etc.; naonat. l. naonat onat: estirarse o<br />

dar <strong>de</strong> sí la cosa; dícese: Naonat ang iya buut, agur bumubuut. l. agur dimidili: ha dado <strong>de</strong> sí<br />

alargando la voluntad o la conciencia para querer o para no querer.<br />

onda. p.c.f.2.: remolinear o llevar navío o otra cosa por popa a jorro.<br />

ondayag. u.a. uniundayag: dar saltillo hacia la cabecera el que está echado soliviando el cuerpo,<br />

haciéndose la cabecera; o dar saltillo el que está en pie para sentarse en algo, quedándose sentado<br />

como en mesa, etc.; o brincar el niño en los brazos <strong>de</strong> su madre, ora regocijándose, ora enojado.<br />

ongab et hochoc. u.a.: comerse pájaros o ratones, fruta, agujereándola como melón, papaya, etc. f.2.:<br />

lo que sacan picando; comerse perro o puerco la comida, aunque sea la <strong>de</strong> su amo que está en la olla<br />

metiendo el hocico o cabeza. Ítem, comer a bocados melón o pepino sin partille, sino mordiendo d[e]<br />

él o otra cosa así. f.2.: lo que se saca mordiendo así.<br />

ongas: vi<strong>de</strong> in dangas.<br />

ongcal: vi<strong>de</strong> in bungcal, que es lo mismo.<br />

onglo +: hechicero.<br />

ong ong. D.V.: beber con banga, tinaja, sag-ub. f.2.: lo que se bebe. f.3.: en lo que se bebe. Dimo ong<br />

ongan ang sag-ub: no bebas con el sag-ub.<br />

onina+: lo mismo es que conina, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> aquí a un rato.<br />

ongon. u.a.: Nahaongon ang tunuc sa teel: quedó la espina <strong>de</strong>ntro, en el pie. Nahaongon siya dinhi<br />

canamun: se ha quedado a vivir con nosotros el que es <strong>de</strong> otro pueblo o <strong>de</strong> otro barrio, aunque sea por<br />

casamiento; ongon; nahaongon: estar, perseverar, quedarse en el modo y manera que estaba o hizo la<br />

acción. Nahaongon pag bacquiao ang but cun niya sang campilan; se quedó levantado el brazo con el<br />

campilán.<br />

ongor. p.c.: cabal en peso; nahaongor ongor nga tingug, na ongor ang tingug: voz entera, no ronca.<br />

ongos ongos. u.a.f.2.: fruncir la boca sacando hacia fuera el hocico. Dimo pag ongos ongoson ang<br />

babamo.<br />

onogan. u.c.: senda <strong>de</strong> puerco o venado; nagaonogan. l. inmoonogan ang babuy: hacer senda el<br />

puerco. f.3.: Ginonoganan ang oma co sang babuy.<br />

onon. D.V.: vi<strong>de</strong> usmur.<br />

onon. u.c.: hijo <strong>de</strong>l viento, que no sabe quién fue su padre; nagaonon. f.2.: parir hijos así. Tolo ca<br />

anac ang gin onon ni coan. f.3.: es el rufián <strong>de</strong> quien parió.<br />

onong. u.a.: compañero en trabajos o infortunios o en su ventura; umonong; inmoonong. f.3.:<br />

acompañar a otro en sus trabajos corriendo la misma fortuna que él. Onongan ta icao sa caayo, cag sa<br />

caraut tubtub sa acon pagcamatay; nahaonong: pasar o correr o pa<strong>de</strong>cer una misma fortuna y trabajos<br />

en compañía dos o más, o uno en compañía <strong>de</strong> otro; napahaonong; nagapahaonong; nagpahaonong:<br />

querer o consentir ser llevado pa<strong>de</strong>ciendo con otro su infortunio; ofrecerse a ello. Napahaonong si<br />

Jesu Cristo canatun; y así nagpahaonong: es imprecarse mal en lugar <strong>de</strong> juramento; y dicen así.<br />

Mahaonong aco sa arlao con dili matoor ang acon polong: acabé yo juntándome con el sol; que muera<br />

yo cuando él se ponga si no es verdad lo que digo; y así: Dimo manggarun pagpahaonong ang ngalan<br />

sa Dios: no quiere <strong>de</strong>cir que no se jure, sino que b<strong>las</strong>femé <strong>de</strong>l nombre <strong>de</strong> Dios diciendo perezca el<br />

nombre <strong>de</strong> Dios si no es verdad lo que digo. Cay barao mahaonong sa arlao ang ngalan sa Dios.<br />

Tantum ab está a juramento; nagahaonong. f.2.: hacer a dos compañeros en pena castigándolos con un<br />

mismo castigo; con el f.1.: es hacer a alguno compañero <strong>de</strong> otro en la pena o castigo. Igin onong<br />

caniya pagbitay. l. paglubung ang iya manga anac: con él ahorcaron a sus hijos o los enterraron, etc.<br />

Ítem, nagahionong: reñir o matarse dos o más sobre algo, como sobre algún bahandi, o por algun[a]<br />

mujer, etc.; naghionong sila sa babaye; passive: ang gin hionongan nila.<br />

onor. u.a.: carne, todo lo que no es hueso en toda cosa, aunque sea fruta, rábano, camote, aunque esté<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cáscara, como arroz, frijol, pili, nuez, hasta el arma en la vaina: Uai onor ining tagub: esta<br />

vaina no tiene cosa <strong>de</strong>ntro. Ua pay onor ang humay: aún no ha granado el arroz.<br />

onos. u.a. dalimoos. p.p. et tampo. u.a.: tempestad, refregón, viento recio con aguacero; nagaonos;<br />

dalimoos; tampo: soplar así el viento. f.3. Inonsan. l. dinadalimoosan. l. tinampohan came: cogiónos<br />

la furia <strong>de</strong>l viento. Di quita pa onos cai malonor quita: no nos pongamos a que nos dé el onos, etc.<br />

ontog. p.a.: echar <strong>de</strong> golpe la carga en el suelo o piedra gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> arriba abajo, luchando; y si es que<br />

se soltó acaso: Nahaontog ang abobot, ang taryao, ang bangta, etc.; en todos los casuales la cosa en<br />

que dio es f. hiontogan: pretérito; nahaontogan.<br />

onsa: vi<strong>de</strong> ano, que es i<strong>de</strong>m.<br />

284


ontol: vi<strong>de</strong> in ompoc.<br />

oo. p.p.l. hoon: si.<br />

opa. p.a.: buyo mascado; inmoopa: dalle opa a otro; naquiopa: pedilla; nagaopa: comella dos, un<strong>de</strong><br />

caopa: los que se han dado el uno al otro la opa.<br />

opa. p.a. et copa. f.2.hun.: cubrir el macho a la hembra in avibus. Inmoopa, naquigopa ang lalaqui,<br />

Napaopa. l. copa ang babaye.<br />

opa. u.a.: cáscara <strong>de</strong> arroz; opahun maopa nga humay: arroz vano, que no tiene más que la cáscara.<br />

opac. p.c. holac. h.: cáscara o corteza <strong>de</strong> árbol; y así la falca <strong>de</strong>l navío, que es <strong>de</strong> corteza <strong>de</strong> árbol la<br />

llaman: opac. l. holac. h. nagaopac et nangopac: <strong>de</strong>scascarar o <strong>de</strong>scortezar árbol.<br />

opang. u.a.f.2.: enemistar o <strong>de</strong>scortesar a otros.<br />

opat. u.a.: cuatro; opat ca polo: cuarenta; opat ca gatos: cuatrocientos; opat ca libo.<br />

opas. p.a.: el tronco, cuerpo <strong>de</strong>l plátano; apongangu: la cepa.<br />

opis. p.a.: corteza <strong>de</strong>l plátano, como correhuela.<br />

oplot. p.p. et ogpot. inmooptlot: salir con ímpetu a lo raso puerco o venado, como cuando se quema<br />

zacatal; o salir ratón <strong>de</strong> caña, o saltar clavo o tarugo, o salir puerca <strong>de</strong> la espesura adon<strong>de</strong> tiene sus<br />

hijos acometiendo, etc.; pro ogpot, vi<strong>de</strong> poslot.<br />

oplot. p.p.: es también crecer la carne nueva en llaga, herida; naoplot; inmoplot: saltar la estopa<br />

calafateada.<br />

oploc. p.p.l. Upluc et Unluc. Inmooploc. Nahaoploc: retirarse a<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> puerta o ventana; volverse<br />

a meter a<strong>de</strong>ntro persona o animal en su vivera como ratón o culebra, la tortuga que saca la cabeza y la<br />

vuelve a meter, el niño en el vientre que asoma la cabeza per os vulvae y se vuelve a<strong>de</strong>ntro;<br />

napaoploc. f.2.: mandar a alguno se retire así a<strong>de</strong>ntro. Nahaoploc ang balay nga dili tupar sang iban.<br />

opo. u.a. inmoopo. f.3.han., id est, puul; vi<strong>de</strong> ibi: suélenlo usar para salirse afuera <strong>de</strong>l concierto.<br />

opoc: vi<strong>de</strong> in halit.<br />

opong. p.a., id est, manipulus: el manojo que cabe en la mano <strong>de</strong>l segador; nangopong;<br />

nagapangopong. f.2.: hacer manojo el que siega, etc.; gaygay: la mitad <strong>de</strong> un opong; nagagaygay. f.2.:<br />

hacer dos medios un opong. Hatagi aco sing gaygay: dame medio manojo.<br />

opor. u.a. et opos: cabo <strong>de</strong> can<strong>de</strong>la o tizón; nacaopor. l. opos. f.2.: gastar el fuego can<strong>de</strong>la o tizón;<br />

naopor. l. naopos: gastarse can<strong>de</strong>la o tizón.<br />

opos: lo mismo es que opor; vi<strong>de</strong> opor.<br />

opos. u.a.: lo mismo es que tapos, acabar lo que se hace. f.; opson; dícese: Naopos. l. inopos ang lauas<br />

niya sang bon-i, sang catul, sang batoc: está todo su cuerpo lleno <strong>de</strong> empeines o pintado todo;<br />

caopsan, id est, cataposan.<br />

opul. u.a. tupul. habung. lupun. h.f.3., todos sincopados: oplan; tuplan; lupnan: cerrar camino, río o<br />

paso con árboles o espinos; y si es que el viento los ha <strong>de</strong>rribado y se ha cerrado así lo dicho:<br />

Nahaoplan, nahatuplan ang dalan sa manga cahuy nga gin pocan sang bagio; dícese: Nahaoplan ang<br />

giboangan sing gaquit. l. sing luca: está la boca <strong>de</strong>l río cerrada con balsa o con luca. Ítem, Nahaoplan<br />

et nahatuplan ang dagat sa naga pangayao: está la mar llena <strong>de</strong> piratas, etc.<br />

oraray. p.c.: arrimarse o recostarse <strong>de</strong> espaldas a persona, ding ding o respaldar <strong>de</strong> silla. f.3.:<br />

orarayan sa silla: el respaldar <strong>de</strong> silla.<br />

orlot. u.a.: renuevo que echa el cuerpo <strong>de</strong>l plátano que le cortaron antes, que echa su fruta, o zacate<br />

rozado, o arroz que echa renuevo y crece por la misma caña.<br />

orma. p.a.+: id est, bua. u.a.: mañana.<br />

oroc. u.a.: lechón; orocon: cosa que tiene lechones, puerca, o el dueño; bactin.<br />

orong. p.a. et tampapao. p.c.: carga que va sobre cubierta alta más <strong>de</strong> lo que es bordo <strong>de</strong>l navío;<br />

nagaorong ang lolan: ir así la carga; nagaorong. l. tampapao sang lolan. f.2.: poner alta la carga al<br />

modo dicho.<br />

oror. p.p.D.V.f.2.: comer el puerco cosa que va <strong>de</strong>spedazando como pie <strong>de</strong> plátano, coco o otra cosa<br />

gran<strong>de</strong>.<br />

oruy. u.a., id est, heus: [h]ola, vocantis, <strong>de</strong> amigo a amigo.<br />

orum. u.a.: lo mismo en todos que tagarlum.<br />

oryung. u.a.: flecha <strong>de</strong> arco; con el f.2.: hacer flecha algo; oryungun: el que tiene flechas; ipana.<br />

osa. u.a.: venado; caosahan: el colectivo; osahun nga banua: tierra d[e] ellos.<br />

osang: vi<strong>de</strong> in samsam, mascar. Ítem, rumiar.<br />

osap+: lo mismo es que samsam; vi<strong>de</strong> ibi: mascar.<br />

oslog. p.p.f.2.: seguir el camino a río <strong>de</strong>recho, y si hay brazo que se aparte se dice: Oslogun mo ang<br />

suba sa too: seguir el río arriba a la mano <strong>de</strong>recha, etc. Ítem, ir entrando a río en <strong>las</strong> ensenadas o<br />

brazos <strong>de</strong> río o en celdas <strong>de</strong> convento, o en casas <strong>de</strong> calle, sin <strong>de</strong>jar casa en que no suba.<br />

osngab. p.p.: hacer gestos el que no pue<strong>de</strong> sufrir la hedion<strong>de</strong>z.<br />

285


osngab. p.p. et ongab: comer perro, puerco, ratón cosa <strong>de</strong> que sacan bocado, como <strong>de</strong> melón o <strong>de</strong><br />

cesto <strong>de</strong> arroz, o <strong>de</strong> otra cosa, o <strong>de</strong> animal muerto, el perro, o el ratón, <strong>de</strong> queso o <strong>de</strong> papaya, etc.<br />

osoa. p.c.: vi<strong>de</strong> inluun, aunque osoa es haraya.<br />

osoc. p.a.: estaca. f.2.: hacer algo estaca; nagaosoc: estacar navío porque no se le lleve el agua. f.1.: la<br />

estaca. f.3.: el navío.<br />

osoy. p.c.f.3.: buscar por el rastro <strong>de</strong> huella o <strong>de</strong> sangre ora persona, ora perro a persona o a la casa.<br />

Ítem, buscar, inquirir, averiguar la verdad <strong>de</strong>l pleito o <strong>de</strong> otra cosa, como osoy.<br />

osong. p.a. et sung-ay: cagar, llevar en hombros a otro, ora mujer que va sentada, ora varón<br />

ahorcajado. f.2.<br />

os-os. p.p.D.V. inmoos-os: escurrirse hacia abajo los cor<strong>de</strong>les <strong>de</strong> la hamaca, <strong>las</strong> medias por estar<br />

flojas, el tapis <strong>de</strong> la mujer, etc.; escurrirse hacia los pies el que está acostado; con el f.1. es levantar<br />

alguna cosa escurriéndola hacia arriba como los cor<strong>de</strong>les <strong>de</strong> la hamaca, los zaragüelles o mangas, etc.;<br />

con el f.2.: escurrillo bajándolo como cor<strong>de</strong>les <strong>de</strong> hamaca, o medias, tapis, zaragüelles o la teje<strong>de</strong>ra la<br />

tela por el palo en que está; y por eso el tal palo se llama ososan; dícese: Osos ang pagcaalam mo: se<br />

resbala, va a menos, cada día sabes menos.<br />

osoos. p.p.: peces blancos pequeños, conocidos por buenos; nangosoos. l. nagapangosoos: pescallos.<br />

osooso, repetido. p.a.: lo mismo es que arisngao; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

osuag. p.c. inmoosuag. umosuag: hacerse a<strong>de</strong>lante como el que está sentado, o la gente en la iglesia.<br />

f.3. Ua quitay osuagan, cag ua man quitay isolan: ni tenemos en don<strong>de</strong> hacernos a<strong>de</strong>lante, ni atrás;<br />

dícese: Nagaosuag ang oma, ang pag ca dato, ang pag ca hari, ang gin harian, ang palar nga maayo,<br />

etc.: dilatarse, exten<strong>de</strong>rse, etc.<br />

ot. l. otmo. p.p.l. ot niño: buyayao es <strong>de</strong> iot, quitada la i-; vi<strong>de</strong> iot: tener acceso hombre a mujer, pero<br />

muy <strong>de</strong>shonesto.<br />

otang. p.a. palit. h.: <strong>de</strong>uda <strong>de</strong> empréstamo, aunque ya lo alargan a toda <strong>de</strong>uda; umotang, inmootang,<br />

nagaotang, naquiotang: pedir o tomar prestado lo que se ha <strong>de</strong> volver lo mismo; napaotang: prestar.<br />

f.2.: la persona a quien se presta. f.1.: lo que se presta; nacaotang: <strong>de</strong>ber, etc.<br />

otapil. p.p.: llevar en su hacienda juntamente la <strong>de</strong> otro, como al <strong>de</strong>sembarcar o comprar el hocom o<br />

el cobrador su darauat con la <strong>de</strong>l rey juntándo<strong>las</strong>; juntar su hacienda con la <strong>de</strong>l rey para ven<strong>de</strong>lla<br />

mejor et similia.<br />

otbo. p.p. et otboc. maotbo. inmootbo: subir arriba el humo, aunque sea <strong>de</strong> sahumerio, o la llama.<br />

f.3.han.: a quien le da. Inotbohan ang potiocan et inotbohan came sang aso.<br />

otoc et otoc otoc: vi<strong>de</strong> in cotoc cotoc.<br />

otoc. p.a.: sesos o tuétanos; otocan: que tiene sesos y tuétanos hartos.<br />

otoc. u.a.: Nahaotoc na siya. l. ang iya buut, passive, Nahaotocan siya. l. Hinotocan siya: se ha<br />

enojado <strong>de</strong> <strong>las</strong> bur<strong>las</strong>. Nagahiotoc sila: <strong>de</strong> <strong>las</strong> bur<strong>las</strong> vinieron a enojarle los dos. Nagahingotoc ang<br />

taub. l. nangocauc: está llena, en aguas vivas.<br />

otog. u.a.: levantar la cabeza o pescuezo la culebra; y levantarse el miembro viril; otog otog: el<br />

frecuentativo.<br />

otol. p.a.: tremedal con sangre y pujos; nagapamos-on sing otol: echar tremedales; nacaotol:<br />

causallos. f.2.. Inotol aco: tengo pujos. Masaquet nga tuor ining pag otol canacun: duélenme los<br />

pujos.<br />

otol. p.a.: garrapata; con el f.2.: dar garrapata; inotolan: le han dado garrapatas.<br />

otong otong. p.p.: toda cosa que se levanta más <strong>de</strong> lo <strong>de</strong>más, como mogotes o hormigueros en la<br />

tierra, hinchazón en el cuerpo, colmo en la medida. Nagaotong otong ang humay sa gantang: está<br />

colmada. Nagaotong otong ang bongtor sa duta, ang hubag sa lauas, ang lubung sa singbahan: cuando<br />

ha quedado más alta que lo <strong>de</strong>más.<br />

otoot. p.p.l. utuut: lo mismo es que hotohot; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

otor. u.a.: cabo <strong>de</strong> palo o <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ro o <strong>de</strong> otra cosa cortada; nagaotor et nagapotol+: cortar lo que<br />

sobra <strong>de</strong> alguna cosa o cortar un poco. f.2.: lo que se corta; la síncopa: otdon et potlon; otor otor;<br />

potol potol: cortar en trozos; otor et potol sing torlo: manco, que tiene cortado algo, <strong>de</strong>do o <strong>de</strong> todos<br />

los <strong>de</strong>dos, o cortado algún <strong>de</strong>do o todos.<br />

otor. p.a. igsoon+. igcanac. igmanghor. h.: hermano, primo, pariente; magotor et nagamag otor: ser<br />

parientes o emparentar; pagotor: el parentesco, el ser parientes; caotoran; caimanghoran. h.: la<br />

parentela.<br />

ot-ol. D.V.: vi<strong>de</strong> in ub ub.<br />

otot. u.a.FD.V.: ventosidad; nagaotot: ventosear. f.3.: a quien se ventosea.<br />

ouang. p.c.l. oang: abuelo o abuela; es <strong>de</strong> Panay.<br />

ouay. p.c.: llevar a la sirga navío o balsa.<br />

ouay: vi<strong>de</strong> oay.<br />

286


ouayan. p.p.: la rueca en que se pone el balacas, en que se pone el copo o binoyo.<br />

oyaba. u.a.: plumas <strong>de</strong>l cris o balarao. Oyabahun ang iya calis.<br />

oyay. p.c.: vi<strong>de</strong> yampa.<br />

oyamut +, id est, nagtuur.<br />

oyat. p.a.f.3.: tener con la mano algo que esté tirante, como estribo, para que otro suba, o otra cosa<br />

para que no afloje.<br />

oyaya. u.a. maoyaya: negligente, lerdo en lo que hace; nagaoyaya. f.3.: hacer algo negligentemente.<br />

oyuc. u.a.l. uyuc: vi<strong>de</strong> uyuc.<br />

oyon. p.a.l. uyun: cosa que dice, cuadra o simboliza con otra; y porque se usa en muchas cosas irá por<br />

sus frases o locuciones, brevitatis ergo. Ang cagaui sang manga dili binungan nga dili oyon sa cagaui<br />

sa manga cristianos, hari natun nga gayur: <strong>las</strong> costumbres <strong>de</strong> los infieles que no dicen con <strong>las</strong> <strong>de</strong> los<br />

cristianos quitémos<strong>las</strong>, etc. Dile oyon sang ginhaua co ining can-un: esta comida no dice con mi<br />

estómago. l. e contra: Dile oyon ang ginhaua co sining can-un. l. Dile nahaoyon, etc.; umoyon,<br />

inmooyon; nangoyon. f.3.: inclinarse a favorecer a alguna persona; conformarse con el parecer <strong>de</strong><br />

otro, etc. Ayao camo mangoyon sa cagui sa manga calibutanon: Nolite conformari huic saeculo, hoc<br />

est, con <strong>las</strong> costumbres <strong>de</strong> los <strong>de</strong>l mundo. Oyonang mo ang polong co sa atubangan sa hocom;<br />

nahaoyon, y <strong>de</strong> plural, nanhioyon: ser inclinado o propenso al mal o al bien. f.: Hioyonan ang sala nga<br />

honoyon sa buut ta amo ang iga panuli sa yaua canatun: con el pecado a que se inclina nuestra<br />

voluntad, con este nos tienta el <strong>de</strong>monio. Hinc, paghioyon: la inclinación o propensión; nagacaoyon.<br />

l. nagahioyon ang ila polong. l. sila sing polong. l. nagahitoon: conforman como los testigos;<br />

Nahaoyon. l. nagahioyon sila sing buut. l. ang ila buut: simbolizan. Uay hioyonan ang iya polong: con<br />

nada corcierta, no lleva pies ni cabeza. Dile umoyon. l. dile inmooyon sa usa; Di man sa usa: es<br />

neutral. Nahaoyon ang tingug nila. l. nagahioyon sila sing tingug: hablan una misma lengua; y <strong>de</strong> los<br />

ríos se dice: Nahaoyon ang ila giboangan. l. nagahioyon sila sing giboangan: tiene una misma boca<br />

para salir a la mar. Nagahioyon ang ila pagambahan. l. ang ila pangudiapi: hacer armonía, etc.;<br />

naquigoyon: pedir a otro que se concierten en lo que han <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir; naoyon; umoyon; inmooyon;<br />

nahaoyon; y <strong>de</strong> plural, mamgoyon; nanhioyon: estar persona viva o muerta o animal, o palo, ma<strong>de</strong>ro,<br />

etc., tendido a la larga en el camino o paso, no atravesado, cabeza con cabeza, punta con punta, o<br />

libros que conciertan en la encua<strong>de</strong>rnación puestos en estante o puestos por or<strong>de</strong>n; napaoyon: poner<br />

algo <strong>de</strong> lo dicho a la manera dicha. Paoyon niño iton minatay dile niño pa balabagun sa balay;<br />

napapag oyon. f.2.: concordar los testigos, hacellos o mandallos que concuer<strong>de</strong>n como los que<br />

sobornan; napaoyon: pedir le ayu<strong>de</strong>n y sean <strong>de</strong> su parte. Napaoyon pag boac. l. pag tabas. f.2.:<br />

Paoyonan mo pagboac: rájalo a lo largo. Paoyonan mo pagtabas: cortar a lo largo, etc.<br />

287


P ANTE ALIAS<br />

pa: aún, siempre postpuesta; uapa: aún no. Uapa maloto ang can-un: aún no está cocida la comida.<br />

Mangaunpa came: aún hemos <strong>de</strong> comer, etc.<br />

paa. p.a.: muslo.<br />

paca. p.a. patdan. p.a. et sula. u.a.: cogollo <strong>de</strong> la caña dulce que se planta; namaca; namatdan;<br />

nanula: quitar los cogollos. f.2.: los cogollos.<br />

paca. u.a.: rama; capacaan: el cole[c]tivo; pacaun nga suba: río <strong>de</strong>l<strong>las</strong>.<br />

paca. p.a. mapaca. rajarse quebrándose el palo <strong>de</strong> cabo, <strong>de</strong> cuchillo o <strong>de</strong> cosa en astado, o cabo <strong>de</strong><br />

hacha <strong>de</strong> indios, roldana, etc.<br />

pacapaca. u.a.: el ruido que hace el fuego; nagapacapaca ang calayo: sonar el fuego.<br />

pacang. u.a.: maza <strong>de</strong> oficial; nagapacang: macear, dar mazada. f.2.: la síncopa es pacngun; pacang<br />

pacang: diminutivo.<br />

pacao. p.c.: asa, aldabón <strong>de</strong> arca, cajón, etc.; pacaoan. p.c.: cosa que tiene asas; pacao pacao:<br />

diminutivo.<br />

pacao. u.a.: el brazo curvo que ni le pue<strong>de</strong> en<strong>de</strong>rezar ni doblar, o persona manca <strong>de</strong>l brazo. Pacao siya<br />

sing butcun. l. pacao ang iya butcun.<br />

pacas. u.a. et tagesda et porang+. f.2.: abrir pescado, animal o persona por el lomo.<br />

pacgang+. napacgang: cosa que se endureció <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cocida o resina o liga que se va<br />

endureciendo.<br />

pagcut. p.a. nagapagcut sila: herirse poquito con los bararao; ad invicem, para sacar una poquita <strong>de</strong><br />

sangre y bebella los que se hacen amigos; pinmapagcut. f.3.: herir así. Pacgutan mo lamang.<br />

pac<strong>las</strong> et pacles et dolis. f.2.: <strong>de</strong>sollar el pellejo golpe o carga, matar la carga al hombro o espalda;<br />

napac<strong>las</strong>; napacles; nadolis: matarse o estar matado hombro, espalda con carga.<br />

pacles. l. paclis: vi<strong>de</strong> in pac<strong>las</strong>.<br />

pacnit. p.a.: quitar cosa que está pegada o clavada a ding ding o pared, como cuadro, lienzo, petate;<br />

napacnit: quitarse o caerse o <strong>de</strong>spegarse ello.<br />

paco. u.a.: parecese al helecho en <strong>las</strong> ramas y hojas; los tallos sirven <strong>de</strong> espárragos; namaco: cogellos;<br />

pacohon nga banoa: tierra d[e]ellos.<br />

pacol. u.a.: cierto pez cuyas escamas están realzadas o relevadas unas más que otras. Hinc, pinacol:<br />

cosa que hace así labor, como damasco o brocado, etc.; y tinaja que se llama así.<br />

pacol. p.p.: plátano <strong>de</strong> muchas semil<strong>las</strong> que yo he visto en los montes.<br />

pacpac: ala <strong>de</strong> ave o otro animal volátil.<br />

pacpac. D.V.: martillo pequeño; nagapacpac; namacpac. f.2.: martillar o labrar con martillo, etc. Ítem,<br />

machacar algo dando con maza, martillo o otra cosa como a la corteza <strong>de</strong> palo o árbol para<br />

<strong>de</strong>scascaralle. Ítem, sacudir petate o alfombra dándole con palo.<br />

pacot. u.a.: fiador <strong>de</strong> daga, puñal que se ata a la vaina; nagapacot. f.2.: hacer algo fiador. f.1.: es la<br />

daga o puñal a quien se pone.<br />

pacsi: vi<strong>de</strong> in bacbac.<br />

pacu. u.a.: ala; o pluma larga <strong>de</strong>l ala; manga <strong>de</strong> vestido; pacuan. p.p.l.; pac-an: alada cosa con a<strong>las</strong>.<br />

pacuy. p.p.: gallina sin cola ni rabadilla.<br />

pacug. u.a.f.2. pacgun: dar con palo corto y hampaquear mantas; como banal.<br />

pacug. p.a. nagapacug. pinmapacug. f.3.: topar <strong>las</strong> puntas <strong>de</strong> cosa larga en lugar angosto que no<br />

pue<strong>de</strong> volverse, sino que ha <strong>de</strong> recular como navío angosto. Ítem, topar por <strong>de</strong>trás la lanza <strong>de</strong>l que la<br />

va a tirar por ser lugar angosto; o los que se acuchillan en lugar angosto; topar <strong>las</strong> espaldas o el brazo<br />

o arco <strong>de</strong>l que dispara en lugar angosto o entre árboles.<br />

pacut+: verraco montés.<br />

padaluman. p.p.: aguja <strong>de</strong> marear; es nuevo y los menos lo saben.<br />

padong. u.a.: cresta; padongan: que tiene cresta; nanhimadong: <strong>de</strong>screstar.<br />

paet. u.a.l. pait et capaet et pagcapaet: amargor <strong>de</strong> cosa amarga; mapaet: cosa amarga; napaet;<br />

nagacapaet: amargar o ser amarga la cosa. f.3.: a quien le amarga; paet paet: es diminutivo.<br />

paetan. u.a.l. paitan: arbolico amargo con que curan los ojos.<br />

paga. p.a.: aparador sobre que ponen algo como platos, etc.; pagapaga: diminutivo.<br />

pagacpac et lagapac. u.a. nagapagacpac. namagacpac: sonar bofetón, palmada, azote, diciplina,<br />

palos que se dan a alguno o sacudiendo petate, o vareando algodón; dícese también sonar así la cosa<br />

en que se da.<br />

288


pagpag. p.p. namagpag. l.: Nagapamagpag ang bohocmo: estar intri[n]cados los cabellos, no<br />

peinados ni a<strong>de</strong>rezados; lo mismo se dirá <strong>de</strong> la cola <strong>de</strong>l caballo.<br />

pagao. p.c. et poos. u.a. laos. u.a.: ronco; napagao; napaos: estar ronco; nagapagao. l. paos: pararse<br />

ronco; nacapagao. l. paos. f.2.: enronquecello algo.<br />

pagas. p.a.f.3.: curar llagas con yerbas o emp<strong>las</strong>tos <strong>de</strong>lla. f.1.: <strong>las</strong> yerbas.<br />

pagatpat. p.p.: árbol conocido.<br />

pagba. p.a.f.2. pagbaun: cocer ol<strong>las</strong>, jarros, bangas, teja, ladrillo, etc.<br />

pagbot. p.a.: tijera <strong>de</strong> techo; con el f.2.: hacer algo pagbo; varíase como lo dicho en balay; vi<strong>de</strong> ibi;<br />

salagunting.<br />

pagcut. p.a.: <strong>las</strong> dos tab<strong>las</strong> primeras que se ponen a la quilla una por un lado y otra por otro;<br />

nagapagcut: ponel<strong>las</strong>. f.1.: <strong>las</strong> tab<strong>las</strong>. f.3.: la quilla.<br />

pagdul+. nahapagdul. naghipagdol. f.3. hipagdulan: tropezar dando con la espinilla en algo.<br />

pagi. p.a.: raya pez; capagihan: el cole[c]tivo; pagihun nga dagat: mar <strong>de</strong>l<strong>las</strong>.<br />

pagmolo. p.p.: barrio.<br />

pagoancan. p.p.: madre don<strong>de</strong> se engendra el hijo.<br />

pagocpoc: vi<strong>de</strong> in pocpoc.<br />

pagomancon: sobrino; tagpagomancun: tío; nagapagomancun. f.2.: llamar sobrino o tener por sobrino<br />

a alguno.<br />

pagotpot. u.a.: cantar <strong>las</strong> ranas, o los muchachos como el<strong>las</strong>; nagapagotpot ang baba.<br />

pagtong et pagtuc. p.a. napagtuc. napagtong: consumirse algo en el fuego quemándose;<br />

nagapagtuc. l. paotong. f.2.: consumirse algo en el fuego.<br />

pagur. u.c.l. pagor: contrecho o manco <strong>de</strong> brazo o pierna, que no los pue<strong>de</strong> exten<strong>de</strong>r ni mandar;<br />

napagor: estar así contrecho o manco; nacapagon. f.2.: mancalle así alguna enfermedad.<br />

paguspus: vi<strong>de</strong> in puspus.<br />

pagut: vi<strong>de</strong> baglut.<br />

pahac. u.a.: quitar pedazo o sacar pedazo <strong>de</strong> tabla, vestido, <strong>de</strong> ropa, etc., aunque sea quemando el<br />

fuego ropa así por partes, o zacatal, o bubas, llagas, el cuerpo en diferentes partes; napahac: estar algo<br />

hecho al modo dicho; napahac: el calvo que tiene poca calva. Napahacan ang cogon sa calayo.<br />

Napahacan ang panaptun sa calayo, ang lauas napahacan sang pi<strong>las</strong>. Ítem, Ginpahacan siya pagalot:<br />

tresquilado a mechones o pan<strong>de</strong>rete; namahac et nagapamahac: es plural <strong>de</strong> pahac; pahac pahac: es<br />

frecuentativo.<br />

pahac. p.a.: pitanza o parte. Ítem, parte o pitanza que da el que pescó o cazó <strong>de</strong> lo que cogió;<br />

nagapahat. f.2.: hacer algo pitanzas o partes. Ítem, repartir a cada uno su parte o pitanza.<br />

pahir. p.a.: limpiar o quitar inmundicia como <strong>de</strong> gato. Ítem, limpiar al niño o casa inmunda; limpiar<br />

cosa mojada, cara, manos, pies, cuerpo; namahir: limpiarse la persona manos, pies, etc. f.1.: la cosa<br />

con que se limpia; pero, pamahilan: es don<strong>de</strong> se limpian los pies <strong>de</strong>l lodo en subiendo la escalera a un<br />

lado; y f.1.: es los pies, porque no limpian el lodo con la mano, sino con el mismo pie estregándole en<br />

<strong>las</strong> cañas; pahir; namahir: ensuciar con los <strong>de</strong>dos algo la cara o el vestido, etc.<br />

pahit. u.a.f.2.: comerse el puerco pie <strong>de</strong> plátano, cañadulce, camote, arroz, etc.<br />

paho. p.p.: árbol conocido o su fruta; capahoan: el cole[c]tivo; pahoon nga banoa.<br />

pahoy+. p.c.: lo mismo es que pamahoy; vi<strong>de</strong> in bahoy.<br />

paholan. p.p.: la tablilla que traen los pescadores por la cintura por <strong>de</strong>trás, en que atan los cor<strong>de</strong>les<br />

<strong>de</strong>l chinchorro para tiralle; lo mismo tienen <strong>las</strong> teje<strong>de</strong>ras para atar los cabos d[e] él o sicar.<br />

pahug. p.c.f.2.: amedrentar como los perros la caza, o persona con amenazas; ginpahug niya: cerca<br />

don<strong>de</strong> se lían.<br />

paylo. p.c. nagapailo: cocer arroz o cazabe o pescado en cañuto <strong>de</strong> caña o <strong>de</strong> bolo. Paylaunmo ining<br />

bugas sa caboloan; lo mismo es bacol. u.a. et losor; el f.3.: la caña; balacolan: el cañuto en que se<br />

cuece, etc.<br />

paing: vi<strong>de</strong> in cong cong.<br />

paypay. u.a.: paño o cosa con que se capea a otro llamándole; nagapaypay. f.2.: llamar así. Ítem,<br />

paypay: abanillo o mosqueador; nagapaypay: hacer así viento. f.3.: a quien se hace viento. f.2.:<br />

ahuyentar así moscas, mosquitos, etc.<br />

pait: es cierto pez.<br />

pait: vi<strong>de</strong> paet.<br />

paitan: vi<strong>de</strong> paetan.<br />

pala. u.a.: hormigas coloradas ponzoñosas; napala. p.a.: es borrarse.<br />

pala. u.a.: preposición es que hace nombres sustantivos, como palainum: bebedor; palahulo: cantor <strong>de</strong><br />

boga; palabiao: poeta <strong>de</strong> biaos, etc.<br />

289


palacopac. u.a. talatala. h.: matraca <strong>de</strong> sementera; namalacopac: tocalla, matraquear los pájaros o<br />

animales; pulagsac: otra diferente. Ítem, huragcol et horagdol. el f.3.: ahuyentar los pájaros o animales<br />

con el<strong>las</strong>. Daopalacopac ang babamo: dicen <strong>de</strong>l que habla a gritos.<br />

palacpalac. u.a. pilicpilic. h. namalacpalac. namilicpilic: chapalear el pez que se quedó en seco en<br />

el lodo. Hinc, nagapalacpalac: andar o zumbar algo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l oído. Nagapalacpalacan ang dalunggan<br />

co.<br />

palagboc: vi<strong>de</strong> in pocpoc.<br />

palag +. nacapalag. l. nacaplag, sincopado: hallar. f.: hipalgan; sincopado: caplag.<br />

palagpalag. u.a. usarusar. h.: patear el muchacho cuando se enoja o cuando no le dan lo que pi<strong>de</strong>.<br />

Ginpalag palagan niya ang salug, etc.<br />

palahos. p.p. tombo. h.: haligue que llega y le sustenta.<br />

palaypay. p.p.: enramada para que no dé el sol; nagapalaypay; namalaypay: hacella.<br />

palang gi: piedras cornelinas; panga comi: consuelo.<br />

palaopa et palapa. u.a.: penca <strong>de</strong> gabi, <strong>de</strong> bacon, <strong>de</strong> azucena, <strong>de</strong> hoja <strong>de</strong> cocol, etc., aquella parte <strong>de</strong><br />

la caña inmediata a la espiga; palapa.<br />

palar. p.a.: palma <strong>de</strong> la mano. Ítem, ventura; maayo nga palar: buena ventura; maraut nga palar: mala<br />

ventura; nanhimalar. l. nagapanhimalar: catar o mirar o adivinar la ventura buena o mala por <strong>las</strong> rayas<br />

<strong>de</strong> la palma. f.3.: la persona. f.2.: lo que se adivina que se saca <strong>de</strong> allí. Pinanhimalar niya ang caraut<br />

sang iban nga tao, cag ang iya caraut ua niya panhimalara: adivino el mal ajeno y no el suyo;<br />

nagapasinpalar. l. napasinpalar et nagapapalar, id est, nagaagao. l. napabaya sang palar: probar<br />

ventura, como los que entran en batalla <strong>de</strong> una parte y <strong>de</strong> otra o los que pren<strong>de</strong>n una cosa que<br />

solamente la ha <strong>de</strong> llevar uno, como mujer para casarse, los que juegan, etc.; nacapanhimalar: acertar<br />

adivinando así.; manhihimalar: adivino así, catador <strong>de</strong> la buena ventura; palaran: venturoso.<br />

palar. u.a.: lenguado.<br />

palara. p.p.: oropel y papel dorado.<br />

pa<strong>las</strong>. u.a.: cosas que están en renglera, la<strong>de</strong>adas hacia un lado o hacia otro como tijeras en el techo, o<br />

libros, o varas <strong>de</strong> cerca et similia. Hinc, un cosicosa dice: Nahaligi ang duha ca tugas, naga atup ang<br />

duha ca pa<strong>las</strong>: es la gallina; duha capa<strong>las</strong>: <strong>las</strong> a<strong>las</strong>, porque <strong>las</strong> plumas están todas la<strong>de</strong>adas. Napa<strong>las</strong><br />

ang hablun cai nacoha ang bibitan: <strong>de</strong>shízose la urdiembre o telar, porque quitaron el bibitan;<br />

nacapa<strong>las</strong>. f.2.: llevar <strong>de</strong> un golpe a muchos, como bocanada <strong>de</strong> viento o casa, bala a ringlera <strong>de</strong><br />

personas.<br />

pa<strong>las</strong>. p.a.f.2. dagpas. p.a. palos. u.a.: dar, sacudir con palo a persona o al agua <strong>de</strong>l río para echar el<br />

pescado a la red o para ahuyentar el caimán. Ítem, al zacate o al rocío para quitallo, al árbol o a su<br />

fruta para <strong>de</strong>rriballa. Hinc, holagpas.<br />

pa<strong>las</strong>an. p.p.: bejuco es bien conocido.<br />

palataruan. p.c.: la bonga que ya se va madurando.<br />

palayapay. p.c. mapalayapay: personas <strong>de</strong> buenas carnes, ni gordo, ni flaco.<br />

palayog. p.p.: pajarón <strong>de</strong> petate que echa el viento <strong>de</strong> atado <strong>de</strong> un cor<strong>de</strong>l. f.2.: hacer pajarón algún<br />

petate, etc.<br />

pales. u.a.: estar ya el sol más <strong>de</strong> medio día, como a la una o a <strong>las</strong> dos; napales; pinmapales: <strong>de</strong>clinar<br />

así el sol; nagapales. f.2.: esperar al sol que <strong>de</strong>cline.<br />

pali. u.a.: vi<strong>de</strong> in olot, cicatriz <strong>de</strong> herida.<br />

palihan. p.p.: fiador <strong>de</strong> fisga. f.2.: hacer algo fiador. f.1.: ponelle. f.3.: la fisga. Palihanan mo ang isi.<br />

Ano ang ipalihan cau ua quitay calat?<br />

palin. u.a. napalin: caerse cosa que está sobre otra, como sombrero <strong>de</strong> la cabeza o el que está sentado<br />

o puesto sobre algo. Napalin siya sa caban; palinpalin, nagapalinpalin pagpongos sang bohoc: coger,<br />

atar la mujer el cabello al lado. f.2.<br />

palir. p.a.: la pala <strong>de</strong>l bugsay. Namalir ang tubig: está honda lo que es la pala <strong>de</strong>l bugsay.<br />

palir et palis. p.a.f.1.: llevarse algo el viento, aunque sea el navío <strong>de</strong>rrotándole. f.3.: es adon<strong>de</strong> le<br />

<strong>de</strong>rrota. Hinc, ambahan: Pinalir sa di longsor sa pag tamur sang sing sing.<br />

palir palir. u.a.: espantajo <strong>de</strong> sementeras para los pájaros porque le menea el viento a una y otra<br />

parte, Cai pinalir palir sa hangin.<br />

palirpalir. u.a. et bitaybitay: zarcillos. Ítem, argentería; cai napalirpalir, cag nabitaybitay; Pinamalir<br />

paliran. l. pinamitay bitayan ang panica. l. ang ligas. l. ang manto: tienen argentería.<br />

palis. u.a.: vi<strong>de</strong> pales, que todo es uno.<br />

palit+. u.a.: vi<strong>de</strong> in bacal, ven<strong>de</strong>r y comprar.<br />

palo. u.a.: martillo gran<strong>de</strong>; nagapalo: martillar con mazo o martillo gran<strong>de</strong>, o dar palo con palo<br />

gran<strong>de</strong>. f.2.<br />

290


palopalo. u.a.: <strong>de</strong>scascarar fruta, arroz; <strong>de</strong>l arroz no blanco [que] no está más que mondado <strong>de</strong> la<br />

cáscara dicen: ginpalopalohan lamang, etc.<br />

palao. p.c.: penca <strong>de</strong> palma <strong>de</strong> cocos o <strong>de</strong> buli et similia.<br />

palong. u.a.: oreja gran<strong>de</strong> caída <strong>de</strong> perro o puerco; dícese: Palong siya sing dalung gan. l. palong nga<br />

dalung gan; napalong ang iya dalung gan.<br />

palong. l. parong.u.a.f.2.: apagar fuego, can<strong>de</strong>la; parngun: la síncopa; napalong: apagarse fuego,<br />

can<strong>de</strong>la.<br />

palong pong. u.c.: ramo ver<strong>de</strong> con que se enrama o arbolito vestido <strong>de</strong> hojas, etc.; namalongpong.<br />

f.2.: coger ramas; el f.3.: enramar la casa; vi<strong>de</strong> pamalongpong.<br />

palos. p.a.: dar los <strong>de</strong>l pueblo al que viene <strong>de</strong>l cautiverio; dar el que tiene <strong>de</strong> su magabalija algo al<br />

pobre que le pida; naquipalos: pedillo, etc.<br />

palos. u.a. napalos. nahapalos: escurrirse o caerse sombrero o purung o otra cosa; escurrirse animal<br />

o pájaro <strong>de</strong>l lazo sacando pie o cabeza. Pumalos ca sang calomo: quítate el sombrero; es también<br />

quitar la ma<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> la aspa, o ropa que se trabó en algo, o el en que está atado algún animal para que<br />

saque cabeza, pie, etc.; el f.2.: es lo que se quita, escurre, el cor<strong>de</strong>l. f.3.: <strong>de</strong> dón<strong>de</strong> o a quién, etc.<br />

palot. p.a.: mondar fruta como piña, santor, etc.<br />

palus. u.a.f.2.: dar fin, acabar obra que le falta poco, como costura, cosa que se teje o carta et similia;<br />

nagahimalus. f.2. himaslun: la síncopa: darse prisa o acabar algo así, <strong>de</strong>sear acaballo.<br />

palpag. p.a.f.2.: golpear, majar el bonete o cáñamo para ablandallo, o cortezas <strong>de</strong> árboles aunque sea<br />

para quital<strong>las</strong>, como <strong>de</strong> los mangles.<br />

palpal. p.a.: lo mismo es que pasuc, tarugo.<br />

pamahoy: vi<strong>de</strong> bahoy, espantajo <strong>de</strong> sementera.<br />

pamagongon. p.p.: mejil<strong>las</strong>, el hueso <strong>de</strong> los carrillos.<br />

pamayasun. p.p.: cresta <strong>de</strong> gallo.<br />

pamalay. p.p.: jareta entera.<br />

pamalang: vi<strong>de</strong> in balang. p.a.<br />

pamalong. p.p.: roda <strong>de</strong> navío; nagapamalong. f.2.: hacer roda algo; con el f.3.: enrodar la quilla;<br />

salimpac: <strong>las</strong> aletas <strong>de</strong> la roda con que se abre la popa; nagasalimpac. f.2.: hacer aleta algún ma<strong>de</strong>ro;<br />

con el futuro, I-.: aletar la roda. f.1.: es el palo que se pone por aleta.<br />

pamangpangun. p.p.: peñascos gran<strong>de</strong>s que caen a mar o río.<br />

pamolongpong. u.c.l. palongpong et hanoy+ et hanoy hanoy+: borlil<strong>las</strong> <strong>de</strong> seda que ponen en <strong>las</strong><br />

oril<strong>las</strong> y puntas <strong>de</strong>l purung, o en los capillos <strong>de</strong> los niños que bautizan, o en mortajas <strong>de</strong> niños, o en el<br />

sombrero, sayap o gineta, etc.; florones que hacen en cañas raspándo<strong>las</strong>. Ítem, remontarse:<br />

Gicahanayan ang mangalangit ni Jesu Cristo, etc.<br />

pamamal-an. D.V.p.p.: telar; pamamal-anun: lo que se hace telar.<br />

pamasao. u.c. namasao. nagapamasao. f.3.: comer pescado o carne sola a <strong>de</strong>seo, etc.<br />

pamato: vi<strong>de</strong> in bato, piedra o plomada <strong>de</strong> chinchorro.<br />

pamilic. u.a.: esquina <strong>de</strong> casa, <strong>de</strong> mesa o <strong>de</strong> cosa cuadrada.<br />

pamitay. u.c.: barba <strong>de</strong> gallo o gallina; pamitayun: ave barbuda.<br />

pamoloc: vi<strong>de</strong> in poloc.<br />

pamoson: vi<strong>de</strong> in poson.<br />

pamaryung. u.c.: el cañón <strong>de</strong> los fuelles.<br />

pana. u.a.: flecha. f.2.: flechar, asaetear.<br />

panagaun. p.p.: redaño.<br />

pana. p.a. et salabat. f.2.: brindar dándole el vaso con vino o tuba. f.1.: el vaso con que se brinda.<br />

Dimo aco panaun, cai dile aco mainum sing alac.<br />

pan-ay. D.V.: el río que llamamos Panay.<br />

panay et panaypanay. p.p.: plato <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra o corteza. Ítem, banggay. p.c.<br />

panalang. u.a. nanalang: calentarse al fuego. Ipanalang co ang camut co cai matugnao; no sé el<br />

simple, y si es dalang, no se usa.<br />

pananglet et panangletan: vi<strong>de</strong> in sanglet.<br />

panamcun: vi<strong>de</strong> samcun.<br />

panambo. p.p.: boca <strong>de</strong> sacabuche o trompeta; y cabe <strong>de</strong> camagi gran<strong>de</strong>; panambo.<br />

panampuay: vi<strong>de</strong> tampuay.<br />

panao. p.c.h.: lo mismo es que lacat, andar, caminar.<br />

panaog. u.c. nanaog. nagapapanaog: bajar <strong>de</strong> casa o <strong>de</strong> árbol, etc.; el f.3.: por don<strong>de</strong> se baja.<br />

panuptun: vi<strong>de</strong> in taput, vestirse.<br />

panas et para. p.a.f.2.: <strong>de</strong>shacer la luz o el sol <strong>las</strong> tinieb<strong>las</strong>; o Dios <strong>las</strong> <strong>de</strong>l entendimiento; <strong>de</strong>shacer el<br />

sol o viento <strong>las</strong> nieb<strong>las</strong>, o <strong>las</strong> nubes, borrar letras, señales o los pecados; napanas et napara: <strong>de</strong>shacer<br />

291


lo dicho o estar <strong>de</strong>shecho, borrado; napara: per<strong>de</strong>rse <strong>de</strong> vista, <strong>de</strong>s[a]parecerse cosa que se va alejando,<br />

como isla, navío, ave, flecha, etc.<br />

pandacan. p.p.: enana gallina o persona.<br />

panday. p.c.: oficial; panday sa cahoy: carpintero; panday sa balauan: oficial <strong>de</strong> labrar oro;<br />

nagapanday, namanday: carpintear. f.3.: la cosa o navío en que; nacapanday. f.2.: hacer a otro oficial<br />

enseñándole; palandayan. l. ipamalanday: herramientas; capandayan: oficiales. el cole[c]tivo;<br />

pagcapanday: oficio.<br />

pandauan. p.c.: atún pez; pandauanun nga dagat: mar <strong>de</strong>llos.<br />

pandong: vi<strong>de</strong> in taong, manto <strong>de</strong> mujer.<br />

pandong. p.a.: cubierta para sol o agua. f.1.: recibir el aguacero o sol tapándose con cayang, payong o<br />

lep lep. f.1.: el cayang. f.3.: la cosa o persona que se cubre porque no se moje.<br />

panduc. p.c.: color, figura, facción <strong>de</strong> rostro, color en toda cosa, ropa, animal, etc. Maayo ang iya<br />

pagcapanduc: tiene buen color. Ítem, costumbre, buena o mala.<br />

pandug. u.a.: cepo; nagapandug. f.3.: encepar.<br />

pangadie. u.c.: rezo; nangadie, nagapangadie: rezar. f.2.: lo que se reza; y así: pangadieun: se llama el<br />

rezo. f.3.: es Dios o algún santo a quien rezamos. Ipangadie mo aco sing amay namun: reza por mí un<br />

Pater Noster.<br />

panganay. p.c.: primogénito.<br />

panganauay. p.c.: cabeza <strong>de</strong> guitarra, etc.<br />

panganor; vi<strong>de</strong> in Anor: nube clara, resplan<strong>de</strong>ciente.<br />

pangapo. u.a.: gavia <strong>de</strong> navío. May pangapo ang sacayan: tiene gavia.<br />

pangas: vi<strong>de</strong> in pangos.<br />

pangasi. p.p.: pitarrilla; nagapangasi. f.2.: hacer pitarrilla arroz, batar, borona, etc.<br />

pangasian. p.p.: olla en que se sancocha el arroz para pitarrilla.<br />

pangayo: vi<strong>de</strong> in ayo.<br />

pangcol et pangdol. p.a. nacapangdol. l. pangdol: dar acaso la punta <strong>de</strong> cosa larga que lleva al<br />

hombro a otro. f.: Hipangcolan, nahapangcol, nahapangdol ang tohor. l. ang lolor sa bitiis con sa<br />

cahuy, etc.<br />

pangdan. u.a.: piña; la fruta y el árbol; su olor es conocido en sus cogollos; a su amiga llaman<br />

pangdan, si pandang: como si dijera, mi clavellina; liquilun: es luyo en el bayac; capang danan: el<br />

cole[c]tivo; pinangdan: corona, guirnalda.<br />

pangdol: vi<strong>de</strong> in pangcol.<br />

panghac. u.a.: hedor <strong>de</strong> orines; mapanghac: he<strong>de</strong>r a orines.<br />

pang-it: vi<strong>de</strong> hang-it.<br />

pangos et pangas et bangag. u.a. en todos: <strong>de</strong>snarigado <strong>de</strong> bubas. Napangas. l. napangos. l. nabangag<br />

ang ilong niya. f.2.: <strong>las</strong> bubas le han comido <strong>las</strong> narices.<br />

pangosoos: vi<strong>de</strong> osoos. p.p.<br />

pang pang. p.a.: la orilla <strong>de</strong> río o mar que hace barranca <strong>de</strong> tierra alta; namangpang: ir por cima <strong>de</strong>l<br />

pangpang, o estar casas fundadas en él.<br />

pangut. u.a.f.2. pangtun: la síncopa: cortar algo con los dientes o a<strong>de</strong>ntellar algo mordiendo.<br />

panhay. p.c.: vi<strong>de</strong> in bangiar.<br />

panhulagun. p.p.: moreno trigueño.<br />

paniaga: vi<strong>de</strong> in aga; buntag.<br />

panibhongan: vi<strong>de</strong> tibhong.<br />

panibuut. u.a.: vi<strong>de</strong> in buut, agra<strong>de</strong>cer.<br />

panica. p.p.: orejera <strong>de</strong> oro; nagapanica; namanica: ponérse<strong>las</strong> o trael<strong>las</strong> puestas; nagapanica. f.2.:<br />

hacer panica algún oro; panicaan: el agujero <strong>de</strong> la oreja en que se pone; panicaun: el que <strong>las</strong> tiene.<br />

panihapon: vi<strong>de</strong> in hapon, cena.<br />

panigmit: vi<strong>de</strong> sigmit.<br />

panir. u.a.: hoja <strong>de</strong> la penca <strong>de</strong> palma <strong>de</strong> cocos, <strong>de</strong> ambolong, <strong>de</strong> nipa; o hoja <strong>de</strong> papel; en el balac es<br />

luyo <strong>de</strong> dahon.<br />

panit. p.p.: pellejo, generalmente; corteza <strong>de</strong> árbol; cáscara <strong>de</strong> fruta como <strong>de</strong> plátano, cascara <strong>de</strong><br />

huevo; nagapanit: <strong>de</strong>sollar, <strong>de</strong>scascarar lo dicho o huebo cocido duro; namanit: <strong>de</strong>sollarse como el<br />

quemado, azotado o <strong>de</strong>l sol, etc.<br />

panoble. panubliun. u.a.l. panobre et panobriun: vi<strong>de</strong> soble.<br />

panogot. p.p.: adalid o guía; nanagot; nagapanogot. f.1.l.3.: guiar al ciego o al que no sabe, o al<br />

enemigo mostrándole los pasos, caminos, puestos, etc.; napapanogot. f.2.: llevar a alguno por adalid o<br />

guía; vi<strong>de</strong> sogot.<br />

292


panolong. u.a.: el frontispicio <strong>de</strong> la casa que no tiene tijeramen; portada <strong>de</strong> iglesia que llegó hasta el<br />

caballete, que no tiene tijeramen; nagapanolong: hacer frontispicio a la casa o portada a iglesia. f.3.: la<br />

casa o iglesia.<br />

panondoc. p.p.: estar <strong>de</strong> navío. f.2.: hacer algo panondoc. f.3.: Panondocan niño ang tolaroc.<br />

panondog: vi<strong>de</strong> in tondog.<br />

pansil: vi<strong>de</strong> in bansil.<br />

panta et banta: cabellera postiza; nagapanta. l. banta: ponerse cabellera o traella puesta; los f.2. et 3.<br />

hun.han.<br />

pantao. p.c.: andamio pegado a la casa o andamios para fiestas como otros; nagapantao: hacer<br />

andamio.<br />

pantas nga tao. l. mabuut et maalam: pru<strong>de</strong>nte, sabio, etc.<br />

pantat. u.a.: pez así llamado; es <strong>de</strong> lagunas o ciénagas.<br />

panto. p.p.: vejiga <strong>de</strong> la mano; vi<strong>de</strong> in boto. u.a.<br />

pantoc. u.a.f.3.: dar golpe para clavar algo, o clavallo dando golpe. Ítem, picar la gallina como tosic.<br />

pantog. u.a.: vejiga <strong>de</strong> la orina. Ítem, potra <strong>de</strong> los testículos; barocan. h. pantogan: potroso;<br />

pinapantog, passive: potroso, enfermedad.<br />

panung. u.a.: cardume <strong>de</strong> peces; nagapanung: andar juntos en cardume.<br />

pan-us. D.V.: vi<strong>de</strong> in bagiu. p.p.<br />

pan-us et pan-ut: asomar al perro para que acometa. l. Pan-us. l. ipan-ot mo ang ayam sa babuy. l.<br />

Pan-usan et pan-utan mo ang babuy sa ayam.<br />

pant: vi<strong>de</strong> in pan-us.<br />

panuuc. u.c.: muela cordial.<br />

paos. u.a.: vi<strong>de</strong> in pagao, ronco.<br />

papa. D.V.f.2.: coger algo en la boca mordiendo persona o animal, como cagat.<br />

papan. u.a.+; lo mismo es que tapi, tabla.<br />

papac. u.a.f.2.: varear algodón o lana; palapac. l. ipalapac: la barrilla con que se varea.<br />

papag. p.a.: tarima, asiento.<br />

papas. p.c. napapas: acabarse linaje o casa o pueblo o estancia o manada <strong>de</strong> ganado; nagapapas;<br />

nacapapas. f.2.: acaballo, matándolo o acaballo la muerte, etc.<br />

papha et piphi. p.a.f.2.: sacudir, limpiar con la mano cosa que se pegó al vestido, como tizne,<br />

sabandija.<br />

paqui nga tao+. u.a.: rudo, que no sabe hacer la cosa.<br />

paquiana: vi<strong>de</strong> ana et quiana.<br />

paquil. p.a.: el palo o caña o arco <strong>de</strong>l balanic; nagapaquil. f.2.: hacer paquil algún palo o caña; y así<br />

paquilun: es también el palo <strong>de</strong>l balanic.<br />

paquil. u.a.f.2.: topar por el lado o por <strong>de</strong>trás la cosa que se lleva al hombro o con la que se hace algo<br />

como espada o hacha trabajando, que topa en alguna cosa o persona, o topar así el brazo al exten<strong>de</strong>lle,<br />

como el zapatero o costurera.<br />

paquil+: entremeter pláticas don<strong>de</strong> no le llaman o que no son a propósito a lo que se trata o le<br />

preguntan; nagapaquilpaquil: frecuentativo. Nagapaquil siya sing lain nga polong.<br />

paquili. p.p.f.1.: levantar el campilán o espada para dar cuchillada. f.3.: contra quien.<br />

paquili. p.p.: cierto modo <strong>de</strong> cota; vi<strong>de</strong> in batong batong.<br />

para: vi<strong>de</strong> in panas.<br />

parabol. p.p.: ración; nagaparabol: dar ración. f.3.<br />

parac. u.a.: panecito <strong>de</strong> chancaca o calamay; diez parac hacen un lancay.<br />

paraca. p.p.: cesto que se recoge por la boca con bejuco, a modo <strong>de</strong> bolsa.<br />

parang: vi<strong>de</strong> in ahang.<br />

paras. maparas et tampa<strong>las</strong>an. p.p., id est, dimataha: <strong>de</strong>scomedido, <strong>de</strong>scortés, <strong>de</strong>svergonzado;<br />

nagaparas et nagapanampa<strong>las</strong>an: ser <strong>de</strong>scortés, <strong>de</strong>svergonzado, etc. Maparas sing polong. l. sing gaui;<br />

alibi, hungug et hungug hungug.<br />

parayog. u.c.f.2.: pujar o subir el precio: vi<strong>de</strong> in layog.<br />

parian. u.a.: mercado <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se compra y ven<strong>de</strong>.<br />

parina. l. palina. u.a.: cosa con que se sahuma, que huele, sea lo que fuere; nagapalina: sahumar<br />

algo. f.3; el f.1.: es con lo que se [a]huma; namalina; nagapamalina: son <strong>de</strong> plural; y también son<br />

sahumarse la persona. f.3.: el sahumador; también es incensar.<br />

parlos et porlos.p.a. naparlos. naporlos. nahaparlos. nahaporlos: aflojarse cor<strong>de</strong>l con que está<br />

atado algún animal o pájaro, <strong>de</strong> modo que pueda sacar o saque cabeza, pie, mano <strong>de</strong> cepo o <strong>de</strong> lazo.<br />

f.3.: hiparlosan. l. hiporlosan: aquel a quien se le aflojó el lazo; hubar.<br />

293


parolos. p.p.: los ma<strong>de</strong>ros sobre que asienta el suelo <strong>de</strong> la casa; los que están encima <strong>de</strong> los parolos:<br />

boclog.<br />

parpar. nagacaparpar: caerse costra <strong>de</strong> llaga o <strong>de</strong> herida, etc.; nagaparpar: quitalla o cosa encalada,<br />

etc.<br />

pasacay. u.c.: zancadilla; pinmapasacay. f.2.<br />

pasagi. p.a.: cosa labrada que haga cuatro esquinas, como llaves <strong>de</strong> edificio; nagapasagi. f.2.: labrar<br />

algo así; dinasag.<br />

pas-ay. p.p.f.2.: comer morisqueta sola, sin otra cosa.<br />

pasalang ga: petate <strong>de</strong> colores, como los <strong>de</strong> Candaba; con el f.2.: hacellos.<br />

pasaliut: vi<strong>de</strong> in saliut.<br />

pas-an. D.V.f.2.: llevar o traer o echarse al hombro cosa larga, como ma<strong>de</strong>ro.<br />

pasayan. p.p.: camarón gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> mar y río.<br />

pasangil: vi<strong>de</strong> in sangil.<br />

pasa pasa. u.a.: el ruido que hace el agua cuando chapalea en ella pescado, o el que nada, o niños,<br />

etc.<br />

pasao. p.c. namasao. nagapamasao. f.2.: comer carne o pescado sin otra cosa.<br />

pasao. p.c.: arbolico; gran contrayerba es su raíz, y contrahoclog; su fruta es veneno.<br />

pasi. u.a.: grano <strong>de</strong> arroz en cáscara; usa ca pasi: un grano <strong>de</strong> arroz.<br />

pasion: arroz limpio que tiene arroz en cáscara; tipasi+: lo mismo es que pasi.<br />

pasil. u.a.: banco <strong>de</strong> arena en mar o río. Nagapasil ang baras: se ha hecho banco; pasil pasil:<br />

diminutivo, bancos pequeños <strong>de</strong> arena.<br />

pasingain?. u.a.: ¿Hacia dón<strong>de</strong>? Napasingain siya?: ¿Hacia dón<strong>de</strong> se fue? Mapasingain man siya,<br />

apasun co siya: aunque vaya hacia adon<strong>de</strong> fuere, le he <strong>de</strong> seguir o alcanzallo.<br />

pasingahi. u.a.: Napasingahi siya: hacia acá viene.<br />

pasingadto. u.a. napasingadto: ir hacia allá o hacia acullá. Napasingadto sa Ogtong.<br />

pasingalan. u.a.: fingir algún achaque o achacar algo a otro; vi<strong>de</strong> in ngalan.<br />

pasipala. p.a. hamac: suele llevar tras sí el adverbio lamang: cosa <strong>de</strong> poco más o menos; pasipala nga<br />

tao. l. pasipala lamang nga tao: persona <strong>de</strong> poca importancia; nagapasipala. l. nagapasipala lamang;<br />

napahamac lamang. f.3.: no hacer cosa <strong>de</strong> algo; júntase con el infinitivo con pag-.<br />

paso. p.p. nagapaso. namaso, etc. f.2.: cauterizar o labrar con fuego, dar botones <strong>de</strong> fuego o quemar<br />

con fuego o agua caliente; napaso; nahapaso: quemarse o estar quemado acaso al modo dicho.<br />

pasoc. u.a. et soque: cañuto <strong>de</strong> caña sin ñudo por la una parte.<br />

pasoc pasoc. p.c.: orejeras <strong>de</strong> oro <strong>de</strong> varón; namasocpasoc: ponérse<strong>las</strong> o trael<strong>las</strong> puestas.<br />

pasolangun. u.a.: una especie <strong>de</strong> camarones <strong>de</strong> agua dulce.<br />

pasoloc. u.a.: incordio; nacpasoloc. f.3.: dar incordio; pinasolocan: el que tiene.<br />

pasong. p.a.: medida <strong>de</strong> una hanega; nagapasong. f.2.: hacer algo pasong y medir arroz con él.<br />

paspas. u.a.: hisopillo <strong>de</strong> herrero; napaspas: rociar la fragua. f.3. Ítem, <strong>de</strong>s[h]ollinar o limpiar <strong>las</strong> te<strong>las</strong><br />

<strong>de</strong> araña <strong>de</strong> <strong>las</strong> pare<strong>de</strong>s.<br />

paspas. p.a.: <strong>de</strong>shacer o quitar la nipa vieja <strong>de</strong> la caña y <strong>de</strong>s[h]ollinar.<br />

paspasan: vi<strong>de</strong> in balisbisan.<br />

pasuc. p.c.: tarugo; y entarugar. f.1.: el tarugo. f.3.: la cosa. Hinc, Pascan si inamo: buyayao.<br />

pata. p.a.: trozo <strong>de</strong> palo o caña; nagapata. f.2.: hacer trozos palo o caña o ma<strong>de</strong>ro.<br />

patac. p.a.: vi<strong>de</strong> in puta.<br />

patac. u.a. nagapatac et tahap paglacat: andar, o ir a tiento, <strong>de</strong>scaminado, como el que se ha<br />

perdido o el cazador, o el huído, etc.<br />

patac patac. u.a.: salir gota <strong>de</strong> orina, que parece no sabe el camino; tener estangurria.<br />

patag. p.a.: vega, tierra llana; capatagan: vega, llanadas; nagapatag. f.2.: allanar así la tierra.<br />

patagsiling: vi<strong>de</strong> in siling.<br />

patay. p.c.: matar. f.2.; patiun. p.c.: la síncopa; namatay: morir; <strong>de</strong> plural; nagacamatay. l. nagcamatay<br />

camo: en mortandad, que mueren muchos; mamamatiun: mortal como todo hombre; mamatayun;<br />

mapatayun. h. nagacamatay matay: hacerse o fingirse muerto; dar parasismo; o el fuego que se está<br />

apagando; nagacamatayan. l. nagcamatayan: pelear dos o más hasta morir, con <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong><br />

morir primero que rendirse; nagapacamatay. l. nagpacamatay. l. macamatay. l. mangin matay: irse a<br />

morir, querer morirse, <strong>de</strong>sear la muerte, <strong>de</strong>jarse morir, ora sea como el mártir, ora el <strong>de</strong>sesperado y<br />

aburrido, o los <strong>de</strong>safiados, o el que acomete al enemigo <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> morir o vencer, que a todos<br />

estos modos se entien<strong>de</strong>, según el propósito; napacamatay: <strong>de</strong>sear morir a otro, o <strong>de</strong>sealle la muerte,<br />

que muera. f.2. Dimo siya patiun, pacamatiun mo siya sing iya ogaling pagcamatay: no le mates,<br />

déjale que muera su muerte natural. Pinacamatay co ang acun iloy: dice el que muriera mi madre;<br />

himatayun et tagomatayun: mortal <strong>de</strong> enfermedad. Tagomatayun na aco: estoy ya mortal.<br />

294


Nagahimatayun. l. naghimatayun na siya: ya está mortal, está muriendo, para expirar. Nagahimatayun<br />

na ang bulan: se dice <strong>de</strong> la luna cuando acaba, que ya no se ve, como nagahilulundon, nacamatay:<br />

matar como ponzoña, animal ponzoñoso, enfermedad, herida; macamamatay: cosa mortal o mortífera<br />

así; animal, veneno, enfermedad, herida, un<strong>de</strong> pasive: icamatay. l. icamamatay, y <strong>de</strong> pretérito:<br />

quinamatay. l. iquinamatay: la cosa <strong>de</strong> que murió, que causa la muerte; minatay: muerto, difunto;<br />

caminatayan: el cole[c]tivo, los muertos; camatayun: muerte <strong>de</strong> lo que los hombres mueren, como<br />

trabajos, enfermedad, etc.; camatayan: lugar <strong>de</strong> muertos, como cabuhayan: lugar don<strong>de</strong> se vive;<br />

calamatian. p.c.: aquella parte adon<strong>de</strong> si le hieren [m]uere luego; camatian; quinamatian; namatian.<br />

p.c.: pue<strong>de</strong>n ser la persona a quien se le murió alguien y el lugar en don<strong>de</strong> murió; ginpatian: adon<strong>de</strong> le<br />

mataron. Maray: muera yo; es execracio o juramento a su modo.<br />

patao. p.c.: boya <strong>de</strong> ancla o chinchorro; patao patao: diminutivo; nagapatao. f.2.: hacer boya algo.<br />

f.1.: ponella. f.3.: el chinchorro o ancla.<br />

patapas: vi<strong>de</strong> in tapas.<br />

patar: vi<strong>de</strong> in atar.<br />

pataragsa. u.a. nagapataragsa: dividirse cada uno por su parte.<br />

pathao. p.c.f.2.: inventar alguna cosa o obra que el fue el primero que la hizo, o inventar algo, aunque<br />

sea mentira, a ficción o falso testimonio; el f.3.: a quien se levanta falso testimonio. Ítem, nagapathao<br />

pagbuhat: pue<strong>de</strong> ser también probar a hacer algo o si acierta bien, y si no también.<br />

patas. u.a.: falta en cosa que se hace a ciertos dias, meses, años. Uai patas sa taon nga tanan sing<br />

pagconfesar: no ha habido falta en confesar cada año.<br />

pati: vi<strong>de</strong> in patoc.<br />

pati. u.a. patilalaqui. patibabaye: hombres y mujeres, el plural; es <strong>de</strong> Panay; también es lo mismo<br />

que latine simul cum: juntamente; v.g.: Baclun co ining babuy patianac: compraré esta puerca con sus<br />

hijos; lon lon.<br />

patibalay. p.c. et talug bascug: cosa que se pone para fortalecer algo <strong>las</strong> cañue<strong>las</strong> en que van atadas<br />

<strong>las</strong> <strong>de</strong>l salug, <strong>las</strong> colu[m]nil<strong>las</strong> <strong>de</strong>l abobot, etc.<br />

patibongon. u.c.: caña <strong>de</strong> <strong>las</strong> muy gordas.<br />

patic. u.a. paticpatic. f.3.: dar con el <strong>de</strong>do o palillo en algo como haciendo son, no dando <strong>de</strong> punta, o<br />

tañer dando en el bordo <strong>de</strong> la campana.<br />

paticasug. p.p. napaticasug. l. nagapaticas, etc.: Napacagala siya sang buhat, agur magbuhat man<br />

ang iya upur: esforzar provocando con su ejemplo. f.2.: como el capitán en cualquier faena, el padre o<br />

predicador, etc.<br />

patindug. u.a.: los palos enhiestos <strong>de</strong> la armazón para el cayan.<br />

patoc patoc ang sucug sucug. u.a.: el palo atravesado, a modo <strong>de</strong> llaveta en los patindug; bongan<br />

bongan: el tombo o horquetas que se ponen encima; patoc patoc: y el tocón que hace caballete; day<br />

dayan: los tocones que sustentan <strong>las</strong> a<strong>las</strong> <strong>de</strong>l cayan, por los lados.<br />

patioc. p.c.: cañuto <strong>de</strong> caña con sus dos ñudos en que llevan agua.<br />

pat-igo. D.V. nagapat-igo. f.3.: tirar al blanco; pat-igoan: el blanco o cosa que se tira.<br />

pating. u.a.: cazón chico; bagis. u.a.: el ya [es] gran<strong>de</strong>; iho: tiburón.<br />

patir: vi<strong>de</strong> in taya.<br />

patloc. u.a.f.2.: <strong>de</strong>sportillar el marisco, como almejas, por alguna parte meter algo con que abril<strong>las</strong>.<br />

patlogoc. u.a.: quasi patogot. f.2., <strong>de</strong>spedirse <strong>de</strong>l que se va; Patlogoton copa ang otor co.<br />

patopato. u.a.: forjar o hacer alguna cosa que él la inventa. f.2.: o levantar falso testimonio o <strong>de</strong>cir,<br />

inventar alguna mentira, etc.<br />

patoc, id est, copang: manojo <strong>de</strong> bejucos limpio; con el f.2.: hacer asta algo; palatocon; palatihon: lo<br />

que se hace asta. f.1.: ponella. f.3.: la asta, enastalla. Hinc, malapatoc: medida hasta el hombro, tres<br />

cuartas que es largo <strong>de</strong> la asta <strong>de</strong> una hacha.<br />

patoc. p.a.f.2.: pesar con peso; patocan: el peso.<br />

patoc patoc: vi<strong>de</strong> in patindug.<br />

patuc. u.a. et patuc patuc. pinmapatuc. f.3. patcan: adivinar a otro algun[a] cosicosa, o si son pares<br />

o nones en el juego <strong>de</strong> los muchachos. f.2.: es la cosa. Patcun mo ang polong co; lo mismo son:<br />

tinmotoon et tinmotoon toon; ginmagatuc et ginmagatuc gatuc. h. nacapatuc et nacatoon; nacagatuc:<br />

acertar la adivinanza, cosicosa o si son pares o nones. f.hipatcan; hitonan; higatcan, etc.<br />

patung. p.a.f.2., id est, sosi: <strong>de</strong>clarar, <strong>de</strong>senmarañar bien la cosa que se dice o el pleito, para que se<br />

entienda. Ítem, respetar. Ipinahampac siya sa hocom, cai ua papatunga niya ang capitan basal:<br />

mandóle azotar el hocom porque no respetó al gobernador.<br />

paua. p.a. capaua. sanag.h. casanag.h.: claridad o luz <strong>de</strong>l sol, <strong>de</strong> luna o <strong>de</strong> estrella; mapaua;<br />

masanag. h.: cosa clara como el día, etc.; aun se dice muy bien por limpiar Dios el entendimiento;<br />

mapaca ang buot: entendimiento limpio; macapa nga mata: ojos claros, etc.<br />

295


pauican. p.p.: tortuga.<br />

paul. p.a. mapaul: <strong>de</strong>speado o <strong>de</strong>spearse <strong>de</strong> andar. Nacapaul canacun ang paglacat co sa cabatoan: el<br />

andar por pedregal me ha <strong>de</strong>speado.<br />

pauli: irse a su casa o pueblo; vi<strong>de</strong> in vli.<br />

paun. p.a.: cebo que se pone a pájaros o peces; nagapaun: cebar, poner cebo a peces o pájaros. f.2.:<br />

poner algo por cebo <strong>de</strong> caimán, este perrillo; f.1.: es ponello, etc.<br />

paunga: vi<strong>de</strong> in samut.<br />

paural. u.a.f.3.: apalear a manteniente. Pauralan mo siya: dale, etc.; lambut.<br />

pauur. l. pauer. p.p.: caña <strong>de</strong> nipa cosida; nagapauur; namauur. f.2.: hacer pauur la nipa. Pamauuron<br />

niño ining nipa: cosed la nipa.<br />

paya. u.a.: medio coco, el casco que es como escudilla; o menos <strong>de</strong> la mitad <strong>de</strong> que hacen balanzas<br />

para el peso <strong>de</strong> oro; balot. u.a.: es lo mismo; payapaya: es diminutivo.<br />

paya. p.a.f.2.: tener o traer el niño abrazado, pegado al pecho, máxime cuando es pequeñito; y<br />

abrazalle así.<br />

paya. p.a. mapaya: embarazar para ir contra el viento cayang y todo lo que va encima, el árbol, etc.<br />

paya paya: vi<strong>de</strong> in caya caya.<br />

payag. u.a.: chozuela que tiene a un lado la corriente para ahuyentar pájaros <strong>de</strong> <strong>las</strong> sementeras;<br />

nagapayag. f.2.: hacello.<br />

payan payan. u.a.l. patao et patao patao: boya <strong>de</strong> ancla o <strong>de</strong> chinchorro; varíase como patao.<br />

payas. u.a et pangas: arrasar cerro, edificios, fortaleza, árboles. Ítem, es cortar la cresta al gallo,<br />

arrasalla; un<strong>de</strong>, pamayasun: la cresta, porque ha <strong>de</strong> ser cortada.<br />

payaun. p.p. et malalag. p.p.: niño recién nacido.<br />

paye. p.a.: camarón gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> río; payiun nga suba: río <strong>de</strong>llos.<br />

payo. p.a.f.3.han.: concertar a otros en precio o pleito.<br />

payong. p.a.: quitasol; nagapayong: quitar el sol con el payo. f.3.: la persona, etc.<br />

piac. l. piyac. p.p.: piar los pollos llamando a su madre. f.3.: Ginpiacan nila ang ila iloy.<br />

piang. p.a.: cojo o manco <strong>de</strong> brazo, mano, pierna, pie; napiang: estar o ser cojo; naga.l. nacapiang.<br />

f.2.: encojar; namiang: estar contrecho, manco, etc.<br />

piapi. p.p.: cierto árbol mangle.<br />

piapi y api. u.a.: arroz añublado, vano, que no está llena la cáscara. Ambut con anano ang nacapiapi<br />

sang humay: no sé qué ha envanecido el arroz.<br />

picay. pilay. p.c. toto. h.: chapodar árbol, podar vi<strong>de</strong>s, cortar cañas algo por lo alto; namicay, etc.; lo<br />

mismo es: taga.h.: pinanagan ang oma.<br />

picas. p.a.: mitad <strong>de</strong> cualquier cosa partida a lo largo; partir algo así. f.2. picaspicas: es frecuentativo.<br />

picat. p.a. namicat. l.: Namicatpicat ang matata con masaquet sila cag pacadto quita samapaua, cag<br />

con tutucunta ang arlao: abrirse y cerra[r]se los ojos muchas veces a quien ofen<strong>de</strong> la luz, o mirando al<br />

sol.<br />

pico+: vi<strong>de</strong> in pilo, que es lo mismo.<br />

picos+, pro quipot: cerrarse llaga, cerrar cesta, bolsa, etc.; picot nga mata; picot sing mata: lo mismo<br />

es que pilot nga mata; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

picpic. u.a. et daol: el corro en que sale envuelto el racimo <strong>de</strong> bonga, <strong>de</strong> cocos.<br />

picpic. p.a. dapi. u.a. ipilipic. idalapi: paletilla <strong>de</strong> ollera y hacer ol<strong>las</strong>. f.2.; nagapicpic; namipic. Ítem,<br />

dar palmaditas en <strong>las</strong> espaldas o bofetoncitos en señal <strong>de</strong> amor. f.2.<br />

pictiu. p.c.: no sé lo que espero; pictiuun sing batiis: es <strong>de</strong>lgado <strong>de</strong> piernas et pictiun ang iya batiis,<br />

etc.<br />

picut. p.a. pituc oloc.h.: tábano. Ginpipicut ang ayam: tiene tábanos que le pican.<br />

pidal. u.a.l. piral nga ipaho<strong>las</strong>: liga para soldar; pinidalan. l. pinaho<strong>las</strong>an: la soldadura.<br />

pigao. p.c. mapigao. p.c. et malobor: cosa débil por <strong>de</strong>lgada, palo, caña.<br />

pigis. u.c. et higis. f.2.: atentar con los <strong>de</strong>dos la fruta o postema para ver si está madura. Ítem, estrujar<br />

con los <strong>de</strong>dos algo sacando el jugo o zumo; napigis; nahigis: estar la fruta podrida muy madura, como<br />

plátanos, etc.; la manteca o gordura que corre o se saca la llaman: pigis. l. higis.<br />

pighol: terrón o pedazo gran<strong>de</strong> [<strong>de</strong>] azúcar, sal, etc..<br />

pignit: vi<strong>de</strong> in bignit.<br />

pigsa: vi<strong>de</strong> in ligsa, ap<strong>las</strong>tar.<br />

pigus.u.a.: <strong>de</strong>smedrado entre sus hermanos, como en lechones o perrillos <strong>de</strong> una camada.<br />

pigus.u.a. pinmipigus. f.2.: minorar o tasar lo que se ven<strong>de</strong> en menos <strong>de</strong> lo que vale, o <strong>de</strong> lo que se<br />

vendió lo <strong>de</strong> más, que no quieren dar a más.<br />

pihac. p.a.: la mitad <strong>de</strong> ave, animal, pez, persona que se abrió e hizo dos partes <strong>de</strong> arriba abajo;<br />

nagapihac. f.2.: partir por medio lo dicho, <strong>de</strong> arriba abajo.<br />

296


pixag. p.a.: cosa que tiene la mitad o el un lado menor o más corto que la otra mitad, como vestido o<br />

pescado abierto por el lomo, que la mitad es menor que la otra mitad don<strong>de</strong> va la esquina <strong>de</strong>l lomo <strong>de</strong>l<br />

pez.<br />

pihit. l. pehet: vi<strong>de</strong> in ngoit.<br />

piil: vi<strong>de</strong> in puul.<br />

pila. u.a.l. pilila?: ¿Cuántos?, en número; Nacapela?: ¿Cuántas veces? Nacapila ca mag buhat sana?:<br />

¿Cuántas veces has hecho eso? Pipilaun mo bala?: Por ventura podrán ser con todos, ¿cuántos son?, o<br />

¿Cuántas veces?.<br />

pila. l. pira. u.a.: escupir o echar lo que tiene en la boca, aunque sea gargajo, saliva o comida. Dimo<br />

aco pir-an: no me escupas.<br />

pilac. u.a.: plata; pinilacan nga bulauan: oro que tiene plata, que le han echado liga <strong>de</strong> plata; pilacun<br />

et hamilac: persona que tiene plata; pilacun nga banua.<br />

pilac. p.a.: arrojar algo, alijando la carga <strong>de</strong>l navío. Ipilac mo yana: arroja eso; balibag.<br />

pilang lamang. l. taragsa lamang: cual y cual. Namilag pilag lamang pag tuluc: cual y cual, o por<br />

haberse ido los <strong>de</strong>más, o por no se haber juntado, o por haberse muerto.<br />

pilay: vi<strong>de</strong> in picay.<br />

pilao: vi<strong>de</strong> in tuyo.<br />

pi<strong>las</strong>. p.a., alibi, nina+: herida o llaga; pi<strong>las</strong>un: llagado; napi<strong>las</strong>na: ya se ha hecho llaga; nagpi<strong>las</strong>. l.<br />

nacapi<strong>las</strong>. f.3.: herir o <strong>de</strong>scalabrar.<br />

pili et piti. u.a.: torcer con los dos <strong>de</strong>dos, pulgar y el ín<strong>de</strong>x, como el huso. o a<strong>de</strong>lgazar alguna cosa<br />

como cera o masa entre <strong>las</strong> yemas <strong>de</strong> los dichos <strong>de</strong>dos o hacer la bolilla. f.2.<br />

pili. p.a.: escoger; y así, pinilian: es el <strong>de</strong>secho <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se escogió lo bueno; mapili: el que sabe<br />

escoger. Ítem, <strong>de</strong>licada, regalada persona que no come sino cosa[s] escogidas, <strong>de</strong> regalo; pili: pue<strong>de</strong><br />

ser escoger, elegir votando, por votos, votar por alguno.<br />

pili. p.a.: árbol y su fruta bien conocida; namili; nagapamili: coger piles.<br />

piling. u.a. piling, frecuentativo; namiling piling: <strong>de</strong>cir siempre <strong>de</strong> no, no queriendo o no queriendo la<br />

cosa. f.3., como el cobrador que no quiere recibir algo por tributo. Nagapamiling piling siya. l. ang iya<br />

camut. l. ang iya butcun cay nahapaso: menearse el brazo o mano o pie habiéndose quemado, como<br />

temblando la mano.<br />

pilic pilic. u.a. nagapilic pilic et namilic pilic: sacudirse animal o ave, como cuando se ha revolcado<br />

o cuando sale <strong>de</strong>l agua; sacudir la persona la cabeza mojada, etc.; y menearse con temblor animal,<br />

árbol o hoja <strong>de</strong> árbol con el viento, o gallar<strong>de</strong>tes, ban<strong>de</strong>ra, o on<strong>de</strong>ar la llama, etc.<br />

pilipig. p.p. linboc.h.: el arroz no maduro quebrantado; cosa cocida; con el. f.2. es hacer pilipig el<br />

arroz antes que se agoste, que aún está blando.<br />

pilipog. p.p.: especie <strong>de</strong> palmas <strong>de</strong> cuyos cocos hacen tecomates, y los cocos se llaman pilipog y<br />

también calaboon, porque hacen cabo o tabo <strong>de</strong> ellos.<br />

piliryan. p.p.: hueco <strong>de</strong> uso; con el f.3.: hacer hueco al uso.<br />

pilit et lugus. p.a.f.2.: forzar; vi<strong>de</strong> in lugus; es también hacer fuerza haciendo algo como remando;<br />

mapilit: riguroso en mandar, apremiado, forzador.<br />

pilit. u.c. et mapilit: cosa pegajosa así; nagapilit: pegar algo con cola o con otra cosa pegajosa; el f.3.:<br />

la cosa adon<strong>de</strong> o en que se pega, ensirga; y [es] <strong>de</strong>shonesto si el Padre usa <strong>de</strong> este término para liga,<br />

etc, y para los bisayas, no.<br />

piliu. u.c.: orilla o junto a tierra, en la mar; sigue a los verbos <strong>de</strong> movimiento; pinmipiliu: llegarse a la<br />

orilla. f.3.: la orilla. f.1.l.2.; nagapiliu; nagapamiliu: botar o ir hacia piliu, como nagapalauur; hacerse<br />

a la mar, a lo hondo. Sic, nahapiliu: estar o ir junto a la orilla; como nahalauur: ir enmarado; higar.<br />

pilo. pico+: doblez, alforza; napilo: doblarse o estar doblado algo, aunque sea punta <strong>de</strong> clavo;<br />

nagapilo. f.2.: doblar cor<strong>de</strong>l, ropa, punta <strong>de</strong> clavo en un doblez; napiloan; ginpiloan: la dobladura, por<br />

don<strong>de</strong> se dobló; pilo pilo: frecuentativo. Ítem, doblar en muchos dobleces, etc.<br />

pilong. u.a.: los mismo es que palong, oreja gran<strong>de</strong>.<br />

pilot. p.a.f.2.: cerrar los ojos; namilot pilot: el frecuentativo, como el enfermo <strong>de</strong> los ojos con la luz o<br />

el que mira al sol <strong>de</strong> hito en hito; namilot pilot ang mata: es también hacer <strong>de</strong>l ojo así. f.3.; pilot nga<br />

mata: ojos chicos, como <strong>de</strong> Japón; pilot sing mata: que tiene los ojos pequeños; pilot nga batar;<br />

napilot nga batar: vano.<br />

pilpil: vi<strong>de</strong> in duldul.<br />

pilpil: lo mismo es que daug; vi<strong>de</strong> daog.<br />

pilpig: lo mismo es que batbat: vi<strong>de</strong> ibi.<br />

piluc. u.a. amimiruc. h.: pestañas; pilicun. l. pilucan: pestañudo; nagapiluc; namiluc; y el<br />

frecuentativo: piluc piluc; nagapamilu piluc: pestañear. Ítem, hacer <strong>de</strong>l ojo así, f.3.; pircan; pamircan.<br />

Hinc, nagapinircanay. p.c.: hacerse <strong>de</strong>l ojo ad invicem; sagagpiluc sang mata: en un pestañear, en un<br />

297


momento; hamiluc: pestañudo; nagapanhimiluc; nanhimiluc: arrancarse <strong>las</strong> pestañas; nagahimiluc:<br />

arrancal<strong>las</strong> a otro.<br />

piluoc. p.c. piuoc+. napiluoc: hundirse tierra o sepultura o tapa <strong>de</strong> cesto o <strong>de</strong> petaca sentándose por<br />

no estar llena; ahollarse cosa hueca, panica, etc.; nagapiluoc. f.2.: hundir o abollar lo dicho.<br />

pinang. u.a.: carne <strong>de</strong> bonga madura y ya dura; pinangun nga bonga: que ya está dura.<br />

pinangdang+: guirnalda o corona <strong>de</strong> pangdan.<br />

pindac: vi<strong>de</strong> in pisang.<br />

ping gan. u.a.: plato; ping ganun: el que tiene platos.<br />

ping gan <strong>las</strong>a: plato gran<strong>de</strong>.<br />

pin ngos: síncopa es <strong>de</strong> pinongus; vi<strong>de</strong> pongos.<br />

pinig: vi<strong>de</strong> in gahin, cosa apartada o separada.<br />

pinidara. pidada+: cierto tibor <strong>de</strong> bahandi.<br />

pinituc. p.p.: muchacho o muchacha pequeña. Pinituc ca cag mag daug daug ca sang dacu?: Eres<br />

pequeño, ¿qué quieres, ve[n]cer al gran<strong>de</strong>?.<br />

pinla: vi<strong>de</strong> in tulus.<br />

pinlit: vi<strong>de</strong> in bignit, pellizcar, quitar alguna cosa así.<br />

pino. hamno. h., id est, huput. f.2.: guardar, poner en cobro; mapino: guardoso; pinopino: el<br />

frecuentativo.<br />

pinque: vi<strong>de</strong> ticbing, ludir o darse unas cosas con otras.<br />

pinsan: vi<strong>de</strong> in pisan.<br />

pintas. mapintas: bellaco, travieso, <strong>de</strong>scomedido; nagapintas; nagapamintas: ser bellaco, travieso,<br />

<strong>de</strong>scomedido. f.3.<br />

pio. D.V.u.a. et piol: precio menos <strong>de</strong> lo que la cosa vale. Pio ang pag bacal mo canacun: en menos<br />

<strong>de</strong>l justo precio ha sido la compra que me has hecho, me pagaste menos; nagapio. f.2.hun.: <strong>de</strong>fraudar<br />

al ven<strong>de</strong>dor en menos <strong>de</strong>l justo precio.<br />

piogo. p.p.: codornicil<strong>las</strong>, cosa conocida.<br />

piol. u.a.: lo mismo es que pio, vi<strong>de</strong> ibi.<br />

piong co. p.a.l. piong cot. piong co. h.: encoger <strong>las</strong> rodil<strong>las</strong> al estómago doblando <strong>las</strong> piernas el que<br />

está sentado o echado.<br />

piongan. p.p.: caña gorda o <strong>de</strong>lgada, gruesa <strong>de</strong> canto.<br />

pior. u.a. napior: nalguiseco, que no tiene casi nalgas.<br />

piot. f.2. pioton. l. pit-un: recoger, poner en cobro para guardar lo que está a su cargo; mapiot:<br />

guardoso, cuidadoso en guardar; pirit-an: la cosa en que se guarda, como arca, cajón, etc.; tipig.<br />

pipihi: vi<strong>de</strong> papha, que es lo mismo.<br />

pipi. D.V.: árboles, y es hinaqui.<br />

pipes. u.a.: vi<strong>de</strong> in potos.<br />

piquing. u.a. namiquig: torcerse tabla ver<strong>de</strong> o <strong>de</strong>lgada. Ítem, encalambrarse mano, pie, <strong>de</strong>dos, etc.;<br />

salsalun; nagapiquit. f.2.: hacer piquit algo. f.3.: embelortar.<br />

piris: vi<strong>de</strong> in hilis.<br />

pisac. u.a.: cañuela que se pone para apretar algo; nagapisac. f.3.: acuñar algo como los encajes <strong>de</strong><br />

puertas y ventanas, asta <strong>de</strong> azadón, etc.<br />

pisan et pinsan et pindac. u.a.f.2.: comprar, atravesar toda la mercaduría o lo que se ven<strong>de</strong> uno o<br />

dos, etc.<br />

pisan et ulucur. p.p.f.3.: hacer algo cuidadosamente. Pagpisanun mo pagbuhat yana: haz con cuidado<br />

eso; mapisan: cuidadoso así.<br />

pisang. u.a.f.2.: lo mismo es que pihac, aunque es haraya; pisang pisang. l. pihac pihac: partir la cosa<br />

por medio y luego lo otro partillo otra vez por medio y así es frecuentativo; pisangan: bajos don<strong>de</strong><br />

revientan los mares.<br />

pisao. u.a.: cuchillo, la punta combada hacia el lomo. f.2.: hacer algo pisao.<br />

piscat. p.a.: mirar los ojos como echándole los ojos muy abiertos el enojado reprehendiendo con solo<br />

el mirar o amenazando. f.3.<br />

pisi. p.p.: cor<strong>de</strong>l; nagapisi; namisi. f.2.: torcer algo, hacello tornisa o cor<strong>de</strong>l.<br />

pisic. p.a.: chispas <strong>de</strong> fuego como <strong>las</strong> <strong>de</strong>l herrero. Ítem, gota <strong>de</strong> agua o lodo que salta; isic nga calayo:<br />

chispas <strong>de</strong> fuego; pisic nga lapoc. l. tubig: chispas o gota <strong>de</strong> lodo o agua. f.3.; dícese: Piniscan aco<br />

nila sing polong: me echaron chispas <strong>de</strong> palabra, me dijo cada uno lo que quiso, todos contra mí.<br />

pisil. u.a.f.2. pisilun. l. pislun: tocar algo con los <strong>de</strong>dos como para ver si está duro o blando;<br />

ablandallo así; atentar como tomando el pulso; atentar lo que está atado, envuelto, para ver lo que es<br />

por tacto, o la faldriquera para ver si trae allí la bolsa o otra cosa, etc.; pisil pisil: frecuentativo.<br />

298


pislit. u.a.f.2.: apretar entre los <strong>de</strong>dos como para reventar veneno o hinchazón, o cogelle el cangrejo o<br />

el martillo el pellejo.<br />

pislong. p.p.: echar el arroz para molello en el lusong; y así, pislongan: es el mortero <strong>de</strong>l lusong.<br />

pisngi: mejilla.<br />

pisngo. p.a.: moquear llorando, etc.<br />

piso. l. pisu. p.a.: pollo; pis-o nga etlog. l. pinisuan nga etlog: huevo empollado; pis-an. l. pisuan nga<br />

manoc: gallina que tiene pollos; napisu: empollarse el huevo; nacapisu; namisu; nacapisu. f.2.: sacar<br />

la gallina sus pollos; es también común para toda ave.<br />

pisong. u.a.: barranco; capisongan: el cole[c]tivo; pisongon nga duta: tierra barrancosa; pisong<br />

pisong: barranquillo.<br />

pisot. u.a.: incircunciso, el que no está retajado.<br />

pispis. p.c., id est, lamgam+: ave, pájaro, grillos que cantan et similia.<br />

pisquil. p.a. namisquil: hincharse la yema para brotar. Pinamisquilan na ang cahuy.<br />

pisuc. u.a. nagapisuc: pestañear. Ítem, hacer <strong>de</strong>l ojo pestañeando: f.3; pisuc pisuc, namisucpisuc: el<br />

frecuentativo.<br />

pisuc+: tuerto <strong>de</strong> un ojo, o <strong>de</strong> entrambos; piluc: pestañear.<br />

pita. p.a. et pita pita, su frecuentativo: salir o caer gota a gota agua, sangre u otra cosa así.<br />

pilhi. D.V.: arquita en que suelen guardar oro.<br />

piti. u.a.: vi<strong>de</strong> in pili. u.a.<br />

piti, y sus frecuentativos, pitipiti et pilipiti. nagapiti. namiti. namilipiti, etc.: pegarse o estar<br />

pegados cabellos mojados, o seda mojada, plumas, hilo, lienzo, etc., o pegarse al cuerpo el vello<br />

mojado o lienzo mojado et similia, etc.<br />

pitic. u.a.: papirote; nagapitic: dar papirote. f.3.: pitcan; y lo ordinario es levantado el un <strong>de</strong>do con el<br />

otro para que <strong>de</strong>sballeste y dé recio, o levantado palo por la punta para que dé coscor[r]ón. Ítem,<br />

levantado la cuerda <strong>de</strong>l oficial teñida que está tirante para que dé papirote en la ma<strong>de</strong>ra y señale por<br />

dón<strong>de</strong> ha <strong>de</strong> cortar.<br />

pitla. p.a.: <strong>de</strong>senmarañar o <strong>de</strong>spegar cabellos, hibras <strong>de</strong> hilo o seda, como husay.<br />

pitlug. p.p. et cuga. u.a.f.2.: asir a otro <strong>de</strong>l gaznate ahogándole; cug-un: síncopa <strong>de</strong> cuga.<br />

pitlug: es también lo mismo que lutuc; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

pito. u.a.: siete.<br />

pitogo. p.p.: cierto árbol a modo <strong>de</strong> palma y su fruta, <strong>de</strong> que hacen coquitos para oro en polvo; con la<br />

carne d[e] él rallada o mojada puesta en llagas viejas <strong>las</strong> curan y es venenoso con que muera el cagao<br />

<strong>de</strong> la llaga. Ítem, su cogollo es buena verdura, como espárragos.<br />

pit-ol. u.a. mapit-ol: quebrarse mano o pierna o brazo el que cae, etc.; Napit-ol aco. l. napit-ol ang<br />

camut co sa pag caholog co, etc. f.2.<br />

pitos. p.p.: mazotes que se dan los muchachos; es español; nagapitos. f.3.: mazotear a otros.<br />

pitot: vi<strong>de</strong> in potpot.<br />

pitpit. u.a.: Namitpit came sang olan. l. sa suba: nos mojamos con el aguacero o con el rocío o en el<br />

río, etc.<br />

pituc. u.a.: vi<strong>de</strong> in picut.<br />

piul. p.p.: acuñar al harigue que se levantó alre<strong>de</strong>dor con palos porque no se caiga. f.3.: Piulan. l.<br />

pilan niño ang haligue; lo mismo es piil. Hinc, piul: calzadilla; pinmipiul. f.2.: echar calzadilla.<br />

piung. l. piyung. p.p. f.2.: cerrar los ojos o bolsa o cesto; nahatagpiung; nahatalagpiung. l.<br />

nahasolayop ang mata mo: los ojos se te cierran <strong>de</strong> sueño; napiung ang mata: está[n] cerrado[s] los<br />

ojos.<br />

piur. p.a.f.2.: coger como ropa o otra cosa así que se ha <strong>de</strong> guardar.<br />

piuoc+: vi<strong>de</strong> in pil-uoc.<br />

poangur. p.p. napoangur. nahapoangur: tener lástima, piedad; mapoangurun: piadoso.<br />

poar. u.c.: cortar mata <strong>de</strong> cañas o <strong>de</strong> botos <strong>de</strong> raíz. f.2., o otros árboles.<br />

poas. p.a.f.2.: <strong>de</strong>shacer el sol nieb<strong>las</strong> o ñublados; napoas; nagapoas: <strong>de</strong>shacerse el<strong>las</strong>; poas poas: es<br />

diminutivo, quitarse el sombrero por cortesía.<br />

poasa. p.p.: ayunar; arlao nga iga posa: día <strong>de</strong>sayuno; el f. es: Igpoasa. l. poasahan ua acoi<br />

ginpoasahan nga arlao: ningún día he ayunado.<br />

poat. l. pouat. p.a. lolimpoat+ et limpoat+: arfar subiendo y bajando con <strong>las</strong> o<strong>las</strong> navío o ma<strong>de</strong>ro,<br />

etc.<br />

poayao. p.c.f.2.: echar el que siembra más granos <strong>de</strong> arroz en algún hoyuelo que en los <strong>de</strong>más; hinc,<br />

hamoayao: el hermano que crece en cuerpo más que los <strong>de</strong>más.<br />

poca. u.a.: vi<strong>de</strong> in pulao, velar.<br />

299


pocan. p.a. colang. h. napocan. nagacapocan, el plural: caer cosa enhiesta, aunque sea persona. f.;<br />

capocanan: a quien dio, sobre [el] que cayó; pretérito: Quinapocanan siya sing lubi: le cayó encima<br />

una palma, etc.<br />

poclo. p.p. et bagol bagol: enpeine o hueso en que carga el vientre super verenda virorum et<br />

mulierum.<br />

poco. u.a. et tabucao. p.c.: bubas; nacapoco. l. tabucao. f.2.: embubar causando bubas. Di ca<br />

maquibabaye cay pocoanca.<br />

pocoang. p.c.: lo mismo es que ticoang; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

pocoy. p.p.: animal o ave <strong>de</strong>strabada, que no tiene cosa <strong>de</strong> cola.<br />

pocot. u.a., en Panay; holog, en Ogtong: chinchorro; nagapocot: pescar con él o hacer algo pocot: f.2.<br />

pocpoc et palagpoc. pinmopocpoc. f.2.: apuñetearse dos; Hinc, nagapocpoc: sonar el puñete o<br />

mojicón.<br />

pocul. p.p.: espinas o puyas <strong>de</strong> naranjas o limones; poclun nga cabugao: espinoso; nahapocul:<br />

espinarse o estar espinado <strong>de</strong>l<strong>las</strong>.<br />

podag podag: patear <strong>de</strong> enfado.<br />

pogar. p.a.: nido <strong>de</strong> gallina; nagapogar: hacer la gallina su nido. f.2.: hacer algo nido como pajas. f.3.:<br />

don<strong>de</strong> le hace.<br />

pogar. p.a. colong. pogo. h. nagacolong. namogar. f.2.: recoger <strong>las</strong> gallinas en cestillos, máxime <strong>las</strong><br />

que tienen pollos; pogaran; pologoan. p.c.: es cesto en que <strong>las</strong> recogen.<br />

pogar et colong. f.2.: enjaular o tener en jaula pájaro o persona presa; pogalan et colongan: la tal<br />

jaula o prisión; o cesto para gallinas.<br />

pog-ong. p.c. tugul. pugul+. f.2.: asir y rendir la mano por la muñeca para quitalle <strong>las</strong> armas o lo<br />

q[u]e tiene en la mano, daga, puñal, etc.<br />

pogos. p.a.f.2.: maniatar a persona o animal o <strong>las</strong> bocas <strong>de</strong>l cangrejo; dícese: Pogoson mo siya et<br />

Pogoson mo ang iya camut. l. ang iya teel etc.; <strong>de</strong> los enemigos que maniatan los ca[u]tivos que ya<br />

están rindiéndose dice[n]: Dao namogos sing alimango.<br />

pogot. p.a.: cortar la cabeza; beneficiar <strong>las</strong> palmas bali para sacar tuba que <strong>las</strong> <strong>de</strong>scabezan, etc. f.3.<br />

pogsong. p.p.: apretar como para sacar aceite con husillo; ipologsong: husillo o tornillo.<br />

pogtol. p.a.: quebrar el cabo o espiga <strong>de</strong>l puño <strong>de</strong> cuchillo, daga, espada, bolo, cris, etc.<br />

pogtot. p.a.: nalgas; pogtotan: nalgudo.<br />

pohag. u.a.f.2.: humazo dar a <strong>las</strong> abejas para que se vayan y <strong>de</strong>jen el panal para cogelle; namohag.<br />

pohon. p.p. nagapohon: merca<strong>de</strong>ar la primera vez. f.3.: es el caudal con que com[i]enza.<br />

pola. p.a.f.2.: colorar, teñir <strong>de</strong> colorado. Ítem, nagamapola: pararse colorado; nagamapolapola: irse<br />

parando colorado.<br />

polac. l. porac. p.a. napolac et nagapolac: caerse la fruta sin sazón, o caérsele a la mujer la criatura,<br />

mover.<br />

polacan: vi<strong>de</strong> in bailuc.<br />

polayagan. p.p.: árbol <strong>de</strong> navío.<br />

polang. p.a. napolang: perecer en la mar el navío con la gente sin que se sepa d[e] él.<br />

polao. p.c.: el que no está pintado: ang uai batuc; y lo suelen tomar por cosa blanca.<br />

polhot: vi<strong>de</strong> in poslot.<br />

poli. p.c.: sucesor, el que suce<strong>de</strong>, entra o se pone en lugar <strong>de</strong>l que cayó o murió peleando, o en lugar<br />

<strong>de</strong>l vencido en los que luchan o pelean uno a uno, o dos a dos, etc.; sili.<br />

policot. p.p.: caña que toda es ñudos, que son cortitos los cañutos; contraria <strong>de</strong> malauas. Malauas nga<br />

cauayan. l. tubo. l. oay. l. torlo: que tienen largo lo que hay <strong>de</strong> ñudo a ñudo.<br />

poling. p.a.: mota o cosa que cae en los ojos; nagapoling: enmotar los ojos lo que cae en el<strong>las</strong>, aunque<br />

sea tierra, arena. f.2.<br />

polo. p.p.: puño <strong>de</strong> espada, daga, cuchillo, etc.; namolo; nagapamolo. f.2.hun.: hacer algo puño <strong>de</strong><br />

espada, daga, etc.; el f.3.han.: echar puño a daga, espada, etc. f.3.: la espada, daga, etc.<br />

polo. u.a.: diez; napolo: ser diez; napolo cag tolo calibo: trece mil.<br />

polo: isla; capoloan: el cole[c]tivo; poloanun: isleño; polopolo: isleta.<br />

poloc. p.p.f.2.: acometer gallo, gallina o otra cualquiera ave a su contrario, o la gallina al milano, etc.;<br />

pamoloc et ipopoloc et isalapdoc: <strong>las</strong> plumas <strong>de</strong>l pescuezo <strong>de</strong>l gallo que son con <strong>las</strong> que se engrifa.<br />

polog. p.a.: tierra con que dan color al oro; nagapolig. f.2.: dar color al oro.<br />

polong. p.a. bisara. p.p.h. dagil. p.a.: palabra. Ítem, razón que da el que habla. Capolong co si coan:<br />

fulano es mi conocido por trato, con quien yo he comunicado y hablado; capolong sa hari: el privado<br />

con quien trata <strong>de</strong> ordinario. f.1.: es con quien se habla. f.2.: lo que se habla: Dile tacus popolongon<br />

yadtong mahigcun nga buhat. f.3.: <strong>de</strong> quien o <strong>de</strong> que se habla aunque murmurando; polong polong:<br />

conversación; nagapolongpolong: conversar, etc.; varíase como polong hamolong. l. himolong:<br />

300


lenguaraz, que habla mucho y sabe hablar; capolonganan: concierto <strong>de</strong> palabra; capolonganan: pleito;<br />

nagacapolonganan: pleitear dos o más, etc.<br />

polo. p.p.: ovillo; nagapolon: ovillar, hacer ovillo algo o <strong>de</strong>vanar.<br />

polopogan. l. polpogan. l. colopogan, en todo: caimán que va <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l agua.<br />

polopoto. p.p.: los plátanos <strong>de</strong> la punta <strong>de</strong>l racimo.<br />

polos. p.p.: provecho, utilidad. Uala acoi polos sini: no tengo provecho <strong>de</strong> esto. Ano ang nahapolos<br />

mo didto?: ¿Qué provecho sacaste? Maayo cai pinoslan aco sa acun caburlay: bien que salí<br />

aprovechado <strong>de</strong> mi cansancio; mapolos: cosa provechosa; hinc, hamolos. l. himolos: cosa provechosa,<br />

que tiene <strong>de</strong> que se puedan aprovechar. Nanhamolos na canacun ining macupa nga tinanumco.<br />

Passive: f. himoslan; pretérito: nahamoslan. l. hinmoslan na aco sining macupa, etc.; napapolos;<br />

nahapamolos: galardonar, hacer que tenga provecho <strong>de</strong> algo. Maayo cai binairan mo cami cag<br />

pinaposlan. l. pinahamoslan mo came sa amun caburlay, etc.; puslan: síncopa.<br />

polot. p.a.f.2.: alzar o levantar algo <strong>de</strong>l suelo, como paño o cera, cosa; pol-tan: la síncopa.<br />

polot. u.a.: liga; nagapolot; namolot. f.2.: cazar pájaros con liga. Nahapolot ang langam; está ligado el<br />

pájaro, asido en la liga; nanhimolat; nagapanhimolat: coger liga.<br />

pona. p.c.: hilo para hacer o remendar red; con el f.2.: hacer hilo para red.<br />

pona. p.a. nagapamona. namona: remendar red <strong>de</strong> pescar. f.3.<br />

ponapona. u.a.: re<strong>de</strong>cilla en que <strong>las</strong> mujeres suelen guardar algo o re<strong>de</strong>cilla como <strong>de</strong>lante <strong>de</strong> cama y<br />

la <strong>de</strong> los flecos <strong>de</strong> frontal et similia.<br />

ponao. p.c.: especie <strong>de</strong> almejas; namonao: cogel<strong>las</strong>.<br />

ponay. p.c.: palomas monteses ver<strong>de</strong>s.<br />

ponco: vi<strong>de</strong> in hongco.<br />

pongango. p.p.: aquella como arista <strong>de</strong> que pen<strong>de</strong> el grano <strong>de</strong> la espiga.<br />

pongcol. p.p. et napongol siya: está falto <strong>de</strong> algún miembro, que nació sin él. Pongcol siya sing<br />

camut. l. sing torlo. l. sing butcun. l. sing teel, etc.<br />

pongdoc et pungsor. p.a., y sus diminutivos polopongdoc et pulupungsur: mata o montón <strong>de</strong><br />

árboles, que hay muchos juntos, o <strong>de</strong> arroz que nace en carbonera o hormigue[r]o que es más alto y<br />

mejor que los <strong>de</strong>más.<br />

pongdoc. u.c.: cardume <strong>de</strong> camarones, o <strong>de</strong> balingun, sardinas o <strong>de</strong> otros cualesquier[a] peces<br />

gran<strong>de</strong>s o chicos; manada <strong>de</strong> gallinas o <strong>de</strong> otras aves, pájaros, animales o manadas, etc., amontonados.<br />

pongiot. p.p. nagapongiot. namongiot. p.c.: juntarse, apeñuscarse como aves o hormigas o pájaros<br />

que se juntan a comer fruta <strong>de</strong> algún árbol, cuervos a cosa muerta, etc. f.3.: la cosa.<br />

pong-it. D.V. et nganha. p.a.: mocos duros, secos; pong-itun; nganghaun: mocoso así; nanhimong-it;<br />

nanhingangha: quitallos, limpiallos.<br />

ponglo. p.p.: bala; con el f.2.: hacer bala algo.<br />

pongo. u.a.: la piña <strong>de</strong> la nipa; namongo: cogella.<br />

pong-ol. D.V.: <strong>de</strong>smochar o cortar <strong>las</strong> guyas <strong>de</strong>l arbol, cogollo <strong>de</strong> palma, máxime la <strong>de</strong>l buli, o<br />

<strong>de</strong>sgajallos, quebrallos el viento.<br />

pongos. u.a. poso. h. pongco+.f.2.: coger, atar o [a]ñudar los cabellos la mujer; pinngos: es síncopa<br />

<strong>de</strong> pinongos: el ñudo <strong>de</strong> los cabellos o los cabellos cogidos, añudados a su modo.<br />

pongot. p.a. nagapongot. l.: Nagacapongot ang saging sa binuligan: estar arracimadas frutas como<br />

los plátanos o uvas al escobajo, hojas al troncho o los granos en la espiga, <strong>las</strong> macupas y otras frutas a<br />

la rama o tronco. f.3.: la cosa adon<strong>de</strong> están arracimadas.<br />

pongpong. D.V.: manojo <strong>de</strong> espigas <strong>de</strong> arroz, etc. o <strong>de</strong> yerbas, rábanos, flores, etc.; mamongpong.<br />

f.2.: hacer manojo algo <strong>de</strong> lo dicho; dícese: nagapongpong sang bihag: cuando atan a muchos en un<br />

cor<strong>de</strong>l o ca<strong>de</strong>na como a sarta <strong>de</strong> galeotes, etc.<br />

pongtor: vi<strong>de</strong> in bongtor.<br />

pono. p.a.: tronco <strong>de</strong> arbol. Ítem, la parte más gorda <strong>de</strong> cualquier palo; macolla <strong>de</strong> arroz, <strong>de</strong> zacate,<br />

etc. Ítem, mata <strong>de</strong> plátanos o <strong>de</strong> otras cosas que tienen la raíz común, como mata <strong>de</strong> cañas o <strong>de</strong> cañas<br />

dulces, etc. Ítem, el tronco <strong>de</strong>l linaje. Ítem, el mayor, como prelado; acaudillar: f.3.<br />

ponoan. p.p.: el mayor, el caudillo, como rey, gobernador, obispo y los <strong>de</strong>más oficios respective;<br />

nagaponoaan. f.3.: ser mayor, caudillo, etc.; ginponoanan: los súbditos <strong>de</strong> quien es mayor o cabeza.<br />

pono. u.a.: cosa llena; napono: llenarse o estar llena; nagapono: llenar; pinmopono. f.2.: llenar;<br />

hamono. u.a.: lleno <strong>de</strong> cuerpo, crecido, etc.<br />

ponot. u.a.: corral <strong>de</strong> pescar; nagaponot. f.2.: hacer algo corral como cañas; namonot; nagapamonot.<br />

f.2.: pescar con él. f.3.: lo que coge el corral don<strong>de</strong> se pone; ponot nga bila: corral que abre con dos<br />

mangas por cada lado la suya; nagabila ang ponot: abrir el corral al modo dicho; ponot nga tolis: el<br />

que corre una sola manga <strong>de</strong>recha a la mar; bongsor.<br />

ponpon: vi<strong>de</strong> punpun.<br />

301


poo. p.a. et poo nga oma: sementera nueva en zacatal; nagapoo.f.2.hon.: hacer sementera nueva en<br />

zacatal.<br />

poo. pogon. p.p.h. pinmopoo. pomoo. f.2.hon: cumplir trabajando día, semana, mes, año; asentarse a<br />

soldada. Poohon co ining bolan canimo; namoo, etc.<br />

poo+. nacapoo. f.2.hon.: ar[r]uinar o <strong>de</strong>struir, o la muerte, o el gubat familia o pueblo, etc.<br />

pooc. p.a. pinmopooc. namooc. f.3. poc-an: herir o matar a traición al que duerme; mamomooc:<br />

traidor así; lo mismo es hamooc.<br />

poon. p.a.f.2.: cumplir día, semana, mes, etc.<br />

poong: vi<strong>de</strong> in haloganay.<br />

poor. pongal. h.p.a., en los dos; namoor. Namongal ang sungay sang osa; napooran. l. naporan.<br />

Napongalan ang osa sang sungay: mudársele los cuernos al ciervo.<br />

poot. p.p. napoot: ahogarse el que está en parte que no pue<strong>de</strong> respirar, como <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> arca, abobot o<br />

con humo. f.2.: ahogar así a alguno, o ahogalle el humo o la <strong>de</strong>masiada hartura o borrachez.<br />

poot. p.a., y mejor poot poot. f.2.: vendar los ojos como para jugar a la gallina ciega; y jugar a la<br />

gallina ciega; magpoot poot quita.<br />

popho: vi<strong>de</strong> in hipo.<br />

popo. p.a.f.2.: coger, <strong>de</strong>spezonar fruta generalmente, o melones, pepinos, etc.; popoan; polopoan;<br />

ilipoan: el pezón <strong>de</strong> don<strong>de</strong> le quitó, o el <strong>de</strong> la misma fruta; napopo: caerse, <strong>de</strong>sasirse, <strong>de</strong>sencasarse la<br />

cosa <strong>de</strong> su natural asiento don<strong>de</strong> nació o se crió.<br />

porang+: vi<strong>de</strong> in pacas, abrir pescado o otro animal por el lomo.<br />

por-as. p.a.f.2.: sacar o quitar mancha que cae en cosa blanca como <strong>de</strong> buyo o <strong>de</strong> otra cosa; napor-as;<br />

nagapor-as: enblanquecerse, mancharse ropa <strong>de</strong> color, per<strong>de</strong>r el color, <strong>de</strong>slustrarse, ora por vieja, ora<br />

por haber caído en ella agua o cosa agria, como suce<strong>de</strong> en ropas <strong>de</strong> seda <strong>de</strong> color.<br />

porlos: vi<strong>de</strong> in parlos.<br />

porpor. p.a.: pan <strong>de</strong> pescado a modo <strong>de</strong> queso, como hacen en Panay <strong>las</strong> cabal<strong>las</strong>.<br />

posac. u.a.: clavitos <strong>de</strong> oro o <strong>de</strong> plata o <strong>de</strong> cobre con que tachonan el hierro <strong>de</strong> la lanza o bararao. f.3.<br />

poscol. u.a.: ñudo en palo; poscolan nga cahuy: palo o ma<strong>de</strong>ro ñudoso; nanhimoscol: quitar los ñudos<br />

al palo.<br />

poslit et posuit. p.p.: soltar chisguete como sangre <strong>de</strong> sangría, o la orina <strong>de</strong>l que mea, o otra cosa así.<br />

poslot. polhot. ogpot. p.a.: Pimoslot sa tangcal ang manoc con baboy: salirse o saltar <strong>de</strong>l tangcal la<br />

gallina; o saltar o salir huyendo o corriendo <strong>de</strong> espesura, animal o persona, ave, ratón <strong>de</strong> agujero, etc.<br />

posnga et cagmo. p.p.: bufar el animal o persona; o prorrumpir en enojo, llanto o risa, etc. f.3.: a<br />

quien se bufa; con el f.1.: es echar la ballena o bufeos el agua arriba; posngahan: es la nariz por don<strong>de</strong><br />

la echa la ballena el agua, o los bufeos, etc.<br />

poso. u.a.: tamal, aunque solo los hacen <strong>de</strong> arroz; <strong>las</strong> diferencias d[e] ellos ordinarias son: poso nga<br />

linalaqui: esquinado; nagalalaqui. f.2.: hacellos; poso nga pinauican: a modo <strong>de</strong> tortuga; poso nga<br />

binuaya: hecho a modo <strong>de</strong> caimán; iba iba nga poso: como iba, es cierta fruta a modo <strong>de</strong> garangan,<br />

aunque no esquinado; tamburi. p.p.: es gran<strong>de</strong>, que cabe un bailoc <strong>de</strong> arroz; burbur: son largos, en<br />

hojas <strong>de</strong> palma; ticor ticor: son redondos, en hojas <strong>de</strong> plátanos; poso nga paholan. l. pinaholan: hecho<br />

a modo <strong>de</strong> paholan.<br />

poso. p.a.: toda espiga que está en zurrón, preñada, máxime la espiga o mazorca <strong>de</strong> maíz; y todo<br />

racimo que sale en zurrón, máxime el <strong>de</strong>l plátano, cuya punta se llama por antonomasia poso, porque<br />

siempre se está en zurrón, y nunca se abre, la cual cortan para comer.<br />

posog. p.a.: tronco <strong>de</strong> caña, lo gordo <strong>de</strong> abajo; caposogan: el colectivo.<br />

pos-on. D.V.u.a.: la barriga, <strong>de</strong>l ombligo para abajo; pos-onan: barrigón; hinc, namos-on. u.a.:<br />

<strong>de</strong>sembargar la barriga, etc.; posonagta. l. sosonagta: especie es <strong>de</strong> abejas.<br />

posong. p.p.f.2.: engañar a otros tomándoles o hurtándoles algo y vendiéndoselo <strong>de</strong>spués a ellos<br />

mismos, o dándoselo a comer. Hinc, posong: el bobo en la comida, o lo que llamamos Pedro <strong>de</strong><br />

Ur<strong>de</strong>ma<strong>las</strong>.<br />

posor. p.a.: ombligo. Ítem, cogujón <strong>de</strong> costal lleno; esquinas <strong>de</strong> cosa hecha en cuadro como casa,<br />

mesa, arca, libro et similia; posoran: cosa que tiene ombligo o cosa esquinada.<br />

posor. u.a.: cierta labor <strong>de</strong> entretejido que hacen en la atadura <strong>de</strong>l bejuco atando <strong>las</strong> tijeras <strong>de</strong> la casa,<br />

o otros ma<strong>de</strong>ros; nagaposor; namosor: hacer la tal labor atando lo dicho. Pamosoron niño ang pag<br />

poos niño sa manga pagbo.<br />

pos pos. p.a. nagapospos: <strong>de</strong>smedrar o irse muriendo arroz o otra semilla, palma o otro árbol, etc.;<br />

<strong>de</strong>l ma<strong>de</strong>ro recio que se quema y no <strong>de</strong> presto dicen nagapospos.<br />

posuit: vi<strong>de</strong> in poslit.<br />

potac. u.a.: florón que hace la costurera en paño, etc.; namotac; nagapamotac. f.3.: floronear algún<br />

paño. Paño nga pinamotacan.<br />

302


poti. u.a. mapoti: cosa blanca; nagapoti. f.2.: blanquear algo, hacello o parallo blanco; lo mismo<br />

nacapoti, nagpacapoti, namoti, nagapamoti: blanquear la cosa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lejos como nieve o otra cosa así,<br />

aunque no sea tan blanca, o paño, etc. Hinc, Namoti na ang caagahun: blanquear la alba a la alborada;<br />

namotipoti; nagapamoti poti: el diminutivo, irse blanqueando la cosa, etc.<br />

potic. u.a.: agujero chiquito en tinajas, que apenas se ve y se sale; poticun nga taryao, etc. Hinc, la<br />

sístola. Ítem, botón corredizo <strong>de</strong> aguja; nagapotic. f.3.: cubrir o hacer así botones o disciplinas, medias<br />

<strong>de</strong> aguja o re<strong>de</strong>cil<strong>las</strong> en costura con la aguja, etc.<br />

potiocan. p.p.: abeja.<br />

potli. p.a.: lo mismo es que lobos, cosa pura, sin mezcla, como putli nga hadi: rey <strong>de</strong> todos cuatro<br />

costados; potli nga dato; potli nga timaua; potli nga angeles; potli si Santa Maria: siempre dice<br />

dignidad, etc.<br />

potol. p.p.: lo mismo es que otor; vi<strong>de</strong> ibi; <strong>de</strong> potol sale amomotol: mal o fuego <strong>de</strong> San Antón. Cay<br />

ma[n]ga potol sa manga torlo: porque corta y se come <strong>las</strong> cabezas <strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos.<br />

potong. saplung. h.p.p.: paño que traen en la cabeza así mujeres como hombres; nagapoting: ponerse.<br />

potos. u.a. tuum. h.: envolver algo en paño o hojas. f.2.; potson. f.1.: con lo que se envuelve. f.3.: en<br />

qué; potos: envoltorio así; potos: diminutivo.<br />

potot. p.a.: persona y animal, enano o fruta enana, como algunas entre <strong>las</strong> nan[g]cas y en los cocos.<br />

potot. p.p.: el botón <strong>de</strong> la flor; Bocol h. namotot na ang bolac: está en botón. Ítem, potot et bocol: el<br />

coco cuando es pequeño; aloror: cuando mayorcillo; calocohon: cuando ya tiene carne; butung:<br />

cuando ya está gran<strong>de</strong>; lahing: cuando está seco o maduro, que se pue<strong>de</strong> hacer aceite o plantar, etc.<br />

pototan. p.p.: cierto árbol bueno para quilla <strong>de</strong> caracoa porque no le da carcoma.<br />

potpot. u.a. et pitot. h. : seña que se da con la boca; nagapotpot; namotpot, etc.<br />

potpot. p.a.f.2.: cortar el plátano por el pie.<br />

potpot: basura <strong>de</strong>l río o mar; vi<strong>de</strong> in salibug.<br />

poyung. u.a.f.2.: juntar los <strong>de</strong>dos <strong>de</strong> la mano por <strong>las</strong> cabezas o paño o hoja por <strong>las</strong> plumas. Ítem,<br />

llevar o tener o poner algo en paño, u hoja recogida por <strong>las</strong> puntas. Poyungon mo ang confites sa paño<br />

mo.<br />

poyus. f.3.: atar en piquillos la manta <strong>de</strong> medriñaque para teñilla así, un<strong>de</strong>, pinoyusan: <strong>las</strong> mantas<br />

teñidas así; y atar algo así en paño, como oro, perla, etc.; pius.<br />

puao. p.c.: Nagapuao ang pagcahubug. l. ang gininum: vaporear o acabarse la borrachez que le ha<br />

dormido. f.3.: la persona. Gin puaoan na siya saiya cahubug; napoas. h. nahumbao. h.<br />

pucao. l. pocao. p.c.f.2.: <strong>de</strong>spertar al que duerme; napucao: <strong>de</strong>spertar el mismo, máxime con ruido.<br />

puga. p.a.: exprimir algo como naranja, yerbas majadas. f.2.: es el zumo; pugun: la síncopa; nagapuga<br />

sing gatas.<br />

puga. u.a.: terrón, <strong>de</strong> tierra.<br />

pugas. p.a. pang gas. h.p.a.: sembrar. f.1.: la semilla. f.3.: la tierra.<br />

pugday et copay: <strong>de</strong>smenuzar tierra.<br />

pugdao. l. pogdao et ugdao. p.c., en todos, ceniza <strong>de</strong> lo quemado; napugdao: hacerse, convertirse o<br />

estar hecho ceniza, aunque sea hueso; nagapugdao. f.2., etc.<br />

pugi. u.a.: la cañuela <strong>de</strong>lgadita que ponen en la tela sobre que comienzan a tejer; nagapugi sang<br />

hablun. f.3.: la tela, poner a la tela el pugi, que es comenzar a tejer. f.2.: es hacer algo pugi. f.1.: es<br />

poner el pugi a la tela.<br />

pugsa. p.a. upayus: divieso o hinchazón semejante.<br />

pugsac et pulagsac: vi<strong>de</strong> bolagsac.<br />

puguc. nagapuguc: cuajarse leche o manteca, aceite que se yela, etc, como magcut.<br />

pugun. u.a.f.2. pung gun: la síncopa: sufrir trabajos, enfermeda<strong>de</strong>s, ma<strong>las</strong> condiciones, retener la<br />

cámara orina, etc.; reprimir la cólera; mapugung: sufridor.<br />

pugus. p.c.f.2. pugsun: la síncopa: reprehen<strong>de</strong>r; barlung.<br />

pulao. l. polao. p.c. poca. u.a. hocao. p.c. tucang. u.a.: velar ora mal aposta <strong>de</strong> guardia o guardando<br />

enfermo; o trabajando toda la noche; mapoca; matucang: velador; vi<strong>de</strong> capulauan; poca: es también<br />

madrugar antes que amanezca.<br />

pulau-as: vi<strong>de</strong> in hamulau-as.<br />

pulug. u.a. et pulugpulug, diminutivo: lo mismo es que palag palag: chapalear el pece que se quedó<br />

en seco o en lodo, o el trompo que se va acabando. Nagapulug pulug pa ang casing co. namatay na<br />

ang imo, etc.<br />

pulpug: vi<strong>de</strong> in toltog.<br />

pulugsac: vi<strong>de</strong> in palacopac.<br />

pulur. u.a. labo. h.f.2.: cortar árbol por el pie.<br />

pulus: vi<strong>de</strong> in dusul.<br />

303


pulut. p.a.f.2., y se junta con el infinitivo con pag-: hacer alguna cosa. Nagapulut pag polong. l. pag<br />

tigbas. l. hampac. l. pag bagting: hablar o acuchillar o azotar o tañer aprisa; mapulut: persona<br />

apresurada en lo que hace. Ítem, acción apresurada. Mapulut nga pao bayo.<br />

punao. l. ponao. p.c.f.2.: aturdir o <strong>de</strong>smayar a otro con golpe o herida o <strong>de</strong> sangre que le sale;<br />

napunao: <strong>de</strong>smayarse, aturdirse o estar aturdido así, aunque lo más ordinario: ginpunao; pinunao, etc.<br />

punga. p.p.: gangoso; nagapunga; napunga. l. nagacapunga: estar o ser gangoso; pungapunga:<br />

diminutivo.<br />

pungag. u.a.: tonto, sin juicio.<br />

pungas: lo mismo es que payas. u.a.<br />

pungcat. u.a.f.2.: <strong>de</strong>rribar <strong>de</strong> golpe y <strong>de</strong> presto <strong>de</strong> persona, casa; namungcat: caer así <strong>de</strong> golpe<br />

persona, árbol, casa; cai nahahali pagcapocan.<br />

pungdac: lo mismo es que tindac.<br />

pungdul. napungdul. 1. sumpu: arma <strong>de</strong>spuntada; purul+; nagapungdul. f.2.: <strong>de</strong>spuntar arma.<br />

punggur. p.p.: grano o beni[g]no <strong>de</strong>l rostro; pung gurum: el que los tiene.<br />

pungsur: vi<strong>de</strong> in pongdoc.<br />

pungtur. l. pongtor: vi<strong>de</strong> in bongtor.<br />

pungut et alipungut et alingit. capungus. caalipungut. caalingit, etc.: ira, cólera, o nojo; mapungut;<br />

maalipungut; maalingit; mapungtun. l. mapungutun; maalingtun et maalipungtun: todo se sincopa.<br />

Ítem, pungtun; pungutun; pungtanon et pulungtanun; alipungtun, alingtun: iracunda cosa, aunque sea<br />

animal; aligut gut.<br />

Pun<strong>las</strong>. f.2.: reteñir ropa ya traída, dalla color <strong>de</strong> nuevo.<br />

punpun. l. ponpon. u.a. nagaponpon. f.2.: juntar y allegar con <strong>las</strong> manos como amontonando arroz,<br />

tierra, etc. Hinc, acumular algo a alguno. Cai macauat ca, busa ginponponan ca sapag pangauat nga<br />

tanan: porque eres un ladrón te acumulan todos los hurtos. Napunpun ang manga gaquit sa giboangan:<br />

están en la boca <strong>de</strong>l río juntas <strong>las</strong> balsas; nagaponpon: juntarse o estar juntos algunos en alguna parte,<br />

calle, paso, etc.<br />

punu. p.a.: tiña; nacapunus: dar o causar tiña a alguno. f.2.; punuun. l. pinunu: tiñoso.<br />

punung. f.2.: atajar, represar cosa líquida, arroyo, río, sangre <strong>de</strong> sangría, restañalla, o <strong>de</strong> herida, etc.<br />

Nagapunung sila sila sa dalan: están juntos en corrillo en la calle o en otra parte. Nagapunung man<br />

ang sacayan: están juntos los navíos; <strong>de</strong> aquí sale nahamunung: cosa que está <strong>de</strong> asiento, como el<br />

avecindado en el pueblo o don<strong>de</strong> quiera que esté.<br />

purag et usar. h., y sus frecuentativos purag purag et usar usar: patear el muchacho regañando.<br />

f.3.: el lugar.<br />

purlus. p.a.: una especie <strong>de</strong> bejucos, pienso que los más <strong>de</strong>lgados que hay.<br />

purpur. p.a.: trozo corto <strong>de</strong> cosa que era larga como <strong>de</strong> caña dulce que se parte; nagapurpur. f.2.:<br />

partir en trocitos así algo.<br />

purung. u.a.: turbante hacer algo. f.2.: ponerse; purung purung: diminutivo es <strong>de</strong> purung. Ítem,<br />

guirnalda, corona.<br />

pusa. u.a.f.2. pus-un: la síncopa: quebrar huevos, almendras, nueces, piles, almejas, taraba, etc. et<br />

similia; napusa: quebrarse o reventar algo <strong>de</strong> lo dicho; reventar <strong>las</strong> virue<strong>las</strong> o el huevo cuando nace el<br />

pollo: f.2. nagapusa; namusa; pinmupusa: sacar <strong>las</strong> aves sus pollos quebrantando los huevos; el f.2.:<br />

son los pollos; el f.3.: el cascarón; pinusan: el cascarón don<strong>de</strong> salió el pollo; nagapusa ang alun:<br />

quebrarse <strong>las</strong> o<strong>las</strong>.<br />

pusao: vi<strong>de</strong> lusao.<br />

pusgay: vi<strong>de</strong> copay.<br />

puspus. p.a.f.3.: apalear a dos manos. f.1.: es con lo que se da.<br />

pusur, el f.2., pusdun: lo mismo es que balibag+.<br />

puta. u.a. et patac p.a.: cosa quebrada en cosas hechas redondas como anillos, ajorcas <strong>de</strong> marfil,<br />

cuerno, <strong>de</strong> cinta et similia. Naputa. l. napatac ang sing sing co: quebróse mi anillo; nagaputa. f.2.<br />

putahun. l. puthun; el f.3.: es la persona a quien se le quebró. Ítem, la quebradura por don<strong>de</strong> se<br />

quebró.<br />

puta. u.a.: <strong>las</strong> divisiones <strong>de</strong>l salug <strong>de</strong> la casa; nagaputaputa. f.2.hun.: hacer divisiones el salug.<br />

Putaputahun niño ang salug sa balay; puthan: es el palo que hace la división <strong>de</strong> un puta a otro; con el<br />

f.2.: es hacer algún ma<strong>de</strong>ro; puthan. f.1.: ponelle. f.3.: el salug.<br />

Putac: vi<strong>de</strong> cutcutac.<br />

puthao. l. pothao. p.a.: hierro por labrar; puthaoun nga duta: tierra <strong>de</strong> minas <strong>de</strong>llo; puthauun nga tao:<br />

que tiene hierro.<br />

putput. p.a.: pedazo <strong>de</strong> palo como seroja; nagaputput. f.2.: cortar palo o caña en pedazos para leña o<br />

serojas, etc.<br />

304


puuc. p.a.: cortar algo a raíz <strong>de</strong> tierra, árbol, zacate, etc.<br />

puul. p.c. et opo: cosa que da o causa hastío o enfado; napuul; pinmupuul; inmoopo: enfadarse,<br />

recibir hastío <strong>de</strong> persona o <strong>de</strong> comida o bebida. f.3.: Napuul aco sini. l. pinul-an aco sini: ya estoy<br />

enfadado <strong>de</strong> estos, enhastiado; un<strong>de</strong>, pulanun. l. pupulanun: enfadadizo o enhastiadizo, que se enfada<br />

o recibe hastío; nacapuul: causar o dar enfado o hastío. f. icapuul: pretérito. Quinapuul co ini: esto me<br />

da hastío, etc.<br />

puur. u.c.f.2.: sufrir trabajos, es <strong>de</strong>l río <strong>de</strong> Panay; vi<strong>de</strong> in ilub.<br />

puut. u.c. pinmupuut: cesar en lo que hace. Agapa nga nagauay, cag hapon na nga pumuut sila:<br />

comenzaron a pelear por la mañana y acabaron a la tar<strong>de</strong>. Pinmupuut siya pag uali. l. pinmupuut siya<br />

pag polong. Pinmupuut ang iya polong, etc.<br />

puut. p.c.: venecia <strong>de</strong> un cañuto <strong>de</strong> bagacay o <strong>de</strong> otra caña con dos agujeros, uno abajo y otro arriba,<br />

por el <strong>de</strong> abajo entra vino o agua según tiene la vasija y tapan el <strong>de</strong> arriba con el <strong>de</strong>do que no respire<br />

el viento, no se sale por el <strong>de</strong> abajo; nagapuut. f.2.: pue<strong>de</strong> ser el cañuto que hace puut. Ítem, sacar así<br />

vino o agua <strong>de</strong> vasija, máxime <strong>de</strong> botija; put-un.<br />

puya. l. poya. u.: niño o muchacho; capuyahan: el cole[c]tivo.<br />

puyas: lo mismo es que dasdas; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

puyat. p.a.f.2.: vencer el sueño a alguno. Pinuyat siya sa catalogon: está vencido <strong>de</strong>l sueño.<br />

puyo. p.a.: saco, costal, talega, alforja, funda <strong>de</strong> cáliz o <strong>de</strong> otra cosa; nagapuyo. f.2.: encostalar algo,<br />

entalegallo, metello en talega, etc.; puyupuyu: es diminutivo; y así es bolsa, bolsico, faldriquera, etc.<br />

puyo: cierto pez <strong>de</strong> laguna o pantano bien conocido.<br />

puyot. f.2.: apretar con algo alguna parte <strong>de</strong>l cuerpo como la cintura con cinta o faja o <strong>las</strong> piernas con<br />

ligas. o el brazo con venda para sangrar o con cor<strong>de</strong>les dando tormento o el pescuezo dando garrote.<br />

Pinuyot niya ang liug ni coan sing calat cag gin patay niya.<br />

puyu. u.a. nagapuyu: habitar, morar; pinmupuyo; pumuyo: hospedarse con alguno o en alguna casa.<br />

f.3.: la persona con quien vive o en cuya casa se hospedó, o la casa; puluyan: la morada o habitación;<br />

napapuyo. f.2.: hospedar a otro, etc.; hinc, hamuyo nga tao: persona quieta, que habita quietamente; y<br />

mejor se dice <strong>de</strong> la mujer: hamuyo nga babaye: que no es callejera; nagahimoyo: quieto, sosegado;<br />

morar o habitar <strong>de</strong> asiento en su casa, etc. f.3.: napahamuyu. f.3.: quieto tener el pueblo en sus casas y<br />

aun quietar o sosegar los alborotados con nuevas <strong>de</strong> gubat.<br />

R<br />

Esta letra suele servir por la D, mas no siempre, porque hay muchos términos que se pronuncian con<br />

ella, v.g.:<br />

rumban p.a.: árbol que se cría en los bosques, y su fruta abunda <strong>de</strong> aceite, que se aplica a muchos<br />

usos muy útiles como la pintura.<br />

305


S ANTE ALIAS<br />

sa: artículo es <strong>de</strong> los casos oblic[u]os o supletivo en los apelativos, con el cual se respon<strong>de</strong> a los<br />

adverbios <strong>de</strong> lugar, ubi, un<strong>de</strong>, quo et qua, ut dicitur: Sa oma aco guican: vengo <strong>de</strong> la sementera. Ua<br />

aco agi sa Ogtong: no pasé por Ogtong.<br />

sa. l. sasa. D.V., id est: ox, que se dice a <strong>las</strong> gallinas o pájaros para ahuyentallos. nagasa. l. sasa.<br />

f.2.hun.: oxear gallinas, pájaros, diciéndoles sa. l. sasa.<br />

saac. p.a.: Nagasaac ang manga esda; ang manga lamgam. l. ang manga tauo: estar entreveradas cosas<br />

<strong>de</strong> diferentes especies, ora sean peces, aves, animales, gentes <strong>de</strong> diferentes naciones, etc.; sacut.<br />

saay. p.c.: camagi gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> una vuelta, cuyos cabos se llaman pana; nagasaay. f.2.: hacer saay el oro;<br />

nanaay: traer saay por gala.<br />

saar+, id est, tagca: casar-an nga arlao: el día concertado; vi<strong>de</strong> in tara-an.<br />

sab-a. u.a.: una especie <strong>de</strong> plátanos harto conocidos.<br />

saba. p.a.: consejo, como uali; laygay; nagasaba: aconsejar, doctrinar, predicar; saba: hacer ruido<br />

hablando recio. Saba camo dira: ruido hacéis ahí, como si dijera: no habláis recio; masaba; nacasaba:<br />

hacer ruido hablando recio.<br />

sabac et salolo. p.p.: regazo, <strong>las</strong> faldas <strong>de</strong> <strong>de</strong>lante; nagasabac. f.2.: recibir o llevar algo en el regazo o<br />

faldas; o asentar alguna persona en el regazo como a niño; hinc, sacaban: el cestillo en que llevan o<br />

tienen la semilla <strong>de</strong>l arroz que van sembrando.<br />

sabay. p.c. et sibay: bailar o danzar dos juntos, varón con mujer o dos varones o dos mujeres;<br />

sinmasabay. f.3.: danzar o bailar con otro, etc.<br />

sabali. p.p.: aun bien que. l. bien que. Sabali cay dato ang iya asaua, busa tinaja siya sa manga tao:<br />

dicen <strong>de</strong>l timaua, cabeza <strong>de</strong> barangay por su mujer, que es dato, bien que, o porque su mujer es dato le<br />

respetan. Sabali cai dato siya. l. cai bahandian siya apang palainpa ang tao. l. apang dile aco maharluc<br />

saiya, etc.<br />

sabang. p.a.f.2.: romper la tierra la avenida o río echando por otra parte, <strong>de</strong>jando vueltas como<br />

buluang o abriendo barra por otra parte. Nasabang nga bag-o ining suba: este río a poco que abrió por<br />

aquí. Nasabangan sang suba. l. sang baha. l. sang sulug: por don<strong>de</strong> abrió el río, etc. Ítem, nagasabang;<br />

sumabang. f.2.: romper con el navío remando por <strong>las</strong> o<strong>las</strong>, etc.<br />

sabao. p.c. tasic. h.: caldo <strong>de</strong> cosa cocida. Ítem, el agua <strong>de</strong>l coco; nagasabao: hacer caldo o aumentar<br />

caldo a lo que se guisa. f.3.l.2.: es lo que se hace caldo, agua, etc.; sabao sabao: caldillo o salsa que<br />

hacen con chile, etc.<br />

sabar. p.a.: Sinmasabar sa hangin ang pacu sang lamgam: volar cortando el viento, ir <strong>las</strong> a<strong>las</strong> <strong>de</strong>l ave<br />

extendidas contra el viento, aunque por el un lado levantadas un poco; o los pajarones <strong>de</strong> petate que<br />

echan el viento. Ítem, ir el timón volviendo a un lado y a otro <strong>de</strong>recho hendiendo el mar con viento<br />

fresco, o el navío hendiendo la corriente <strong>de</strong>l río.<br />

sabat. u.a.: respon<strong>de</strong>r. f.2.: a quien se respon<strong>de</strong>. f.1.: lo que se respon<strong>de</strong>, aunque sea repitiendo lo que<br />

otro dice, como en el rezo. Hinc, hinabat: respondón; sarabtan. l. sarabtanan et caupolanan nga<br />

polong: adorno <strong>de</strong> palabras; sabat sabat: platicar entre dos como en coloquio, que se respondió uno a<br />

otro muchas veces; tubag.<br />

sabi. p.a.: poesía o cierto modo <strong>de</strong> glosa que se canta en la boga o fuera d[e] ella; varíase como<br />

ambahan; magsasabi: poeta <strong>de</strong> sabi.<br />

sabi. p.a.f.2.hun.: lo mismo es que handum.<br />

sabi. p.a. et sabi sabi. f.3.han.: tratar entre sí dos o más lo que han <strong>de</strong> hacer, aunque sean ladrones, a<br />

quien o lo que han <strong>de</strong> robar.<br />

sabia. u.c.: vi<strong>de</strong> in sablig.<br />

sabiag. p.c.: acarrear por tierra <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el puerto o río al pueblo, ora esté cerca, ora lejos. f.1.: lo que se<br />

lleva o acarrea.<br />

sab-ilay. p.c.: vi<strong>de</strong> in sagilay.<br />

sabilao. l. sambilao. p.c.: una especie <strong>de</strong> yerba siempre viva.<br />

sab-it. p.c.: lo mismo es que cauit: garabato, aunque sea el <strong>de</strong>l anzuelo, corchete; nagasab-it: colgar o<br />

pren<strong>de</strong>r garabato <strong>de</strong> algo, como el zarcillo <strong>de</strong> la oreja, o corchete <strong>de</strong> la hembra, et similia; sinmasab-it<br />

ang taga sa esda: pren<strong>de</strong>r el anzuelo al pece et similia, o eslabonar ca<strong>de</strong>na, etc.<br />

sab-it sab-it. u.c., es diminutivo <strong>de</strong> sabit; o frecuentativo; sab-it. f.2. et hanab-it. f.3.: hablar o tratar<br />

<strong>de</strong>l ausente, ora acaso, o alabándole, o murmurando; con nahacagat ang dila sa tao, ginsabit. l.<br />

ginhinabitan siya: cuando uno se muer<strong>de</strong> la lengua le nombran o hablan d[e] el en ausencia.<br />

306


sablay. p.c. et sam-ang: echar cor<strong>de</strong>l a la otra parte <strong>de</strong> palo o <strong>de</strong> persona o animal o como la triza a la<br />

roldana, o carrillo <strong>de</strong> modo que se pueda tirar <strong>de</strong> los dos cabos cogiendo la cosa en medio; o echar<br />

ropa en cor<strong>de</strong>l o palo que caiga la mitad a un lado y la mitad a otro, como para ahorcalla o enjugalla;<br />

y así samang es también pren<strong>de</strong>r el ancla en piedra o el fresco en el navío <strong>de</strong>l enemigo. f.3. Nasamangam.<br />

l. nahasam angam ang bato sang sinipit: lo cual no se dice <strong>de</strong> sablay.<br />

sablig. p.a. et sabia. p. et sab-oy. p.c.: esparcir echando con la mano agua <strong>de</strong> plato o <strong>de</strong> otra cosa<br />

como regando, o arena o tierra. Dimo came sabligan: no nos rocíes.<br />

sabluc. p.a. casabluc: <strong>de</strong>sabrimiento que se siente <strong>de</strong> no comer vianda con la m[o]risqueta. Masabluc<br />

came cai ua camei sur-an: estamos <strong>de</strong>sabridos porque no tenemos vianda; pero: nanabluc et<br />

nagapanabluc et mamasao. h.f.3.: comer pescado a secas a <strong>de</strong>seo. Nanabluc sila sing esda;<br />

nacasabluc.f.2.: causar <strong>de</strong>sabrimiento la vianda o pescado que no hay, etc.<br />

sabnit. p.p.: arrebatar algo <strong>de</strong> la mano <strong>de</strong> tirón; o el pez el cebo sin caer en el anzuelo; o coger el ave<br />

<strong>de</strong> rapiña algo; o arrebatar algo <strong>de</strong> la mano el gato.<br />

sabog. sab-og. D.V.: echar la tuba en el río para matar peces. f.3.: el río; o echar arroz a <strong>las</strong> gallinas,<br />

como sabor.<br />

sabol. p.a.: plumaje que suelen llevar en la proa <strong>de</strong> barangay o <strong>de</strong> birey.<br />

sabol sabol: plumero o plumaje que se trae por gala en el sombrero, etc.; varíase como sabol.<br />

sabolac; vi<strong>de</strong> in sabuag.<br />

sab-ong. p.a.: tocas o paños <strong>de</strong> viuda; nagasab-ong: traer tocas <strong>de</strong> viuda la mujer.<br />

sabor. p.a., vi<strong>de</strong> in borbor: esparcir cosa <strong>de</strong> grano o morisqueta, como echando <strong>de</strong> comer a <strong>las</strong><br />

gallinas o pollos.<br />

sabsab. p.p.f.2.: comer el perro o puerco los salvados o cosa así blanda. Ítem, comerse la fragua o<br />

orín el hierro o a la herramienta. Sinabsab ang boloco sing tuc tuc.<br />

sab sab: es vocablo <strong>de</strong> indignación <strong>de</strong> saba, que es hablar recio; masab sap; nagasab sab: hablar recio,<br />

haciendo ruido. Gin sab sab aco sining manga bañasias. me hacen ruido estos viles, etc.<br />

sabuag. p.c. et sabolac: esparcir, sembrar esparciendo el grano. f.3. sabogan.l. sabuagan.<br />

sabung. u.a.: colgaduras o doseles, toda cosa <strong>de</strong> colgaduras, ornato <strong>de</strong> casa, calle, los frontales, y<br />

aunque sean ramos.<br />

sabur. u.a., es haraya: lo mismo es que sangbur; vi<strong>de</strong> in bulubur.<br />

sabut. p.p. sinmasabut. f.2.: enten<strong>de</strong>r lo que se dice; masabut et masinabut; hinabut: persona<br />

entendida, <strong>de</strong> entendimiento; y aun los pájaros que apren<strong>de</strong>n hablar y a los animales que apren<strong>de</strong>n<br />

algunas gracias los llaman así; napasabut, id est, napahabalo: dar a enten<strong>de</strong>r algo. f.2.: a quien se da a<br />

enten<strong>de</strong>r. f.1.: la cosa aunque sea por señas, como a sordo o mudo o hablando por los <strong>de</strong>dos o <strong>las</strong><br />

letras y escrito; masabug: muchas veces.<br />

saca. u.a.f.2. sac-un, la síncopa: subir en casa o árbol o en otra cosa o a caballo; salac-an: subi<strong>de</strong>ro<br />

entre los tinguianes; salacan: es la mitad <strong>de</strong>l salug <strong>de</strong> la casa a la larga, que es un escalón más alto que<br />

la otra mitad; napasaca: fuera <strong>de</strong> lo dicho es maganito en que hacen subir a madiaas; sinmasaca. f.3.:<br />

hospedarse subiendo en alguna cosa; napasaca. f.2.: hospedar subiéndole en casa.<br />

Sacay. p.c.: equipazón, el que se embarca para remar; casacay: con navegante.<br />

sacay. p.p. magasacay. l. magsacay: embarcarse o ir embarcado; y así el f.1.: lo que se embarca. f.2.:<br />

es la mar. Dile sarang sasaquiun ang dagat, cai maalun nga tuur: no está la mar para embarcarse. f.3.:<br />

es la persona con quien se embarca. Si Joan ang sinaquianco; el navío en que se embarcan siempre es<br />

el f.3. Ítem, subir o embarcarse en carroza, carro, sacayan, navío, generalmente; hinacayan: flete o<br />

alquiler <strong>de</strong> navío o <strong>de</strong> embarcarse él solo, o <strong>de</strong> embarcar algo en el navío; nagahinacay. l.<br />

hinmihinacay: es pagar el flete; abang.<br />

sacal: vi<strong>de</strong> in carang.<br />

sacat. u.a. sinmasacat. f.3.: entrar la arma hasta la empuñadura, como daga, espada, puñal o hasta <strong>de</strong><br />

palo o botón si es lanza, dardo o fisgar, etc.<br />

sacbat; vi<strong>de</strong> in dohol.<br />

sacla. l. sacra. p.p.: rodaja que se ponen en el genital ad cocundum; saclaan: el que la tiene;<br />

nagasacla: tener acceso a mujer con sacla. f.3.; napasacla: querello o consentillo la mujer; liuan: la<br />

llaman por vocablo disfrazado.<br />

saclay. p.p.: lo mismo es que auis.<br />

sacmulu. p.a.: estar triste o entristecerse cuando le mandan lo que no gusta.<br />

sacnib: vi<strong>de</strong> in socnib.<br />

sacol. p.a.f.2.: cocer harina mezclada con coco rallado en cañuto <strong>de</strong> caña sobre la olla llena <strong>de</strong> agua al<br />

calor y bajo d[e] ella. f.3.: la caña; sinacol: la tal comida cocida así.<br />

sacasac. p.a.f.2.: cortar en pedacitos pequeños cosa que se ha <strong>de</strong> guisar como el pozo <strong>de</strong>l plátano,<br />

camansi o camote, calabaza, etc.<br />

307


sacsi. p.a.: testigo; en pasiva: f.2. hacer o poner por testigo a alguno. Sinacsi co ang Dios sining<br />

polong co cai matoor nga gaiur: hago o pongo a Dios por testigo <strong>de</strong> lo que digo, porque es verdad. Si<br />

coan napasacsi. f.2.: presentar o poner por testigo o pedille sea testigo o tomalle su testimonio la<br />

justicia, aunque sea forzándole; nagapasacsi. l. napapagsacsi: son lo mismo.<br />

sacu. p.a. et sacu sacu. nacasacu. f.2.: ocupar, embarazar cansando y molestando a la persona con<br />

muchas cosas que le mandan o encargan.<br />

sacuat. p.c.f.2.: alzar o levantar algo, aunque sea cesto <strong>de</strong> arroz; salo sacuat: sompesar algo.<br />

sacum. u.a. et cuscus. sinmasacum. quinmucuscus. f.2.: abrazar a alguno; nagasacum; nagacuscus:<br />

estar abrazados, abrazarse dos como los que luchan o dos amigos, aunque sea árbol, etc.<br />

sacung. u.a.: vi<strong>de</strong> in socong. u.a.; cugus.<br />

sacup. l. sacop. p.a.: juridic[c]ión, provincia; naga. l. nacasacup. f.2.: abrazar, contener, incluir, cerca,<br />

juridic[c]ión, imperio, reino o tierra, mundo, cielo, o un cielo al inferior, o un elemento a otro, la casa<br />

o ciudad a los que la habitan o están en ella; el que dice o hace a otro, como Cristo a los hombres en<br />

su muerte, el procurador al pueblo, el sacerdote a los que están presentes o al pueblo cristiano en la<br />

misa; nasacup. l. nahasacup; nagahisacup. f. hisacpan. l. hisacupan: ser contenido o incluído así, un<strong>de</strong>,<br />

Nahasacup sa nagaanito. l. sa misa: se halló presente a la bailana que hacía maganito o a la misa;<br />

pue<strong>de</strong> ser también comprehen<strong>de</strong>r. Dile sarang sacupun ang Dios sa buut sa tauo; nagasacup. f.2.: es<br />

también a cuidar y alimentar el marido <strong>de</strong> la mujer, etc., e contra; o el padre o madre <strong>de</strong> los hijos, amo<br />

<strong>de</strong> esclavos, tutor <strong>de</strong> menores, etc.; napasacup: pedir o querer cui<strong>de</strong>n d[e] él, alimenten estando <strong>de</strong>bajo<br />

<strong>de</strong> la juri[s]dic[c]ión <strong>de</strong> otro, incorporándose y sujetándose, etc.; macasasacup: el que cuida así,<br />

afable, benigno, amoroso.<br />

Sacut. u.a. et Lacot: mezcla en cosas líquidas, máxime, o liga que se echa a oro o plata; nagasacut. l.<br />

lacot: mezclar cosas así; sactan: la síncopa.<br />

sadia. p.c.: dádiva o presente, provisión <strong>de</strong> esposo a esposa, <strong>de</strong> amigo amancebado a su manceba. l. e<br />

contra; nagasadia: proveer <strong>de</strong> lo necesario marido a mujer o amancebado a su manceba. l. e contra; o<br />

proveer a su familia <strong>de</strong> lo necesario. Ítem, sadia. l. huyang nga banua. l. balay. l. tao sing calan-un. l.<br />

sing panaptun, sing esda, etc.: proveído pueblo o casa o persona, etc.<br />

sadili. p.p.: bienes castrenses <strong>de</strong> mujer o <strong>de</strong> marido o <strong>de</strong> hijo adquiridos por él solo.<br />

sadto. p.p.: caso oblic[u]o <strong>de</strong> yadto, pronombre <strong>de</strong>mostrativo.<br />

sag-a. u.a.: agotar pozo como para limpiallos. f.2.: es el agua.<br />

sagabay. p.c.f.2.: atentar como el ciego o el que anda a oscuras, o tentar con el bugsay si hay hipon en<br />

la red; o tentar el caimán en el navío buscando a quién coger.<br />

sagabsab. u.c.: vi<strong>de</strong> in tacamtacam.<br />

sagaca. u.a.l. sang gaca et masagaca. l. masang gaca nga lambong. l. tapis. l. saya. l. cuello , etc.:<br />

vestido que se abre mucho por abajo como lambong, hábito, sotana, verdugado o cuello, aunque abre<br />

por arriba. f.2.<br />

sagacay. p.c.f.1.l.2.: llevar <strong>de</strong> la mano a otro, como agbay.<br />

sagacsac. p.p. nasagacsac. l. sinmasagsac: dar o tapar el navío que va navegando en banco <strong>de</strong> arena.<br />

Gacsac quita didto sa baybay: varemos en esta playa; es también sonar al cortar lo que se <strong>de</strong>smenuza;<br />

sale <strong>de</strong> sac sac.<br />

sagahay. p.c.: vi<strong>de</strong> in bisibus.<br />

sagahir. p.p.: tocar levemente en el suelo cosa que no arrastra. f.3.; o la vela ceba<strong>de</strong>ra en el agua.<br />

Nagasagahir ang dolon sa tigbao: se dice <strong>de</strong> la langosta nueva que aún vuela bajita o cates <strong>de</strong> navío.<br />

sagay. u.a.: moneda o chapil<strong>las</strong> <strong>de</strong> sangley <strong>de</strong> bronce; sinasagayan ang bosog: arco que en los cabos<br />

tiene estas chapil<strong>las</strong> para que suene al disparar; vi<strong>de</strong> in sagingsing; sagaysay: remar aprisa, a menudo,<br />

un apretón.<br />

sagala. p.p.: medio pedazo, medio dapal, medio tubag, etc.; nagasagala. f.2.hun.: hacer dos medios el<br />

pedazo. Pagsagalahun mo iton tubag, etc.<br />

sagalsal et cagaca. D.V., nagasagalsal: sonar a quebrada cualquier cosa.<br />

sagana. p.p., y mejor, sinagana: ruido que hace la avenida o escarceo o corriente que pasa por<br />

piedras; casaganahan: el cole[c]tivo.<br />

sagang. u.a.f.2.: reparar o <strong>de</strong>tener con la mano cosa que va [a] caer sobre nosotros. Ítem, reparar<br />

golpe o cuchilladas, o espada, o palo, con espada o daga, o con ro<strong>de</strong>la, broquel. f.1.: con lo que se<br />

repara.<br />

sag-ang. D.V.: quijada adon<strong>de</strong> están <strong>las</strong> mue<strong>las</strong>.<br />

sagangat. p.p.: fisga; nagapanagangat; nanagangat. f.2.: fisgar al pescado.<br />

sagaosao. p.p.: nagasagaosao ang tubig: sonar el agua cuando va andando alguno en ella.<br />

sagap. p.a.: vi<strong>de</strong> in patac. u.a. sagap; en haraya es buscar.<br />

308


sagapay. p.p. et salapo. sinmasagapay et sinmasalapo. f.2.: salir el encuentro o <strong>de</strong> través al que va<br />

andando o su camino, alguna persona o animal, ora para bien ora para mal; hinc, Sinmasagapay. l.<br />

sinmasalapo canacun ang palar nga maayo. l. ang palar nga maraut: salióme <strong>de</strong> través la buena<br />

ventura o la mala. l. ang camatayun. f.3.; hisagapayan. l. hisalapoan: encontrar acaso con algo <strong>de</strong> lo<br />

dicho.<br />

sagar. p.a.: tentar con el bugsey pierna o brazo metiéndolos en el agua si hay hipon. f.2.: el hipon.<br />

f.1.: el bugsey. Sumugur ca comey hipon.<br />

sagar. nagasagar. u.a.f.2.: estudiar repitiendo muchas veces la lección, ora el que apren<strong>de</strong> <strong>las</strong><br />

oraciones, ora los que apren<strong>de</strong>n a leer o canto, etc.; nagsagar: es enseñar dando lección muchas veces<br />

a los que enseña. f.2.<br />

sagarsan. p.a.f.2.: atentar abajo en el agua con el tocón si es arena o piedra, y bucear así algo.<br />

sagbat+ et agbat. inmaagbat. f.2.: hablar ayudando a algunas <strong>de</strong> <strong>las</strong> partes don<strong>de</strong> no le llaman, o en<br />

lo que no le va ni le viene, o sin tener respeto a aquellos <strong>de</strong>lante <strong>de</strong> quien no ha <strong>de</strong> hablar. Ítem, hablar<br />

o preguntar a los que pasan, máxime <strong>de</strong> noche en la mar, quién son, o qué gente, o preguntar al<br />

centinela quién pasa, etc.<br />

sagbut. p.p.l. sagbuet: basura y estiércol; casagbutan: el muladar; masagbut; sagbutun et lingghut et<br />

linghutun: cosa que tiene basura; nagasagbut. f.3.: echar basura. f.1.: la basura.<br />

saghap et saganap et lagnas. p.a., en todos: esparcirse los que buscan algo. f.2.: lo que así se busca.<br />

Sagnapunta siya pagpangita; el f.3.: es por don<strong>de</strong> se esparcen; también son cundir los enemigos la<br />

tierra, pájaros o langosta la sementera, cuando van esparcidos; sagnap: es también cubrir la haz <strong>de</strong> la<br />

tierra la avenida, como sanap.<br />

saghir et sagpir. p.a.f.3.: tocar el que pasa como refregando o raspando un poco levemente, ora con<br />

el vestido en algo, o en el suelo o en cosa que tizne o ensucie como olla, hollín, cal, etc., o la mano o<br />

parte <strong>de</strong>l cuerpo por el corte <strong>de</strong> espada o puñal. l. e contra.<br />

sagib. p.a.f.2.: acarrear o traer por agua <strong>las</strong> cosas generalmente. f.3.: es el navío o balsa, baroto en<br />

que, etc.; hacot: acarrear por tierra.<br />

sagibin. p.p.: lo mismo es que lano. masagibinun. malanhoanun: vi<strong>de</strong> ibi.<br />

sag-ilay. p.c.l. sab-ilay. p.c.: llevar o traer o poner algo colgado <strong>de</strong>l un hombro, como cosa que pesa<br />

poco, o por estar cerca, echar o ponerlo así por el un hombro; el cauo: f.1.; el f.3.: el hombro.<br />

sagili. p.p.: Nasagili ang baling. l. ang laya, ang panaptun: romperse o abrirse, rasgar por abajo por el<br />

ruedo, no <strong>de</strong>shilallo; nacasagili. f.2.: rompello o rasgallo por allí.<br />

sagilit. p.p.l. saglit. p.a., sincopado et lagilit. l. lagitlit et sagisi. p.p.: sonar al romperse toda cosa <strong>de</strong><br />

ropa, papel; dícese también todos <strong>de</strong>l sonido gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> sacabuche o trompeta que parece que se rasga.<br />

Ítem, <strong>de</strong>l trueno gran<strong>de</strong> o rayo que rompe con furia al aire; también sonar la pluma escribiendo.<br />

Nagasagilit. l. saglit ang agung nga buung: sonar la campana quebrada, que solo se dice con estos dos,<br />

no con esotros.<br />

sagin. p.a.: preposición es que forma verbos, máxime con nombres apelativos que significan<br />

trasformarse o tomar forma <strong>de</strong> tal cosa o ima[n]talla o disfrazarse, etc.; Nasagin babuy. Sinmasagin<br />

ayam. Sinmasagin tao ang angeles. l. ang yaua, etc.; en algunos hace escabrosidad, y así es más<br />

común y suena mejor: Nangin tao: tomar forma <strong>de</strong> hombre, Nangin Dios, etc.<br />

saging. p.a.: plátano, generalmente; casagingan: platanal.<br />

saging sing. p.p. nanaging sing: es imitar al plátano que se cae en <strong>de</strong>jándole madurar y pudrir en el<br />

árbol; y así: Ma panaging sing ca sing hinglao: es buyayao que dicen al que hurtó algo <strong>de</strong> comer, y<br />

aun <strong>de</strong>l muy enfermo: cáigansete a pedazos <strong>las</strong> carnes <strong>de</strong> los huesos; sagingsing; nagasagingsing;<br />

sinmasagingsing: sonar fino lo que no está quebrado, como vaso, vasija. Ítem, chirimía o campana que<br />

tiene el sonido claro, fino, o clarín, etc.<br />

sagipot. p.p.: vi<strong>de</strong> in salacbay: Ítem, se dice <strong>de</strong>l que se le van enredando los pies con el vestido por ser<br />

muy largo.<br />

sagisi. p.p.: sonar el romperse algo ropa, papel; vi<strong>de</strong> in sagilit.<br />

sagirsir: vi<strong>de</strong> in sirsir.<br />

saglit. p.a.: lo mismo es que sagilit; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

sagmani. p.p.: torta <strong>de</strong> harina y leche <strong>de</strong> coco; nagasagmani. f.2.: hacella o cocella en caraha o olla.<br />

sagmit. p.a.: quitar o tomar prenda a alguno para que me pague lo que me <strong>de</strong>be, o para que él me<br />

cobre <strong>de</strong> otro lo que el otro me <strong>de</strong>be. Ítem, embargar la hacienda.<br />

sagnay. p.c. masagnay: cosa sonora, clara, como voz, instrumento, campana. Sagnay ang iya tingug.<br />

Masagnay siya sing tingug: tiene clara voz; lo mismo es haloganay.<br />

sanap: vi<strong>de</strong> in saghap.<br />

sago. p.a.: aguaza que sale [<strong>de</strong>] la llaga o <strong>de</strong> cuerpo muerto <strong>de</strong> carne o pescado.<br />

sagobay. p.c.: vi<strong>de</strong> in agobay.<br />

309


sagocsoc. p.a.: pájaro es conocido; también le llaman isoc.<br />

sagolot. p.p.: sonar lo que sobre , que está caliente, etc.; nagasagolot ang hinihigop.<br />

sagopla et masagopla. p.p.: áspera cosa al comer, como cazabe, o el una (?) o <strong>de</strong>l buli; aplur.<br />

sag-or: quilla; nagasag-or. f.2.: hacer quilla algún palo; nagag-or: poner la quilla a modo <strong>de</strong> baroto.<br />

sagoso: vi<strong>de</strong> in saloso.<br />

sagpa+: vi<strong>de</strong> in tampa.<br />

sagpang. u.c.f.2.: buscar con arma a navío enemigo, a piratas, a armada enemiga.<br />

sagpong: vi<strong>de</strong> in saplong.<br />

sagpu et tagpu. u.a.: tapar barra <strong>de</strong> río para que no corra el agua; tapar sangría, canillero; atajar<br />

enfermedad; tapar boca, narices, oídos o sus partes con <strong>las</strong> manos o paño; ponerse la mano o manos<br />

en la frente, así a otro cuando duele la cabeza, etc.; sagpu: es presa, tabo o dique, etc.<br />

Sagpur. u.c.: corral <strong>de</strong> bejucos tejidos, los banatas; nagasagpur: pescar con ellos.<br />

sagsag. p.p.f.3.: confiar en algo como salig, en padre, parientes, hacienda, en su valor y valentía.<br />

Sinmasag sag. l. nanagsag aco sang caisug co, cai uala acoi lain nga panagsagan; napasagsag. l.<br />

napasalig: hacer espaldas, dar confianza, apoyar a otro; salig. p.a.: es lo mismo y se varía como él;<br />

sina sagsagan; sinasaligan: apoyo, ánimo en quien se confía; abogado.<br />

sag-ub.D.V. bias.h., y si es muy gran<strong>de</strong>, agub: caña para agua; con el f.2.: hacer sagub alguna caña; y<br />

así, salagubun: caña buena para sag-ub; nanag-ub: ir por agua o traer agua en sag-ub.<br />

sag-ub. p.p.: cierta constelación o figura <strong>de</strong> estrel<strong>las</strong> que cuando <strong>de</strong>clinan <strong>de</strong>l cénit a la noche que<br />

observan dicen: es tiempo <strong>de</strong> aguas, a semejanza <strong>de</strong>l sagub, que si se trastorna se <strong>de</strong>rrama el agua.<br />

sagubin. u.a.: lo mismo es que sagibin; sagubin nga buhat: obra que el esclavo hace para sí a<br />

escondidas. f.2.; como ompit.<br />

sag-uli. p.p.: sobra que se [<strong>de</strong>]vuelve cuando le dieron más cuatro; un real es sag-uli, que es lo que ha<br />

<strong>de</strong> [<strong>de</strong>]volver; lo mismo es también: lanas, holog.<br />

sag-uli. p.a. saoli. u.a.: cosa que tiene la vuelta hacia [a]trás, como los brazos <strong>de</strong> estropeado, o por<br />

enfermedad vueltos hacia la espada; ramas <strong>de</strong> árbol vueltas hacia el tronco; colmillos <strong>de</strong> puerco que se<br />

juntan por arriba; cuernos <strong>de</strong> carabao et similia, como o<strong>las</strong> o resaca que se vuelve a la mar. Ítem,<br />

volver la persona el propio día a casa por ser cerca adon<strong>de</strong> fue; napasaoli. l. saguli. f.2.: hacer volver o<br />

volver la bala o flecha al modo dicho; o hacer que se vuelva a su casa alguno el mismo día. Ítem,<br />

nasaoli. l. sag-uli. nahasag-uli. l. saoli, etc.: bajar o volverse la marea, revocar el viento, volver atrás<br />

al navío como con corriente, aunque más remen y aunque vaya a la vela, si el viento es flojo.<br />

Sagumayun. p.p.: especie es <strong>de</strong> caimanes entreblancos y pardos.<br />

sagup. u.a.h.f.2. sagpun, la síncopa: coger perro o esclavo huído <strong>de</strong> su amo para volvérselo; hinagup:<br />

paga por haber cogido esclavo o perro así.<br />

sagutsut. p.p.: sonar la lengua <strong>de</strong> la lagartija en su modo <strong>de</strong> cantar; pero nanagutsut: es cantar la<br />

lagartija; nanagutsut: es hacer con la lengua la persona como la lagartija.<br />

saha. u.c.: hijo <strong>de</strong>l plátano; nanaha: cogellos.<br />

sahi. l. sahipa+. 1. palainpa. sahipa aco. 1. palain pa aco: lo mismo es, o la misma cuenta es.<br />

sahing. p.a.: <strong>de</strong>tener en alguna parte el que va camino. f.: cuando aún lo dicen que es viejo, respon<strong>de</strong>:<br />

Magasahig pa aco? Magasahing pa ang pagcabata[?]: ¿He <strong>de</strong> estar en un mismo ser <strong>de</strong>tenido, ha <strong>de</strong><br />

estar <strong>de</strong>tenida la mocedad sin pasar a<strong>de</strong>lante?; napa. l. napapagsahing. f.2.: <strong>de</strong>tener así a otro.<br />

sahir et salahir. u.a.f.2.: convocar, traer a todo el pueblo o pueblos toda la gente para alguna cosa, o<br />

para misa, o para predicalles, llevallos a todos por un rasero; nahasahir. l. nahasalahir: ser así<br />

convocados y juntos: sa arlao nga iga hocom ni Jesu Christo sa manga tao sumo sogo sing manga<br />

angeles, agur sahirun. l. salahirun nila ang manga catauohan nga tanan sa calibutan, etc.<br />

sahol. p.a.: toda cosa que se ven<strong>de</strong> sin gana[n]cia o a menos <strong>de</strong> lo que costó. Sahol ang calacal. l. ang<br />

baligia. l. ang pagbaligia. l. ang pagcalacal: sale al costo o a menos la mercaduría. Nasahol ang bili. l.<br />

ang cabilhanan sang baligia namun: sale al precio que lo compramos o a menos precio. f.1.l.2.<br />

saig luyo. l. saluyo: postes <strong>de</strong> los lados <strong>de</strong> la casa, los haligues <strong>de</strong> los lados.<br />

sailay. p.c.: estar o asentar repantigado en silla o ventana, puesto el brazo sobre el brazo <strong>de</strong> la silla o<br />

sobre el bordo <strong>de</strong> la ventana.<br />

sailo. p.c.: vi<strong>de</strong> in ligar.<br />

sailong. p.c.: canal <strong>de</strong> media caña larga o <strong>de</strong> otra cosa para coger agua o para llevalla a alguna parte;<br />

con el f.2.: hacer canal algo, el cual es también llevar el agua así encanalada; el f.3.: es adon<strong>de</strong> se<br />

lleva, como a tinaja o a aljibe, etc.<br />

sair. p.a.: cosa que está arrimada a otra, como persona, cesto o tinaja al rincón; Nasair et sinmasair<br />

ang baquir. l. ang taryao sa dingding; y <strong>de</strong>l sol y luna, que están como pegados al monte, cuando se<br />

ponen se dice: Nasair na sa buquir ang arlao.<br />

310


saysay. p.a.: <strong>de</strong>senmarañar o <strong>de</strong>senhetrar el cabello o zacate. Ítem, explicar, <strong>de</strong>clarar lo que se dice;<br />

masaysay: enten<strong>de</strong>r, como masayor; husay.<br />

sait. u.a.: los dos remeros, compañeros o correspondientes, uno <strong>de</strong> un lado y otro <strong>de</strong>l otro, o haligues<br />

<strong>de</strong> la casa; hinc, Ang saet mo? Uala acoi sait, etc.; con el f.3.<br />

sala. u.c.f.2.hun.: colar cosa líquida por paño. f.3.: es la cosa o paño por don<strong>de</strong> se cuela; y así es: colar<br />

la ropa cuando se lava; y salaha: es cola<strong>de</strong>ro.<br />

sala. u.a.: pecado, culpa, yerro o falta <strong>de</strong>l que no acertó o hace la cosa; nacasala. l. nacasla, etc.;<br />

nahasala: errar el camino o en lo que hace; nacasla: pecar. f.3. hisalan: es el cómplice con quien pecó<br />

en el pecado carnal. Ítem, contra quien pecó; macasasala: pecador; icasala: cosa pecaminosa que es<br />

pecado hacella, que ella misma causa el pecado o yerro; sala: culpado. Icao ang sala dile aco. Sala<br />

man si coan: también fulano es culpado.<br />

salab. u.a.: vi<strong>de</strong> in sarab.<br />

sarabay. p.p.: pulpo; nahasabay: ser asido <strong>de</strong>l pulpo con sus rabos o brazos.<br />

salabat. p.p.: tirar al vuelo o el que va andando o corriendo con cualquier cosa que sea con piedra,<br />

flecha, lanza, con arcabuz. f.2.: a lo que se tira. f.1.: con lo que se tira o la cosa que se tira.<br />

salabat. p.p.: vi<strong>de</strong> in pana. Salabat co canimo ining alac, etc.: aunque lo traiga <strong>de</strong> otra casa adon<strong>de</strong> se<br />

bebió, para dárselo.<br />

salacay. p.c.: subir dando asalto a casa, fuerza, muralla o el alguacil o justicia a alguna casa o a<br />

persona dándole asalto para pren<strong>de</strong>lle. f.2.: es la casa, muralla o la gente. Ítem, saltar en el navío<br />

enemigo; el f.3.: pue<strong>de</strong> ser también [es también] subir el río o la avenida, salir <strong>de</strong> madre, que vierte<br />

por los lados.<br />

salacat. p.c.l. silicat: mear levantando la pierna el perro, o mear el hombre en pie. Sinmasalacat<br />

subung sing ayam.<br />

salacbay. p.c. et salacuir, en los dos, et sagipot. p.p.f.2.: pren<strong>de</strong>r o enredar los pies <strong>de</strong>l que va<br />

andando cerca, balagun, raíces o cor<strong>de</strong>l puesto para que tropiece y caiga.<br />

salacot. p.c.: lo mismo es que sacut.<br />

salacuir. p.c.: vi<strong>de</strong> in salacbay.<br />

salag. p.a. pugar. h.: nido <strong>de</strong> ave o ratón; nagasalag: hacer nido. f.2.: lo que se hace nido. f.3.: es<br />

don<strong>de</strong>; salag salag: es diminutivo.<br />

salagsag. u.c.: caña o bolo que se pone en el zacate con que se cubre el techo, ora los que coge el<br />

zacate y dobla <strong>de</strong>bajo, ora los otros en que esos van atados.<br />

salahir: vi<strong>de</strong> in sahir.<br />

salay. p.c.f.2.: empalar todo e[l] cuerpo <strong>de</strong> alto abajo. Ítem, penetrar o pasar con espada o estoque a<br />

alguno; el f.1.: es el estoque o la espada, etc.<br />

salay. p.c.f.2.: poner por su or<strong>de</strong>n <strong>las</strong> tinajas <strong>de</strong> bahandi sobre <strong>las</strong> llaves <strong>de</strong> la casa. f.2.: el zarzo o<br />

cañas en que <strong>las</strong> ponen; salayan: el lugar.<br />

salaysay. u.c.: <strong>de</strong>senmarañar cabellos o zacate con los <strong>de</strong>dos. f.2. Ítem, estar, o ir como en coro no<br />

mezclados. Nagasalaysay sila paglacat: como en ringleras, etc.<br />

salait. p.p.: lengüeta <strong>de</strong> arpón o <strong>de</strong> anzuelo o fisga; salaitan: cosa con lengüeta así.<br />

salalo. u.a.: pájaro es <strong>de</strong> notable azul; casalalohan: el cole[c]tivo.<br />

salama. p.p.: cosa igual en tejido o en cosa teñida. Nagasalama ang pagcapola: está teñido igual todo.<br />

salami. u.a.: acudir muchos a alguna parte, como plaza o bati<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> gente; es frecuentativo <strong>de</strong> sami.<br />

salaming. u.a.: espejo y antojos; nagasalaming; nanalaming: mirarse en espejo. f.3.: el espejo. El f.2.:<br />

es hacer algo espejo.<br />

salampati. l. salapati. l. malapati. p.p., en todos: paloma casera.<br />

sal-ang. l. sar-ang. D.V.: hacina <strong>de</strong> leña, aunque lo ordinario lo toman por <strong>las</strong> <strong>de</strong> los salineros que<br />

q[u]eman para hacer su ceniza; nagasal-ang. f.2.: hacinar leña.<br />

salangao. p.p. ang mata sang ligulang: lo mismo es lamalama, cortedad <strong>de</strong> vista.<br />

salangasag. p.p. nga suba. l. giboangan: lo mismo es que lapagap, y se varía como él.<br />

salangat. p.p.: vi<strong>de</strong> in sang-at.<br />

salangisag. p.p.: vi<strong>de</strong> in <strong>las</strong>ag.<br />

salang sang. p.p.: caña hecha a su modo para sacar tierra <strong>de</strong> hoyo. f.2.: hacer alguna caña salang<br />

sang; nagasalang sang: sacar tierra <strong>de</strong> hoyo con ella.<br />

salangtan. l. sarangtan. u.c.: vi<strong>de</strong> in sangat.<br />

salap. p.a.: baroto que da el que gana, compra o ven<strong>de</strong>; nagasalap: dar así baroto; naquisalap. l.<br />

napasalap: pedillo.<br />

salap. p.a.: manga o red [<strong>de</strong>] pescar camarones; nagasalap. f.2.: pescallos.<br />

salap. u.a.: yerro en el tejido. Salap nga tanan ining hablun mo: todo lo has errado; nacasalap: errar en<br />

el tejido, etc.<br />

311


salapang. p.p.: fisga <strong>de</strong> dos lengüetas; nanalapang. f.2.: fisgar al pescado.<br />

salapat. u.a.f.3.: herrar el asiento <strong>de</strong> la común ensuciando la tabla o salug.<br />

salapi. u.a.: tostón, real <strong>de</strong> a cuatro.<br />

salapiao: vi<strong>de</strong> sapio.<br />

salapir. p.p.: trenza o soga hecha como trenza; nagasalapir; manalapir: trenzar algo haciéndolo trenza,<br />

aunque sean los cabellos. f.2.<br />

salapo: vi<strong>de</strong> in sagapay.<br />

salapoc. p.p.f.2.: acometer ave a ave; salapoc: acometerse <strong>las</strong> dos; nagasalapoc: son también<br />

abalanzarse el ave <strong>de</strong> rapiña, hacer presa.<br />

salaposap. p.p.: Nagasalaposap ang tubig saba<strong>las</strong>, ang baha sang duta. f.3.: cubrir el agua la<br />

superficie <strong>de</strong> la arena solamente, o la avenida la <strong>de</strong> la tierra.<br />

salapsap. l. masalapsap. u.a.: cosa áspera al tacto, ropa o tabla, etc.; nacasalapasap: rozar o exasperar<br />

<strong>las</strong> carnes cilicio, etc.<br />

salaqui. u.a. ngataub. l. hunas: creciente o menguante <strong>de</strong> la mañana.<br />

salar. p.a. et salarsalar, diminutivo: comenzar a tejer petate o otra cosa así. Isalar mo aco li<strong>las</strong>:<br />

comiénzame a tejer esas li<strong>las</strong>; dícese: Ginsalar ang pagbacal namun cai mei tagpolo, mei tag siam<br />

cagantang sa salapi: fue como entretejida la venta que hubo, a diez gantas y nueve gantas al tostón;<br />

nagasalar. f.1.: meter entre ropa o en fardo, etc., alguna cosa como oro u otras joyas, o ropa diferente;<br />

nahasalar: estar algo metido así.<br />

salarang. p.a.: parril<strong>las</strong> para asar o ahumar pescado o carne o encañado para parra o calabaza, etc.<br />

f.3.: la cosa para que se hacen.<br />

salatan. p.a.: sur viento; salatan: la parte <strong>de</strong> don<strong>de</strong> viene <strong>de</strong>l mediodía.<br />

salhag: vi<strong>de</strong> in aplag.<br />

sali. p.a. nasali. sinmasali: <strong>de</strong>tenerse, tardarse. Ngaa nasali ca didto?: ¿Por qué te tardaste o <strong>de</strong>tuviste<br />

allá?; y parece que significa continuación en lo que se hace; y así se usan <strong>las</strong> locuciones siguientes<br />

con mucha elegancia: Nasaling pagbuhat siya. l. nasali siyang buhat: siempre estaba trabajando.<br />

Ginsasalihan pagdayao ang Dios sa manga angeles: siempre están alabando a Dios, los ángeles, et<br />

similia, se [e]jercitan en alabar a Dios; nagasali. f.2.hun.: es <strong>de</strong>tener a otro. Ítem, tentalle a ver si<br />

quiere.<br />

saliacun: vi<strong>de</strong> in salinacun.<br />

saliat. u.a.f.3.: hacer algo a ratos perdidos, y si es esclavo o que sirve hacer algo a hurtadil<strong>las</strong>, cuando<br />

pue<strong>de</strong>.<br />

salibaybay. p.c.: volar sesga el ave sin batir <strong>las</strong> a<strong>las</strong> y ojear así el ave <strong>de</strong> rapiña la presa. f.3.<br />

Ginsalibaybayan niya ang iya dadagitun.<br />

salibongbong et alibongbong. p.p.: tirarla hacia arriba piedra, flecha, lanza, etc.: f.1.; el f.3.: la cosa a<br />

que así se tira; vi<strong>de</strong> tib-ong.<br />

salibot. u.a.f.2.: ro<strong>de</strong>ar a la redonda casa, cerca o haligue, etc.; dícese: Ginsalibot aco sing polong. l.<br />

Ginsalibot niya ang acon polong: me atajó cuando yo hablaba; atajar con razones.<br />

salibug. agubahur. p.p. potpot: basura que lleva la corriente o la que la mar echa en la playa.<br />

salibung. p.p.: vi<strong>de</strong> in salimbung.<br />

salibur. u.a.: Sinmasalibur sa polo. l. sa sogor: ir alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> la isla o <strong>de</strong> la ensenada, aunque sea<br />

para abrigarse <strong>de</strong>l viento.<br />

salic. u.a.: aspar. f.2.l.1.; salican: la aspa.<br />

salicbay+: lo mismo es que salacbay.<br />

salic-uaul. p.p.: vi<strong>de</strong> in salic-auaut.<br />

salicuauc. p.p.l. salicauut et salicuaul et saniul et balicauut: torpe <strong>de</strong> la lengua, que no pronuncia<br />

bien. Balicauut ca magpolong. l. ang pag pamolong mo, etc.; salicauut. balicauut: palo o ma<strong>de</strong>ro<br />

tuerto.<br />

salicub cub: vi<strong>de</strong> in luub.<br />

salicubcub+ p.p.: arma[r] con cestillo pájaros para cogellos.<br />

salidap. p.p.: tejido <strong>de</strong> ojas <strong>de</strong> coco con el que hacen ventanas y otras cosas.<br />

sal-ig+ p.a.: lo mismo es que sandig, arrimar a dindín, confiar en algo.<br />

salig. p.a.: lo mismo es que sag sag; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

saligacun: vi<strong>de</strong> in salinacun.<br />

saligbat. p.a.: Sinmasaligbat sing polong: ayudar o respon<strong>de</strong>r a la conversación, aunque sea<br />

murmurando. f. Sinalibat came niya sing polong. l. sing libac: él nos ayudó a murmurar.<br />

salihog. u.a.f.1.: publicar bando. El f.2.: a quien se notifica o hace saber; napasalihog. l.<br />

napapagsalihog: mandallo publicar.<br />

312


salili. p.p.: sucesor, como hijo. Mei salilina si Pedro cay mei anac ca; sinmasalili: suce<strong>de</strong>r a otro,<br />

como hijo a padre o poniéndose en su lugar trabajando. f.3.han.<br />

salili. p.p.: colgadizo o corredor <strong>de</strong> la casa; naves <strong>de</strong> los dos lados <strong>de</strong> iglesia; nagasalili: hacer<br />

colgadizo o corredor, o naves así, etc. f.2.; el f.3.: es la casa a que hace el tal corredor o la iglesia a<br />

que se echan naves.<br />

salimbagat. p.p.: yerba que cocida su agua es contra cámaras <strong>de</strong> sangre.<br />

salimbohoc: vi<strong>de</strong> in balana.<br />

salimbung et salibog. p.a.: abrigo don<strong>de</strong> no da el viento; Hinsalimbungan. l. nasalimbunga ang<br />

lauigan. l. ang sa cayan: están el puerto o navío abrigados <strong>de</strong>l viento.<br />

salimpac: vi<strong>de</strong> in pamolong.<br />

salin. u.a. tura. h.: sobra <strong>de</strong> cosa que se come y bebe o se mete en alguna parte, etc., o <strong>de</strong> cosa que se<br />

gasta; nasalin. l. nahasalin: sobrar algo así <strong>de</strong> lo dicho; nagasalin: <strong>de</strong>jar algo <strong>de</strong> lo que come o bebe,<br />

etc. f.2.; el f.3.: es para quién.<br />

salin acun. p.p. l. salig-acun. l. saliacun. nanacu et nahapanacu. f.2.hun.: tomar por sí lo que se<br />

dice, picándose diciendo por mí lo dice, sea lo que fuere, saliendo a contra<strong>de</strong>cir o respon<strong>de</strong>r a ello.<br />

Sinalin acun. l. pinanacu niya ang pag libacta.<br />

salingao et lingao. u.a.f.2.: estorbar o divertir hablando; vi<strong>de</strong> lingao.<br />

salingur et lingib. h.: vi<strong>de</strong> in lipur.<br />

salingsing. p.p.: pimpollo o renuevo <strong>de</strong> árbol; o retoño <strong>de</strong> arroz o <strong>de</strong> otras cosas así generalmente;<br />

nanalingsing: brotar los renuevos o el retoñecer, etc.; el f.3.: el árbol o arroz, etc.; nagahinalingsing:<br />

quitar los renuevos, etc.<br />

saliping. p.a.: retoño; nanaliping; nagasaliping: retoñecer; pasalipingunta: <strong>de</strong>jémoslo retoñecer, <strong>de</strong><br />

napasaliping; saliping, et gipi: son también los hijos <strong>de</strong>l arroz, que hacen la macolla.<br />

salipit. p.p.: ballestón <strong>de</strong> ratones; vi<strong>de</strong> alugpit.<br />

salipocot. u.a.: caña que tiene muchos ñudos o el tigbao y el tambo.<br />

salipot: vi<strong>de</strong> in lico.<br />

salipur: vi<strong>de</strong> in lipur.<br />

salirsir: vi<strong>de</strong> in sirsir.<br />

salisi. D.V.p.p. et siac: rajue<strong>las</strong> o varil<strong>las</strong> como <strong>las</strong> <strong>de</strong>l ponot que hacen <strong>de</strong> caña haciéndo<strong>las</strong> muchas<br />

rajue<strong>las</strong>; nagasalisi; nagasiac. f.2.: hacer rajue<strong>las</strong> la caña, etc.<br />

saluit. p.p. sinmasaluit. nasaluit: estar o poner entre algo como entre piedras o palos o árboles;<br />

napasaluit: ponerse así entre algo. Ítem, napasaluit. f.1.l.2.: meter algo a lo largo en resquicio o juntura<br />

<strong>de</strong> tab<strong>las</strong>. El f.3.: adon<strong>de</strong> se mete.<br />

saliyong+: lo mismo es que alolong.<br />

salo. u.a.f.2.: recibir en <strong>las</strong> manos lo que se le echa, o en sombrero. Ítem, recibir o recoger el perro en<br />

la boca lo que se le echa; también es lo mismo que sagang.<br />

salo. p.a.: compañía <strong>de</strong> camaradas que comen juntos poniendo cada uno su comida o a escote; usa ca<br />

salo; duha ca salo; vi<strong>de</strong> in libur. f.3.han: lo que se come; hinc, salo sa soso, ca salo sa soso: hermano<br />

<strong>de</strong> leche.<br />

salo. p.a. sinmasalo. nasalo: comer con otro sin poner él cosa. f.3. Saloan mo ang bataco: come con<br />

mi muchacho; con el f.1.: es dar a otro <strong>de</strong> comer, que coma en su plato o a su mesa. Isalo mo ining<br />

bata: da <strong>de</strong> comer a este muchacho, que coma contigo. f.3.: la mesa o plato.<br />

saloc. u.a.: medio coco o otra cosa así; vi<strong>de</strong> calos; bagol.<br />

saloc: vi<strong>de</strong> in pandog.<br />

salocap: vi<strong>de</strong> in soab.<br />

saloco. u.c. nagasaloco, id est, nagaloco: estar acorrucado o acorrucarse persona, animal, ave,<br />

máxime si están enfermos.<br />

salocong. p.p.: cierto modo es <strong>de</strong> cayanzillo o leplep angosto <strong>de</strong> <strong>las</strong> puntas y ancho <strong>de</strong> en medio que<br />

ponen arqueado, solo para baroto o para cubrirse una sola persona.<br />

salocsoc: vi<strong>de</strong> in socsoc.<br />

salog. u.a.: comer o ahondar el agua la tierra. f.3.: un<strong>de</strong>, nasalogan: la madre <strong>de</strong>l río; y el río: salog,<br />

esto significa.<br />

salogsog. p.p.f.2.: subir ponzoña <strong>de</strong> picadura el brazo arriba o la pierna arriba o fuego, el haligue<br />

arriba o entrar astilla o roza <strong>de</strong>recha por entre la uña, o entrar lanza, espada, daga, flecha a lo largo<br />

como brazo arriba o pierna arriba, no honda a<strong>de</strong>ntro. Sinmasalogsog ang calayo sa haligue.<br />

salolo nga lubi: gajo <strong>de</strong>l racimo <strong>de</strong> cocos que suele tener dos o tres o más.<br />

salolo. p.p.f.2.hun.: vi<strong>de</strong> in sabac.<br />

salonsong. p.p. et dugso. u.a.: corbina pez<br />

313


salopsop et salotsot. p.p., en los dos: sumirse cosa líquida por abertura <strong>de</strong> tierra o resquicio o juntura<br />

<strong>de</strong> tab<strong>las</strong>, aunque sea entrando en el navío la <strong>de</strong> la mar. f.3.: por don<strong>de</strong>.<br />

salor. p.a.f.2.: recibir o coger algo en la falda, en plato, batea o en otra cosa como la ración que se da,<br />

el agua que se le vierte al que bebe o la <strong>de</strong>l que se lava <strong>las</strong> manos o la sangre <strong>de</strong> la sangría o <strong>de</strong> puerco<br />

que mata agua <strong>de</strong> los canales, etc. f.1.l.2.: la cosa en que se recibe o coge.<br />

salor. u.a.: el cañuto en que se recoge la tuba que <strong>de</strong>stila la palma o nipa.<br />

salosangia: vi<strong>de</strong> in sangia.<br />

saloso et sagoso. p.p.: escamondar o cortar los nudos <strong>de</strong> la caña o <strong>de</strong> otro palo o la nipa <strong>de</strong> la rama o<br />

la vieja <strong>de</strong>l pauur cortado <strong>de</strong> arriba abajo.<br />

salot. l. casalot. p.a.: dolencia, enfermedad larga, peste; nasalot; nagacasalot: estar enfermo. Nasalot<br />

ang banua: hay peste en el pueblo; nacasalot. f.2.: apestar o enfermar a la gente algo; macasasalot:<br />

cosa pestilente; icasalot; quinasalot; salot salot: diminutivo; nagasalotan: estar enfermo mucho tiempo.<br />

salotsot: vi<strong>de</strong> in salopsop.<br />

salsag: vi<strong>de</strong> in basag.<br />

salsal. p.a.: lo mismo es que sarsar; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

salubsub. p.a.: nacer toda semilla, pelos, barba, pluma. f.3.: a quien le nace en lugar la tierra, etc.;<br />

sinmasalubsub; nanalubsub.<br />

salucap: vi<strong>de</strong> in soab, al cabo.<br />

salug. p.a.: suelo <strong>de</strong> casa arriba; nasulug: solar casa. f.3.; si es con cañas enteras: halhag; vi<strong>de</strong> balay.<br />

salum+ p.a.usub. lurup. h. surip: escabullirse algo en el agua, cosa viva. f.2.; masalmun: buzo.<br />

salumsum. masalumsum. p.c. sirum et masirum. h.: entre dos luces, el dilúculo <strong>de</strong> la tar<strong>de</strong> o<br />

mañana. Quinasalum suman cami sagibuangan.<br />

salung. p.a.: brea o hachón <strong>de</strong> brea; salungun. l. salungan. l. salungan nga cahuy: árbol <strong>de</strong> brea.<br />

salung. p.a.: lucero es que sale antes <strong>de</strong> cabug-uason.<br />

salup. p.a. et losot. u.a. nasalup. nagacasalup. sinmasalup. nolosot. linmolosot: sumirse en la<br />

tierra, monte, tierra, torre, casa, haligue, el salug <strong>de</strong> la casa hundirse abajo; nacasalup. f.1.: sumir a<br />

otro consigo; nalosot: es ponerse el sol, luna, estrella, etc.<br />

salup et harup. p.a.: tapón que entra en la boca <strong>de</strong> la vasija; nagasalup. f.2.: hacer tapón algo y tapar<br />

vasija; dícese: Dao sinalupan ang dalung gan co sing buyayao: porque le llenaron <strong>las</strong> orejas <strong>de</strong><br />

buyayaos.<br />

sal-ut. D.V. et bal-ut. D.V.: entreverar o entremeter como en atado <strong>de</strong> pescado gran<strong>de</strong> con chico, <strong>las</strong><br />

rúbricas coloradas en el misal, letras o renglones gran<strong>de</strong>s entre pequeños. l. e contra; o algunas listas<br />

<strong>de</strong> color, aunque ra<strong>las</strong>, en el tejido; o si el tejido es <strong>de</strong> algodón echar algunas listas <strong>de</strong> seda.<br />

sal-ut. l. sar-ut. D.V.: forastero. Nanal-ut siya canamun. l. nasal-ut. l. sinmasal-ut siya canamun: vive<br />

aquí, está aquí entreverado con nosotros, que por eso se llama sal-ut, porque está entreverado, etc.<br />

saluyo casico et saluyo ca abaga: vi<strong>de</strong> in luyo.<br />

sama+. p.a.: id est, subung, cosa semejante.<br />

sama. p.a.: exten<strong>de</strong>[r] como el pintor los colores, encalar con la plana et similia. f.1.: lo que extien<strong>de</strong>.<br />

f.2.hun.: lo que se encala o embarra, o en don<strong>de</strong> se extien<strong>de</strong>n los colores; Nagasama. l. nacasama. l<br />

sinmasama. l. nahasama ang salot sa cabanuaan: la enfermedad o peste ha cundido por todos los<br />

pueblos; la ponzoña: f.2.; yerba o virtud <strong>de</strong>l manjar por el cuerpo: f.2.; aunque a nahasama le<br />

respon<strong>de</strong>: nasamahan. l. nahasamahan.<br />

samal. u.a.: vi<strong>de</strong> in sinamal.<br />

samala. l. samara. p.p.: pasta es <strong>de</strong> olores, algunos la llaman liquidámbar.<br />

sam-ang. D.V.: vi<strong>de</strong> in sablay.<br />

samang samang. p.p. nagasamang pagcaun. f.2.: comer <strong>de</strong> todo sin reparar en que le pue<strong>de</strong> hacer<br />

mal. Nanamang samang sa manga calan-unun; dícese: Nanamang samang siya sing polong: habla<br />

todo bueno o malo a propósito o sin él.<br />

samar. p.a.: vi<strong>de</strong> in gunda, <strong>de</strong>sastra[r]; et vi<strong>de</strong>...<br />

samaya. p.p. tar-an. p.p.: ley o <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> los principales o <strong>de</strong>l superior o <strong>de</strong>l rey o <strong>de</strong> Dios;<br />

sinmasamaya; tinmataraan; nanamaya; nanaraan; nama<strong>las</strong>an: hacer ley. f.1.: lo que se manda. f.3.: a<br />

quien se manda; estos mismos verbos, samaya y laraan: son también <strong>de</strong>cir antes o avisar al pueblo lo<br />

que tiene obligación <strong>de</strong> hacer, como que tal día es fiesta para que la guar<strong>de</strong>n, o que ha <strong>de</strong> venir tal día<br />

el obispo para que le reciban, etc. Ítem, predicar el <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> la muerte inevitable, el juicio final, etc.;<br />

y, ultimamente, todo lo que es ley <strong>de</strong> Dios; y así son emplazar para el día o cosa, etc.; batas.<br />

sambag: vi<strong>de</strong> in samalagui.<br />

sambalac. u.a.f.2.: atajar a otro con razones o atajar sus palabras respondiendo sin <strong>de</strong>jalle acabar su<br />

razón. Sinambalac aco niya. l. ang acun polong.<br />

sambalagi. p.p. et sambag: tamarindo, bueno para beber.<br />

314


sambilao: vi<strong>de</strong> in sabilao.<br />

sambingay: vi<strong>de</strong> in amgir, hablar por metáfora tachando o alabando.<br />

samboang. p.p.: estaca para estacar o amarrar navío; sinmasamboang; nanamboang. f.3.: estacar<br />

navío en el balac; es luyo <strong>de</strong> lauig.<br />

sambog. simbog. p.p. labiao. p.c.h.: mezclar licores aunque sea agua con vino, agua caliente y fría.<br />

sambot. p.a.: llegar o alcanzar; com abot, dile maca sambot ang ginhaua niya sa umodto: no llegará a<br />

mediodía, morirá.<br />

sambug. u.a.: vi<strong>de</strong> in sambul.<br />

sambul et masambul. p.a.: cosa pesada, embarazada con algo para andar como mujer preñada,<br />

persona gorda o cargada, navío zorrero o muy cargado; nacasambul. f.2.<br />

samcun. p.a., y más usado el compuesto namancun. nagapanamcun. f.2.: hacer concebir, empreñar.<br />

Pinanamcun si Santa Maria gauas sa sala nga onay: con original sin pecado, etc.<br />

sami. u.a.: cosa que se trae o <strong>de</strong> que se usa <strong>de</strong> ordinario, como vestido; napasami: usar <strong>de</strong> algo <strong>de</strong><br />

ordinario, como <strong>de</strong> vestido y <strong>de</strong> <strong>las</strong> cosas tocantes a la mesa, como platos, manteles ordinarios y<br />

cotidianos. f.2. hun.: Sinasami mo gihapon ining panapton: siempre traes o usa[s] <strong>de</strong> este vestido,<br />

un<strong>de</strong>: salamihun: lo usa al modo dicho; el f.1.: es usar la cosa trayéndola consigo, etc.<br />

sami. u.a. masami. sinmasami: concurrir a alguna parte muchos, ora pasando, ora como a la plaza,<br />

etc.; casalamihan: el bati<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> gente, etc.<br />

samo. u.a.: vi<strong>de</strong> in hamul.<br />

samoc. p.a.f.2.: maltratar, agraviar, molestar, hacer mal <strong>de</strong> palabra o <strong>de</strong> obra; masamoc: malhechor<br />

así, insolente travesear así, y travieso. Ítem, hablar a celemines a lo barato, sin enten<strong>de</strong>rse; y<br />

confusión, como cuando hablan muchos.<br />

sampac. p.a.: meter punta o cabeza <strong>de</strong> palo en cañuto <strong>de</strong> caña, como hacen para hacer <strong>las</strong> lanzas cuyo<br />

hierro es caña y la asta <strong>de</strong> palo; y así la llaman sinampacan; o añadiendo el hariguillo corto algún<br />

pedazo <strong>de</strong> caña; el f.3.: es el palo; el f.1.: es la caña o anillo, etc.<br />

sampaga. p.p.: especie <strong>de</strong> jazmín bien conocido.<br />

sampay. p.c.: vi<strong>de</strong> in sangpay.<br />

sampal. p.a.f.2.: golpear o dar golpe a la cosa que se hinca o clava el oficial al escoplo.<br />

sampan. u.a. o champan: navío <strong>de</strong> sangley.<br />

sampat. p.a.: et Sampatun nga tao sa buhat sa polong: diestro, experimentado que lo sabe y entien<strong>de</strong>,<br />

como batir; vi<strong>de</strong> batir.<br />

sampil. p.a.: baldado o lisiado <strong>de</strong> algún miembro o <strong>de</strong> todo el cuerpo, aunque sea ciego, cojo, manco,<br />

etc.; nacasampil. f.2.: baldar así.<br />

sampila. u.a.: solayes son que se ponen por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la casa. f.2.: hacer sampila algo; nagasampila:<br />

poner punta así a la casa. f.1.: los puntales. f.3.: la casa.<br />

sampiling. p.p.: los cabellos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>las</strong> sienes hasta la barba; sampilingun: el que tiene cabellos así.<br />

sampoc. p.a. sumanpoc: chocar o tapar en algo quiriendo. f.2. Sumampoc ca sa haligue, etc. f.;<br />

hisampocan: la cosa en que choca, topa o encuentra.<br />

sampong. p.a. sinmasampong. f.2.: subir la escalera toda hasta ponerse en el ultimo escalón sin<br />

<strong>de</strong>tenerse, igualar con la otra, que estén en el fiel; y así: sampong na. l. nasampong: se dice <strong>de</strong>l peso<br />

que está en el fiel; casampongan sang virtu<strong>de</strong>s: la cumbre, la última perfección <strong>de</strong> la virtud. Ang<br />

casampongan sang pagcasantos: la la suma perfección <strong>de</strong> santidad. Ítem, poner el peso en el fiel<br />

añadiendo a la parte que falta algo. f.1.: es lo que se aña<strong>de</strong>. f.3.: la parte adon<strong>de</strong> se aña<strong>de</strong>. Ítem,<br />

nagahinagpong: ir ya cerca <strong>de</strong> llegar a lo último el que va subiendo escalera, palma, etc. Ang<br />

naghinangpong na siya sa lubi naholog siya.<br />

samsam. p.a. osang. osap+: mascar. Ítem, rumiar y si es haciendo ruido cusam et cusam cusam. f.2.,<br />

en todos.<br />

samuhan. p.a.f.3.: hacer dos o más compañía en mercadurías; gincasamuhanan: la mercaduría <strong>de</strong><br />

compañía; sumasamuhan: hacer compañía con otro en lo dicho. f.3.<br />

samut. u.a. samuet: dar aprisa como azotando o acuchillando o dando golpes, aunque sea el oficial,<br />

herrero, etc., o el que tañe campanas, etc. f.2.: samtun, la síncopa, y se junta al infinitivo con pag-:<br />

Samtum mo paghampag, etc.; samut samut: es aumentativo, menu<strong>de</strong>ar, dar un poco más aprisa;<br />

nagaunga. l. napaunga. f.3. et ongor. h.: son lo mismo, la síncopa. Unghan siya pagbanug: dale aprisa.<br />

samuyo. u.a.: entristecerse, estar triste, penado, cabizbajo.<br />

sana. u.a.: caso oblic[u]o <strong>de</strong>l pronombre yana; cana.<br />

sanag. p.a.: vi<strong>de</strong> in paua.<br />

sanag. p.a.: presea o joya <strong>de</strong> oro que se pone <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l haligue primario o en piedra primaria <strong>de</strong><br />

edificio, casa o iglesia, boni auspicii gratia.<br />

315


sanaao. p.c.: Masanaao nga gab-i: noche clara, serena, sin nubes, claro el cielo y raso, aunque no<br />

haya luna. Ítem, el dilúculo <strong>de</strong> la mañana.<br />

sanap et sagnap. p.a.: cubrir el haz <strong>de</strong> la tierra el agua. f.2.<br />

sanday. p.c.: cierto modo <strong>de</strong> mantas zarazas.<br />

sandal. p.a.: vi<strong>de</strong> in sindol; napasandal, dar tropezón.<br />

sandana. p.p.: árbol es oloroso, <strong>de</strong> que hacen parina.<br />

sandig. p.a.: arrimar a dindín o a otra cosa, aunque sea árbol, alguna cosa que esté enhiesta y que<br />

solamente por lo alto llegue al dindín, como lanza. f.3.; y así, sandigan: es el respaldar <strong>de</strong> la silla o<br />

banco.<br />

sandil. u.a.: todas <strong>las</strong> mujeres que uno tiene, fuera <strong>de</strong> la primera y principal, se llaman sandil, que son<br />

concubinas, aunque sean esclavas, timauas o datos, porque la primera y principal es asaua;<br />

nagasandil. f.2.: casarse o recibir por concubinas, etc.<br />

sandoc. u.a.: cuchara gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> hierro o <strong>de</strong> medio coco; nagasandoc: sacar con ella la comida <strong>de</strong> la<br />

olla, agua <strong>de</strong> fuente o <strong>de</strong> tinaja, o arroz o tierra.<br />

sandoloy. l. sandoroy. p.c.: lo mismo es que andoloy. Ítem, sandoloy et andoroy: irse a<strong>de</strong>lantando <strong>de</strong><br />

los otros el borracho que va dando traspiés o por no quedarse o porque piensa le echan menos <strong>de</strong> ver<br />

que va borracho.<br />

sandugo. u.a.: vi<strong>de</strong> in dugo.<br />

sang. u.a.: es artículo <strong>de</strong> los casos oblic[u]os <strong>de</strong> los apelativos.<br />

sanga. u.a.: ramo <strong>de</strong> árbol, brazo <strong>de</strong> río o <strong>de</strong> camino. Nagasanga pagpongos sang bohoc: coger los<br />

cabellos la mitad a un lado y la mitad a otro.f.2. Nagasanga ang ngipun: cuando nace un diente sobre<br />

otro.<br />

sanga sanga. p.p.: horca o horqueta, ora <strong>las</strong> <strong>de</strong>l árbol <strong>de</strong> los navíos, ora otra cualquiera.<br />

sangab. u.a.: persona que le faltan dos dientes o más.<br />

sanggaca. p.p.l.: Masangaca nga bohoc et Sanggaca sing bohoc: el cabello crespo, máxime si es<br />

gran<strong>de</strong> que hace mucho ancho; masangaca nga nagahabol: que trae muy ancha la saya, como<br />

verdugado; sangaca nga saya: verdugado, etc.<br />

sangag. p.a.f.2.: <strong>de</strong>rretir y acrisolar oro; sangagan: el crisol.<br />

sangay et casangay. p.c.: dos que tienen un mismo nombre; sing masangay: llamar o poner a alguno<br />

<strong>de</strong> otro. Isangay ta ining bata can San Juan. l. sangayan ta si San Juan sining bata.<br />

sangal. p.a. sinmasangal: llenar su boca o la <strong>de</strong> otro o a otro la boca <strong>de</strong> comida, como lo suelen usar<br />

en sus fiestas y convites. f.2. Sinangal co siya. l. ang iya baba sing can-un. f.1.: es la comida, es<br />

también echar el freno al caballo.<br />

sang-at. D.V. salang-at. h. duhit: poner algo encima <strong>de</strong> alguna cosa, como encima <strong>de</strong> mesa o <strong>de</strong><br />

cajón o <strong>de</strong> escritorio, o <strong>las</strong> tinajas sobre zarza encima <strong>de</strong> <strong>las</strong> llaves <strong>de</strong> la casa; sang atan: la zarza en<br />

que se guardan <strong>las</strong> tinajas.<br />

sang-at. D.V.: poner el alub o flecha al paquilun <strong>de</strong>l ballestón o balatic, o el birote o flecha a la<br />

ballesta.<br />

sangbay et bansag. p.p.: renombre o b<strong>las</strong>ón <strong>de</strong> alguna hazaña hecha contra el enemigo. Sangbay. l.<br />

bansag co ini can Macabaui: mi nombre ha <strong>de</strong> ser Macabaui. Cay binaui co ang manga bihag;<br />

masangbayun; mabansagun: persona <strong>de</strong> renombre así; nagasangbay et bansag. f.2. f.2.: tomar<br />

renombre <strong>de</strong> algún hecho. Amoi panangbayun co ang di pagisolco, busa di maisul ang ngalan co, cai<br />

uala aco iisul sa pag auay: dice el que libró a otro <strong>de</strong>l enemigo: Inagao co ang sang bayun mo, ua cay<br />

sang bayun; y todo lo que se gana al enemigo, máxime los cautivos, es: sangbay. l. bansag, o los<br />

cautivos que libertó; nagasangbay et bansag: contar sus hazañas, llevar triunfando los <strong>de</strong>spojos y<br />

cautivos. Maayo cai igin sangbay niya ang manga bihag niya nga iya dara. f.3.: es el pueblo <strong>de</strong>lante<br />

<strong>de</strong> quien, etc.<br />

sangbat. u.a.f.2.: coger lo que se lleva la mar o la gente que se ha anegado o pa<strong>de</strong>cido naufragio, o<br />

que va cansada nadando. Hinc, ir a ayudar al navío que pelea o que le acomete navío enemigo.<br />

Sinmangbat cananum si coan sa pagbangga sang auay canamun.<br />

sangbit et sangpit. hinagbit. p.a., con sus diminutivos o frec[uentativos]: solosangbit et solosangpit.<br />

f.2.: nombrar al ausente, ora en bien, ora en mal. Sinangbit aihan aco. l. ang ngalanco, cay nahacagat<br />

ang dila co: en alguna parte me ha nombrado, porque me mordí la lengua, etc., como sabit.<br />

sangbot. p.a.f.2.: id est, nacaayo, pagar toda la <strong>de</strong>uda o dote. Ítem, tener con otro o dando tanto como<br />

él; o un navío con otro.f.2.<br />

sangbur. p.a.: vuelta que se da con cor<strong>de</strong>l a árbol, a palo, cuerpo, brazo, etc.; usa ca sangbur; duha ca<br />

sangbur, etc.; vi<strong>de</strong> in bulubur.<br />

sangca. p.a.f.2.: igualar los dientes limándolos o gastándolos con piedra amola<strong>de</strong>ra.<br />

316


sangcay. p.c.f.2.: combatir casa, fuerza, ciudad subiendo o asaltando a escala vista; napasangcay:<br />

<strong>de</strong>jar combatir, hoc est, no darse ni rendirse, sino que pelean hasta más no po<strong>de</strong>r. Sinmangcay na ang<br />

arlao sa odtohan: llega el sol cerca <strong>de</strong>l mediodía. Singmangcay ang baha sa pang pang: llega la<br />

avenida ras con ras con el pang pang.<br />

sang cap. p.a.f.2.: equipar navío <strong>de</strong> todos los remeros necesarios. Sangcap. l. nasangcap na ang<br />

sacayan: está equipado el navío.<br />

sangcar. p.a.: instrumento es con que lo que se va tejiendo se tiene tirante, el cual tiene <strong>de</strong> largo lo<br />

que la tela <strong>de</strong> ancho; y así: sangcar et casangcaran: el ancho <strong>de</strong> la tela o camino; masangcar et<br />

hanangcar: ancha tela o camino; y así: sinangcaran: la orilla <strong>de</strong> la tela.<br />

sangco. p.a.f.2.: topar o dar propósito con la pierna o espinilla en palo o banco, ma<strong>de</strong>ro, etc.;<br />

nahasangco: cuando es acaso, como suele ser que es pasivo. Nahasangco co ang cahuy: fue topado <strong>de</strong><br />

mí el palo con la pierna o espinilla. f.; hisangcoan.<br />

sangcol. p.a.: subir antena o vela hasta el tope, o lámpara, o toda cosa que se sube así. f.1.l.2.<br />

Isangcol. l. sangcolon ta ang layag ta sagolong. l. sangcolong ta ang golong sang layag.<br />

sang ga. p.a. nasang ga. l. nahasang ga: topar navío o balsa o rueda <strong>de</strong> carro o bola que va rodando<br />

en algo que les <strong>de</strong>tienen sin po<strong>de</strong>r pasar a<strong>de</strong>lante, como piedra, ma<strong>de</strong>ro o luca <strong>de</strong> río u otra cosa, etc.<br />

f.3.: la cosa en que topan; nagasang ga; sinmasang ga. f.2.: poner <strong>de</strong> propósito algo <strong>de</strong> lo dicho a<br />

navío o balsa, rueda, bola, etc., para que no pueda pasar, como ca<strong>de</strong>na en boca <strong>de</strong> puerto o ma<strong>de</strong>ro en<br />

río, etc. f.2.: es el navío, balsa, rueda, etc. f.1.: la cosa que se pone para lo dicho. Ítem, nagasang ga:<br />

poner o recibir en plato o batea banga o jarro, vinajeras. f.2.; el f.3.: es el plato en que se pone o<br />

recibe; y así sang gaan es platillo <strong>de</strong> vinajeras, o el plato que se pone <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>las</strong> bang gas; también<br />

lo que sagang.<br />

sang gaan: es también cierto modo <strong>de</strong> mesilla redonda con pie no muy alto.<br />

sang gaca. p.p.: vi<strong>de</strong> in sagaca.<br />

sang gala. p.p.f.3.: respetar, reverenciar, acatar. Panang galaan bala sang bangcao ang lauas sang<br />

dato, con ang iya balay sa calayo?: ¿Respetará por ventura la lanza al cuerpo <strong>de</strong>l dato, o el fuego a su<br />

casa?; <strong>de</strong>l valiente se dice: Di siya sumang gala canatun, di man sang auay: como el que ni teme ni<br />

<strong>de</strong>be por lo valiente.<br />

sang gat. p.a.: uña a modo <strong>de</strong> espuela <strong>de</strong> gallo que tiene la culebra gran<strong>de</strong> en el ombligo, o posor.<br />

sang gi. p.a.: lo mismo es que bang gi; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

sang gol. p.a.: cortar con bararao o bolo, etc., la cresta al gallo o el mazo <strong>de</strong> cabellos a la mujer.<br />

sang gut. p.p.: instrumento <strong>de</strong>l mananguete; nagasanggut; nananggut: podar o beneficiar <strong>las</strong> palmas o<br />

nipas, como lo usan también es cortar el cabello, máxime por castigo.<br />

sanghil. p.a.: tocar oro en la piedra para quitallo. f.1.: el oro. f.3.: la piedra; y así: sanghilan: llaman a<br />

la piedra <strong>de</strong> toque, sanghilan nga bato.<br />

sangi. p.a.p.p.: orejera <strong>de</strong> oro, una sola. Namanica siya sing sangi.<br />

sang-ia. p.c. saya: contento, alegría; masang-ia: persona alegre, contenta; nagasang-ia: alegrarse.<br />

f.1.l.3.; vi<strong>de</strong> saya.<br />

sangia. hangia. p.a.: estar varado navío o caimán la proa o cabeza en tierra y lo <strong>de</strong>más en el agua;<br />

napasangia. f.2.: varar así baroto o haligue; con el f.1.: Isangia ta ang baling ta sa tacas: sacar a tierra<br />

el baling; orel; himaya.<br />

sangias. p.c.: casi es lo mismo que bantog, fama activa, que otros dan a uno o sus hechos, ora sea<br />

mala, ora buena. Daco ang sangiao sa manga tao sa banoa canimo; y, Daco ang dayao canimo sa<br />

manga tao; nagasangiao. f.2.: hacer o publicar por famoso a alguno, ora los <strong>de</strong>más, ora sus mismos<br />

hechos buenos o malos, aunque hacelle famoso sus ob[r]as es: nacasangiao.<br />

sangia. p.p.f.2.: murmurar <strong>de</strong> los vecinos porque dan voces o hablan a voces; masangiao: el que así<br />

murmura.<br />

sangiar. p.c.: arrastrar el vestido o falda; napasangiar. f.2.: hacelle que arrastre o arrastralle como los<br />

que traen cola o luto, etc.<br />

sangil. u.a.: achaque que se pone. Sangil mo yana: es achaque tuyo; sumangil; napasangil. f.1.l.3.:<br />

tomar achaque <strong>de</strong> algo para hacer algo, como el amo para azotar al esclavo, o el esclavo para huírse;<br />

napsangil; napasingalan. f.3.: a quien se achaca algo. f.1.l.3.: la cosa que se achaca, o la calumnia;<br />

sangil sangil: es frecuentativo o diminutivo en todo.<br />

sangil. p.a.: la nación que llamamos sanguiles; y sangil llaman <strong>las</strong> campanas que han traído <strong>de</strong> allá.<br />

sangit et sangat. p.a.: pren<strong>de</strong>r o asir zarza o otra cosa así en ropa o en otra cosa, o anzuelo, garabato,<br />

ancla, arpón, pren<strong>de</strong>r en algo; sinmasangit; sinmasangat, etc., o asir el cate <strong>de</strong>l navío o la balsa o el<br />

timón en balagun o cor<strong>de</strong>l, etc. f.2.<br />

sangat. p.a.f.1.: pren<strong>de</strong>r o poner la tela en el palo que la tiene tirante por la parte contraria <strong>de</strong> don<strong>de</strong><br />

se teje. f.1.: la tela. f.3.: el tal palo, el cual se llama salangtan, y cada vez que se aprieta con él barila<br />

317


hace ruido; y así al que a cada palabra que le dicen arma escarapela y gritería le dicen: Dao salangtan.<br />

l. salangatan ang babamo: tu boca es como el salangtan, que no sabe hablar si no es a gritos.<br />

sang lag. p.p.: tostar arroz, como se tuestan garbanzos; calentar en seco morisqueta, fiambre o otra<br />

cosa. Ítem, secar o enjugar el arroz en cáscara para molello. f.2.; el f.3.: la olla o caraha.<br />

sanglar. p.a. nagasanglar. sumanglar. nasanglar. nahasanglar: encallar, y se dice <strong>de</strong>l navío y <strong>de</strong> la<br />

gente d[e] él. Nasanglar sila. l. ang ila sacayan: han encallado o tocado, etc.; napasanglar. f.2.:<br />

encallar al navío <strong>de</strong> propósito. Pasanglarun ta sabaras ang sacayanta.<br />

sanglet. p.p.l. sanglit. masanglet. sinmasanglet. nananglet: comparar o ejemplificar; el f.1.: la cosa<br />

que se compara; el f.3.: a la cosa que se compara. Ang tiposo, ang sinanglitan niya sang capoti sa<br />

butcon mo: al marfil comparo la blancura <strong>de</strong> tus brazos. l. Ipinananglet niya sa tiposo ang caputi sang<br />

butcun mo; Ang pagca dili maalam sa manga dili binunagan sa Dios isinasanglet. l. ipinananglet sa<br />

cangit ngit sa gabi: la ignorancia que los infieles tienen <strong>de</strong> Dios es comparada a la oscuridad <strong>de</strong> la<br />

noche. Dimo aco isanglet can coan: no me compares a fulano; pananglet: comparacion o símil al<br />

modo dicho. Panolsogon ta camo sing pananglet. l. sanglet nga tao. l. sacayan. l. buhat, etc.; sic,<br />

sangletan. l. sangletanan; panangletan. l. pananglitanan nga buhat. l. tao sang caisug. l. sang catalao,<br />

sang caalam. l. sang calooy: persona, obra o navío q[u]e se pue<strong>de</strong> poner por comparación y ejemplo<br />

ora <strong>de</strong> valiente o <strong>de</strong> cobar<strong>de</strong> o <strong>de</strong> sabio o <strong>de</strong> misericordioso; y así se dice <strong>de</strong> Dios: Uaquitay<br />

pananglitanan sa Dios saiya cadacu, cai uai icaruha ca Dios, agur similing quita sing, subung ini<br />

sining usa: no tenemos cosa a que compara[r] a Dios en su gran<strong>de</strong>z[a], porque no hay segundo Dios<br />

para que dijéramos este es semejante a este otro; ni se dirá: Ipananglet ta ang Dios sa mangarpa, etc.:<br />

compararemos, ejemplificaremos a Dios algo para que lo imite; napasanglet: consentir o querer le<br />

pongan por comparación o [e]jemplo a sí o a sus obras. Napasanglet siya sa manga tao. l. napasanglet<br />

siya sa manga buhat niya sa manga tao; el f.2.: a los que permite le pongan por comparación; el f.3.:<br />

sus obras que quiere o permite sean puestas por comparación o el f.1. Maramu ang buhat sa manga<br />

Santos ang ipinasanglet. l. ang pina sangletan niya canamun.<br />

sang-ul. D.V. sinmasang-ul. l. nahasang-ul: quedarse presa o prendida cosa que metió cabeza, ñudo<br />

y no lo pue<strong>de</strong> sacar, como el niño que nace <strong>de</strong> pies y se queda preso <strong>de</strong> la cabeza, o persona o animal<br />

que se queda preso porque metió la cabeza y no la pudo sacar, etc. f.3.: la cosa en que se queda preso<br />

así.<br />

sangor. l. sangur. u.a.: piedra preciosa <strong>de</strong> animal o ave, como culebra o carbunco; sangoran: animal,<br />

ave que tiene sangor. Mai ilag nga sangoran.<br />

sangpay. p.c.l. sampay. sumangpay. masangpay. f.3.: llegar a alguna parte o hacer <strong>de</strong> comer o a<br />

dormir; el que va camino como a venta; o el que sube o baja río; y así salangpayan: la venta o parte<br />

adon<strong>de</strong> se llegue; nacasangpay. f.2.: mandar a alguno que llegue así a alguna parte o esperalle que<br />

llegue; nacasangpay. f.1.: echar la corriente <strong>de</strong>l río balsa o navío sobre algún luca o en tierra et<br />

similia.<br />

sangpar. u.a.: la tabla que hace frente en la proa <strong>de</strong>l biray o <strong>de</strong> barangay.<br />

sangpit. p.p.: vi<strong>de</strong> in sangbit.<br />

sangput. p.a.l. sangpuet nga tao: persona rica. Ang iya olipun, cag ang iya bulauan amoy<br />

nacasangput caniya bahandianun.<br />

sangput. l. sangpuet. p.a. sumangput. l. sinmasangpuet: llegar adon<strong>de</strong> va, aunque sea al cielo. f.3.;<br />

sangpuetan. l. hisangpuetan: allegar ma<strong>de</strong>ro o materiales adon<strong>de</strong> es menester.<br />

sangput. l. sangpuet. p.a.f.2.: pronunciar bien <strong>las</strong> palabras; sangputanan. l. casangputan. l.<br />

casangputanan: el adorno <strong>de</strong> palabras; sanp-tun: la síncopa.<br />

sanqui. p.a.: clavo <strong>de</strong> comer.<br />

sang sang. p.a. sinmasang sang. naquigsang sang. f.2.: contra<strong>de</strong>cir o porfiar contra otro. f.3.: la<br />

cosa sobre que contien<strong>de</strong>n; maquisang sangan: porfiado o pleitista así; lalis.<br />

sang sang. p.p.f.2.: llenar la boca al goloso <strong>de</strong> lo que comió, que parece le quiere ahogar a persona o<br />

perro, aunque sea <strong>de</strong> chile o <strong>de</strong> otra cosa; y meter al caballo el freno en la boca. Ginsang sangan aco<br />

niya. l. ang babaco sing catumbal. f.1.: lo que se mete así en la boca a otro; hinc, masang sang nga<br />

tao: riguroso, cruel.<br />

sang sang et masang masang. p.a.: punta gastada o cosa gastada o embotada la punta como la <strong>de</strong>l<br />

tocón o la <strong>de</strong>l dardo o <strong>de</strong> palo aguzado, o la pluma <strong>de</strong> escribir, aun el martillo <strong>de</strong>l oficial. f.2.: embotar<br />

o gastar la punta así, etc.<br />

sang-ug. D.V., y su diminutivo, salosang-ug; masang-ug: he<strong>de</strong>r agua, vino, vinagre, aceite, manteca<br />

corrupta.<br />

sangur. p.p. casangur. catauagan: compañeros que se nombran dos <strong>de</strong>l nombre <strong>de</strong> alguna cosa que<br />

los dos hacen, como los que usan <strong>de</strong> un anillo, o comen <strong>de</strong> un plátano, se dicen: sangur co. l. casangur<br />

318


co sa sing sing. l. sa saging, aunque los tales se llaman casing sing, casasing; el f.3. Ang saging nga<br />

quinaun nila amo ang ginsangdan. l. gincasanguran. l. gincatauagan nila.<br />

sanib. u.a. et anib. u.a.: el f.2. juntar dos cosas que son iguales como dos sue<strong>las</strong> <strong>de</strong> zapato, dos hojas<br />

<strong>de</strong> papel, advirtiendo que la hoja o cosa que cae hacia a<strong>de</strong>ntro es sanib. l. anib; y así el aforro se<br />

llama: anib. l. sanib; pero aforrar vestido, el f.1.: es el aforro y el f.3.: el vestido, la cosa a que se echa<br />

o pone aforro; dícese: Sa duha ca sanib. l. anib ang bugsayan sa caracoa niño, busa matolin camo:<br />

lleváis darambas <strong>de</strong> remeros, por eso vais ligeros; anib. l. sanib nga alar: contracerca o segunda cerca;<br />

sanib. l. anib nga ngipun: el segundo or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> dientes, que tiene dos ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> dientes.<br />

sanit. u.a.f.2.: repartir los here<strong>de</strong>ros entre sí la herencia igualmente, que cada uno lleve <strong>de</strong> todo parte<br />

<strong>de</strong> oro, bahandi, esclavos, etc., sin recompensar una cosa con otra; con el f.3.: es tener esclavo a<br />

medias. Ítem, Nagasanit ang manga anac sing pagcatimaua, cag sing pagcaolipun: los hijos <strong>de</strong> padre<br />

libre y <strong>de</strong> madre esclava. l. e contra: llevan la mitad <strong>de</strong> libre y la mitad <strong>de</strong> esclavo cada uno, <strong>de</strong><br />

manera que son medios esclavos todos.<br />

sanla: vi<strong>de</strong> in lunar.<br />

saniul. p.p.: vi<strong>de</strong> in salicuaut.<br />

san-o. D.V.: cuándo, <strong>de</strong> futuro. San-o capaoli?: ¿Cuándo te vas?; anosa.<br />

sanot sanot. u.a.: Nanot nanot ang sirsir sang panaptun: <strong>de</strong>shilarse gastando el sirsir <strong>de</strong> la ropa; o<br />

estar lienzo cortado a bocados por ser ma<strong>las</strong> <strong>las</strong> tijeras.<br />

sansan et hunhun et sunsun. p.p.f.2.: apretar el cañizo como se va haciendo o cestos <strong>de</strong> mimbres,<br />

etc.<br />

santic.u.a.: vi<strong>de</strong> in tiltil.<br />

saobay. p.c.: vi<strong>de</strong> in obay.<br />

saog. p.a.f.2.: arrastrar ma<strong>de</strong>ra por tierra, o navío <strong>de</strong>l agua a tierra, o <strong>de</strong> tierra al agua; hela, f.2.: es lo<br />

mismo, aunque es más tagalo que bisaya.<br />

saoy. p.c. sinmasaoy. l.: Nagasaoy sing agi, sing lacat, sing calo canhi: pasar, ir, ver muchas veces<br />

como alguacil, enamorado, etc.; nagasaoy. f.3.: persistir en alguna obra como danay, aunque sea<br />

buena o mala.<br />

saoli. p.c.: vi<strong>de</strong> in saguli.<br />

saolo. p.c.f.2.hon.: tomar <strong>de</strong> cabeza o <strong>de</strong> memoria; nacasaolo: sabello <strong>de</strong> cabeza.<br />

saop. u.a.l. masaop: aprendiz o compañero en cosa que la suelen hacer dos, como en el oficio <strong>de</strong><br />

herrero; sumasaop: ayudar así, aunque sea para apren<strong>de</strong>r: f.3. Nagasaop sapag pangauat, sapat baligia,<br />

sapag panalsal: ser compañeros en hurtar, en sus tratos, en el oficio <strong>de</strong> herrero. f.3.: la cosa en que son<br />

compañeros.<br />

sao sao. p.a.: andar en el agua cuando se saca el pie y vuelve a meter porque está como a la media<br />

pierna. Ítem, [es]cabullir y volver a sacar muchas veces algo en el agua, como sarta <strong>de</strong> pescado o<br />

carne, aunque sea metida en unos cestillos o yerbas para quital<strong>las</strong> la tierra. f.3.<br />

saot et sayao. p.c.: bailar o danzar.<br />

sapa. u.a.: vi<strong>de</strong> opa.<br />

sapa. p.a.: Nasapa ang sangpar. l. ang dolong sa baroto: mellarse la proa o el sangpar, o quebrar la<br />

punta <strong>de</strong> que le suelen atar; nacasapa. 2. hun.: quebralla o mellalle al modo dicho la persona o alguna<br />

cosa en que topó.<br />

sapa. p.a.: arroyo; et sapa sapa: arroyuelo.<br />

sapac. u.a. sing polong: hablador, lo mismo que busac. Ítem, sapac et busac sa sala: rufián o mujer <strong>de</strong><br />

todo ruedo; nagasapac. l. busac sila: andar amancebados mujer y rufián. f.2.: juntarse.<br />

sapay. p.c.: ribete <strong>de</strong> petate o <strong>de</strong> harnero; nanapay. f.3.: ribetear petate o harnero.<br />

sapay. u.a.: resistir, contra<strong>de</strong>cir a lo que se le manda o enseña. Ano? Sasapayuntabala ang penitencia<br />

nga isinugo sa Padre canatun?; el f.3.: es la persona a quien se contradice, un<strong>de</strong> Maysapayan aco. l.<br />

maysasapayun aco: tengo que contra<strong>de</strong>cir a eso. l. Uala acoi sapayan. l. uala acoi sasapayanan: no<br />

tengo que <strong>de</strong>cir o repugnar o contra<strong>de</strong>cir; Pasapayan. l. pasapayanan ta ang Dios cai siyai magabuut:<br />

<strong>de</strong>jemos hacer a Dios, que él lo or<strong>de</strong>nará, etc.<br />

sapao. p.c.: cubrir la avenida o la mar árboles, cerros. f.3.; sinmasapao; labon; apo.<br />

sapao. p.c.: cubierta <strong>de</strong> otra cosa que es pareja <strong>de</strong> suyo, como en el vestido que tiene aforro; sanib. l.<br />

anibes: el aforro <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro, pero sapao es lo que está por <strong>de</strong>fuera, como tela o entretela cubierta <strong>de</strong><br />

raso acuchillada; el raso es sapao, y la entretela, sanib; nagasapao: echar así un lienzo sobre otro, o un<br />

cayang sobre otro, o ponerse un vestido sobre otro; o recibir la mujer algún galán fuera <strong>de</strong> su marido.<br />

l. e contra. f.1.; el f.3.: es, digamos, la tela o el aforro que cae <strong>de</strong>bajo, el que pa<strong>de</strong>ce adulterio;<br />

napasapao: consentillo, etc., lo cual se dice también <strong>de</strong> los amancebados que no se guardan el respeto<br />

que ellos usan.<br />

sapar. p.a.: vi<strong>de</strong> in ginabut.<br />

319


sapat. p.a.: todo animal que arrastra la barriga, lagartija, iguana, caimán, culebra, etc.<br />

sapat sapat; diminutivo <strong>de</strong> sapat: sabandijas como renacuajos o otras que se crían en <strong>las</strong> pi<strong>las</strong> <strong>de</strong>l<br />

agua bendita, lombrices, etc.<br />

sapdac. u.a.: vi<strong>de</strong> in sapdoc.<br />

sapding. p.a.: vi<strong>de</strong> in sapil.<br />

sapdoc. p.a. et sapdac. h.f.3.: acometer ave a ave, aunque sea gallina a milano engrifándose; dícese<br />

también <strong>de</strong> la enfermedad o muerte repentina, máxime; Sinmapdoc. l. sinmapdac canacun anghilanat.<br />

l. ang casaquet. l. ang camatayun. f.2.l.3.; napasapdoc. l. sapdac. f.2.: jugar gallos, hacellos que riñan,<br />

etc.<br />

sapgir. p.a.: vi<strong>de</strong> in saghir.<br />

sap-ia. p.c. masap-ia: cosa plana como navío o plato, etc.<br />

sapiao. D.V. et salap-iao. f.2.: recibir o llevar en los brazos abiertos y tendidos criatura o ropa. Ítem,<br />

tener el brazo encogido con paño o banda ante pecho, como el recién sagrado; y aun levantar con<br />

cinchas animal, como se hace para embarcar caballos en navíos gran<strong>de</strong>s; o llevar piedra gran<strong>de</strong> con<br />

re<strong>de</strong>cilla que llaman sihur, etc.<br />

sapigar. p.c.: vi<strong>de</strong> in sapligar.<br />

sapil. u.a. sapding. h.f.2.: tocar el que pasa a otro con mano, brazo o ropa; y aun dicen que tocando<br />

así a alguno pega la yerba o hechizo el hechicero. f. hisapilar. Dile siya mahasapil sang iban nga tao<br />

cai daongdongan cono; cuando la ropa va ludiendo en la herida se dice: Nagsapil sa pi<strong>las</strong> ang<br />

panaptun.<br />

sapin. panapin. u.a.: es tagalo, pero usado por acá por la ropa blanca que se trae <strong>de</strong>bajo, como<br />

camisa, zaragüelles blancos, etc.; nagasapin; nanapin: traer ropa blanca así <strong>de</strong>bajo; pero es lo mismo<br />

que sanib.<br />

sapinit. p.p.: zarza; casapinitan: zarzales <strong>de</strong> espinas.<br />

sapla. u.a.f.2.hun.: cortar o acuchillar pie <strong>de</strong> plátano o <strong>de</strong> otro árbol.<br />

sapligar et sapigar et bagair. p.p., en todos f.3.: pasar cerca <strong>de</strong> la playa o <strong>de</strong>l pang pang o <strong>de</strong> persona<br />

o <strong>de</strong> ding ding, o pared, navío, persona, flecha, lanza, etc.<br />

saplir. p.a.: raer la medida o allanar la tierra o arena o otra cosa así que esté como raída igual.<br />

saplong. p.a. et sagpong: escamondar palo quitando los ñudos o ramas <strong>de</strong> árbol.<br />

saplur. p.a.: vi<strong>de</strong> in aplur.<br />

sapnay. p.c.: vi<strong>de</strong> in tapnay, llevar en palmas.<br />

sapnot, sincopado <strong>de</strong> saponot. masapnot. p.a.: cosa pegajosa como brea, y aun <strong>de</strong> la arena dura se<br />

dice. Masapnot ang bas<strong>las</strong> busa dili maosoc ang cahuy: pégase alguna cosa como brea o mancha, etc.<br />

sapo. p.a.f.2.: anegar o cubrir la creciente <strong>de</strong> mar lo que alcanza.<br />

sapo. u.a.f.3. nacasapo: echar menos algo advirtiendo que se lo han hurtado. Nasapoan niya ang iya<br />

pilac.<br />

sapo. u.a.f.2.: Sapohon mo ang balayta, agur dili quita cauaran sing mangar na: visitar o dar una<br />

miradura a su casa el que está en otra, o en la sementera, o ver <strong>de</strong> cuando en cuando su oro, ropa, etc.,<br />

para ver si falta algo.<br />

sapo. u.a. et sapoa. p.c.: espumar la olla, etc. Sapohon mo ang bola.<br />

sapo sapo. u.a.f.2. hon.: traer con la mano hacia abajo como halagando los cabellos suyos, o <strong>de</strong> oro.<br />

sapoa. p.p.: vi<strong>de</strong> in sapo.<br />

sapol. p.a. casapolan: el cole[c]tivo: bienes adquisitos o gananciales, no heredados; hinc, nuestros<br />

merecimientos se pue<strong>de</strong>n llamar sapol; nanapol. f.2.: acaudalar bienes o hacienda, o buenas obras; y<br />

aun usan el f.1. también. Dile quine caun niya ang iya ginomhan, cai ginbacal niya agur iya ipanapol.<br />

l. agur iya panopolon; nanapolsapol: frec[uentativo]; sapolan: rico <strong>de</strong> bienes gananciales.<br />

sapolay. p.c.f.2.: levantar el cabello <strong>de</strong> encima <strong>de</strong> la frente, aunque sea huntándolo o haciendo copete,<br />

etc.<br />

sapong. u.a.: subir o llegar a lo alto <strong>de</strong> la escalera, palma, cerro, etc.<br />

saponot. p.p.: vi<strong>de</strong> sapnot.<br />

sapop. p.p.f.2. hon.: sentar o echar o tener en el regazo ora a niño o a persona gran<strong>de</strong> como la Virgen<br />

a su hijo cua[n]do le bajaron <strong>de</strong> la cruz.<br />

sapot. p.a.: mortaja; nagasapot. f.2.: amortajar. f.1.: la mortaja; <strong>de</strong>l que entra en batalla con los<br />

vestidos mejores que tiene se dice: Nagsapot siya saiya lauas; y lo mismo es <strong>de</strong> frailes que traemos el<br />

hábito que ha <strong>de</strong> ser nuestra mortaja; sinmasapot et nagahinapot: dar socorro o limosna al que viene<br />

<strong>de</strong>l cautiverio; hinapot: es lo que se da; naquisapot. l. naquihinapot: pedillo.<br />

sapot sapot. nagasapot sapot. f.1.: entremeter alguna ropa menor entre otra mayor como pañuelos,<br />

etc. Ítem, Nagasapot sapot ang manga pañuelo saiban nga panaptun: están entre la ropa, etc.<br />

320


sap sap. p.a.: labrar o <strong>de</strong>sbastar palo con hacha; o labrar así piedra con hacha. f.2.: <strong>las</strong> astil<strong>las</strong>, lo que<br />

se quita; es también quitar el orín al hierro o a la herramienta; si la piedra es dura se dirá: nagatiltil<br />

pagsap sap.<br />

sapur. u.a.f. sapdun. l. saplun: coger lo que lleva el río. Ítem, coger o pren<strong>de</strong>r el clavo o perro para<br />

volvello a su dueño; un<strong>de</strong>, hinapur: la paga por habello cogido.<br />

saput. p.a. nagasaput. sinmasaput. f.2.: venir o sobrevenir alguna calamidad o mal que no es <strong>de</strong><br />

asiento, como langosta, gobat, enfermedad que da a tiempos, como asma, locura, el tibac. Sinaput<br />

cami sing dolon, sing gobat, sing camatay, etc.<br />

saquit. p.a.l. casaquet. pagcasaquet. u.a.: enfermedad, aunque sea dolor; masaquet: cosa enferma;<br />

masaqueton; masalaquitun et salaquitan: enfermizo; nagasaquet: doler alguna parte <strong>de</strong>l cuerpo o todo<br />

él, enfermar, etc.; nagamasaquet: estar enfermo o caer enfermo, como nagamaayo: sanar o estar<br />

bueno, etc.; nagacasaquet: enfermar, transitive: causando enfermedad. f.3. Hinc; icasaquet et<br />

quinasaquet: cosa enfermiza, que causa la enfermedad.<br />

saquet. casaquet. pagcasaquet. p.a.: afán, molestia o trabajo; pagcasaquet. l. casaquet sa buut:<br />

aflicción, pena, cuita <strong>de</strong>l corazón; masaquet: cosa afligida, penada o cuitada con pena o cosa<br />

trabajosa, que se hace con trabajo. Masaquet nga tuur ang buut co: estoy afligido. Ginsaquit niya ang<br />

bata sing hampac: le atormentó [a] azotes. Ginsaquet mo nga tuur ang buut co sining polong mo:<br />

hasme afligido el corazón con lo que me has dicho, hasme molestado.<br />

Sara. u.a.: ahora, en este punto; y mejor, nian sara.<br />

sarab. l. salab. p.a.: chamuscar o socarrar, aunque sea puerco, para limpiallo, o el navío, o <strong>las</strong><br />

cañue<strong>las</strong> <strong>de</strong>l ponot tostándo<strong>las</strong>; el f.2.: es el pelo, etc.<br />

sarang. l. sadang. u.a.: lo bastante, lo mo<strong>de</strong>rado; sinmasarang; sumasarang. f.2.: hacer la cosa<br />

bastante, mo<strong>de</strong>ralla a medida <strong>de</strong> lo que es menester; compasar la carga con el navío, o con los que la<br />

han <strong>de</strong> llevar, o lo que se come y bebe con el estómago. Sarangun niño ang lolan agur di quita<br />

matugub, sic sarangun mo ang ginhauamo saimo iimnun, cag sang imo canacun. l. e contra, Sarangun<br />

mo ang imo iinmun saimo ginhaua; con el f.1.: probar si alguna cosa es bastante o viene bien. Isarang<br />

mo ining frontal sa altar. l. ining lambong sa lauas mo: prueba si viene esto frontal al altar, o este<br />

lambong a tu cuerpo.<br />

sarang. u.a.: cosa posible. Sarang buhatun natun ini; disarang: imposible; di sarang isugir: imposible<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir; sarang sarang: diminutivo es <strong>de</strong> sarang.<br />

sar-ang. D.V.: vi<strong>de</strong> in sal-ang.<br />

sarangpang. p.p.: vi<strong>de</strong> in sagor.<br />

sarap. u.a. nacasarap: hallar algo acaso; Nahasarap co. l. hinsarapan co ini sa dalan: fue hallado <strong>de</strong><br />

mí acaso, etc.<br />

saraquisac. p.p.: o<strong>las</strong> que se alcanzan unas a otras.<br />

sarigan. l. saligan. p.p.: colmillo <strong>de</strong> caimán, perro, gato, porque son sus armas en que confían.<br />

salirsir. p.p.: ir saltando o saltar piedras o ba<strong>las</strong> en el agua. f.3.: el agua; napasalirsir. f.2.: hacer saltar<br />

piedras o ba<strong>las</strong> tirándo<strong>las</strong>.<br />

saroc. l. sadoc. u.a.: sombrero <strong>de</strong> mujer a lo Sugbuan; naga. l. nagasaroc; con el f.3.: hacer algo<br />

sombrero. Ítem, ponérsele o traelle puesto: f.1.; sarocan: el que le tiene; saroc saroc: es diminutivo.<br />

sarsar. p.a.: brincar o hacer cabrio<strong>las</strong> el que baila, o dar patadas como valiente o enojado. f.3.<br />

sarsar. l. salsal. f.2.: labrar hierro en fragua martillándolo. Hinc, salsaran; panalsaran: el yunque; y<br />

sarsarun: hierro en barretas; manalsal: herrero.<br />

sarsaran. p.p.: marco o quicio o palo que se pone en el suelo <strong>de</strong> la casa sobre que asientan <strong>las</strong><br />

cabezas <strong>de</strong> <strong>las</strong> tab<strong>las</strong> o calimposo, etc.<br />

sasa. p.a.: hoja <strong>de</strong> nipa; nanasa. l. nagapanasa: ir por ella, cortalla, etc.<br />

sasa. D.V.: vi<strong>de</strong> in basag.<br />

sasa. p.a.f.2.hun.: abrir o partir por medio <strong>de</strong>l pecho <strong>de</strong> arriba abajo persona, animal, ave. Hinc,<br />

manasa: medida hasta la mitad <strong>de</strong>l pecho, que es una vara, por don<strong>de</strong> se abre y hace sasa, etc.;<br />

magamanasa. f.2.: medir a varas algo, etc.<br />

sao sao. p.p.: lo mismo es que sao sao.<br />

saua. u.a.: culebra; casahuahan: el cole[c]tivo; sauahon nga banua: tierra <strong>de</strong>l<strong>las</strong>; con el f.2.: ser<br />

tragado o comido <strong>de</strong> culebra, como gallina, etc.<br />

saua. p.a.h.: vi<strong>de</strong> aua.<br />

sauay. caluncaque+: acosar; y así llaman sauay unas ajorcas <strong>de</strong> acosar que traen en <strong>las</strong> piernas.<br />

sauay. p.c.f.2.: reprehen<strong>de</strong>r, tachar, etc.; sasauayun. l. salauayun: cosa reprehensible o tachable en<br />

que se pue<strong>de</strong> poner falta, etc.; casauayunan: falta o tacha. Uay casauayunan ang iya cagayun.<br />

sauang. p.a.: poza honda entre bajos <strong>de</strong> la mar que suele servir <strong>de</strong> puerto.<br />

321


sauang. p.a.: mellado, que le falta algún diente o algunos; nacasauang. f.2.: mellar, sacar diente;<br />

nasauang: estar o ser mellado.<br />

sauar. u.a.: sobrar o ser más en número o medida. Usa cagantang ang sauar sa pasong: sobra una<br />

ganta en la hanega. f.3.: echar algo <strong>de</strong> más para que sobre. Sauaran mo ang pasong: sobra una ganta.<br />

Sing duha ca gantang.<br />

sauayang. p.p.: red para pescar en los ríos; nagasauayang; nanauayang: pescar con ella. f.2.<br />

sau-ir. l. sao-ir. p.c.f.2.: enredar o enmarañar seda, hilo, cor<strong>de</strong>l, etc.; nasau-ir; nagasao-ir; nagacasoir:<br />

enmarañamiento así; dícese: Nagasau-ir sau-ir ang iya dila, nga magapolong: <strong>de</strong>l torpe <strong>de</strong> lengua o<br />

que habla mal; hinc, Uay casau-ir sau-iran ang iya polong: no hay en lo que dice enmarañamiento,<br />

habla bien claro, etc.<br />

sauir sauir: vi<strong>de</strong> supra in sauir.<br />

saub. p.a.: peto o cota; saub nga sar sarun: peto <strong>de</strong> yerro.<br />

saub. u.a.: entrar el <strong>de</strong>monio en persona o animal o entrar culebra en persona.<br />

saubat. u.a.: palabra o catauagan: es con que se llamaban unos a otros, máxime cuando se<br />

encontraban o no se conocían, o llamando a alguno a lo lejos; ya no usa[n] sino abian; a los tagalos<br />

los llaman anac.<br />

saui. p.a.: agüero <strong>de</strong> mal suceso, como si le estornudaran o la lagartija le hizo sagutsut; nagasaui. f.2.:<br />

agorar a otro así. Tagam camo sa dagat, cai sinavi camo.<br />

sauing. p.a.: la sortija <strong>de</strong>l sipol o <strong>de</strong> la almohaza.<br />

saya. p.a. pagcasaya: alegría, contento; sinmasaya: alegrarse o estar contento, máxime cuando recibe<br />

algún huésped. f.3. Ginsasayahan niya ang tao niya; masaya: alegre, contento, afable; saya saya: es<br />

frecuentativo o diminutivo; masaya saya; en otras partes es sayag.<br />

sayao. p.c. et saot: bailar o danzar; salayao et sapao sayao et salo saot etc.: brincar o el niño hacer que<br />

quiere brincar en los brazos <strong>de</strong>l que le tiene o en el regazo, etc.<br />

sayao. p.p.: golondrina.<br />

sayang. u.a.: hallar; nacasayang. l. nacasiang: el pretérito activo. f.: hisaingan: pretérito; hinc,<br />

Nacasayang ang nagatago samasiot sang imagi: aunque sean enemigos ver el que está emboscado.<br />

sayap. p.a. tarindac. h.: sombrero <strong>de</strong> hojas <strong>de</strong> buli, ordinario es <strong>de</strong> mujeres; nagasayap. f.2.: hacer<br />

algo sayap. Ítem, ponérsele o traelle puesto. Magsayap ca. Ang dampug nacasayap. l. nacapandog sa<br />

banoa: hace sombra o cubre. f.3.: hace sombra, etc.<br />

sayapo+. p.p.: id est, siyapo. l. siapo.<br />

sayo. u.a.: llegar a tiempo o temprano. Sin mayo siya sa amun pagpangaun. Ítem, llegar o hacer algo<br />

antes <strong>de</strong> tiempo, y se junta con el infinitivo con pag-. Sin mayo siya pagpangaun: se anticipó a comer;<br />

dícese: Nagsayo siya pagpacasala. l. paghigugma: comenzó temprano a pecar y a enamorarse.<br />

Nagsayo siya paghibalo et Sinmayo ang iya buut: se le anticipó el saber o el uso <strong>de</strong> la razón, etc.<br />

sayoctot. p.p.: vi<strong>de</strong> in soctot.<br />

sayong. p.a. et apil apil: los cuernos <strong>de</strong> la cabeza <strong>de</strong> la guitarra y los <strong>de</strong> los extremos <strong>de</strong>l caballete <strong>de</strong><br />

la casa.<br />

sayor. p.a.f.2.: <strong>de</strong>clarar, interpretar, pero cuando es <strong>de</strong>clarar algo a otro; sayor et masayor: cosa clara;<br />

casayoran: <strong>de</strong>claración que la cosa tiene en sí, no la activa, que es pagsayor; nasayor: enten<strong>de</strong>r lo que<br />

se dice. Di came masayor sining imong polong: no enten<strong>de</strong>mos lo que nos dices; naquisayor: pedir le<br />

<strong>de</strong>claren algo.<br />

sayug. u.a. et hoyang. h. masayug. mahoyang: menearse la casa por no estar firmes los harigues o<br />

con temblor; nacasayug. l. nacahoyang. f.2.: menear la casa el temblor o otra cosa, etc.<br />

sayup. p.a.f.3. sayupan. l. saipan: llegar tar<strong>de</strong>, pasada la ocasión, no alcanzar a lo que iba o al que<br />

iba a buscar que se había ido; o el que rema no remar a una con el otro, o no cantar a compás.<br />

Nahasayupan co siya, id est, Uaco siya hiabuti: no llegué a tiempo que le alcanzase en casa, o en el<br />

pueblo, que se había ido.<br />

si: artículo es <strong>de</strong> nombres propios <strong>de</strong> personas o animales para nominativo; si Pedro, si Juan, etc.<br />

Pedro, Juan y los apelativos con esta partícula si se hacen nombres propios; buaya: es caimán; si<br />

buaya: el que se llama así et similia.<br />

siac. u.a.l. siyac. f.3.: llamar a voces a alguno.<br />

siac. p.a. et sipac: raja pequeña, astilla, roza; nagasiac et sipac. f.2.: hacer rajitas algo; siac siac et<br />

sipac sipac: es diminutivo.<br />

siagit: quejarse gimiendo, etc.<br />

siay et suay. p.c.: vi<strong>de</strong> in anihas.<br />

siam. u.a.: nueve; un<strong>de</strong>, casiaman: noventa.<br />

siao: p.c.f.2.: echar a una los trompos; pagsiaounta ang casingta.<br />

322


siao siao. p.c. naniao siao: relucir cosa bruñida o cualquier color fuera <strong>de</strong>l blanco; guiaos: cabellos<br />

rubios; plata, oro bruñido, etc.<br />

siapo. p.p.: árbol <strong>de</strong> cuyas cortezas hacen sogas; naniapo: coger cortezas o cáscaras d[e] él para hacer<br />

sogas.<br />

siar. p.a.: rebanada como <strong>de</strong> melón a lo largo; nagasiar. f.2.: partir o hacer rebanadas melón et similia,<br />

y aun algunos lo confun<strong>de</strong>n y usan por lo mismo que gulut.<br />

siasat. p.p.: <strong>de</strong>cir al mayor o al dato quién acudio o quién faltó; naquisiasat: preguntar quiénes<br />

acudieron a la obra o faena, y quiénes no.<br />

siba. u.a. salay: palabra que se dice al perro riñéndole; nagasiba. f.2.: reñir o ahuyentar así al perro<br />

diciéndole siba.<br />

sibac. p.a.f.2.: coser cayang, cesto, leplep; no nipas, que eso es sibit.<br />

sibacag. u.a. et silacag. nanibacag: espeluzarse los cabellos, como balocag.<br />

sibay. p.c.: gajo <strong>de</strong> naranja; nagasibay: quitar gajo <strong>de</strong> naranja.<br />

sibay. p.c.: apartadizo para esclavo; sinmisibay: hacer apartadizo para los esclavos; el f.3. o el f.1: son<br />

los esclavos. Isinibay. l. sinibayan niya ang iya olipun: ha hecho apartadizo en la casa para sus<br />

esclavos.<br />

sibay. p.c.: hilera o ringlera <strong>de</strong> pitar[r]il<strong>las</strong>, <strong>de</strong> tinajas, balantaques; usa casibay. l. duha casibay nga<br />

pangasi, id est, saobay: una ringlera o dos, etc.; obay.<br />

sibang. l. singab. p.a.: mella en boca <strong>de</strong> tinaja o en loza; nasibang. l. nasingab: estar mellado algo así<br />

o mellarse; nacasibang. l. singab. f.2.: mellar así algo; gibang.<br />

sibar. p.a. sirung. h.: cierto modo <strong>de</strong> ballestilla <strong>de</strong> muchachos para juego con pedazos <strong>de</strong> coco;<br />

nagasibar; nanibar: jugar el tal juego. f.2.: flechar con el pedacillo <strong>de</strong> coco, si no le da, pier<strong>de</strong>.<br />

sibat. u.a.: lanza o arpón <strong>de</strong> dos lengüetas.<br />

sibia. p.c.: gente <strong>de</strong> salario que acarrea por agua haciendo como los sangleyes o indios que por su<br />

sueldo llevan los tributos a los pueblos <strong>de</strong> los españoles, o los que llevan el socorro a Terrenate, o los<br />

que llevan <strong>las</strong> mercadurías a Nueva España; nagasibia; sinmisibia: la hacienda. f.3.: a quien se lleva;<br />

llevar o acarrear así.<br />

sibin. p.a.: esclavo regalado que le trata el dato como a hijo, o timaua privado <strong>de</strong>l dato; nagasibin.<br />

f.2.: tratar y tener así al esclavo o timaua; lo mismo es en cuanto a la mujer <strong>de</strong>l dato con alguna<br />

esclava o timaua.<br />

sibin. p.a.: Sinmisibin. f.3.: ang anac sang olipun sang anac sang dato: mamar el esclavo a su madre<br />

juntamente con el hijo <strong>de</strong>l dato; un<strong>de</strong>, sibin. l. casibin siya sang anac dato: hermano <strong>de</strong> leche <strong>de</strong>l hijo<br />

<strong>de</strong>l dato, etc.<br />

sibir. p.a.: señal <strong>de</strong> la corriente o canal en mar o río; nagasibir ang sulug: hacer su señal la corriente o<br />

canal, etc.; et sibir sibir.<br />

sibit. u.a.f.2.: coser nipa, hoc est, hacer pauur o cayang o cesto, etc.; usa casibit. l. duha casibit: lo que<br />

hay <strong>de</strong> una costura a otra.<br />

sibo. p.a.: iguales medidas para arroz o vino. Sibo nga gayur ang manga gantang. Ítem, tanto por tanto<br />

en medida como una ganta <strong>de</strong> balingun por otra <strong>de</strong> bugas, o <strong>las</strong> ol<strong>las</strong> que se ven<strong>de</strong> por el arroz que la<br />

olla cabe; nagasibo. f.2.: igua<strong>las</strong> <strong>las</strong> gantas, que no quepa una más que otra; y por comprar y ven<strong>de</strong>r<br />

así.<br />

siboa. p.c.l.: sibua ang hangin: viento hecho, fresco; nagasiboa ang hangin: soplar o ser el viento<br />

hecho o fresco, etc.<br />

sibol. u.a.f.2.: herir el puerco al perro en la rabadilla o por allí solamente.<br />

sibolo. u.a.: ave enferma, que se la eriza la pluma y se quiere morir; nacasibolo.<br />

sibong. u.a. ngaayam: perro o puerco que come inmundicias. f.2.<br />

sibot. u.a.: vi<strong>de</strong> in sihur.<br />

sibucao. p.c.l. sibocao: brasil árbol; nagasibucao. f.2.: teñir con sibucao; nanibucao: cogello;<br />

sibucauo nga banoa: tierra <strong>de</strong> ello.<br />

sibug. u.a.: ziar, remar hacia [a]trás sin volver los rostros a la proa. f.1.<br />

sibulan. p.p.: cierta tinaja <strong>de</strong> bahandi.<br />

sibur. p.a.: vi<strong>de</strong> in sulut.<br />

sib-ut. D.V.: Masib-ut sing buut: mal acondicionado, mal sufrido, <strong>de</strong> mala digestión. Nagasibut ang<br />

iya buut: su natural es <strong>de</strong> mal acondicionado, <strong>de</strong> mal sufrido.<br />

sibuut. p.p. sinmisibuut. nanibuut. f.2.: agradar, dar gusto; vi<strong>de</strong> in buut.<br />

sica. u.a.: se dice al perro o al gato; salay: o zape; nagasica. f.2.: reñir al perro o al gato diciéndole<br />

sica; sili. u.a.: es lo mismo, pero es para el gato solamente.<br />

323


sicay sicay. p.c. namicay sicay. nagapanicay sicay: pernear, herir <strong>de</strong> pies y piernas el muchacho que<br />

llora, persona o animal que muere o el ahorcado; lo mismo son: alipundag et nagapanicar. Nanicar<br />

ang iya teel.<br />

sical. p.a. sinmical. nasical: estar tiesa y seca cosa que la ha dado el sol porque estaba húmeda como<br />

algodón, ropa, arroz, bizcocho, hostia, etc.; nacasical. f.2.: secallo y ponello tieso el sol; napasical.<br />

f.1.: ponellos a secar al sol.<br />

sicapat. p.p.: un real.<br />

sicar. u.a.f.3.: hacer fuerza con los pies restribando, o afirmándose con ellos en la tierra, o en otra<br />

cosa, como los que luchan, personas, animales, aves, etc., o la teje<strong>de</strong>ra para tener tirante la tela y así la<br />

caña en que afirma los pies se dice: sicaran. p.p.; hinc, napasicar. l. nagapasicar. f.2.: probar los gallos<br />

teniéndolos <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>las</strong> co<strong>las</strong>. f.1.: los pies; dícese: nagasicar pagcalat: andar con brío; ngasicar<br />

pagpamaolong: hablar con brío, ahincadamente; nagasicar pagtucun: toconear con brío haciendo<br />

fuerza; masicar ca mamolong: habla con brío, etc.<br />

sicar sicar et buncauail. u.a.: caracol <strong>de</strong> mar bueno.<br />

sicat. u.a.: sacar o levantar <strong>de</strong>l mismo cañuto <strong>de</strong> caña <strong>las</strong> cuerdas <strong>de</strong>l corlong o <strong>de</strong> otra cosa así,<br />

aunque lo quite totalmente.<br />

sicaualo. p.p.: medio real.<br />

sicdung. l. sicdong et angut: Sicdung nga quilay. l. ang nga quilay: cejas que se juntan <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s.<br />

Nagasicdung. l. angut ang iya quila: se juntan sus cejas, etc.<br />

sicla. p.a.f.2.hun.: Sinmisicla sing polong sa tao: tratar mal <strong>de</strong> palabra a alguno, <strong>de</strong>cille pesadumbres;<br />

hinc, ladrar el perro a la casa en viéndola, el primer ladrido o pesadumbres, que este es su modo <strong>de</strong><br />

levantar la casa.<br />

sicla nga taub: la creciente que ya es mayor, <strong>de</strong> aguas vivas; sinmisicla; nagasicla ang taub: crecer<br />

así.<br />

siclat. p.a.: cañizo; nagasiclat. f.2.: hacer cañizo algo. f.3.: encañizar algo; <strong>de</strong>l muy flaco se dice: dao<br />

siclat.<br />

siclot. p.a.: lo mismo es que serlot, el hierro <strong>de</strong>l torneo.<br />

siclu. p.a. siru. h.: hipar; nansiclu: tener hipo; nacasiclos. f.2.: dar o causar hipo.<br />

siclub. l. sicub. p.a.: cueva o gruta en peña o pared o nicho en pared o retablo, hueco <strong>de</strong> puerta o<br />

ventana o alacena en pared; cuenca <strong>de</strong>l ojo o cosa que tiene cueva así.<br />

sicmol,. p.p.f.2.: dar tapa boca con el codo o envés <strong>de</strong> la mano; o tapabocar a otro que está <strong>de</strong>trás.<br />

sico. u.a.: codo; un<strong>de</strong>, nasicoan: la curva <strong>de</strong>l brazo; hinc, manico: medida hasta el codo, media vara;<br />

nagamanico. f.2.: medir con la medida hasta el codo, a medias varas; sa luyo sa sico: hasta el codo <strong>de</strong>l<br />

otro lado, vara y media.<br />

sicongluyo. p.p.: el que está al lado <strong>de</strong> otro, que están codo con codo.<br />

sicoan. p.p. bosali. u.a.h.: lanza<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> telar y aguja <strong>de</strong> remendar o hacer re<strong>de</strong>s en lo que está el hilo;<br />

nanicoan; namosali: poner el hilo o trama en la lanza<strong>de</strong>ra. Ipanicoan mo ining bonang, etc.<br />

sicoaot. p.p.: palo tuerto; lo mismo es salicuaot.<br />

sicsic. p.p. nanicsic. nagapanicsic: quitar <strong>las</strong> motas o palillos al algodón y espulgar a tiento piojos o<br />

liendres.<br />

sicu. u.a. masicu: es toda cosa que estorba o embarra[n]ca al oficial, costurera o al que va a tirar lanza<br />

o flecha, que no le <strong>de</strong>ja exten<strong>de</strong>r el brazo; o los mismos oficiales o costureras o remeros que se<br />

estorban unos a otros por estar espesos. Masicu camo cai masingput camo; nasicuan: la cosa en que<br />

topa el que va a hacer algo que no le <strong>de</strong>jó exten<strong>de</strong>r el brazo; nacasicu. f.2.: estorbar o embarazar al<br />

oficial trastes o la mucha gente.<br />

sicuay. p.c.: exten<strong>de</strong>r el brazo. f.1., aunque sea dar mangonada o alargar el remo echando con el agua,<br />

o apartar a otro dándole mangonada, aunque sea con menosprecio. f.3.: es a quien se da la<br />

mangonada; es también exten<strong>de</strong>r <strong>las</strong> piernas el que está sentado o echado, o el que va andando y<br />

mejor; sicuay sicuay: frecuentativo. Ítem, dar coleada el caimán o otro pez gran<strong>de</strong> ora en el agua ora<br />

[en] navío, y arrojar el agua así es: f.1. Nabasa camo sa tubig nga sinicuay sa buaya.<br />

Sicub. u.a.: vi<strong>de</strong> in siclub et in soquib.<br />

sicul. u.a.f.2. siclun, la síncopa: dar codada rempujando, avisando o riñendo; o dar puñalada así; sicul<br />

sicul: frecuentativo; siquil+.<br />

sicup. u.a.: gavilán o azor; nanicup; nagapanicup. f.2.: coger el azor algo como pollos, no al vuelo<br />

como el banog, que eso es dagit, sino yendo tras ellos y sacándolos <strong>de</strong> entre <strong>las</strong> matas, como quien<br />

pesca a mano puyos o haloan; porque nagasicup, manicup, nagapanicup: es pescar a mano en<br />

lagunajos o lodazal puyos, haloan, pantat, etc.<br />

sicut. u.a.: vi<strong>de</strong> in sutsut.<br />

324


siga. p.a. dabdab. h.: llama; nagasiga; dabdab. h.; oloc. h.; nacasiga; sinmiga. f.2.hun.: avivar el<br />

fuego, que haga llama; el f.3.: es lo que se cuece. Sigahan mo ang tolaun. Sigahe came: aviva el fuego<br />

<strong>de</strong> modo que haga llama y nos alumbr[e]; resplan<strong>de</strong>cer o relumbrar oro, sol, luna, etc.<br />

sig-a. u.a.: vi<strong>de</strong> in asig.<br />

sigabo. p.p. et sigabong. h.: hacer ruido o sonar el agua cuando cae algo en ella, o salta o se echa<br />

alg[o] al agua, como caimán o persona, etc.<br />

sigac sigac. u.a.: relucir estrella, brasa, can<strong>de</strong>la, fuego <strong>de</strong> lejos.<br />

sigay et buscay. u.a.: caracolillos <strong>de</strong> mar; nagasigay. l. buscay: jugar con ellos los muchachos.<br />

sigar. p.a.: afeitar a navaja.<br />

sighir. p.a.: escobón <strong>de</strong> bonote encajado en palo o caña con que limpian o barren el salug <strong>de</strong> la casa o<br />

con que se brea.<br />

sig-ir et hipgir. p.a.: balagun para atar corrales; nanig-ir; nangipgir: cogellos.<br />

sigmit. f.2.: asir <strong>de</strong>l pie a puerco, o gallina, a otra ave habiendo llegado pasito, como al <strong>de</strong>scuido.<br />

sigmit et panigmit: colmillo <strong>de</strong> persona; sigmitan: persona colmilluda.<br />

sigo. p.a.: instrumento es <strong>de</strong> carpintero para señalar lo que ha <strong>de</strong> cortar <strong>de</strong>l lado <strong>de</strong> una y otra tabla<br />

para que encajen <strong>las</strong> dos; nagasigo. f.2.hun.: señalar con sigo <strong>las</strong> tab<strong>las</strong>, etc.<br />

sippit. u.a.: peinar <strong>las</strong> liendres con peine espeso.<br />

sippit. u.a. masigpit: cosa angosta como navío, casa, bancada, río, calle, etc.; casigpitan; nasigpitan,<br />

id est, naquitiran: lo angosto o angostura así.<br />

siha. p.a.f.2.: hacer tiras la corteza <strong>de</strong>l bago o <strong>de</strong>l siapo o <strong>de</strong>l malabago para po<strong>de</strong>llo torcer; y cada tira<br />

es siha.<br />

siha siha. singi singi. ginga ginga. gingi gingi: el espacio entre <strong>de</strong>do y <strong>de</strong>do.<br />

siha. u.a. et sihay. p.p.: son una misma cosa y se varían <strong>de</strong> un modo, ora en costumbres buenas, ora<br />

en ma<strong>las</strong>; sinmisiba. f.3.: ser más que otro; dícese: Sinmisiha siya saiban nga manga tao sing<br />

pagpenitencia sing pagpoasa: aventájase a los <strong>de</strong>más, etc. Siha ang iya pagcadato. l. ang iya<br />

pagpenitencia: se dice <strong>de</strong>l principal, mayor o <strong>de</strong>l que es más conocido en penitencia et similia.<br />

siha. u.a. et sihay. p.p.: el camino que se aparta <strong>de</strong>l Real; sinmisiha. l. sinmisihay: echar por la vereda<br />

o camino que se aparta. f.1.; el f.3.: es el camino que se <strong>de</strong>ja. Con umabut camo sa buquir simiha<br />

camo sa dalan satoo: cuando lleguéis al cerro echa por el camino <strong>de</strong> mano <strong>de</strong>recha; simang.<br />

sihag+ p.a, vi<strong>de</strong> in silang: rayo <strong>de</strong> luz que entra o pasa por rendijas o ventana.<br />

sihi. p.a., es como igi: es marisco.<br />

sihur. u.a. et sibot. u.a.l. sihor: re<strong>de</strong>cilla abierta la boca con un bejuco, con que sacan el pescado <strong>de</strong>l<br />

corral o <strong>de</strong>l salambao; nagasihur. l nanihur. f.2.: sacar el pescado al modo dicho; lao lauan: es el<br />

bejuco <strong>de</strong> la boca <strong>de</strong>l sihur; con el f.2.: hacer algo laolauan; sihur sihur. l. sihor sihor: es diminutivo<br />

<strong>de</strong> sihur.<br />

siing. p.p., id est, tupar: el que está sentado o <strong>de</strong> rodil<strong>las</strong> al lado <strong>de</strong> otro; nagasiin: estar dos pareados.<br />

Nagasiing sila nga duha; y aun los niños que están pareados proveyéndose. Ítem, con el f.2.: poner<br />

dos cosas pareadas, como dos ol<strong>las</strong> en un gaon. Osug-ang pagsiingun mo yanang duha ca anglet sa<br />

gaon; con el f.1.: poner algo así pareado con otro. Ítem, siing: son los padrinos <strong>de</strong> los que se casan; y<br />

dos plátanos que nacen juntos.<br />

sila. p.a., pronombre <strong>de</strong> plural: ellos.<br />

sila sila. u.a.: lo mismo es que quilan quilan et quinao quinao.<br />

silab. u.a.: vi<strong>de</strong> in sulab.<br />

silab. u.a.l. sirab. f.2.: quemar zacatales; nasilab. l. nagasilab: quemarse zacatales o campos.<br />

silac. p.a. sirlap. h.: rayo <strong>de</strong>l sol como cuando sale o el que entra por alguna parte; nagasilac. f.3.:<br />

iluminar, irradiar ora el sol, que es propísimo, ora la luna o estrel<strong>las</strong>, o carbunco et similia; aunque en<br />

<strong>las</strong> estrel<strong>las</strong> y luna el propio [es] nasilac. Nagasilac ang manga bitoon cag ang bulan, cai sinilacan sila<br />

ogaling sang arlao: relucen porque son irradiadas <strong>de</strong>l sol; sinilacan sa arlao: el resistero <strong>de</strong>l sol, don<strong>de</strong><br />

reberbera; hinc, Di ca pasilac sa arlao cai masaquet ca: no te pongas al resistero <strong>de</strong>l sol o al rayo, etc.<br />

Ítem, Dimo pasilacan ang esda sa bulan cai malob-oc; masilac: cosa luciente o reluciente, como el sol,<br />

luna, estrel<strong>las</strong>, piedra, etc.; sirlac. h.<br />

silacag. p.p.: vi<strong>de</strong> in sibacag.<br />

silag. p.a. casilag: sentimiento o rencor con que uno quita la habla a otro; sinmisilag; mosilag;<br />

nagamosilag; nasilag; nacasilag; naquigcasilag: quitar la habla a alguno, no hablalle por enojo, rencor<br />

o sentimiento. f.3. casilagan: pretérito, nasilagan, quinasilagan, ginmosilagan; hinc, Ambahan biya<br />

quitanag caayo ayao quitan mosilag. Ítem, sinmisilag. f.2.: provocar a otro rencor con ma<strong>las</strong> palabras,<br />

lo mismo es Napacasilag. f.2. macasisilag nga polong: palabra que causa rencor.<br />

silang. u.a. inag. sihag+: rayo <strong>de</strong> luz que entra por resquicio o entre encañado o por entre cañas, o por<br />

cedazo o tejido. Hinc, masilang: cosa que tiene resquicios por don<strong>de</strong> entre la luz o se ve lo que hay <strong>de</strong><br />

325


la otra parte; o cosa que se trasluce; nagasilang: traslucirse o verse por resquicios o celosías, o por<br />

cosa tejida lo que está <strong>de</strong> la otra parte, que ello entra y pasa a nuestra vista por los resquicios. Ang<br />

capava nagasilang sa paño, ang langit sa atup, ang cabayhonan sa lauas cag ang hias sa manto, con sa<br />

toca. f.3.: la cosa que así se trasluce, por don<strong>de</strong> traslúcese o ves a la luz por el paño, el cielo, por el<br />

techo porque tiene roturas; la gentileza <strong>de</strong>l cuerpo y <strong>las</strong> ga<strong>las</strong> por el manto o toca; sinmisilang. f.2.: es<br />

ver como zahorí o hechicero que tiene tagosilang, que es hechizo para ver lo que hay en otras casas, o<br />

en el pueblo, como si no hubiera pare<strong>de</strong>s o dindines; tagosilangan: el que tiene tal hechizo.<br />

silao. p.c.: resplandor <strong>de</strong>l sol; nasilao: cosa resplan<strong>de</strong>ciente o resplan<strong>de</strong>cer; casilao; pagcasilao:<br />

resplandor; nagasilao. l. nacasilao. f.2.: <strong>de</strong>slumbrar el sol con resplandor. Ítem, encandilar.<br />

silap. u.a.f.2.: lamer el perro, gato o caballo, etc., algo para comello como el salvado seco, máxime<br />

esparcido, arroz esparcido, hipon esparcido, etc.<br />

silhig. p.p.: escoba; nagasilhig; similhig: barrer.<br />

sili. u.a.l. casili. h. et bais: anguila <strong>de</strong> río; silihun nga suba.<br />

sili+ p.a.: lo mismo es que ilis.<br />

sili. u.a.: zape, palabra que se dice al gato, no al perro; varíase como sica.<br />

silib. p.a. balagiohon. p.p.: signo es celeste, significativo <strong>de</strong> tempestad.<br />

silic. p.a.: <strong>las</strong> espinas <strong>de</strong>l lomo <strong>de</strong>l pez; silic: pez que tiene espinas en el lomo.<br />

silic silic. p.a.: marcones colihendidos <strong>de</strong> los remansos <strong>de</strong> los ríos<br />

silig silig. p.a. Nagasilig ang tubig sa hababao. l. sa cabatohan: revienta o como hierve o ríe el agua<br />

que corre en bajos, piedras, gijas, etc.<br />

siling. u.a.: cosa semejante ora en semejanza ora en peso ora en medida, en operación, etc.; siling sini:<br />

como esto o <strong>de</strong> esta manera; usa pa casiling: otro tanto; duha pa ca siling: dos tantos. Tolo pa ca<br />

siling: tres tantos, etc.; siling man: así mismo o <strong>de</strong> la misma manera en aplicación. l. tolo: es uno o <strong>de</strong><br />

una manera; sinmisiling; nagasiling. f.2.: <strong>de</strong>cir algo o hacer algo d[e]esta manera o así como se le dice<br />

o enseña; y se junta con el infinitivo con pag-. Singun mo sa napagtahi: cose como esto o así. Singun<br />

mo sana pagbuhat: hazlo así, etc. Ítem, sinmisiling: es <strong>de</strong>cir algo a alguno. f.1.: lo que se dice. f.2.: a<br />

quien se dice. Singun mo siya sana: dile eso. Ítem, el f.2.: silingun, id est, popolongon: lo que se trata<br />

o habla; patag siling. p.p.; poangur. p.a.; pasonair. p.p.h. nagapatagsiling: querer para otro lo que<br />

quiere para sí o hacer el juicio <strong>de</strong> otro que quisiera hicieran otros <strong>de</strong> sí; mapatagsilingun: el que hace<br />

la cuenta dicha; condolerse, compa<strong>de</strong>cerse; ingun.<br />

silingan. p.p.: vecino pare<strong>de</strong>no o cercano.<br />

silit silit. p.a.: chirriar lo que se fríe, manteca, aceite et similia.<br />

silo. p.a.: vi<strong>de</strong> in lugi.<br />

silog. p.a.: canal, reguera por don<strong>de</strong> corre el agua, ora hecha a mano, ora que la misma agua la haga<br />

canal <strong>de</strong> tejas o <strong>de</strong> fundición, etc.; nacasilog. f.2.: hacer canal el agua.<br />

silog silog, diminutivo <strong>de</strong> silog: dícese: Nasilog silog ining dalan nga tanan: está hecha reguera que<br />

corre por ella el agua.<br />

silong. p.a.: bajo <strong>de</strong> casa o árbol, el suelo o bajo <strong>de</strong> cualquier cosa que haga toldo, como cayang o<br />

payong, etc.; casilongan: el cole[c]tivo; sinmisilong. l. nacasilong. f.3.: cubrir la cosa o árbol o cayang<br />

o payong al que se pone <strong>de</strong>bajo. Maraut ang humay nga nasilongan sang cahuy. Ítem, sinmisilong;<br />

nanilong. f.2.: entrar o ponerse <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> cosa que le ampare <strong>de</strong>l sol o lluvia, etc.; napasilong: entrar o<br />

ponerse o estar <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> algo <strong>de</strong> lo dicho o sestear; y si es poner algo en el silong: f.1.: la cosa; el<br />

f.3.: la casa o árbol, etc. Ítem, sinmisilong; nanilong; nagapanilong: avisar o <strong>de</strong>cir algo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el silong<br />

o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la calle a los que están en casa. f.2.: a quien se avisa o dice. f.1.: lo que se avisa o dice.<br />

silot. p.a.: pena, en otro dinero o mantas, etc.; nagasilot: penar así: f.3.; el f.1.: es la cosa en que se<br />

pena.<br />

silot. u.a.: cuchara; nagasilot: coger con cuchara. f.2.; poco usado.<br />

sima. p.a.: lengüeta <strong>de</strong> arpón o lanza; simaan: lanza con lengüeta.<br />

simang. u.a.: vereda; nagasimang; sinmisimang: [e]char o ir por la vereda o senda <strong>de</strong>jando el camino.<br />

f.3.: es también llevar o ir a por algo yendo por el simang. Sinmisimang ang dalan sa too con sa uala:<br />

dividirse o apartarse camino o senda.<br />

simar. p.a. simar nga pagtabas: cortadura no <strong>de</strong>recha que muer<strong>de</strong> en los lados. Sinmisimar ang<br />

gunting sang hulug. f.3.<br />

simat. u.a.: palillo, pren<strong>de</strong><strong>de</strong>ro con que suelen coser hojas, máxime haciéndo<strong>las</strong> como barquillos para<br />

beber o para echar su comida en lugar <strong>de</strong> escudilla; y los alfileres se pue<strong>de</strong>n llamar simat.<br />

simbauaot. p.p.l. bauot. p.a. magbuhat: diestro en lo que hace, que lo sabe hacer; nagabauaot. l.<br />

nagasimbauot: ser o estar diestro en lo que hace.<br />

simbal. p.a.: nesga <strong>de</strong> hábito o lambong, etc.; nagasimbal: nesgar hábito o lambong; echalle o coselle<br />

nesga. f.3.; pero el f.2.: es hacer nesga algo; iulibas.<br />

326


simbo. p.a., quasi sinmubo: la espuma <strong>de</strong> lo que hierve. Ang bola amoi simbo.<br />

simbog. u.a.: vi<strong>de</strong> in sambog.<br />

simbucal. p.p.: hervir a borbollones.<br />

simo. D.V.: comer fuera <strong>de</strong> la hora, como golosina, fruta, etc.; el frecuentativo es más usado: simo<br />

simo. f.2.: silimo; simoon: cosa que se come cuando quieren, como fruta, conserva, aunque sea<br />

camote que se ase. Ang palaoma mei maramu nga silimo simoon.<br />

simor. u.a., id est, macagur: cosa golosa, persona o animal.<br />

simor simor. u.a.: labio en todo animal u hocico; simor simoran: hocicudo.<br />

simot. u.a. nga tao. l. masimot nga tao: el que todo lo aprovecha como el pobre; nagasimot;<br />

nagapanimot. f.2.: aprovechallo todo como el pobre que come lo que halla y aun aprovechó toda la<br />

ma<strong>de</strong>ra los que obran, aunque no sea buena.<br />

sina. u.a.l. casina: envidia, lo mismo que hicao, y se varía como él masinahun: envidioso.<br />

sina. p.a.: llaman a los <strong>de</strong> naciones extrañas, como a los burneyes; y a los españoles llamaron<br />

ibugnun; pienso que sinina+, hoc est, bayo nga sinina, es vestido o sayo <strong>de</strong> mujer hecho a lo Burney;<br />

como bayo nga quina Castilla, sayo a lo castellano; y binisaya: a lo bisaya; y sinasangley: a lo<br />

sangley, etc.<br />

sinamal. u.a. et samal. u.a.: medida hasta el segundo codo, vara y media; nagasamal. f.2.: medir el<br />

hablon o tela así.<br />

sinampacan. p.p. et sugub. u.a.: lanza a dardo que tiene caña por hierro; vi<strong>de</strong> in sampac.<br />

sinantan. p.p.: romana; y el peso <strong>de</strong>lla, que es media arroba poco más o menos; nagasinantan. f.2.:<br />

pesar con chinanta. f.3.: es la chinanta o romana.<br />

sinao. p.c. et masinao: cosa limpia, tersa, clara, lustrosa como ojos, agua, cielo, nácar, vidrio, perla,<br />

piedra preciosa; ropa blanca limpia o <strong>de</strong> colores finos; nagasinao sinao: estar o ser claro, limpio, terso,<br />

reluciente algo <strong>de</strong> lo dicho; nagapacasinao: dalle lustre, hacello terso, claro, etc.<br />

sinao. p.c.: especie es <strong>de</strong> arroz porque está terso, sin guiluc.<br />

sindol. p.a. et sandal. p.a.f.2.: dar puntapié, aunque sea para advertille o <strong>de</strong>spertalle; nahasindol. l.<br />

sandal: tropezar. f. hisindolan: la cosa en que se tropieza, como piedra. Nalogba ang coco sa torlo<br />

sang teel co sapag hisindol co sa bato.<br />

sing. u.a.: artículo es <strong>de</strong> casos oblic[u]os; sa.<br />

singab. p.a.: vi<strong>de</strong> in sibang.<br />

singabot. u.a.: lo mismo es que hingabot, <strong>de</strong>sear llegar, darse prisa por llegar; dícese: Siningabutan. l.<br />

nahasingabutan aco sing capolonganan nian nga tigulang naaco: ahora a la vez me salen pleitos.<br />

singba. u.a.f.2.hun.: adorar, reverenciar, un<strong>de</strong>, silingbahun: adorable, etc.; naga. l. nagsingba: <strong>de</strong>cir<br />

misa; nacagsingba: el pretérito; singmisingba; nasingba; masingba; naningba: oír misa; singbahan:<br />

lugar don<strong>de</strong> se adora, etc.; la iglesia o templo.<br />

singcoon. p.p.: vi<strong>de</strong> in yaong.<br />

sing galong. l. ting galong: gato <strong>de</strong> algalia; sing galongon. l. ting galongon nga banua: tierra <strong>de</strong>llos.<br />

cating galongan: el cole[c]tivo.<br />

sing git. p.p.l. ing git. f.3.: reñir como a los inferiores. Ítem, respon<strong>de</strong>r recio o con cólera cuando le<br />

dicen o mandan algo. Masing git. l. masing gitun: respondo así.<br />

singhot. p.c.: oler. f.2.: isilinghot: el olfato.<br />

singi. u.a. et sipi. u.a.: el juego <strong>de</strong> la boca que abre mucho, como <strong>de</strong> perro, caimán, ave, etc.; dícese<br />

Singi. l. sipi nga baba et singi. l. sipi siya sing baba: boca <strong>de</strong> gran juego, etc.<br />

singi singi: vi<strong>de</strong> in siha siha.<br />

singil. p.a. et sipil. u.a.: renuevo o tallo o hijo que echa el árbol ora en el cuerpo ora al pie, como caña<br />

o jengibre, etc.; singilan. l. siplan sing torlo: el que tiene seis <strong>de</strong>dos en mano o pie, etc.; singil singil et<br />

sipil sipil: nacer o brotar muchos renuevos o hijos <strong>de</strong> lo d[ic]ho.<br />

singil+ u.a.: id est, socot, cobrar la <strong>de</strong>uda.<br />

singit. p.a.: muesca a modo <strong>de</strong> horquilla que se hace en el harigue para asentar el balayon; y en<br />

cualquier palo que se haga, aunque sea abriendo la punta <strong>de</strong> algún palo para coger fruta, se dice:<br />

singit; nagasingit, el f.3.: es hacer muesca al haligue o a otro palo; sinmisingit. f.2. singtun: coger<br />

fruta con horquilla; coger <strong>las</strong> narices entre los <strong>de</strong>dos a otro o <strong>las</strong> suyas para sonar los mocos;<br />

nahasingit: cogerse <strong>de</strong>do o mano en palo o caña abierta, que cerró <strong>de</strong> golpe, como se dice <strong>de</strong> milon;<br />

singit. f.1.: poner o asentar el balayan en la muesca <strong>de</strong>l harigue.<br />

singot+. u.a.: sudor; siningtan: sudado.<br />

singput. p.a. masingput: cosas espesas o muy juntas como árboles, arroz, zacate que nace o personas<br />

que están muy juntas, etc.; en tejido cosa tupida; nagasingput. f.2.: poner a sembrar espesas o juntas<br />

cosas. Dimo singputun pagtanum: no los plantes espesos. Singputun mo paghabul: tupe lo que tejes.<br />

sing sing. p.a.: anillo o sortija, aunque sea el que trae el buey en <strong>las</strong> narices. Ítem, armella.<br />

327


singur. p.a.f.2. singdun, la síncopa: escuchar acechando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> abajo o <strong>de</strong>trás <strong>de</strong>l dindin. Naningur;<br />

maghagaohao quita magpolong. Caihisingdan. l. hipaningdang queta: hablemos bajo, no sea que nos<br />

escuchen; nagapasingur: lo mismo es que nagapatagsiling: quod vi<strong>de</strong> in siling.<br />

Sinina: vi<strong>de</strong> in sina, camisa.<br />

sinipit. u.a.: ancla; nagasinipit: hacer ancla: f.2. Ua quitay sisinipitun; vi<strong>de</strong> sipit.<br />

siniualo. p.p.: cordón <strong>de</strong> oro <strong>de</strong> diferente hechura que sinuyot ochavado; naniniualo: traelle por gala;<br />

nagasiualo. f.2.hon.: hacer cordón, hebra <strong>de</strong> oro que es sola, que se va enga[r]zando.<br />

sino. u.a.: llaman al coco maduro, seco porque se bazuca o menea el agua que tiene.<br />

sin-o?: ¿Quién? Sin-oca?: ¿Quién eres?; pregunta por el nombre propio, aunque sea entre perros o<br />

otros animales que tengan nombre propio. Nagpaca sino ca?: Quem te ipsum facis?; la respuesta será:<br />

Nagpaca si Cabatas; Nagpaca si Julio Cesar: dice o finge que es Cabatas o Julio César. Sin-o ang<br />

ngalan mo?: ¿Qué nombre es el tuyo?, ¿Cómo te llamas?; quinsa o sinsa.<br />

sinoc. p.a.f.2.; lo mismo es que alao: vi<strong>de</strong> ibi.<br />

sinoyot. l. sinuyot: cordón <strong>de</strong> oro conocido; naninoyot: traella por gala.<br />

sinpan. p.a.: Masinpan nga manga tao sa buhat. l. sagaui: aunados, conformes, que se ayudan, que<br />

acu<strong>de</strong>n todos. Nagasinpan sila sa buhat: acu<strong>de</strong>n todos a la obra, a trabajos.<br />

sipac. u.a.: vi<strong>de</strong> in siac.<br />

sipaña. p.l. sipaya. p.p. masipaña: cosa plana como plato o batea o navío.<br />

sipat. p.p.: que sea sipat necio; su uso es este: Dag sipat pagtutuc ang iya mata: cuando mira parecen<br />

sipat sus ojos, esto es, que echa unos ojos que parece quiere matar con ellos o quitar con ellos la cosa.<br />

Masipat ang iya mata condi siya hatagan, etc.<br />

sipi. u.a.: vi<strong>de</strong> in singi.<br />

sipi. u.a.: gajo <strong>de</strong> plátanos o <strong>de</strong> uvas, etc.; nagasipi: quitar gajo al racimo <strong>de</strong> plátanos o al <strong>de</strong> uvas.<br />

sipit. p.a.f.2.: tener, tomar o llevar algo <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l brazo o entre <strong>las</strong> piernas o <strong>de</strong>dos a lo largo o entre<br />

dos palos, un<strong>de</strong>, sinipit: el ancla por los dientes, tiene cogido en medio al palo. Nanipit. l. nagapanipit<br />

siya sang camut niya, cai matugnao: tiene <strong>las</strong> manos <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los sobacos, cruzados los brazos<br />

porque tiene frío. f.2.<br />

sipit. u.a.: una sabandija a modo <strong>de</strong> cucaracha colihendida, amiga <strong>de</strong> tuba, y se come la ropa. f.2.:<br />

siniplit ang panaptun.<br />

siplat. p.a. nacasiplat: mirar por celosía o por resquicio o por entre árboles, etc., o por cedazo, etc.<br />

f.3.: siplatan; y si es acaso: hisiplatan; pretérito: nahasiplatan, etc. napa-. l. nagapasiplat: echar los<br />

ojos al modo dicho para ver algo. f.2.: los ojos; el f.3.: es la cosa que se mira o el lugar por don<strong>de</strong>,<br />

como la celosía, etc.<br />

sipnga. sunga. u.a. sinmisipnga. nanipnga: sonar los mocos. f.2.: los mocos. f.3.: ventanas <strong>de</strong> <strong>las</strong><br />

narices; sipngahan: en haraya sulunghan, <strong>de</strong> sunga: el estornudo; y estornudar en haraya se llama<br />

también sunga.<br />

sipoc. p.a. nasipoc: saltar hacia arriba cosa líquida que se lleva en vasija o la mar con temblor o<br />

escarceo. Nasipocan came sang sulug: nos dio o salpicó el agua <strong>de</strong>l escarceo que saltó arriba;<br />

nagasipoc. f.2.: bazucar cosa líquida en vasija hacia arriba; sipoc sipoc: es frecuentativo.<br />

sipol. u.a.: cuchillo con que parten la bonga; sipol sipol: diminutivo.<br />

sip-on. u.a.: romadizo. Ítem, mocos, que todo anda junto; nacasip-on. f.2.: dar o causar romadizo,<br />

arromadizar; y así sinisip-on: arromadizado.<br />

sipong. p.a. dogtong: es añudar dos hilos uno con otro, o el hilo que se quiebra, o cor<strong>de</strong>l.<br />

sipsip. p.a. sisi. u.a.f.2. sisihun: llevallo arreo todo el fuego abrasándolo.<br />

sipsip. p.a.f.2.: cortar a raíz <strong>de</strong> la tierra zacate o yerba sin arrancallo.<br />

siput. u.a.l. sipuit: rebusco <strong>de</strong>l arroz; nagasiput; nagapaniput: cogello, rebuscallo.<br />

siquiap. p.c.: cortar un poco como la cáscara <strong>de</strong> papaya o nanca para ver si está <strong>de</strong> sazón, o árbol para<br />

conocelle o para otra cosa, o el pellejo o poco más <strong>de</strong>l cuerpo hiriendo.<br />

siquiaong. p.p.; vi<strong>de</strong> yahong. masiquiaong: cosa honda como escudilla; caocauan: barreñón, navío;<br />

casiquiaong; casing coon: la tal hondura, todo el hueco o capacidad así, o concavidad o convexo.<br />

siraya. p.p. nagasiraya: estar muchas cosas juntas como en <strong>de</strong>spensa que tiene provisión, como<br />

balantac o cestos <strong>de</strong> arroz, tinajas, etc.<br />

sir-ing. p.p.: vi<strong>de</strong> in sor-ong; ítem, es mirar como acechando adon<strong>de</strong> va o entra alguno, o adon<strong>de</strong> va o<br />

está el gubat, etc.; o mirar como lingling: vi<strong>de</strong> ibi.<br />

sirlot. p.a.: el hierro o instrumento con que labra el tornero; nagasirlot: <strong>de</strong>sbastar o cortar el tornero lo<br />

que va labrando. f.1.: el hierro.<br />

sirli. p.a.: Sinmisirli ang arlao: lucir el sol, máxime cuando sale o cuando se <strong>de</strong>scubre <strong>de</strong> nube.<br />

Sinirlian ang calibutan sang arlao, id est, sinilacan: alumbrando al mundo; maghayag.<br />

328


sirsir. p.a. hamitan. h.: la punta o fimbria alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l vestido como <strong>de</strong> lambong, hábito, sotana,<br />

saya.<br />

sirsir. p.a.: et salirsir et sagirsir ang tao. l. ang teel. f.2.: atentar con el pie llevando como arrastrando<br />

la planta, como hace el ciego para ver si hay mal paso, o para ver si hay puyas. f.1.: el pie. Suyac ang<br />

sinirsir co: atenté o sentí puya con el pie; con el f.2.: tentar o mirar el vado si está hondo. Panirsirun<br />

niño ang halalum. Ítem, salirsir. f.2.: flechar, alancear, arcabucear a algo cuando la flecha, la lanza o<br />

bala va baja, propio <strong>de</strong> artillería baja como <strong>de</strong> galera; nagasalirsir. f.2.: tirar así la lanza, flecha, bala.<br />

sisi. u.a.: lo mismo es que sighir y que sipsip.<br />

sisi. u.a.: ostión chiquito; nanisi: mariscallos.<br />

sisic. p.c.: id est, cala, concha <strong>de</strong> tortuga.<br />

sisig. u.a.: lo mismo es que hinhin, y se varía como él.<br />

sisip. u.a. colot. u.a.: cortar un poquito <strong>de</strong> <strong>las</strong> dos puntas <strong>de</strong> la oreja rasgada para juntal<strong>las</strong> y que<br />

suel<strong>de</strong>n; y aun el f.2.: se dice <strong>de</strong> la oreja. Nasisip ang dalungan: esta cortada al modo dicho; napasisip:<br />

pedir o hacer o consentir le corten así la oreja para soldalla.<br />

sisio. p.p.: vi<strong>de</strong> in tubug.<br />

siton. p.a.: caso oblic[u]o <strong>de</strong> iton, aquel pronombre <strong>de</strong>mostrativo; niadto.<br />

sitsit. p.a. et sutsut. p.a.f.3.: advertir a otro o que calle o que advierta o para llamarle por interjección<br />

ce o media c, sin pronunciar vocal. Sitsitan mo lamang siya: cecéale. Ítem, sinmusutsut; sinmisitsit:<br />

<strong>de</strong>cir algo, o hablar a otro bajito, como en confesión; sumusut ca. Passive: Isutsut mo ang polong mo:<br />

habla bajito; nagasutsutanay. p.c.: hablar dos así bajito; naquisutsut: preguntar o inquirir algo<br />

hablando así bajito como en confesión. Naquisutsut caniya ang hocom busaua came macadungug.<br />

siualo. p.p.: vi<strong>de</strong> in siniualo.<br />

siuang. p.a.: labihendido por medio.<br />

siuat. p.a.: vi<strong>de</strong> in iuat. casiuat, rebeldía, contradicción, etc.<br />

siuil. u.a.: cosa fuera <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>las</strong> cosas que están en renglera, como harigues, dientes <strong>de</strong> colmillo,<br />

<strong>de</strong> puerco o en carga <strong>de</strong> navío o libros si sale alguno fuera <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> los otros, o <strong>de</strong>do <strong>de</strong> mano o<br />

pie; nagasiuil: salir o estar algo <strong>de</strong> lo dicho fuera <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n o renglera <strong>de</strong> los otros; siuil ang iya tohor:<br />

que no están <strong>las</strong> rodil<strong>las</strong> <strong>de</strong>rechas con la pierna, como el perniestevado que se roza <strong>las</strong> rodil<strong>las</strong>; siuil<br />

siuil: diminutivo; lo mismo son liuas et balihas; balobalihas: diminutivo.<br />

siuit. p.a.: platos pequeños.<br />

siug. p.a.f.1.: rempujar con el hombro la gente para pasar a otra cosa haciendo fuerza; siug siug:<br />

frecuentativo o diminutivo.<br />

siul. p.a. nagasiul: estar arrimadas unas cosas a otras sirviendo <strong>de</strong> arrimo unas cosas para no caerse,<br />

como cestos, tinajas, etc.; sinmisiul. f.3.: calzar tinajas o otra cosa arrimándoles algo para que no se<br />

caiga; el f.1.: es la cosa que se arrima a otra, calzalla o porque no se caiga, etc.<br />

saur. p.a.: vi<strong>de</strong> in sir-ag.<br />

siut. p.a. nagasiut. l. nagacasiut: estar espesas, juntas, apretadas <strong>las</strong> cosas como en navío o aposento.<br />

f.3.: el aposento o navío que está así embarazado. Nagasiut. l. nagacasiut ang manga tao sa singbahan,<br />

con sa balay, etc.: están muy apretados o árboles muy espesos o monte o matorral, zarzal, carrizal;<br />

vi<strong>de</strong> linghut; masiut: cosa así espesa como lo dicho; dícese: Masiut ang soloc soloc co sang quinaun<br />

co: tengo embarazado o empachado el estómago, etc.<br />

siya. p.a.: él o ella, tercer pronombre.<br />

siyao. p.c. o siao. f.2.: echar a una los trompos.<br />

soa. l. sua. u.a. et lumun. h.: el ancho <strong>de</strong>l habul en que duermen, o <strong>de</strong> la saya o <strong>de</strong> hábito o <strong>de</strong> sotana,<br />

o <strong>de</strong> mangas. Duha ca dupa ang soa sang habul. l. sa saya; nagasoa: acostarse o estar acostado dos o<br />

más <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> unas sábanas o manta o pabellón y aun hamaca: f.3.; sinmosoa. f.1.: acostar consigo a<br />

otro; con el f.3.: acostarse con otro. Souaan mo si inamo: acuéstate con tu madre, como el niño; soa:<br />

vecino <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> casa; vi<strong>de</strong> lumun.<br />

soab et socab et socap. u.a.: salirse los peces por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la red o animal por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la cerca que<br />

tiene los palos atravesados. f.3.; los cuales con maga-. l. mag-. f.1.: son meter alguna cosa con la<br />

mano <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> ropa o colchón o petate o cosa extendida así; con um-. l. inm-: entrar al modo dicho;<br />

y con el f.2.: sonsacar algo con la mano <strong>de</strong> <strong>las</strong> partes dichas o sofaldar; con el f.2.: son también<br />

calumniar o acusar por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la cuerda, soab, ora sea a su compañero <strong>de</strong>lante <strong>de</strong> su amo, ora con<br />

la justicia. Maraut ang capolonganan namun, cai ginsosoab came sing polong ni coan; masoab sing<br />

polong: cauteloso o traidor, malo. Sin soab por sí tiene <strong>las</strong> locuciones siguientes: Sinoab came. l. ang<br />

baroto namun saboaya: se metió por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l baroto para trastornallo o otro pescado a cualquier<br />

navío. Nasoab. l. sinoab came sang gubat sapiliu. l. sagiboang, busa ua came macapalagiu: nos<br />

cogieron o cercaron por la parte <strong>de</strong> tierra y por la boca <strong>de</strong>l río y así no pudimos huír. Sinmosocap. l.<br />

sinmasalocap ang pi<strong>las</strong>. l. ang hinganiban: entró la herida o arma al soslayo. Socap. l. solocap lamang<br />

329


ang pi<strong>las</strong>: entró al soslayo. Socaop nga polong: palabra dicha a escondidas; masocap nga tao: persona<br />

traidora que por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la cuerda hace la guerra. Ginsosocapan came sing polong. l. ginsocapan<br />

ang polong namun nicoan: por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la cuerda nos contradice, etc.<br />

soay. p.c.l. soauay. p.a. bais. h. sinmosoay. naquigsoay: porfiar contradiciendo o arguyendo. f.2.<br />

Dimo soayun ang sogo sang dato; nagasoay; nagacasoay: porfiar dos o más al modo dicho ad invicem.<br />

f.3.: la cosa sobre que es la questión; gincasoayan. l. gincacasoayan; casoayan, etc.; masoay: porfiado;<br />

lalis.<br />

soal. u.a.l.: palanca o tocón con que se ayuda a volver al navío, para que pueda dar a la vela;<br />

sinmosoal. f.2.: volver navío en<strong>de</strong>rezando la proa, remando por el un lado; con la palanca o remo<br />

en<strong>de</strong>rezalle hacia adon<strong>de</strong> ha <strong>de</strong> ir; lo mismo es con el haligue que se arrastra metiendo un palo por<br />

<strong>de</strong>bajo en la punta. Ítem, <strong>las</strong> barretas <strong>de</strong> hierro con que levantan y apartan la piedras gran<strong>de</strong>s y<br />

levantar, apartar o volver hacia un lado <strong>las</strong> tales piedras.<br />

soar. u.a.l.: Suar nga cot cot. l. nasoar ang cot cot: estar tuerto o la<strong>de</strong>ado el hoyo para el haligue; y así<br />

haligue que queda la<strong>de</strong>ado y no <strong>de</strong>recho se dice: Soar ang haligue. l. nasoar, etc. Dimo pagsoaran ang<br />

cotcot: no hagas tuerto el hoyo.<br />

soat. u.a.: arrancar con tagar o palo yerba con sus raíces; <strong>de</strong>sherbar así; o sacar espina con alfiler, o<br />

con otra cosa al mismo modo; ibot.<br />

sobar. u.a., y mejor, sobar sobar, id est, liuan et liuan liuan. f.2.: hacer o <strong>de</strong>cir la cosa otra vez.<br />

Sobarun mo pagbuhat. l. pagpamolong; usab.<br />

soblang. l. sublang. p.p. nagasoblang: errarse dos por ir el uno por diferente calle <strong>de</strong> la que el otro<br />

venía; hinc, sinmosoblang. f.3.: salir uno por don<strong>de</strong> entró otro sin verse, escaparse así; y lo mismo es<br />

<strong>de</strong>l pescado que sale <strong>de</strong>l sacup <strong>de</strong>l ponot por la puerta que entró el pescador. Ítem, reprochar. f.2.<br />

Dimo soblangun ang polong co.<br />

sablor. p.p.: meter la cabeza <strong>de</strong>l harig[u]illo corto en caña que se le aña<strong>de</strong> al hariguillo; <strong>de</strong> caña<br />

metelle un pedazo <strong>de</strong> palo arriba para que llegue. f.1.: es el palo. f.3.: es la caña.<br />

soble. p.a.l. sobli. l. sobre. l. sobri: suce<strong>de</strong>r o entrar en lugar <strong>de</strong> otro. f.3., como el hijo en lugar <strong>de</strong>l<br />

padre que murió, un<strong>de</strong>, nanobre; nagapanobre: heredar; y panobriun: la herencia; mononobre:<br />

here<strong>de</strong>ro etc.; dícese <strong>de</strong>l galán que entra en saliendo el marido; y aun cuando entra segundo galán<br />

saliendo el primero. Ítem, se dice en el moler arroz o majar hierro que dan sucesivamente, o los<br />

batanes et similia; y así cuando no reman a compás, a una, se dice lo mismo; solosobli: es el<br />

frecuentativo; sili.<br />

sobo. baang. p.a.f.2.: llenar su boca o la <strong>de</strong> otro <strong>de</strong> pilipig, sara sara, confites, etc. Soboon mo siya. l.<br />

ang iya baba sing pilipig. f.1.: el pilipig o sara sara.<br />

sobo. l. subo. u.a.: hervir; vi<strong>de</strong> in bucal.<br />

sobo. l. subo: vi<strong>de</strong> subo.<br />

soboc. p.a.: la carne <strong>de</strong> los gajos <strong>de</strong> nan[g]ca, camansi, naranja, <strong>de</strong> anona, o ates, que va apiñada con<br />

<strong>las</strong> pepitas, no <strong>de</strong> otras frutas; masaboc nga aslum: que tiene mucha carne.<br />

soboc soboc. u.c.: vi<strong>de</strong> in balocboc o subuc subuc; y es haraya.<br />

sobog. u.a. et sobog sobog et hobog. l. hobog hobog: viento nuevo como virazón cuando entra el<br />

vendaval o brisa, etc.; masobog. l. masobog sobog: ventar el tal viento.<br />

sobol. p.a.f.2.: <strong>de</strong>sterrar, echar <strong>de</strong> casa al criado o la contrayerba; panobol: echar <strong>de</strong> la memoria algo.<br />

Sobolon mo sa buut mo ang huma huma nga maraut; hingilin.<br />

sob sob. p.p.l. sub sub: meter punta <strong>de</strong> palo en el rescoldo para tostalla o tizón en la tierra o en el<br />

agua o can<strong>de</strong>la en el can<strong>de</strong>lero. Nahasobsob ang dolong sa sacayan sadagat: por la proa se sumió, etc.<br />

soca. l. suca. p.a.: trocar lo que tiene en el estómago, comida, flemas, sangre; el f.3.: el lugar o cosa<br />

en que trueca. Nahasocaan aco niya: troco en mí, me dio con lo que trocó.<br />

socab: vi<strong>de</strong> in soab.<br />

socaong: lo mismo es que socong. u.a.<br />

socap: vi<strong>de</strong> in soab. Ítem, vi<strong>de</strong> in suquip.<br />

socdap. p.a.: la corteza <strong>de</strong> la caña que sacan para atar; nagasocdap; nanocdap: quitalla o sacalla.<br />

socdip. p.a. picpic. h.: racimo <strong>de</strong> cocos o <strong>de</strong> bonga en zurrón; nanocdip; namicpic: echar o tener<br />

racimos así la palma. Nanocdip na ang lubi socdipun nga lubi.<br />

socdip. p.a.: meter daga, puñal o palo, etc. entre la pretina o cosa con que se ciñen, o entre el bahag o<br />

pretina <strong>de</strong> los zaragüelles y el cuerpo. f.1.: la daga, etc., o entre petate y cañizo, etc.; soc soc.<br />

socdo: vi<strong>de</strong> in songco.<br />

soclar. p.c. socol. h.: hozar. f.2.: la tierra o lo que se saca hozando.<br />

socli. p.p.: volver lo que sobra haciéndose pago. f.1.: lo que se vuelve; socli: la tal sobra.<br />

socnib. p.c. et sacnib. f.2.: componer <strong>las</strong> hojas <strong>de</strong> nipa <strong>de</strong> que se hace cayan o <strong>las</strong> <strong>de</strong>l aforro <strong>de</strong><br />

abobot, <strong>de</strong> manera que coja la una a la otra <strong>de</strong>bajo para que corra el agua.<br />

330


socob. p.a. sinmosocob. f.2.: ganar los brazos a alguno abrazándose con él para rendille y maniatalle;<br />

o al cangrejo <strong>las</strong> bocas; o a la gallina los pies o a<strong>las</strong>; o al animal los pies; y aun tener el perro al<br />

puerco; nagasocob: luchar dos asidos <strong>de</strong> los molledos; pelear sobre cuál ha <strong>de</strong> rendir al otro o asidos<br />

<strong>de</strong> algún palo sobre cuál lo ha <strong>de</strong> llevar.<br />

socol. u.a. sinmosocol. nanocol: brotar o nacer el dabong o pimpollo <strong>de</strong> la caña nueva <strong>de</strong>l suelo o el<br />

pimpollo <strong>de</strong>l gabi, o el hijo <strong>de</strong>l plátano, o cuernos al animal, o pechos a mujer. Sinoclan na siya sing<br />

soso. l. sing songay: ya la brotan los pechos o cuernos. Socol pa ang soso. l. ang songay.<br />

socong. u.a.l. sacong. u.a.: corcovado, metido <strong>de</strong> hombros; sinmosocong: ser corcovado así. l.<br />

sucung. u.a.<br />

socong. p.a.f.2.: hacer sombrero <strong>de</strong> palma.<br />

socor. p.a.f.2. socdon, la síncopa: medir cosa larga o ancha o alta con bara o braza u otra medida así;<br />

o medir el sastre tomando la medida, suele ser también la última. l. Socolon mo ang cahatas-an sa<br />

langit cag ang carac-an sang calibutan, cag ang caloangan sa langit, etc.: mi<strong>de</strong> lo alto <strong>de</strong>l cielo, la<br />

gran<strong>de</strong>za o ancho <strong>de</strong>l orbe y la concavidad <strong>de</strong> los cielos, etc.; solocdan. l. soloclan: la medida.<br />

socot. p.c.: cobra[r] <strong>de</strong>uda. f.2.: el <strong>de</strong>udor o la <strong>de</strong>uda; y si es con importunidad: nagahinocot; singil+.<br />

socsoc. p.p. et salocsoc: meter daga o puñal o otra cosa entre la pretina y cintura aunque sea entre el<br />

bahag, zaragüelles o algo entre <strong>las</strong> nipas <strong>de</strong>l techo; meter palos por los hierros <strong>de</strong> la silla o por belorta<br />

o anillo <strong>de</strong> cestos o por <strong>las</strong> ataduras o por otra cosa así para llevallo entre dos o más; para llevallo es:<br />

Yayong; nasocsoc. l. nasucsuc. l. sinmosocsoc ang toma. l. ang bitic. l. ang lusa sa quiniconan, etc.:<br />

están los piojos metidos en los pliegues. Ítem, meterse o estar metido, escondido en el carrizal o<br />

espesura.<br />

soctot. p.a.: Nagasoctot siya cay binug-atan: va inclinado o encorvado porque le pesa la carga; lo<br />

mismo son: sayoctot et bayoctot. Ítem, son ir o estar encorvado con dolor <strong>de</strong> tripas. Nagasoctot siya,<br />

cay masaquit ang tiyan niya.<br />

socna. p.a.l. sugna et tocso: preguntar, inquirir como sonsacando o examinando lo que sabe o al que<br />

se confiesa. f.2.: la persona a quien se pregunta. f.1.: lo que se pregunta; naquisocna; naquitocso:<br />

preguntar, etc.; nagasugnaanay. l. nagatocsoanay: preguntarse ad invicem, como en diálogo, etc.;<br />

tocso: también tentar. Nahatocso aco sa yaua: fui tentado <strong>de</strong>l diablo.<br />

sogay. p.c.: ingerir cor<strong>de</strong>les por <strong>las</strong> puntas <strong>de</strong>storciendo a cada uno un poco y luego torciéndolos,<br />

haciéndolos uno. f.2.<br />

sogbu. p.p. sinmosogbu. f.3.: echarse al agua vestido como está; nagasogbu: estrenar todo artificio <strong>de</strong><br />

pescar re<strong>de</strong>s, corrales, etc., porque los echa a agua la primera vez. Iga sogbucona ang laya co.<br />

sognor et ogsor. p.a.: rempujar hacia a<strong>de</strong>lante navío, palo que no se levanta <strong>de</strong>l suelo comodoso, o los<br />

tizones atizándoles; el f.1.: lo que se rempuja así como los tizones. f.3.: el fuego.<br />

sogo. p.a.: mandamiento o mandato; sinmosogo; nagasogo: mandar. f.2.: a quien se manda. f.1.: lo<br />

que se manda; masugo. l. masogoon: mandón o mandador; sogo: en la guerra es bando; dipasogo: no<br />

quiere que le man<strong>de</strong>n, es mal mandado, etc.; sinmosogo. f.2.: es enviar mensajero, aunque sea enviar<br />

Dios a ángel.<br />

soguc. p.c.: quebrantar o quebrar o reventar entre <strong>las</strong> palmas huevo, fruta como guayaba; nasogoc:<br />

reventar algo así, etc.<br />

sogong. u.a. tas-an: caña <strong>de</strong> tres o cuatro cañutos en que guardan el binhi.<br />

sogop. p.p.: socorro o ayuda, máxime en pelea, riña o perro que ayuda a otro a coger la caza o<br />

matalla; sinmosogop. f.3.: ayudar a su compañero, favorecelle, etc.; nagasogop. f.3.: ayudar a su<br />

compañero, favorecelle, etc.; nagasogop: socorrerse, ayudarse dos o más contra otro. f.3.: contra<br />

quién. Ginsogopan ang babuy sa manga ayam; sogop nga nga: soldados, milites auxiliarii.<br />

sogor. p.a. tuna. p.a.f.3.: comenzar, principiar. Sinogoran. l. sinogdan cona ang hablun co: ya he<br />

comenzado a tejer mi tela. Sinogor na siya pagsoldados: ya comenzó a ser soldado. Masogor aco<br />

matao, ua aco mahubug: <strong>de</strong>spués que soy hombre o tengo ser <strong>de</strong> hombre o comencé a ser hombre o<br />

nací, etc.; casogoran; ginsogoran; gintunaan: el principio; ginsogdan. l. ginsogoran. l. gintunaan sang<br />

caayo: el principio <strong>de</strong>l bien.<br />

sogor. u.a.f.2.: obe<strong>de</strong>cer; sogton, la síncopa; nagahinogot; nagacasogot; nagacasogtanay: cuando es<br />

ad invicem o cuando todos quieren <strong>de</strong> mancomún. Gincasogtan. l. gincasogotan siya pagbitay sa<br />

manga tagbanua: todos los vecinos <strong>de</strong>l pueblo vienen en que lo ahorquen. Nahasogot et hinsosogtan<br />

sa buut co ining polong: es obe<strong>de</strong>cida <strong>de</strong> mi entendimiento esta palabra o razón. Hoc est, mi<br />

entendimiento se rindió a esta razón como concluyente, etc.; masogot; masgot; hinogot: obediente;<br />

dimasogot: inobediente; nahasgot+, id est, nahapanundum; nahasgot+; napapagdumdum; cosgot:<br />

obediencia.<br />

sogot. u.a. et dalabay. f.2.: ayudar a la vela remando; capay.<br />

331


sog-ot. D.V.: dar, ora como se da a los pobres, ora porque le <strong>de</strong>n a él otra vez, como joya a amigo, y<br />

se compone como hatag.<br />

sogpon. p.p. togpon. sumpay+: añadir a lo largo ropa, hilo, cor<strong>de</strong>l, ma<strong>de</strong>ro, tabla; sinogponan;<br />

sinumpayan+: el ñudo o juntura por don<strong>de</strong> se añadió.<br />

sohi pro suli. u.a.: dicen en algunas partes; vi<strong>de</strong> suli.<br />

sohol. p.a. tangdan. h.: jornal <strong>de</strong> trabajador; nagasohol: pagar al trabajador; naquisohol: pedir su<br />

jornal.<br />

sohong. p.c.f.2.: trastornar la cosa en que algo se cuece o calienta <strong>de</strong>rramando lo que se cuece o<br />

calienta; nasohong: trastornarse la tal cosa, aunque sea caraha; dícese: nasohong ang pagcadato:<br />

per<strong>de</strong>rse la principalía. Ang nacasohong canamun, amo ang pagtubos namun sa manga bihag namun:<br />

lo que ha trastornado nuestra fortuna ha sido el rescate <strong>de</strong> nuestros cautivos.<br />

sohot. p.a.f.2.: entrar en espesura <strong>de</strong> árboles, zarzales o entra[r] cualquier parte que sea menester;<br />

bajar la cabeza o inclinar el cuerpo para entrar, aunque sea puerta o llave <strong>de</strong> casa baja; y para <strong>de</strong>cir a<br />

uno que baje la cabeza para entrar o pasar se le dice: Sumohot ca. Ítem, entrar peces en el corral; y así<br />

soghot se llama lo que hay en el corral; maysohot, etc.<br />

soib. p.a.l. suib: meter por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l ala <strong>de</strong>l cayang algún lep lep para que haga mayor ala y salga el<br />

agua que llueve fuera <strong>de</strong>l navío; hinc, meter la cañuela <strong>de</strong>l ballico que se llama barili u otra cosa así la<br />

mujer en sus partes o en <strong>las</strong> <strong>de</strong> otra para matar y echar criatura; pero en el f.2.: es matar, sacar y echar<br />

la criatura. Ang anac ang sosoibun, etc.; dícese: Ginsosoiban came nicoan sing polong. l. ginsosoiban<br />

ang amon polong nicoan: propie subvertere calumniis; lo mismo es: ginsosocapan, etc.<br />

solangcor. p.p.f.2.: <strong>de</strong>tener con el tocón navío o balsa para que no dé con la proa en tierra o en alguna<br />

peña o en luca <strong>de</strong>l río, etc.<br />

solay. f.2.: probar o tentar a alguno, aunque sea sonsacando para saber lo que hay; aunque sea a los<br />

mártires, como promesas o tormentos para ver si <strong>de</strong>jan la fe, o la alcahueta a la que persua<strong>de</strong>, etc;<br />

napasolay. l. napapagsolay: <strong>de</strong>jarse tentar, y en el uso <strong>de</strong> los indios es <strong>de</strong>jarse vencer <strong>de</strong> la tentación,<br />

pues la que quiere ser tentada, ya esta vencida; nahasolay. f. hisolayan: ser tentado y vencido <strong>de</strong> la<br />

tentación; napahasolay: <strong>de</strong>jalle o consentir que sea vencido <strong>de</strong> la tentación. Sic, Dimo came<br />

paghasolayan: et ne nos inducas in tentationem; <strong>de</strong> solay sale: nagapanolay et nagapanali. f.2.: tentar,<br />

lo ordinario para mal.<br />

solay. l. sulay: puntal con que se apuntala la casa, o tranca que se pone a la puerta, como puntal;<br />

hecho verbo. f.2.: apuntalar casa o puerta; nanulay sa butcon: estar recostado sobre el brazo.<br />

solar. p.a.l. sular, id est, camatayan: Pauli quita sa solar: dice uno a otro cuando se <strong>de</strong>safían a<br />

matarse, iremos los dos al solar, hoc est, al lugar don<strong>de</strong> van los muertos, porque ellos no tuvieron<br />

noticia <strong>de</strong>l infierno; y así llamo solar el infierno y solarnun los moradores <strong>de</strong>l infierno. Gindaraca ni<br />

ama mo sa solar: es buyayao.<br />

solayup. p.p.: caer <strong>de</strong> sueño. Nahasolayup ang mata co.<br />

solicup: vi<strong>de</strong> in sor-ip.<br />

solaip. p.p. solip. p.a.: sinmosolip. l. nahasolip ang tubig sang ilong: salir por <strong>las</strong> narices lo que se<br />

bebe, aunque sea comida. Hinsosolaipan. l. nahasolaipan siya sang gin inum niya.<br />

silip.: vi<strong>de</strong> solaip.<br />

soip: vi<strong>de</strong> in sur-ip.<br />

solo: vi<strong>de</strong> in suga.<br />

soloc. u.a. nasoloc.: Sinmosoloc ang dagat; ang tuba ang sosolocan: subir la marea por el río o<br />

esteros, volver atrás el río, etc.<br />

solocsoloc. p.a.: el estómago.<br />

solog. p.a.f.2.: enriquecer a otro, como el rico casándose con pobre, ora al prohijado joyas, hacienda,<br />

etc. Sinolog niya ang iya pinacaanac sang hias, sing bahandi, sing olipun, etc., sing bulauan, etc.;<br />

suele tener el f.2.<br />

solog. u.a.: el gallo que aún no tiene espolón, pol<strong>las</strong>trón.<br />

solog solog. f.2.: revolver enemistad metiendo cizaña, poner mal a uno con otro aunque sea con el<br />

juez. Ngaa igin solog solog mo aco sa bana co. l. ngaa ginsolog sologan mo ang bana co agur mag<br />

auay came: porque me pones mal co[n] mi marido.<br />

solong. u.a.: solong ang atup. l. ang pagbo: empinado techo como para nipa; su contrario: huyagpa.<br />

p.p.; napasolong sang pagbo. f.2.: ponellos empinados a los pagbos. Hinc., panolog: el frontispicio <strong>de</strong><br />

la casa, porque está empinado.<br />

solong. l. sorong. f.2.: concurrir muchos a la magabalija o adon<strong>de</strong> se juegan gallos. solongon ta ang<br />

baligia. Ítem, acometer muchos unos a otros; nagasolong; nanolong: acometer al fuerte o a otros;<br />

sinmosolong: esperalles que acometan; napasolong. f.2.: los que no quieren acometer, sino<br />

<strong>de</strong>fen<strong>de</strong>rse.<br />

332


solor. p.a.: el peine.<br />

solor. u.a. nagasolor. nanolor: nacer el arroz et similia forsitan porque nace igual como los dientes<br />

<strong>de</strong>l peine.<br />

solot. p.a.: vi<strong>de</strong> in dutdut, calafatear.<br />

solpo: vi<strong>de</strong> in tima.<br />

solpot: vi<strong>de</strong> in soplot.<br />

solsog. u.a.: <strong>de</strong>cir, contar, relatar algo informando o contando algún suceso o historia o cuento, etc.;<br />

hanolsog: el que sabe contar algo así; nagahanolsog: referir, relatar, contar algo <strong>de</strong> lo dicho; hinolsog:<br />

paga <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir, o relatar, o contar algo; sololsogon: historia.<br />

solsol et sumbal. f.3.: pegar fuego a cualquier cosa que sea como a casa, el artillero a la pieza o al<br />

arcabuz o pegar hierro caliente a otro, o como al herrar el ganado, o can<strong>de</strong>la ardiendo, o hacha, etc.<br />

f.1.: es lo que se pega. Ítem, sinmosolsol; sinmusumbal: pegar o pren<strong>de</strong>r el fuego en lo que está cerca.<br />

f.3.: bantay camo. Dili hisolsolan ang balay; hinsolsolan. l. nahasolsolan ang balay: se pegó fuego a<br />

casa.<br />

sombong. p.p.: acusar; solosombong: es diminutivo y frecuentativo; masombong; masolombong:<br />

acusador, soplón.<br />

som-ol. D.V. sompong: ser contrario el viento a los navegantes, contrariallos. f.2. Sinosom-ol. l.<br />

sinosompong quita sahangin; dícese: Som-ol. l. sompong canatun ang hangin. l. Som-ol et sompong<br />

quita sahangin: nosotros vamos contra el viento y el viento contra nosotros. Nagasom-ol. l.<br />

nagahisom-ol ang manga hangin: andan encontrados los vientos; nagahisompong; nagasompong<br />

sompong, etc.<br />

som-ol. D.V.: Ang ginhaua co sining can-un. l. som-ol ining can-un sang ginhauaco: esta comida es<br />

contraria a mi estómago; y hecho verbo es lo mismo. f.2. Sinosom-ol ining can-un sa ginhauaco. l. e<br />

contra, etc.; y aun se dice <strong>de</strong>l ya harto, que le empalaga.<br />

sompac: vi<strong>de</strong> in atip; sumpai. f.3.<br />

sompilang. p.p. l. cutus mamolong: tartamudo hablar, o como el borracho; sompilang. l. cutus nga<br />

tao: tartamudo.<br />

sompong: vi<strong>de</strong> in som-ol.<br />

sona. u.a.f.2.hun. et olit: repetir lo que otro ha dicho, máxime haciendo burla; masona; maolit: burlón<br />

así o importuno; sona sona et olit olit: frecuentativos <strong>de</strong> sona y <strong>de</strong> olit: remedar repitiendo lo que otro<br />

ha dicho, máxime haciendo burla. Ítem, repetir él mismo lo que ha dicho como el que toma <strong>de</strong><br />

memoria repitiendo la cosa muchas veces a lo que él dice a otro. f.2.; masonasona; maolit-olit: burlón<br />

así; naquisonasona. l. naquisutsut: preguntar, inquirir. f.1.l.2.; el f.3.: es a quién.<br />

sondong. p.a.: el tocón o vara que sirve <strong>de</strong> bolina; nagasondong. f.2.: abrir la vela con el sondong a la<br />

bolina o navegar a la bolina con el sondong. Ítem, el f.2.: coger gallina con el sondong o tocón que<br />

lleva en la punta un palillo en que la gallina que está acostada levantándola hacia arriba se sienta.<br />

songay. u.a.: cuerno; sungayan: animal cornudo; y ellos al venado llaman songayan; nagasongay. f.2.:<br />

acornar, dar cornada.<br />

songar. p.a.: pico <strong>de</strong> ave; hocico <strong>de</strong> puerco, trompo <strong>de</strong> elefante; ag[u]ijón <strong>de</strong> abeja; <strong>de</strong> mosquitos ; y<br />

aun labio <strong>de</strong> persona, el <strong>de</strong> arriba, etc.; nagasongar. f.2.: hozar, u hocicar algo el puerco; songaran:<br />

ave o animal <strong>de</strong> pico, hocico, trompa, aguijón, etc.; tuctuc: pico <strong>de</strong> ave.<br />

songar songar: espolón <strong>de</strong> navío.<br />

songbol. p.a.: plumas, penacho, etc. que llevan en la proa <strong>de</strong>l navío; nagasongbol: llevar songbol en la<br />

proa; songbolan. l. sinosongbolan: empenachado, etc.<br />

songca et tongca. p.a.f.2.: juntar tab<strong>las</strong> o ma<strong>de</strong>ros que llegue[n] una punta a la <strong>de</strong>l otro como en<br />

entablado; nasongca; natongca; nagacasongca: estar así juntas <strong>las</strong> puntas, aunque sea añadiendo como<br />

en navío.<br />

songcat. p.c.f.2.: levantar haligue o tocón con alzaprima para que llegue arriba al balayan, o alzar;<br />

nasongcat: estar levantado, que llega arriba.<br />

songco. p.c. socdo et songdol. f.3.: topar en algo arriba persona o palo que se enhiesta o el que va a<br />

pasar por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> algo como <strong>de</strong> llave <strong>de</strong> edificio, etc. Ítem, cuando se mete algo en algún agujero,<br />

topar allá <strong>de</strong>ntro que no se pue<strong>de</strong> pasar, o topar así algo que se rempuja como palo, etc. Nahasongco<br />

co ang sucug; pero si es propósito para ver si llega a topar: sinmosongco, etc. f.2.: la cosa. Songcoon<br />

mo ang sucug con maca abutca, etc.; lo mismo es songgo; vi<strong>de</strong> songgo.<br />

songcor et tongcor.p.c.: báculo, bordón, muletas; nagasongcor; nanongcor. f.1.: andar, estribar en<br />

báculo o bordón o muletas; el f.2.: es hacer algo bordón o muletas, etc.<br />

song dol: vi<strong>de</strong> in songco.<br />

333


songo. p.a. nacasonggo. f.2.: dar flujo <strong>de</strong> sangre por <strong>las</strong> narices. Daco ang pagsonggo canacun: el<br />

flujo <strong>de</strong> sangre que me dio fue gran<strong>de</strong>; songgo songgo: frecuentativo; es también lo mismo que<br />

songco; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

songlog. p.c.f.2.: atizar el enojado haciendo burla, dándole cor<strong>de</strong>lejo; masonglogon: el que así hace<br />

burla.<br />

songloy. p.c. et sumung. l. somong. nahasongloy. l. sumung: ir bambaleando, dando zancadil<strong>las</strong> el<br />

borracho o <strong>de</strong>smayado o malherido, persona o animal. Ítem, subir en alguna cosa el que viene<br />

cansado, fatigado, sin saber adón<strong>de</strong> va; nahasolosongloy; nahasumung sumung: ir dando traspiés,<br />

cayendo y levantando los dichos.<br />

songo. u.a.: barbas <strong>de</strong>l hipon o camarones o aristas <strong>de</strong> arroz o trigo.<br />

songo+ u.a.: pico <strong>de</strong> ave.<br />

songoc. l. sunguc. u.a.: cargando poco sobre ella lo mismo es que doco, bajar la cabeza o la espiga,<br />

como dua.<br />

songot: vi<strong>de</strong> in silingut.<br />

songsong. p.p. nagasongsong. nanongsong. f.2.: remar contra el viento o corriente, ir contra ellos.<br />

Dita sarang song songon ang hangin con ang sulug. Dita sarang isong song ining sacayan sa sulug con<br />

sa hangin: no hemos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r llevar este navío contra la corriente, etc. Song song ang hangin. l. ang<br />

sulug: es contrario el viento o corriente.<br />

song song. p.p. nagasongsong: ven<strong>de</strong>r cosas <strong>de</strong> bahandi; sinmosongsong; sumosongsong:<br />

compral<strong>las</strong>.<br />

sono. p.a.f.3. son-an: imitar, hacer o <strong>de</strong>cir como otro, como los que rezan <strong>las</strong> letanías dobles o la<br />

Doctrina. Son-anmo aco. l. ang acon buhat. l. ang acun polong; pue<strong>de</strong> tener el f.2. Son-onmo aco. l.<br />

ang to on co dimo; Nagacasono. l. nagahisono sing buut. l. nagahioyon sila sing buut: están<br />

conformes; sono. l. manundug: semejante a otro que le imita; sono sono: frecuentativo <strong>de</strong> sono; y ilog<br />

ilog.<br />

sonog. p.a. totor. h.f.2.: quemar algo poniéndole fuego o quemallo el mismo fuego; nasonog;<br />

nacasonog: quemarse algo; fut[uro] <strong>de</strong> totor: atotdan.<br />

sonor. u.a.f.2. sondon, la síncopa: seguir o ir en pos o tras <strong>de</strong> otro, como los que caminan; suele<br />

tomarse por obe<strong>de</strong>cer; en haraya es <strong>de</strong>cir acusando. Isonor ta icao sa padre. I. isurgir ta icao sa padre.<br />

Sinonor aco niya pagbono: por <strong>de</strong>trás me hirió a traición; casonoran et casondanan: el or<strong>de</strong>n o<br />

consecución <strong>de</strong> los tales.<br />

son-ot. p.p.: dormir o acostarse dos en un habul, como soa, y se varía como él, pero no se extien<strong>de</strong> a<br />

más; dulug.<br />

sontoc. p.c.f.3.: apuñetear sin levantar el brazo o dar estocada, puñalada, lanzada, hurgonazo sin<br />

levantar el brazo; aguijonear los bueyes, etc.; nahasontoc: ser dado o herido así acaso. Maramu nga<br />

toor ang pagsontoc niya canacun saiya camut: me dio muchos puñetes, etc.<br />

soob. u.a. sinmosoob: vestirse camisa, lambong, mangas; calzarse medias, zapatos, guantes. Isoob mo<br />

ang guantes sa camut mo. l. Isoob mo ang camut mo sa guantes. l. Sob-an mo ang camut mo sang<br />

guantes: ponte los guantes. Ítem, meter asta <strong>de</strong> lanza en el hierro, can<strong>de</strong>la en can<strong>de</strong>lero, <strong>de</strong>do en<br />

anillo, el brazo en el tiposo. f.1.l.; el contrario: f.3.; napa-. l. nagapasoob: f.2.; pero mandar que vista a<br />

otro o a niño el que ha <strong>de</strong> ser vestido es: f.3.; soob soob. p.p.: bayo o vestido <strong>de</strong> mujer con mangas<br />

enteras y faldas hasta <strong>las</strong> rodil<strong>las</strong> más o menos, etc.<br />

sooc. u.a. et duuc: rincón; nasooc; nahasooc; nahaduuc: estar algo [en] el rincón; napasooc;<br />

napaduuc: ponerse al rincón o estar al rincón. Pasooc ca didto: ponte allí al rincón. Isooc. l. ipasooc<br />

mo ini: pon esto al rincón.<br />

sooc sooc. p.p.: pue<strong>de</strong> ser diminutivo <strong>de</strong> sooc. Ítem, sooc sooc ang adtang: entradas <strong>de</strong> la frente.<br />

soop. u.a. nanoop. f.3.: acechar a su mujer o a otro cualquiera, como tiir; dícese: Tagam quita con<br />

hiso opan quita sa camatay: nos coja <strong>de</strong> repente, etc.<br />

soor. u.a., y mejor, soor soor et sumay sumay. f.2.: escarnecer, mofar haciendo burla; nagahinoor<br />

soor.<br />

soplot. p.c. et solpot: rempujar una cosa con otra, ora para sacalla por el otro lado un clavo con otro,<br />

un tarugo con otro, pelotilla <strong>de</strong> cerbatana con otra, ora la ayuda con el estopón que tiene <strong>de</strong>ntro. f.1.:<br />

es la cosa con qué. Ítem, con el f.1.: son meter hilo o cor<strong>de</strong>l con palo o clavo por algún agujero para<br />

que pase a la otra parte, o candado <strong>de</strong> sangley con la llave para abrille. f.1.: es la llave. f.2.: lo que<br />

sale, etc.<br />

sopo. u.a.f.2.: Nacasopo ang camatayan sa banoa: ha dado mortandad en el pueblo.<br />

sopot. u.a.: talega o costal hecho <strong>de</strong> hojas <strong>de</strong> buli tejido como petate; nanopot: hacellos; el f.2.: <strong>las</strong><br />

hojas que hacen sopot; nagasopot. f.2.: encostalar arroz, etc.<br />

soqui. u.a.: cañuto, pedazo <strong>de</strong> caña.<br />

334


soquib. sicub. p.a.: socavar como el río la tierra o menor la tierra, cerro, fuerte o <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> piedras,<br />

etc.; y con esto, se enten<strong>de</strong>rá mejor lo dicho en siclub.<br />

soquip. l. suquip. u.c. et socap: meter la mano o otra cosa en el seno suyo o ajeno. f.1. Ítem, con el<br />

f.1.: es meter algo en el seno, o entre ropa, o <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> petate, entre el aforro <strong>de</strong>l ding ding; y con el<br />

f.2.: es sacallo; siempre es metiéndolo o sacándolo con la mano plana. Hinc, soquip. l. suquip. l.<br />

socap: la morisqueta que se queda entre el hanig o hojas con que se aforra la olla. Cai nasuquip sa<br />

dahon; en haraya es talang: que erró el camino, y así no lo dan a los niños. Agur di sila mahatalang<br />

sang dalan: porque no yer[r]en el camino. f. soquipan: la parte don<strong>de</strong> se mete algo.<br />

sorlot: vi<strong>de</strong> in tupluc.<br />

sorlot. p.c. et solosorlot, diminutivo: rayos como los que tienen a los dos cabos <strong>las</strong> zarazas que<br />

llaman tabas; o los que se pintan en imagen <strong>de</strong> Jesucristo; o los que hace el sol mirándole. Nanorlot<br />

ang silao sang arlao: echa o hace rayos.<br />

soro. u.a.f.2. sor-on. l. sorhon: apretar el tejido con el barila.<br />

sorosoro. p.c.: es árbol así llamado cuyas hojas asadas y exprimidas en el oído le sanan.<br />

sor-ong. p.c.: apuntar el que tira. f.2.: a lo que apunta; sulung.<br />

sor-ong. l. sir-ing. p.c.f.2.: mirar si la obra, casa o navío están bien hecho[s] o si la novia está bien<br />

compuesta o bien vestida, etc.; nagahinor-ong: mirallo muy bien, muchas veces, etc. Naquihinor-ong.<br />

I. naquisohol sang ginsor-ongan: pedir la paga <strong>de</strong> haber mirado si la obra está bien hecha o si la novia<br />

está bien vestida; masor-ong nga tao: el que sabe conocer lo dicho, que es curioso en eso.<br />

sorong sorong. u.c.: cajita larga como para pan <strong>de</strong> hostias o para crismeras.<br />

sorot. p.a.: chinche <strong>de</strong> la cama; soroton: cosa que tiene chinches.<br />

sorsor. p.a., abiertos los labios al pronunciar: pie <strong>de</strong> todo animal que tiene zapatilla, lo que está<br />

<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la zapatilla, como buey, puerco, cabra, etc.<br />

sorsor. p.a.: punta <strong>de</strong> espada o lanza; nagasorsor. f.2.: sacar la punta, etc.<br />

sorsor. l. sursur: andar <strong>de</strong> noche a oscuras por el pueblo, camino, zacatal, monte, etc.; lo mismo es<br />

sucut: tomarse por madrugar antes <strong>de</strong> amanecer el que hace viaje. Nagasursur paglacat, etc.<br />

sosi: vi<strong>de</strong> in asoy.<br />

soso. p.a.: teta, generalmente; sosohan: cosa tetuda, que tiene tetas, o que <strong>las</strong> tiene gran<strong>de</strong>s; sumoso;<br />

sinmososo; nagasoso: mamar la leche. f.3.: <strong>las</strong> tetas o la madre; masoso. l. masosohon: mamón, etc.;<br />

napasoso. f.2.: dar <strong>de</strong> mamar; nagapasoso: dice continuación como mujer que cría niño; nagamasoso:<br />

recién parida; nahamasos-an. I. naancan; nanhinoso; nagahinoso; hinmihinoso: adivinar por <strong>las</strong> tetas<br />

si el perro ha <strong>de</strong> ser cazador o si se le ha <strong>de</strong> comer el caimán. Gisos-an siya sa bata: lo mama, etc.<br />

soso. u.a.: caracolillos <strong>de</strong> la mar a modo <strong>de</strong> teta; manoso: cogellos.<br />

sos-o. D.V.f.2.: acometer. f.2.: acometer al enemigo saliendo al encuentro como valiente; remar<br />

contra el viento; acometer al fuego o apagallo. Ítem, nagasoso: acepillar con escoplo o hacha.<br />

soson agta: cierta especie <strong>de</strong> abejas.<br />

soson: vi<strong>de</strong> in dason.<br />

sotsot. p.c.f.2.: apartar o dividir el zacate con los pies o piernas el que va an[dan]do, o el cabello con<br />

la mano o peine <strong>de</strong>senhetrándolo. Dile masotsotang bohoc sa solor cainamogot: no pue<strong>de</strong> ser<br />

<strong>de</strong>senhetrado o dividido <strong>de</strong>l peine; pasa que no pue<strong>de</strong> entrar el peine, porque está revuelto, etc.<br />

sua. suua. u.c.: naranjas; casuaan. l. casuuan: naranjal.<br />

suag. u.a.l. soag: vi<strong>de</strong> in sucug.<br />

suay: vi<strong>de</strong> in siay.<br />

sualao. p.c.: id est, sugat; y es luyo <strong>de</strong> sugat.<br />

suang. u.a.: agujero <strong>de</strong>scantillado en los brazos, cañas o ma<strong>de</strong>ros en que están los escalones.<br />

Nacasuang sang hagdan. f.2.: <strong>de</strong>scantillar los agujeros <strong>de</strong> modo que se caiga el escalón. Nasuang ang<br />

hagdan: <strong>de</strong>scantillada estar la escalera al modo dicho; siuang: es lo mismo, o el labihendido.<br />

suba. l. soba. u.a.: río; casubaan: el cole[c]tivo; sumuba: subir el río; subasuba: riachuelo.<br />

subac. p.a.: lo mismo es que lupus; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

subac. p.a. nacasubac: encontrar o hallar acaso en el zacatal al enhechizado antes que el hechicero le<br />

<strong>de</strong>senhechice, con que dicen no pue<strong>de</strong> menos <strong>de</strong> morir el enhechizado. f.1. hisup-an: pretérito;<br />

nahasubacan; hinsubacan.<br />

subay. l. sobay. p.c.: hormigas; sulum.<br />

subaña. p.p.: id est, sumbaya. l. suliga.<br />

subang. u.c. siblang. h. sirlang: salir sol, luna, estrella por el oriente, etc., un<strong>de</strong>, subangan; siblangan;<br />

sirlangan: el oriente; subanganun; siblanganun; sirlanganun: oriental gente o cosa. Ítem, subang: luna<br />

nueva; bag-o nga subang. Ítem, subang pa nga anac. l. suhat nga anac: primogénito.<br />

subar. u.a.f.2.: comer los peces unos a otros o comerse el caimán o tiburón persona, animal, etc.<br />

Sinubar ca: es buyayao. Ítem, picar el pez en el anzuelo. f.2.: el cebo. f.3.: el pescador.<br />

335


sunat. h.p.c. sa banoa: id est, Bumotho sa banoa ang nagtago anay: volver al pueblo los vagabundos<br />

escondidos.<br />

subing. u.a.: trompetilla <strong>de</strong> muchachos; nagasubing; nanubing: tañella.<br />

subir: vi<strong>de</strong> in sulut.<br />

sublang: vi<strong>de</strong> soblang.<br />

sublar. p.a.f.2.: <strong>de</strong>storcer, como lubar.<br />

subo. l. sobo. p.a. sinmisubo: apagar fuego echándole agua. Subhi ang calayo sing tubig. es también<br />

apagar tizón o herramienta que se tiempla metiéndola en el agua o templar herramienta. Pasubhan co<br />

sa panday ining boloco: daré a templar mi bolo al herrero; <strong>de</strong> napasubo.<br />

subo. l. sobo. u.a.: vi<strong>de</strong> sobo, hervir; bocal.<br />

subu. u.a. nagasubu: angustiarse, entristecerse o estar triste, angustiado. f.1.l.3.: la cosa por qué;<br />

quinasubu: lo que causó la tristeza; masubu et masubuun; maauaun: triste, que se entristece;<br />

napapagsubu. f.2.: angustiar o entristecer, atribular, afligir.<br />

subung. l. sobong. p.a.: cosa semejante a otra generalmente, aunque sea en costumbres. Subung ca<br />

can amamo sing gaui; nagasubung. f.2.: hacer semejantes. Ginsubung pagbuhat sa Dios quita ang<br />

manga tao. Ginsubung came niya paghuput: a todos nos tra[ta] con igualdad, como a los hijos o<br />

esclavos, etc. Ítem, llevallos por un rasero azotándolos o penándolos o regalándolos. Subungun mo<br />

sila: hazlos iguales. l. subungon mo sila paghampac. Ítem, asemejar una cosa a otra. f.1.: la cosa que<br />

se asemeja; el f.3.: la cosa a que se a[se]meja, aunque sea haciéndola o cotejándola o comparándola;<br />

Nasubung; sumubung; sinmusubung ining imagen sang imagen co: esta imagen es semejante a una<br />

mía; ser semejante; napasubung: cotejar una cosa con otra o comparalla; usa pa casubung: otro tanto;<br />

duha pa casubung: dos tantos, y así con los <strong>de</strong>más nombres numerales; usa pa casubung caracu: otro<br />

tan gran<strong>de</strong>; usa pa casubung caramo: otros tantos en números; subung man: <strong>de</strong> la misma manera o<br />

semejantemente, todo es uno; subung subung: lo que causa semejanza; ingun y sama.<br />

suca+. l. langgao: vinagre.<br />

suca. l. soca: vi<strong>de</strong> in soca.<br />

suca. p.a.f.2.: dar prisa, ora mandando, ora dar prisa a la obra al hacella. Sinusuca quita sang na<br />

quibuhis: danos prisa el cobrador. Sucaun man aco sang bayaran: me dará prisa la <strong>de</strong>uda que he <strong>de</strong><br />

pagar. Nagasuca sila sang buhat nila: dar prisa a su obra; masuca. 1. mapilit pagdali. f.2.<br />

sucag. p.c.: no caber <strong>de</strong> alto abajo cosa larga como espada en abobot, etc.; porque si es a lo largo es<br />

sucug; vi<strong>de</strong> sucug.<br />

sucay. u.a. nacasucay: hallar acaso persona huída o escondida o cosa hurtada que estaba escondida.<br />

f.; hisucayan; pretérito: nahasucayan; hinsucayan.<br />

sucay. l. socay. p.c.f.2.: dividir los cabellos el que espulga, o la basura cuando se busca algo, o el<br />

zacate que ha cegado el camino apartándolo.<br />

sucay+ f.2.: menear la morisqueta en la olla o lo que se cuece.<br />

sucal. u.a. et sucal sucal. l. calarcar: hervir a borbollones.<br />

sucamang. l. socamang. nahasucamang. nanhisucamang. nanucamang. nagapapanucamang.<br />

nahapanucamang: caer <strong>de</strong> manos el que está asentado, que se queda a gatas, porque camang es andar<br />

a gatas.<br />

sucang. u.a.l. sicar: hacer fuerza o afirmarse sobre los pies como el que espera al contrario, o el perro<br />

o gato para hacer presa.<br />

sucang. p.a. sinmusucang: estar o andar sobre <strong>las</strong> afufas el que sabe le busca su enemigo o la justicia.<br />

sucar. l. socar. haquir. u.a.h.f.2.: sacar la morisqueta o toda la comida <strong>de</strong> la olla.<br />

sucat. u.a. soso. h.f.2.: cavar para hacer sementera en zacatal.<br />

sucat et saque. u.a.: labor en tejido como en damasco, manteles, etc.; nagasucat: labrar tela así; el<br />

f.2.: es hacer labor tal; el f.3.: es labrar la tela. Sucatun mo ang hablun mo. l. ang paghabul mo.<br />

sucat. u.a. nasucat: otro día o noche a aquella hora, a <strong>las</strong> 24 horas. Buas con nacasucat na mamatay<br />

ang sinugur sang banayao.<br />

sucla.p.a.l. socla. l. sutla et igagama+: seda floja para labrar.<br />

suclat. u.a.l. soclat. f.2.: clavar a otro la punta <strong>de</strong> daga, cris, balarao, etc., cuchillo. f.1.: el arma;<br />

nasuclat. l. nahasuclat: ser clavado acaso punta <strong>de</strong> lo dicho o <strong>de</strong> espina o <strong>de</strong> palo o <strong>de</strong> tigbao, etc.<br />

sucmur. p.p. ang sacayan. l. ang dolong: navío sumido <strong>de</strong> proa; ngasucmur ang sacayan. l. ang<br />

dolong: ir o estar metido <strong>de</strong> proa, muy cargado.<br />

sucsuc. p.a. et duc duc: meter <strong>las</strong> tripas al que se le salieron por herida, o algo entre el ding ding o <strong>las</strong><br />

nipas o resquicio, o entre libros, o libro entre otros, o <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> escritorio, o entre ropa, o en el bahag<br />

ceñido, o encajar alguna cosa entre otras, aunque sea en la carga <strong>de</strong>l navío; lo mismo es luc luc, el<br />

cual es también encajar la piedra <strong>de</strong> amolar en caña o palo a su uso; dícese: Nahalucluc sila sa sogor:<br />

está[n] ensenados. Nagasucsuc. l. nagalucluc sa cogon: escon<strong>de</strong>rse en el zacatal.<br />

336


sucug. u.a., y [en] algunas partes suag. l. soag: llave <strong>de</strong> edificio; con el f.3.: hacer algo llave; y lo<br />

<strong>de</strong>más es según lo dicho en balay: vi<strong>de</strong> ibi; sinmusucug; sinmusuag: venir o ser gran<strong>de</strong> la cosa que no<br />

cabe por larga, como lanza en arca, cuerpo en sepultura. f.3.: la cosa don<strong>de</strong> no cabe o navío o palo<br />

que por largo no pue<strong>de</strong> dar vuelta.<br />

sucur. p.a.: vi<strong>de</strong> in gasur.<br />

sucur. p.p.: encargar a otro el secreto, como hongor. Bisan dimo aco sucdan, dita icao isugir. Bisan<br />

dimo aco hongdan: aunque me encargues el secreto no diré, etc.<br />

sucut: vi<strong>de</strong> sursur.<br />

sucut. l. sudya. p.p.: carearse con otro dándole en cara, convenciéndole <strong>de</strong> que hizo o dijo tal cosa;<br />

naquigsudia: pedir o querer carearse con otro para averiguar la cosa por confrontación, o querer<br />

averiguar la cosa así. f.3.; con el f.1.: dar en cara con hecho o dicho a otro, etc.<br />

sudiang. p.p.: vi<strong>de</strong> in tioc.<br />

susdyot. p.p.: vi<strong>de</strong> in sugiot.<br />

suga. p.a. solo: hachón con cañas o bolos o <strong>de</strong> hojas <strong>de</strong> palma; con el f.2.: hacer hachón lo dicho;<br />

nagasuga; sumuga: alumbrar con los hachones o con can<strong>de</strong>la o pescar con hachones. f.; sug-an; solan;<br />

el f.1.: es el hachón.<br />

suga. p.p. l. soga: cosa teñida, colorada, fina; nagasuga. f.2.hun.: reteñir ropa ya traída <strong>de</strong> colorado,<br />

máxime en el balac es luyo <strong>de</strong> polog; lama.<br />

suga. l. soga. u.a.1. limauan: hacer o <strong>de</strong>cir algo otra vez. Con sumugaca ma sala. Sugahun caman<br />

pagcasaquit.<br />

sugang: vi<strong>de</strong> in gaun. l. gaon.<br />

sugar. u.a.: id est, subung, y se varía como él. Sinmusugur siya saiya amay: es semejante a su padre.<br />

Nagasugar sila: son semejantes. Ítem, imitar o remedar. Sinmusugar siya can coan saiya paguali. l.<br />

saiya tingug: imita a fulano, etc. Hinc, masugar nga tao. 1. masono. Sumugar ca sang polong co, etc.<br />

Sugarun mo ang polong co. l. somono ca sang polong co. l. son-anmo ang polong dicomoyo, etc.;<br />

ingun, etc.<br />

sugat. u.a. sugalao. h. alao alao. h. sulang. h.f.2.: salir a recibir al camino al que viene. f.3.: es el<br />

lugar <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se le recibe; nagahisugat: encontrarse dos en el camino.<br />

sugba. l. sogba. p.a.: echar cosa viva en el fuego, a persona, animal, etc.; nasugba; sumugba, etc.;<br />

echarse en el fuego o entrarse en el fuego cosa viva, persona, animal. f.3.; hinc, anunugba;<br />

sugbasugba. h.: la mariposa que se va a la can<strong>de</strong>la.<br />

sugbu. p.p.: vi<strong>de</strong> sogbu.<br />

sugcay. p.a.: vi<strong>de</strong> in surlay.<br />

sugi. l. sogi. u.a.: palillo con que <strong>de</strong>spabilan los hachones <strong>de</strong> brea. f.2.: hacer algo sugi; nagasugi:<br />

<strong>de</strong>spabilar los hachones <strong>de</strong> brea.<br />

sugiot. sudiot. p. et baghot. f.2.: incitar o provocar a otros a que riñan.<br />

sugiot et sudiot. p.c.: entregar alguno a la justicia o a su enemigo; siempre dice traición.<br />

sugir .l. sogir. p.a.: lo que se dice como nuevas, etc.; nagasugir; sumugir: <strong>de</strong>cir o contar algo, aunque<br />

sea acusando a alguno. Isugir ta icao sa hocom. Hinc, sugilun. l. surugilun: cuento o historia;<br />

nagasugilun: <strong>de</strong>cir o conta[r] cuento o historia. Pagsugilanan mo came sing mangarna: cuéntanos<br />

algo; un<strong>de</strong>, sugilanun: historia o cuento; nagasugilanun: contar cuento o historia.<br />

sugir sugir. u.a.: la voz <strong>de</strong>l pueblo, lo que se dice, el rumor, la fama que corre <strong>de</strong> boca en boca,<br />

aunque sean chismes; nagasugir sugir: <strong>de</strong>cir algo así, chismear; masugir sugir: chismoso.<br />

sugmac. p.a. nanugmac. nagapanugmac. f.2.: rastrear el perro la casa.<br />

sugmat. l. sogmat. p.a.: lo mismo es que sudia. f.2.l.3.<br />

sugmat. l. sogmat. p.a.: vi<strong>de</strong> in lumat.<br />

sugnor: Isugnur sa calayo ang cahoy: cuando el palo se consume, rempujarle para el fuego.<br />

sugpa. p.a.f.1.: echar sangre por la boca y narices; o agua que bebió como el que se ahogó, o estuvo<br />

cerca <strong>de</strong>llo. Nagasogpa sing dogo ang iya baba. l. ang iya ilong, etc.<br />

sugub. l. sogob. u.a.: vi<strong>de</strong> in sinampacan, que es lanza.<br />

sugung. u.a.f.2. sungun, la síncopa: forzar, apremiar, compeler, etc.; pugus; lugus; pugsun; lug-sun,<br />

<strong>las</strong> síncopas.<br />

sugur. p.p.: ag[u]ijón <strong>de</strong> abeja, mosquito et similia; singmugur. f.2. sugdun, la síncopa: picar cosa que<br />

no muer<strong>de</strong>, cientopiés, alacrán, mosca, mosquitos, abeja, etc.; pretérito: sinugur. l. singur.<br />

suhag. u.a.: persona que se huyó <strong>de</strong>l enemigo, ora porque no la cautivasen, ora <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cautiva;<br />

sing mosuhat: huírse <strong>de</strong>l enemigo. f.3.: <strong>de</strong> quien se huyó. Ítem, venir el tal huyendo al pueblo: Sing<br />

muhag siya sa banua. f.3.; lo mismo se dice <strong>de</strong> <strong>las</strong> gallinas o puercos que se escaparon y vuelven a<br />

casa; es también verter el agua <strong>de</strong>l río por los lados cuando el canal está cerrado.<br />

337


suhat. p.a.: suhat nga anac: primogénito hijo; suhat pa nga bonga: la primera fruta que da el árbol;<br />

suhat nga caaquig: el primer ímpetu <strong>de</strong> cólera; suhat nga cusug. l. nga caisug: el primer ímpetu con<br />

que se acomete a reñir o a trabajar o a remar; suhat nga alac: el vino primero, lo fuerte. Suhat pa nga<br />

pagmabdus siya et suhat siya nga paganac: es primeriza en hacerse preñada o parir mujer o animal,<br />

etc.; panganay.<br />

sula. u.a. et sular. u.a. Nasula ang balat-ang niya sa pagcaholot niya. l. sa paghampac caniya: está<br />

<strong>de</strong>sca<strong>de</strong>rado, <strong>de</strong>rrengado <strong>de</strong> la caída, o <strong>de</strong> algún palo, <strong>de</strong>sencajados los huesos, etc.<br />

sula. u.a.: cogollito <strong>de</strong>l gabi que quitan para plantalle; nagasula; nanula: quitallos para plantallos.<br />

sula. l. sola. p.a.: el tallito agudo <strong>de</strong>l cogon que brota <strong>de</strong> la tierra. Nahasula aco. l. ang teel co: coser<br />

clavado <strong>de</strong>l tal talluelo, etc. Ítem, Sumosola; nacasola sang bancao. f.2.: estar el pecho a la lanza o<br />

espada, ora sea peleando, ora no. 1. Sinmugat sang bangcao. f.2.: esto es, no volver <strong>las</strong> espaldas al<br />

enemigo; lo mismo <strong>de</strong> <strong>las</strong> puyas. Ítem, llevar arrastrando alguna rama.<br />

sulab. u.a. silab. h.: filo <strong>de</strong> herramienta o <strong>de</strong> caña; sulabun: cosa que tiene filo o corte. f.3.: afilar,<br />

sacar filo o corte a herramienta o caña. Pasulaban co sa panday ining bolo co, etc.; sulab gilio nga<br />

calis: espada <strong>de</strong> dos filos u otra arma; et talum.<br />

sul-ay. p.c. nanul-ay ang baha. sul-ay ang baha: salir <strong>de</strong> madre la avenida. Ítem, <strong>de</strong>rramarse agua o<br />

arroz cuando se echa más <strong>de</strong> lo que cabe [en] la vasija.<br />

sulalung. l. suladung. sinmusulalung. f.3.: alcanzar el sol a la luna en la menguante. Nagasulalung<br />

ang bulan cag ang arlao. 1. nagahiquita; suladung: es luyo <strong>de</strong> tutuc en el balac.<br />

sulam. l. solam. u.a.f.3.: labrar <strong>de</strong> aguja con hilo o seda, etc.<br />

sulang+. l. solang: cresta <strong>de</strong> ave.<br />

sulang. p.a. nanulang: embocar, salir o entrar por entre is<strong>las</strong>; hinsolangan: el estrecho entre dos is<strong>las</strong><br />

por don<strong>de</strong> se entra y sale <strong>de</strong> un mar a otro.<br />

sulang. u.a. et sag-ang timir. h.: la barba, toda la quijada.<br />

sulang. u.a.: viento entre el amihan y el timog, entre el nor<strong>de</strong>ste y el este.<br />

sulangag. l. langag. p.p.: bramar o balar vacas, venados y todo animal que llama a otro o a sus<br />

padres, máxime los becerros, cabritos, etc. Ítem, los puercos que pi<strong>de</strong>n <strong>de</strong> comer gruñendo; y aun <strong>de</strong><br />

los niños se dice: Uala acoi ipacaun sa acon manga anac nga nanulangag.<br />

sulang ga. p.p.: cierto árbol con cuyas hojas majadas con <strong>las</strong> <strong>de</strong>l labog tiñen <strong>las</strong> uñas <strong>de</strong> colorado;<br />

nanulangga. f.2.: teñil<strong>las</strong>.<br />

sulangot. p.p.: fiador <strong>de</strong>l remo; gaor. f.2.: hacer fiador algo. f.1.: atalle o ponelle. f.3.: es el remo a<br />

quien se pone el fiador.<br />

sulao. p.c. nasulao: sentir vergüenza el que está en presencia <strong>de</strong> aquel a quien agravió, ora<br />

murmurando o hurtándole algo, o pecando con su mujer, y más si cae sobre buenas obras. Nasulauan<br />

co siya cai gin libac co siya. f.2.: causar esta vergüenza; en haraya es mirar o ver; sumulao aco: mirar,<br />

etc.; ulao. f.3.: Dimo aco pacaulauan: no me avergüences.<br />

sulaot. p.p.: colgar algo con lanzada <strong>de</strong> palo o cor<strong>de</strong>l, como el rosario <strong>de</strong> la cinta; o echar cor<strong>de</strong>l así<br />

doblado a pie <strong>de</strong> animal o al pescuezo para meter los cabos y que que<strong>de</strong> escurrido, etc.<br />

sular. u.a.: lo mismo es que sula. u.a., estar <strong>de</strong>sconcertados los huesos <strong>de</strong> <strong>las</strong> ca<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> golpe o caída;<br />

vi<strong>de</strong> ibi.<br />

sulat. l. solat. u.a.: carta, cédula, libro; hecho verbo, escribir; el f.1.: pue<strong>de</strong> ser el recaudo para<br />

escribir, pluma y tinta; el f.3.: en lo que se escribe, el papel, libro, etc. f.2.: siempre es lo que se<br />

escribe. Isulat mo aco sa libro sa manga: cofra<strong>de</strong>s; hinulat: es el salario <strong>de</strong> escribir; sulat sa buhis:<br />

padrón <strong>de</strong>l tributo; sulat sa naga: confesar padrón <strong>de</strong> los que se confiesan, y así en otras cosas.<br />

sulbir. l. solber. u.a.f.2: torcer hilo o cor<strong>de</strong>l sobre el muslo o pierna o contorcedor; sulbir nga tuur<br />

ining hilo, busa; naquilitot: está muy torcido, y así en carruja.<br />

sulhay. p.c.: palo que se raja fácilmente, como el tungu, el pino, bejuco, caña; masulhay: abrirse los<br />

palos dichos al rajalles. Ítem, masulhay: <strong>de</strong>sparramarse la gente cada uno por su parte, ora huyendo<br />

<strong>de</strong>l enemigo, ora saliendo <strong>de</strong> alguna junta o <strong>de</strong> la iglesia, que cada uno se va por su parte; o agua que<br />

se divi<strong>de</strong> por muchas partes, id est, nagacabulag bulag, etc.<br />

suli. p.a.: cosa puesta al revés en cosas largas, que está abajo lo que [h]abía <strong>de</strong> estar hacia arriba,<br />

aunque sea persona que está patas arriba; nagasuli. f.2.: poner al revés así alguna cosa; nasuli. l.<br />

nahasuli: estar así algo al revés; nasuli: es volver subiendo hacia arriba el río <strong>de</strong> agua dulce porque<br />

otro río la hace volver como en avenidas el río gran<strong>de</strong> al pequeño, o la marea. Suli ang iya polong:<br />

<strong>de</strong>cir la cosa o oración al revés; sulisuli: es frecuentativo <strong>de</strong> suli, y así nagasuli suli: es voltear <strong>de</strong> esta<br />

manera. Ítem, suli suli se dice en la ma<strong>de</strong>ra <strong>las</strong> hebras que se encuentran unas con otras y no se<br />

pued[en] acepillar. Suli suli ang supat sang hamugni, busa maculi catamun suhi.<br />

sulig. nagasulig: crecer.<br />

338


suila. l. sulia. p.c.: <strong>las</strong> últimas dos nipas que ponen en el caballete, que una <strong>de</strong> un lado y otra <strong>de</strong> otro<br />

tapan el caballete; nagasuila: ponella. Suilaan niño ang ibobongan.<br />

suliao. p.c.: escudilla.<br />

sulib. u.a.f.3.: pegar fuego al zacatal o casa o al vello <strong>de</strong>l cuerpo, piernas o al pelo <strong>de</strong>l cuero <strong>de</strong>l<br />

animal que matan. f.1.: el fuego.<br />

suliga. p.p. sumabaya. p.p. sumbiay. h. et sundiay. h.p.c.: fisgar, hacer burla como diciendo al viejo<br />

que es muchacho o que el vestido viejo es nuevo, si es pequeño <strong>de</strong>cir que es gran<strong>de</strong>, o si es bueno<br />

<strong>de</strong>cir que es malo. l. e contra; masuligaun; masumbayaun: fisgón así; soor soor.<br />

sulingut. p.p. et songot. l. sungut. masulingut et masulingutun. masungutun: persona <strong>de</strong> rostro<br />

iracundo o iracundo, rostrituerto, sentido <strong>de</strong> algo; sulingut siya sing guya: iracundo <strong>de</strong> cara, cara <strong>de</strong><br />

pocos amigos; sinmusulingut. l. sinmosongot siya canacun. f.3.: me mostró mala cara <strong>de</strong> hombre<br />

sentido, [a]irado; sinmosongot: frecuentativo; y aun algunas veces lo dicen por [a]irarse, etc.<br />

sulit. l. olit. p.a.: <strong>de</strong>uda que se pega sin logro, capital <strong>de</strong> la mercaduría sin ganancia, o lo que se<br />

sembró sin aumento, ni multiplicó; sinmosulit: pagar la <strong>de</strong>uda sin logro. f.3. Sinulitan. l. nasulitan<br />

niya lamang ang otang. l. ang pilac.<br />

sulpa. p.p.: vi<strong>de</strong> in ginlauas.<br />

sulsul. p.a.: en algunas partes se usan por nulsul, pero en esta isla, nulsur es raíz, un<strong>de</strong>, naganulsur et<br />

ginnulsuran, lo cual no se pudiera <strong>de</strong>cir la raíz si fuera sulsul; pue<strong>de</strong> ser que se use lo uno y lo otro, y<br />

al uso hemos <strong>de</strong> estar: ar[r]epentirse.<br />

sul-ub. u.a.: lo mismo es que sur-ub; vi<strong>de</strong> in abas.<br />

sulug. p.a.: raudal, corriente <strong>de</strong> mar o río; sulgan et casulgan: son los escarceos <strong>de</strong>l mar o <strong>de</strong>l río<br />

don<strong>de</strong> pasa por piedras; nasulug. l. nagasulug; masulug. l. maslug: correr con furia el río o mar<br />

haciendo escarceo.<br />

sulung+ p.a., en Sugbu; acá tutuc: mirar.<br />

sulung. p.a. nagasulung: <strong>de</strong>slumbrarse como el que mira al sol o el que tiene mal <strong>de</strong> ojos, o el que no<br />

va a leer, etc.; lubar.<br />

sulup. u.a.f.2.: ir a trabajar a la sementera. Sulupun ang oma.<br />

sulur. u.a.: lo que está <strong>de</strong>ntro. Uai sulur ang banga: no tiene cosa <strong>de</strong>ntro la banga, está vacía. Cohaun<br />

ta anay ang sulur sa tariao: saquemos lo que tiene la tinaja; sulur et casurlanan: son también el hueco,<br />

la capacidad. Pila ca gantang ang sulur. l. ang casurlanan sini?: ¿Cuántas gantas cabe[n]?<br />

sulur. u.a.: aposento o celda. Ítem, sulur: <strong>de</strong>ntro, en cualquier parte que sea. Adto na sa sulur: allá<br />

<strong>de</strong>ntro está; sinmusulur. f.2.: entrar en aposento, celda, iglesia, sementera. Sinulur ang oma namun<br />

sing babuy: fue entrada nuestra sementera <strong>de</strong> puercos, o entrar por algo; surlun, la síncopa <strong>de</strong>l<br />

fut[uro]; nagasulur: meter algo en aposento o iglesia, etc. Isulur mo ining silla sa sing bahan. Ítem,<br />

echar o envasar algo en vasija, un<strong>de</strong>, susurlan et sururlan: cualquier cosa en que se echa algo, como<br />

vasija o escudilla; dícese: Sinurlan ang ogat sing dugo, ang panit sang onor cag sang tol-an, ang bagol<br />

bagol sang otoc, etc.: <strong>las</strong> venas tiene[n] <strong>de</strong>ntro la sangre, el pellejo la carne y huesos, el casco <strong>de</strong> la<br />

cabeza los sesos, etc.<br />

sulut. p.a.: cosa entreverada, como colores en tejido, o gargantilla que va una cuenta <strong>de</strong> granate o<br />

cornelina y otra <strong>de</strong> oro; o sarta <strong>de</strong> pescado o otra cosa en que va chico con gran<strong>de</strong> y bueno con malo;<br />

nagasulut: entreverar cosas al modo dicho. f.2.; la síncopa: sutlun; el f.1.: es entreverar unas cosas con<br />

otras, lo que se entrevera. f.3.: es la cosa en que se entrevera. Ítem, nagasulut: es entreverarse, o estar<br />

entreverados animales <strong>de</strong> diferentes especies, como vacas y carabaos, etc.; dícese: sulut mag anac:<br />

parir los hijos entreverados, varón y hembra. l. e contra: sulut sulut: es frecuentativo <strong>de</strong> sulut o<br />

diminutivo.<br />

sulut et subir. l. sibur. p.a. masulut. masubir. masibur: cosa bien torcida, como hilo o cor<strong>de</strong>l;<br />

nacasulut; subir. l. sibur: torcer bien algo. f. Pacasulutun mo yana; su contrario es lubar; sacot.<br />

sumay. p.c. et sumay sumay: lo mismo son que soor: vi<strong>de</strong> ibi.<br />

sumala. l. sumara. p.p. canimo. l. omang. h. canimo: como a ti te pareciere o quisieres. Icao ang<br />

magabuut.<br />

sumbag. p.a.: apuñetear.<br />

sumbal. p.a.: vi<strong>de</strong> in solsol.<br />

sumbali. p.p.f.2.: <strong>de</strong>gollar, cortar el gargüero con cuchillo o caña o otra cosa, no la cabeza; lo mismo<br />

es luba. f.2.hun.<br />

sumbalic. p.p.: arribar, volver el navío adon<strong>de</strong> salió; balic.<br />

sumbaya. p.p.: vi<strong>de</strong> in suliga.<br />

sumbiling. u.a. Calaoay. l. Caloay. p.c.: dardo o lanza <strong>de</strong> bagacay caña; nagasumbiling. f.2.: hacer<br />

lanza el bagacay; el f.1.: traella por arma; nanumbiling: alancear con el f.2.<br />

sumpa. p.a.: contrayerba; sumpahan: el que la tiene.<br />

339


sumpa. u.a.: maldición o execración que se echa uno a sí mismo sobre si ha hecho o no algo; sirve <strong>de</strong><br />

juramento; masumpa; sumumpa; nanumpa: mal<strong>de</strong>cir, echar execraciones al modo dicho, como <strong>de</strong>cir:<br />

Manlutac aco. l. ang acun tian; napa-. l. napapagsumpa. f.2.: hacer jurar así, tomar juramento; el f.3.:<br />

es la cosa sobre que hace la tal execración.<br />

sumpay. p.p.: lo mismo es que sogpon; vi<strong>de</strong> ibi. Ítem, es proseguir lo comenzado añadiendo lo que<br />

falta como en alguna obra o sermón, etc.<br />

sumpac. u.a.f.2. sinmusumpac: porfiar, resistir ora <strong>de</strong> palabra, ora peleando o remando contra el<br />

viento. Sumpacunta ang hangin. Nagasumpac sila nga duha, cai maisug sila: entrambos porfían y se<br />

resisten, ninguno quiere darse por vencido, etc.; lo mismo es que atip; lalis.<br />

sumpalac. p.p.f.2.: contra<strong>de</strong>cir, resistir <strong>de</strong> palabra. Sinmumpalac siya sa dato sing polong.<br />

sumpit. p.a.: cerbatana; nagasumpit. f.2.: flechar con cerbatana; sinmusumpit: es también saltar<br />

chisguete <strong>de</strong> cosa líquida, como poslit. Hinc, anunumpit: peces flecheros que escupen el chisguete <strong>de</strong><br />

agua con la boca acertando a lo que tiran notablemente; sumpit: es también la jeringa, aunque sea <strong>de</strong><br />

caña para solo agua; nagasumpit. f.2.: jeringar o echar ayuda, etc.<br />

sumpu. u.a.: cosa <strong>de</strong>spuntada o sin punta, como el clavo, cuchillo, arma; nasumpu: <strong>de</strong>spuntarse o<br />

estar <strong>de</strong>spuntado algo así; nacasumpu. f.2.: <strong>de</strong>spuntar o embotar algo <strong>de</strong> lo dicho, aunque sea palo;<br />

nagasumpuc, etc.<br />

sumsum. p.p. nagasumsum. nanumsum, etc. f.3.: comer alguna cosa para beber en sus fiestas o<br />

borracheras; sumsuman: toda comida <strong>de</strong> bebienda, los manjares que ponen.<br />

sumung. l. somong. u.a. et sumung sumung: vi<strong>de</strong> in songloy.<br />

suna. l. sona. p.a. et suna suna: vi<strong>de</strong> in sona et in sonasona.<br />

sun-ar.D.V.: poner la olla a cocer. f.1.: la olla. f.3.: los trébe<strong>de</strong>s o el fuego.<br />

sundang. l. sondang. p.a.: cuchillo.<br />

sunga. p.a.: vi<strong>de</strong> in sipnga.<br />

sung-ay. p.p.: lo mismo es que osong, cargar a el hombro.<br />

sungay. l. songay.p.a.: cuerno: vi<strong>de</strong> in songay.<br />

sungal. u.a.: vi<strong>de</strong> in tingal.<br />

sungao. u.a.: lo mismo es en todo que hungao, fuera <strong>de</strong> lo que toca a los navíos.<br />

sungcalip. l. socsoc. p.p.: meter cris, daga, puñal entre la pretina o entre el bahag y <strong>las</strong> carnes, etc.<br />

sungcar. p.a.: cosa igual en peso con otra; sungcar sing pesos: peso <strong>de</strong> un real <strong>de</strong> a ocho; la mujer que<br />

se llama si sungcar libo, es que vale tanto como mil; nagasungcar: igualar cosas en peso. f.2.: pero el<br />

f.1.: es cotejar una cosa con otra en peso para que estén iguales; el f.3.: es con la que se coteja o pesa.<br />

sungi. u.a., id est, siuang: labiohendido; o peine que le falta algún diente.<br />

sung sung.p.p.: todo aquello que no es macizo, que se mete en caña o vasija para tapalla, como son<br />

yerbas, hojas a la caña o pangasi; nagasung sung: meter así yerbas o hojas en el sag-ub o otra caña<br />

como lo usan para regar porque no caiga <strong>de</strong> golpe el agua; o en el pangasi porque no suba arriba, o<br />

algodón o otra cosa en <strong>las</strong> narices o oídos, o paño en la boca; con el f.3.: tapar algo <strong>de</strong> lo dicho así.<br />

Sung sungan mo ang baba niya sing paño agur dili tumutuao: métele un paño en la boca para que no<br />

grite.<br />

sungut. l. songot. u.a.: vi<strong>de</strong> in sulingut.<br />

sung gu. u.a.: dar con alguno en tierra o en piedra asiéndolo <strong>de</strong>l cogote, rindiéndolo. bato ang gin<br />

sung guan niya canacun; vi<strong>de</strong> bungu.<br />

suni. u.a.: vi<strong>de</strong> in tungao.<br />

suni suni. u.a.f.2.hun.: hablar <strong>de</strong> algo que suce<strong>de</strong> como hurto,amancebamiento o <strong>de</strong> otra cosa así.<br />

sunsun. p.a.: vi<strong>de</strong> in sansan.<br />

sunsun. p.p. et sucut: frecuentar; muchas veces, a menudo, etc. Dao ano casunsun?: ¿Qué tan a<br />

amenudo o frecuentemente?; masunsun. l. masucut: frecuentemente, a menudo; masulusunsun;<br />

masucutsucut: algo frecuentemente, es diminutivo. Masunsun siya magconfesar, cag magcomulgar: a<br />

menudo confiesa y comulga; usab.<br />

sup-ac. l. Sipac. p.a.: astilluela que salta <strong>de</strong> palo o tabla; nagasup-ac. f.2.: hacer astillue<strong>las</strong> o rajitas<br />

algún palo, cuando dan pátina a otro le dan un sup-ac. l. sipac; pro sipac, vi<strong>de</strong> siac.<br />

supa. u.a.h.: vi<strong>de</strong> in ngongo.<br />

supang. p.a.: el que está en la flor <strong>de</strong> su edad, hombre o mujer, mozo, que aún crece la tiene,<br />

adolescens. Supang pa siya, ua pa ma hamtung: todavía es joven, que aún no [h]a crecido lo que ha <strong>de</strong><br />

crecer; nagasupang: estar en la flor <strong>de</strong> su edad, que aún crece en cuerpo y vigor; envaronecer.<br />

supat. p.a.: hebra <strong>de</strong> carne o <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, aunque sean <strong>las</strong> negras <strong>de</strong>l trozo <strong>de</strong> <strong>las</strong> palmas. Mayucyuc<br />

ang supat sang hamulauun: la hebra <strong>de</strong>l molaue (?) es blanda, suave, etc.; lugas.<br />

340


supil. p.a. sinmusupil. f.2.: reñir como superior en valentía; nagasupil: reñir dos o más, ora <strong>de</strong><br />

palabra, ora <strong>de</strong> obra; naquigsupil: resistir riñendo, ora en <strong>de</strong>mandas y respuestas, ora en hecho;<br />

napasupil: <strong>de</strong>jarse reñir, consentir lo riñan, rendirse, etc., como inferior al que le riñe.<br />

supla. p.p.: vi<strong>de</strong> in ga<strong>las</strong>.<br />

sup sup. l. sop sop. u.a.f.2. nacasupsup: embeber en sí la esponja o paño, bizcocho et similia; cosa<br />

líquida cuando es poca que la recoge en sí toda. Ítem, supsup: chupar marisco sacándole lo que tiene<br />

<strong>de</strong>ntro, como lo usan al bagongon, al daludalu, al soso, tuétano o hueso; o chupar sangre o materia <strong>de</strong><br />

herida.<br />

supo. u.a.: cogollo <strong>de</strong> carrizos como tigbao, tulibao; nanopo: cogellos.<br />

suput. u.a.f. suptun, sincopado: buscar, juntar <strong>las</strong> cosas que ha menester, máxime para el sustento.<br />

Sura. u.a.: comer pan, morisqueta con vianda, como se usa. Igsura ang can-un sa esda. l. ang esda sa<br />

can-un. Sur-an ang esda sa can-an. Ua quitay sur-an sa can-un: no tenemos a qué juntar la morisqueta,<br />

no tenemos vianda; y así, sur-an: por todo género <strong>de</strong> vianda.<br />

sur-ip. l. sul-ip. l. sor-ip. l. sol-ip.D.V. et solicup: ojos vueltos, la niñeta hacia <strong>de</strong>ntro por la parte <strong>de</strong><br />

arriba y por la parte <strong>de</strong> abajo muestra lo blanco; Nasurip. l. sinmusurip ang iya mata: están sus ojos<br />

vueltos al modo dicho; nagasurip. l. sulicup et nagapasurip sang mata. f.2.: volver así los ojos; y con<br />

el f.3.: son mirar así a otro, que es menosprecio.<br />

surip. p.a.: za[m]bullirse en el agua o bucear, como salum; vi<strong>de</strong> ibi; <strong>de</strong> surip sale anunurip: cuervo<br />

marino; alibi, casili. p.p.<br />

surlay et sugcay. p.a.: peine rallo para <strong>de</strong>sengreñar el cabello; nagasurlay. l. sugcay. f.2.: peinar el<br />

cabello.<br />

sursur: vi<strong>de</strong> sorsor.<br />

sur-ung. l. sur-ong. D.V.: vi<strong>de</strong> in sor-ong: apuntar a lo que se tira.<br />

sur-uc. D.V.: vi<strong>de</strong> in talab-uc.<br />

surum. u.a. et subay: hormigas ordinarias.<br />

suryang. p.a.f.2.: dar lancetad[a] como el que sangra, aunque no sea para sangrar ni con lanceta sino<br />

con otra cosa aguda; nacasuryang. f.2.: clavar o hincarse cosa aguda en pie, mano o cuerpo, como<br />

puya, punta <strong>de</strong> cuchillo, etc.; nahasuryang: ser clavado <strong>de</strong> punta <strong>de</strong> cosa aguda puya, palo, cuchillo,<br />

etc.<br />

susu. D.V. et lughur: golpear ropa que se lava o otra cosa así sin levantalla, tomándola entre <strong>las</strong><br />

manos. f.1.: la cosa. f.3.: sobre que; vi<strong>de</strong> in mumu.<br />

sutla: vi<strong>de</strong> in sucla.<br />

sutsut. p.c.: vi<strong>de</strong> in sitsit.<br />

suuc. u.a. et subul. sinmusuuc. sinmusubul. f.2.: acercarse a otro; Nagasuuc. l. nagahisuuc. l.<br />

subulna sila, busa dile na sila maca luthang: están ya tan juntos que no pue<strong>de</strong>n arcabucearse. Cai<br />

masiut na sila: q[u]e ya vienen a <strong>las</strong> manos como los enemigos, etc.; con suuc se dice: Nacasuuc ang<br />

gubat canamun. l. nacasuuc ang bana sa asaua niya cag sang calolot. l. nacasuuc ang fiscal sanacasal:<br />

los cogieron sin q[u]e se pudiesen huír; duul.<br />

suuc. p.a. et puuc et suuc. f.2.: cortar a raíz <strong>de</strong>l suelo árbol, caña, zacate, etc. Potlun mo sa ponoan.<br />

suuy. p.c. Sinmusuuy ang suba, ang tubig. l. ang dagat: crecer poco como en creciente menor.<br />

suul. p.a. nagasuul ang tian: doler <strong>las</strong> tripas o barriga. Nasuulan aco sang tian: duéleme la barriga.<br />

Nacasuul sang tian co ang quinaun co: lo que comí me ha dado dolor <strong>de</strong> tripas. l. ang pagpamos-onco:<br />

como el que tiene cámaras <strong>de</strong> sangre; cutuy: es también lo mismo.<br />

suun. p.a.: calzar hacha o azadón, meter el cabo en un palo. Isuun mo ang uasay sa patoc, suunan ang<br />

patoc sa uasay, etc. Ítem, meter la ajorca <strong>de</strong> marfil en el brazo o mano. f.1.: la ajorca. f.3.: la mano.<br />

suut. p.a.; casaquet nga suut: dolor que se muda <strong>de</strong> una parte a otra.<br />

suyac. p.a.: puya ordinaria; suyacan: cosa enpuyada como camino o el paso, etc.; nagasuyac;<br />

nanuyac. f.2.: hacer puyas o ponel<strong>las</strong>; con el f.1.: nahasuyac: empuyar o estar empuyado; nacasuyac:<br />

hincarse la puya o clavar la puya al que pasa; luba: puya larga para venados; varíase como suyac.<br />

suyan. p.a.: bujeta <strong>de</strong> cuerno para algalia.<br />

suyup. u.a.f.2.: beber a bruces. Ítem, beber todo animal que no bebe lamiendo, o aves. f.3.: don<strong>de</strong> o<br />

en q[u]e beben. Ítem, embeberse la tierra, ceniza, bizcocho, agua o vino, etc.; napasuyup: dar <strong>de</strong> beber<br />

a los animales como puercos, vacas, caballos, aves, etc. f.2.: los animales. f.1.: lo que han <strong>de</strong> beber,<br />

etc.<br />

341


T ANTE ALIAS<br />

ta: genitivo <strong>de</strong> aco; y <strong>de</strong> quita.<br />

ta. l. tata. u.a.: ea. l. ea, pues. Tata humanunta ini: ea, acabemos esto; dan.<br />

taan. p.a.: red con que pescan en <strong>las</strong> lagunas puyos, haloanes o bulan bulan; nanaan; nagapanaan:<br />

pescar con ella.<br />

taan+ p.a.: vi<strong>de</strong> in baya, <strong>de</strong>jar algo.<br />

taba. p.a. nataba. tinmataba: comprar sementera ya hecha; nagataba. l. napataba: ven<strong>de</strong>lla; Tatataba.<br />

p.p.; nanabataba ang humay: se dice cuando no es todo uno, sino <strong>de</strong> diferentes especies; también se<br />

dice <strong>de</strong>l río que trae agua clara y turbia por haber entrado en el algún río que viene turbio con<br />

avenida.<br />

tabac. u.a.: <strong>de</strong>jar alguna cosa a la buena ventura, como la sementera, sin guardalla. Tinabac niya ang<br />

iya oma, cag ua niya bantayi busa quinaun sang babuy: es también escon<strong>de</strong>r el bahandi en <strong>las</strong><br />

sementeras o cada uno don<strong>de</strong> pue<strong>de</strong>, o llevallo a otro pueblo cuando se tema venida <strong>de</strong> enemigos; el<br />

fut[uro] 1.: Itabac nila ang ila bahandi sa oma, cay naharluc sila sang gubat.<br />

tabaghac. p.p.: vi<strong>de</strong> bangtas.<br />

tabag. u.a.: el pangasi sin fuerza, que ya está bebido. Natabagan. l. pinanabagan sa manga nag inum:<br />

hanle <strong>de</strong>jado sin fuerza los que han bebido; nanabag. bebelle hasta que esté flojo.<br />

taban. p.a. fut[uro].un.: llevarse alguna cosa el perro o el gato o robar en saco, hurtar a vista <strong>de</strong> ojos o<br />

hurtar alguna mujer o esclavo o muchacho; el fut[uro]. an: es la persona a quien le hurtaron la mujer,<br />

etc.<br />

tab-ang. D.V. matab-ang: cosa sin sal, como agua dulce; la comida <strong>de</strong>sabrida o la persona por falta<br />

<strong>de</strong> sal es: matab-ang. Tinatab-ang came sing asin: estamos <strong>de</strong>sabridos o sin sal para comer. Ítem, vino<br />

o vinagre flojo.<br />

tabang. p.p. fut[uro]. an.: ayudar en pleito o riña o entre cosa. Ítem, atar el cayang que va echado en<br />

el navío porque no se le lleve el viento. Tabangi ang cayang.<br />

tabangcu. p.p. tabangongo: bagre; tambangongo+.<br />

tabas. u.a.: zaraza, manta <strong>de</strong> colorado.<br />

tabas. u.a.: cortar vestido, como camisa, saya, etc.; cercenar tab<strong>las</strong>, hostias, etc.; el f.an.: es el vestido.<br />

f.un.: los retazos o cercenaduras o astil<strong>las</strong>. Tabasan mo ining hostias.<br />

tabayag. p.a.: calabacil<strong>las</strong> silvestres, <strong>de</strong> que se suelen hacer ventosas.<br />

tabi. p.a.l. tabitabi saiño. l. diño, umagi aco, palabra <strong>de</strong> respeto: con vuestra licencia pasaré.<br />

tabi. u.a. matahi. l. tabian+ p.p., id est, hamolong: hablador, bachiller; más es <strong>de</strong> Sugbo que <strong>de</strong> por<br />

acá; con el f.3.: hacer burla o burlar <strong>de</strong> palabra; nanabi.<br />

tabiayong. p.p.: calabazas largas y gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> que se hace conserva harta.<br />

tabig. u.a.: cestillo <strong>de</strong> palma o buri.<br />

tabigi. p.p.: árbol mangle que lleva una fruta gran<strong>de</strong>, redonda, buena para curar bubas.<br />

tabil. p.a.: cortina como <strong>de</strong> cama. f.2.: hacer cortina algo; con el f.3.: poner cortina.<br />

tabili. p.p.: lagartija <strong>de</strong> <strong>las</strong> largas.<br />

tabinas. p.p.; nahatabinas: resbalar así el que va andando, como el que sube gateando algún árbol;<br />

dícese: Nahatabinas ang babaco. l. ang dilaco: resbalóseme la lengua, díjelo sin querer.<br />

tabing. u.a.: pegar una manta o red con otra cosida, ora hilvanada; hinc, ananabing: el niño que anda<br />

asido como cosido a su madre.<br />

tabir. u.a. et balirbir, id est, agay: correr cosa líquida <strong>de</strong> arriba abajo, como el sudor por el cuerpo,<br />

agua por el tronco <strong>de</strong> árbol o por la caña, o sagub cuando se hien<strong>de</strong>. Natabir ang dugo ni Jesu Christo:<br />

corrió, etc. ; no se hace por ola.<br />

tinabir. p.c. binalirbir: el agua o gotera.<br />

tabion. p.p. natabion. tinmatabion. tablug. talotablug. habiug. halohabiug. habug. habug habug:<br />

menearse o bambalearse cosa cargada, como cesto o otra cosa, generalmente; con naga- son:<br />

columpiarse en la hamaca, etc.; Ítem, mecer así al niño o menear así alguna cosa. f.1.l.2.; tabiug+: es<br />

lo mismo; hinc, nagapatablug et habug. f.2.: echar suertes teniendo el bolo colgado <strong>de</strong> un cor<strong>de</strong>l que<br />

tiene en la mano para que el diuata le bambolee. f.1.: es el bolo.<br />

tabiug+ p.p.: lo mismo es que tabion.<br />

tabnos. u.c. nagatabnos: <strong>de</strong>senvainar arma; natabnos; tinmatabnos: <strong>de</strong>senvainarse arma o <strong>de</strong>spegarse<br />

perro ligado con perra o hombre con sacra <strong>de</strong> mujer.<br />

tabngul. p.p. matabngul: sonar mal voz, campana, instrumento.<br />

342


tabo et cabo. u.a.: venecia con que se saca vino o agua <strong>de</strong> tinaja; tinmatabo. l. quinmacabo. f.2.: sacar<br />

así agua o vino.<br />

tabo. u.a. natabo. tinmatabo: llegar a alguna ocasión. Tinmatabo aco sapag pangaun nila. Taboon<br />

mo ang pagpangaun nila: llega cuando estén comiendo; nahatabo, cuando es acaso. f.: hitaboan;<br />

nagahitabo: llegar dos o más acaso; natabo: acontecer, suce<strong>de</strong>r algo en tal día. Ang pag camatay ni<br />

Pedro nahatabo sa Domingo; suce<strong>de</strong>r o encontrar con algo o algo con la persona. Ano ang hintabuan<br />

niño sa dalan?: venille, encontralle el bien o el mal. f.3. Nahatabo siya sa calalat-an: dio o cayó en el<br />

peligro.<br />

tabo. p.a. nagatabo. l. tinmatabo: acudir al que viene <strong>de</strong> fuera para que le dé algo <strong>de</strong> lo que trae; el<br />

f.an.: es la cosa por que se acu<strong>de</strong> que <strong>de</strong> ordinario llamamos tinaboan: aguinaldo, ferias, etc.;<br />

napatabo: es dar algo así a los que están en el pueblo el que viene <strong>de</strong> fuera <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>ar. Pataboon<br />

mo aco sing mangarna, con may ipatabu ca canacun: dame algo <strong>de</strong> ferias si traes que darme. Ua cai<br />

tinabuan, cay ua cai pinabalon.<br />

taboc. u.a. et igtuba. h.: la otra banda o parte <strong>de</strong>l río o mar. Nagahitaboc sila pagbanua: viven en<br />

diferentes is<strong>las</strong>. f.3.: en lo que se pasa como navío o balsa.<br />

tabocanun. p.a.: los <strong>de</strong> la otra parte <strong>de</strong>l mar, como África <strong>de</strong> España. l. e contra.<br />

tabog. u.a.f.2.: atajar o recoger ganado o persona que huye; o llevar recogido ganado por <strong>de</strong>lante o<br />

cautivos; apriscar ganado; panabogan: aprisco.<br />

taboy, y mejor, taboy taboy. p.p.: golpear en la espada el cesto vacío que se lleva a cuestas, o pechos<br />

gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mujer, o carnes gordas, fofas.<br />

tabong. p.a.: ave así llamada, harto nombrada por sus huevos.<br />

tabon. u.a.: cubierta o cobertor generalmente, o tapador como sea cosa ancha; nagatabon: cubrir o<br />

tapar; italabon. l. talabon: se llama en todas <strong>las</strong> provincias el cayang que lleva la hamaca para que no<br />

dé el sol o se moje el que va en ella.<br />

tabono. p.p.: vi<strong>de</strong> daolong.<br />

tabtab. p.a.: cortar alguna cosa <strong>de</strong>shaciéndola como el techo, ding ding, ataduras <strong>de</strong> cesto o cosa<br />

liada, cerca, corral <strong>de</strong> pescar. f.2. Tabtabun mo ining gacut sa baquir.<br />

tabucao. p.p.: bubas, un<strong>de</strong>, tabucanuun. l pinanabucao: buboso; nacatubucao. f.2.: causar bubas,<br />

embubar.<br />

tabus. l. tabos. u.a. nagatabus. l. tinmatabus: salirse arroz por rotura <strong>de</strong> cesto o por entre los <strong>de</strong>dos,<br />

lo que se toma en el puño o <strong>las</strong> tripas por herida; pasar la harina por el cedazo, etc.<br />

taca. u.a.: pereza; nataca; tinmaca, más es <strong>de</strong> Sugbu que <strong>de</strong> por acá. Ítem, tener enfado o enfadarse;<br />

Tinmaca. l. nataca sia dacun: se enfada <strong>de</strong> mí, no me tiene buena voluntad; salirse atrás <strong>de</strong>l concierto;<br />

vi<strong>de</strong> in umbu.<br />

tacay. p.a.: repartir el principal a su gente cosa que se la han <strong>de</strong> volver la misma, como arroz para<br />

molello, gallinas que guar<strong>de</strong>n; tinmatacay; nagatacay.<br />

tacal. l. butacal. u.a.: verraco; nagabutacal: empreñar <strong>las</strong> puercas; un<strong>de</strong>, himutacal: la paga o<br />

caballaje.<br />

tacam. p.a.: hacer ruido con la boca y dientes el verraco amolando los dientes.<br />

tacam tacam. u.a. et sagabsab. f.2.: mascar haciendo ruido como el puerco; osap.<br />

tacang. p.a.l. ticang: paso que echa el que anda; usa catacang. l. ticang: un paso; nagacatang: echar<br />

paso o dar paso el que anda, aunque sea animal o el niño que comienza a andar o enfermó.<br />

tacas. u.a.: tierra o ribera <strong>de</strong> mar o río, respe[c]to <strong>de</strong> los que están en la embarcación; tumacas;<br />

tinmatacas: ir a tierra.<br />

tacba. p.a. tinmatacba. l. inmaacba: abrazar por <strong>de</strong>trás o coger el gato al ratón por el lomo; subir un<br />

animal sobre otro como cuando se cubren o echar los brazos al cuello, el niño para asirse o el perro a<br />

su amo, etc. f.han.; tacbahan: lo mismo es acba. f.han.<br />

tacboy. p.c.: estar echado <strong>de</strong> pechos, recostado el pecho sobre mesa, bordo <strong>de</strong> navío et asirse o estar<br />

asido <strong>de</strong> algo, como el niño <strong>de</strong> su madre, el tiqui o tagutu en el ding ding o árbol, u otra cosa. f.3.:<br />

asirse <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ro o navío o piedra caracoles, ostiones, et similia. Tinacbuyan sang tiqui ang calis; o<br />

asirse sobre ma<strong>de</strong>ro o caña el que pa<strong>de</strong>ció naufragio, etc.<br />

tacboy. p.c. et tabir. h.: pren<strong>de</strong>r o atar algo a la carga que se lleva a cuestas. Ítem, poner el gansing al<br />

vestido.<br />

tacdum. u.a.: vi<strong>de</strong> in acdum, que es lo mismo.<br />

tacdus. l. tacdis. u.a.: <strong>de</strong>scascarar o mondar cañadulce, y si es con los dientes, culit.<br />

tacga. p.p.: promesa. Pesos lamang ang tacga co dimo: un peso solamente te prometí; promete[r]<br />

sigue a los verbos <strong>de</strong> dar; saar+: es <strong>de</strong> Sugbu. Tumanun mo ang itinacga mo sa Dios: cumple lo que<br />

prometiste a Dios.<br />

343


tacga. p.p.: el término, plazo o día que el hechicero da o señala en que va a morir el enhechizado,<br />

máxime con el hechizo abay. Ítem, el término que da la justicia al que ha <strong>de</strong> ahorcar, llegado el cual le<br />

ha <strong>de</strong> ahorcar, o el término que Dios tiene dado a la vida <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong>l cual no ha <strong>de</strong> pasar; el<br />

pronóstico <strong>de</strong>l médico que señala cuándo morirá el enfermo; tinmatacga: dar o señalar así término o<br />

plazo, etc.; el f.1.: es el tiempo, año, o día que promete, señala o pronostica. Tinacgahan quita sa Dios<br />

sing arlao nga atun icamatay nga di ta sarang libanun; manalacga: el que así pronostica.<br />

tacla. p.a.: castañeta o arreadura que se da con la boca; nanacla; nagapanacla; namalintac. h.: llamar<br />

el dueño al perro para que vaya; con el f.3.: Panaclaan mo ang ayam. Ítem, es cantar al mismo modo<br />

una sabandija llamada manla, que se cría en el catung gan.<br />

taclay. p.c.l. tacley: granates o sartas <strong>de</strong> ellos et similia; nanaclay: trae al cuello sartas <strong>de</strong> granates; y<br />

aun sarta <strong>de</strong> cuentas o ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> oro lo suelen <strong>de</strong>cir; o cuentas <strong>de</strong> vidrio <strong>de</strong> colores y abalorio <strong>de</strong> que<br />

hacen ga<strong>las</strong>.<br />

taclap. l. taplac. haplac. p.a.: abrigar o cubrir con ropa al que está acostado. Taclapi aco: arrópame;<br />

tapar llaga con hojas; nagataclap sing polong: engañar; nagataclap sang matoor sing polong: encubrir<br />

la verdad con razones o palabras; itaclap; italaclap: cobertor, manta; haclap.<br />

tacliar.p.p. liar. p.a. tinmatacliar. nagatacliar: rehuír la espalda o el cuerpo cuando le van a dar<br />

palo, etc.; es también andar tieso con presunción, entonado, máxime en Sugbu.<br />

taclima. l. liquida. p.p.: estar cruzadas cosas unas sobre otras sin or<strong>de</strong>n, platos, tab<strong>las</strong>, libros, arcas,<br />

etc.; nagataclima.<br />

taclobo+. p.p.: concha o caracol <strong>de</strong> la mar conocida por su gran<strong>de</strong>za; taclobohon: mar o costa que los<br />

tiene; manlut: es poco menor.<br />

taclu. p.a.: cabeza que se hace en algún palo para po<strong>de</strong>lle atar, como se hace en el taric <strong>de</strong>l navío para<br />

atar los cates y que no escur[r]a el bejuco; nagataclu: hacer la tal cabeza; tacluan: si es dando dos o<br />

tres cuchilladas no más es taclu. Tacluan mo iton taric: haz cabeza ese taric.<br />

taclub et aclub. tacub. p.a.: tapa o tapa<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> tinaja, olla, arca, abobot, etc., o <strong>de</strong> cualquier vasija<br />

que no entra <strong>de</strong>ntro; nagataclub: tapar vasija generalmente, cerrar libro, juntar <strong>las</strong> manos como para<br />

rezar. f.2.<br />

taclub. p.a.: un medio cestillo ancho <strong>de</strong> abajo con que pescan en <strong>las</strong> lagunas o ciénagas; nanaclub. l<br />

nagapanaclub: pescar así porque tapan el pescado con el cestillo y luego meten la mano por lo alto <strong>de</strong>l<br />

cestillo que está hueco y cogen el pescado. y así f. es an.<br />

tacmo. p.a. nahatacmo: dar el niño <strong>de</strong> hocicos sobre alguna cosa cayendo.<br />

tacmol. u.a. nanacmul. l. nagapanacmul: mor<strong>de</strong>rse el labio <strong>de</strong> abajo, señal <strong>de</strong> coraje, fieros. f.3.<br />

Pinanacmulan niya ang iya ngabil.<br />

tacoring. u.a.: es cierto balagun con que ennegrecen los dientes; nanacoring. f.3.: untar, ennegrecer<br />

con él los dientes.<br />

tacot. l. tacut. u.a.: lo mismo es que manong gol: peñascos que con bajamar se <strong>de</strong>scubren y en<br />

creciente los cubre la mar; dícese: Maramu nga tuur ang manga caracoa. l. sacayan dao tacot caramu:<br />

muchas son <strong>las</strong> caracoas o navíos que parecen en multitud a los arrecifes que <strong>de</strong>scubre la mar.<br />

tacpal. p.a. tinmatacpal: llegar a lo más alto <strong>de</strong>l árbol el que sube como <strong>de</strong> la palma, o a lo más alto<br />

<strong>de</strong> la escalera que sobrepuje la mitad <strong>de</strong>l cuerpo; recostarse <strong>de</strong> pechos sobre mesa o corredor, bordo<br />

<strong>de</strong> navío. f.3.<br />

tacpu. l. tagpu. p.c.: lo mismo es que sagpu: y lo ordinario es por tapar boca, oídos, narices, ojos o<br />

tapar por <strong>de</strong>fuera rotura <strong>de</strong> cesto o <strong>de</strong> otra cosa. f.3.<br />

tactac. p.a.: vi<strong>de</strong> in verbo latac, caer.<br />

tacu. u.a. et tacutacu: picar con dos o tres cuchilladas la cabeza <strong>de</strong> palo o ma<strong>de</strong>ro para que no se<br />

escurran <strong>las</strong> ataduras. f.2.hun. Ítem, picar pared, tabla, caña et similia para que pegue el encalado.<br />

Dimo tacutacuhun ang tapi cay mahasalugsug. l. hisalugsugan came: no piques <strong>las</strong> tab<strong>las</strong> que nos<br />

hincaremos rajas.<br />

tacu. u.a.: pulguera <strong>de</strong>l arco; con el f.3.han: hacelle pulgueras para la cuerda.<br />

tacual. p.c.: vi<strong>de</strong> talulung.<br />

tacub. p.a.: vi<strong>de</strong> taclub.<br />

tacub. p.a. nagatacub: cerrarse la boca <strong>de</strong> persona o animal o concha, y si coge algo: Nahatacban<br />

niya ang torlo co: me cogió el <strong>de</strong>do; tacub tacub: frecuentativo. Nagatacub tacub ang iya ngipun. l.<br />

ang iya baba: dar unos dientes con otros, ora con frío, ora dando <strong>de</strong>ntelladas el perro o caimán.<br />

tacup. p.a.: vi<strong>de</strong> in taclub.<br />

tacur. u.a.: pegar con engrudo o cola alguna cosa o atándola, cosiéndola, etc. Hinc, talacdan: la asta<br />

<strong>de</strong>l remo largo; gaor: porque allí se ata el gaor; natacur: cosa pegada o atada así.<br />

tacus. p.a.: medida como vara; tacus: es también cosa cabal o al justo en medida; nagatacus: medir; el<br />

f.: tacsun; talacsan: la medida en que se mi<strong>de</strong> vino o arroz.<br />

344


tacus. p.a.; vi<strong>de</strong> tupung, igual: cosa digna, idónea, apta y merecedora.<br />

tacuyan. p.p.l. calarao. p.c.h.: harnero en que abalean y limpian el arroz.<br />

tadol. l. tarol. u.a.: medida <strong>de</strong> señal con que se mi<strong>de</strong> hasta dón<strong>de</strong> está el licor en botijo o tinaja. f.2.:<br />

medillo.<br />

tae. p.a.: vi<strong>de</strong> in tai, suciedad.<br />

tag-. u.a.: esta preposición antepuesta a algún nombre substantivo les hace significar el dueño <strong>de</strong> tal<br />

cosa que el nombre significa; balay: casa; tagbalay: el dueño <strong>de</strong> la casa.<br />

tag-. u.a., compuesta con algunas raíces <strong>de</strong> verbos significa: tiempo <strong>de</strong> hacer la acción <strong>de</strong>l verbo;<br />

pugas: sembrar; tagpugas: tiempo <strong>de</strong> sembrar; tagalani: tiempo <strong>de</strong> coger el arroz; tagcalaingin: tiempo<br />

<strong>de</strong> rozar; a los nombres numerales cardinales los hacen distributivos, como tagusa, tagduha, id est,<br />

singuli, et binisic, tagotlo: terni; taglima: quini; tagunum: seni, etc.; hácense verbos que significan<br />

hacer la cosa uno a uno o dos a dos, o <strong>de</strong> dos en dos, o <strong>de</strong> tres en tres por todos los números hasta mil.<br />

Tagsaun mo sila pag dara: llévalos uno a uno. Tagduhaun mo sila pagcoha: trae los <strong>de</strong>dos en dos; y<br />

así, Magtagsa camo pagbuhat. l. pagagi: haced o pasad uno a uno. Tagsa cagantang nga bugas ang<br />

ihatag mo sa tagsa ca tao: da [a] cada uno una bantang <strong>de</strong> bugas; tagsa ca tao: cada persona; tagsa ca<br />

arlao: cada día; tagsa ca gab-i: cada noche; tagsa ca bulan; tagsa ca taon, etc.; tagsa lamang. l. taragsa<br />

lamang ca tao: cual o cual. Nacataragsa lamang siya magmisa: cual o cual vez oye misa.<br />

taga. p.a.f.1.: parar manos o falda, plato, cesto para recibir. Itagamo ang camut mo: para <strong>las</strong> manos<br />

para recibillo, o recibí en <strong>las</strong> manos. Tagaan mo ang manoc sing baquir agur iya paga itlogan. l. ang<br />

ayam agur iya paga ancan.<br />

taga. u.a., adverbio <strong>de</strong> cuantidad dimensiva: en alto, <strong>de</strong> abajo arriba, según <strong>las</strong> partes <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong>l<br />

hombre quiere <strong>de</strong>cir hasta, v.g., tagatohor: hasta la rodilla; tagatumupung: hasta lo alto o estado <strong>de</strong><br />

una persona. Tagatumupung co ang alar sa omaco. Tagahauac lamang ang suba: no está el río más<br />

hondo que hasta la cintura; tagaliug: hasta el pescuezo. Tagalomapao na ang humay co: más alta está<br />

que un hombre, o que cubre a un hombre sementera; cutub.<br />

taga. l. tagu. u.a.: compuestas con <strong>las</strong> raíces <strong>de</strong> nombres <strong>de</strong> armas o <strong>de</strong> joyas y con la preposición<br />

naga-. l. nag-: son llevar <strong>las</strong> tales armas o joyas; nagatagabangcao; nagtagacampilan; nagatagabalarao;<br />

nagatagacalope sila: todos llevaban calope, etc.; van armados <strong>de</strong> lanzas, campilanes, etc.<br />

taga. u.a. nanaga. nagapanaga: cortar los árboles gran<strong>de</strong>s en el caingin. Panag-un ang cahuy. Panagan<br />

ang oma.<br />

taga. u.a.: palabra. Poting-gun mo aco sing usa ca taga lamang: déjame una sola palabra.<br />

taga. u.a.: anzuelo; nagataga. l. nagapanaga: pescar con anzuelo. f. tag-un, sincopado.<br />

tagay. p.c.: vez en la bebida; nagatagay. l. nagapanagay: dar <strong>de</strong> beber así. Tagayan mo siya: dale <strong>de</strong><br />

beber. Ua cay itagay: ya no hay que dar <strong>de</strong> beber. Ano pay tatagayun sing ua nay tuba?: ¿Qué han <strong>de</strong><br />

beber, si no hay ya tuba?; tagayan. u.a.: taza en que se bebe, o escudilla, aunque ya confun<strong>de</strong>n, y<br />

cualquier escudilla le llaman tagayan.<br />

tagaylo. p.c.: trocar, suplir o dar una cosa en lugar <strong>de</strong> otra o por obra, como arroz en Pasi, don<strong>de</strong> ya<br />

estoy por arroz que tengo en Pan-ay, trocámoslo; nagatagaylo; magtagaylo; tumagaylo. f.1.: lo que se<br />

da o trueca. f.3.: por lo que se da o trueca, y se extien<strong>de</strong> a otras cosas semejantes que se dan en lugar<br />

<strong>de</strong> otros por otras, aunque el<strong>las</strong> son diferentes, como esclavo por oro o ropa, o campana, o otra cosa; y<br />

lo mismo es en la venta, si no se contenta <strong>de</strong>l oro dalle otro, o plata o otra cosa, etc.; dar dinero o oro<br />

en Ogtong para que lo <strong>de</strong>n <strong>de</strong> contado; en Manila aunque sea <strong>de</strong>uda lo mismo es. Nagamaloyo sila;<br />

baylo.<br />

tagal. u.a.: a la vía o <strong>de</strong>recho navegar o gobernar el navío.<br />

tagal. u.c.f.2. tinmatagal: preguntar al que pasa por la calle a cómo ven<strong>de</strong> lo que lleva. tagalun mo<br />

ang iya dala, con mag cano ang usa ca bolos: preguntar a cómo es la pieza <strong>de</strong> la ropa que trae. f.an.: se<br />

refiere a la persona. Tagalun mo siya co usa caano ang iya sa tag sa cabolos nga candaqui: pregúntale<br />

que a cómo quiere por cada pieza <strong>de</strong> candaqui<br />

tagalabong. p.p.: lo mismo es que banuaanun y tagalabong y tagabanua.<br />

tagam. u.a.: lo mismo es que andam; vi<strong>de</strong> ibi: estar alerta.<br />

tagana. p.a.: guardar al compañero que falta cuando comen la parte <strong>de</strong> su comida. Tagan-an came<br />

niño cay madali came paoli: guardadnos nuestra comida, esto es nuestra parte, no os la comáis, que<br />

presto vendremos; el f. se sincopa tagan-an. Tinmatagana aco sang can-un sa acun upur; es también<br />

proveer, apercibir o preparar, aprestar algo, lo que ha menester, aunque sea los pecados para<br />

confesallos. Itagana mo ang manga sala mo agur imo igconfesar; el f.1.: magtagana: provido o<br />

proveído <strong>de</strong> lo que ha menester.<br />

tagaoc+. p.p.: lo mismo es que talaoc, cantar gallo o culebra.<br />

tagar. u.a.: azada al uso <strong>de</strong> bisayas, <strong>de</strong> hierro o palo; con el f.3.: hacer algo tagar.<br />

tag-arani. D.V.: cosecha <strong>de</strong> arroz, batar, borona, etc.<br />

345


tagarlum. p.a.: yerba, hechizo con que la tiene, se hace invisible a los <strong>de</strong>más; tinmatagarlum. l.<br />

nanagarlum: hacerse invisible; así que los <strong>de</strong>más no le ven dices que es yerba.<br />

tagas. p.a.: <strong>de</strong>stilar o manar la herida o podre o sangre. Nagatagas ang pi<strong>las</strong> niya sing nana: mana[r]<br />

materia o la cosa gorda <strong>de</strong>stilar pringue. Ang tambuc nga igatagas sa babuy con asalon niño amoang<br />

iga hirhir niño sa manoc: con la pringue que el puerco echare <strong>de</strong> sí al vasallo habéis <strong>de</strong> untar o lar<strong>de</strong>ar<br />

la gallina; también es revenirse algo.<br />

tagata et tagiti. D.V. nanagata. nanagiti. nanapanagata. nanapanagiti: rechinar o crujir árbol o<br />

palo, aunque sean <strong>de</strong> la casa o <strong>de</strong>l navío que se comienza a quebrar.<br />

tagaslung. p.a.: pilaretes <strong>de</strong> lusong; con el f.2.: hacer algo tagaslung.<br />

tagbo. p.a. nagatagbo. l. nagahitagbo: llegar a una a alguna parte dos o más que vienen <strong>de</strong> diferentes<br />

partes; y así se toma muy propiamente por juntarse dos en alguna casa o lugar <strong>de</strong> concierto para pecar<br />

allí. f.an.: es la casa o lugar o la persona adon<strong>de</strong> se juntan.<br />

tagbun. p.p.: cubrir o tapar hoyo llenándole <strong>de</strong> tierra. f.3.; el f.1.: la tierra aporcar, hortaliza o árbol,<br />

etc.<br />

tagbong. p.a.: lo mismo es lugdang y lunur.<br />

tagcus. p.a.: lo mismo es que tampul: emp<strong>las</strong>tar alguna parte <strong>de</strong>l cuerpo poniendo algunas yerbas y<br />

atándo<strong>las</strong> con algún paño o poniéndole paños; <strong>de</strong> aquí es que cuando ponen espinos al tronco <strong>de</strong> algún<br />

árbol para que no suban a coger la fruta se dice con este verbo. Tagcusan mo, etc.<br />

tagduc. p.a. et patuctuc. p.p. et talibogsoc: estaca <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> sementera. nagatagduc. f.2.: hacer algo<br />

estaca. f.1.: hincal<strong>las</strong>. f.3.: el lugar en don<strong>de</strong>. Tinagducan na niya ang iya alar: lo ha estacado.<br />

tagesda. p.p.: lo mismo es que pacas; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

taghap. p.a.: sospechar, maliciar o imaginar falsamente <strong>de</strong> otro. f.2. Nacasala aco sa Dios, cay<br />

gintaghap co ang acun isig catao: pequé contra Dios porque sospeché o malicié mal y falsamente <strong>de</strong><br />

mi prójimo; mataghapun; tumalaghap: malicioso.<br />

taghap. l. tahap. p.a.f.2.: es hacer alguna cosa con tiento sin sabella hacer a si acertara bien, si no<br />

también, o los que van a tiento, como buscando puerto o isla o pueblo; tahap: también dice recelo.<br />

Taghapunta pagbuhat, manggar na con macaston quita: probemos a hacello, quizá acertaremos.<br />

taghuy. p.c.l. tihol. u.a.: silbo; tinmataghuy; nanaghuy; nagataghuy: silbar. Taghuyan mo si coan:<br />

dale a fulano un silbo, ora llamándole o para que advierta.<br />

taghum. p.a.: lo mismo es que hunub. Nataghum ogaling, uay boong: rezumarse, no estar quebrado;<br />

vi<strong>de</strong> in hunub.<br />

tagibolos. p.p.: el cogollo <strong>de</strong> la nipa o palma, <strong>las</strong> hojas blancas y amaril<strong>las</strong>.<br />

tagic. u.a.: la cuenda <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ja, encuendar la ma<strong>de</strong>ja; nagatagic. f.2. Ítem, es tejer o atar el salug <strong>de</strong><br />

la casa o algún langcapan <strong>las</strong> cañue<strong>las</strong> <strong>de</strong>l ponot o otro cañizo así; y el bejuco con que los atan para<br />

que esté cada cañuela <strong>de</strong> por sí y no se enre<strong>de</strong>n es tagic, que es la cuenda. f.1.: es el salug o<br />

lan[g]capan o <strong>las</strong> cañue<strong>las</strong>, etc. Tagicun mo.<br />

tagican. u.a.: petate <strong>de</strong> bejucos; con el f.2.: hacellos.<br />

tagictic. p.p.: vi<strong>de</strong> tagiltil.<br />

tagilpo. p.p. nahatagilpo: torcerse el pie metiéndosele en algún hoyo el pie <strong>de</strong>l que va andando;<br />

nahatipalo. u.a.: es lo mismo.<br />

tagiltil. p.p. tagictic: el sonido <strong>de</strong>l martillo <strong>de</strong>l herrero o platero <strong>de</strong>l yunque; nagatiltil, etc.; tagictic:<br />

sonar el martillo, etc.<br />

tagiltilan. p.p.: árbol o ma<strong>de</strong>ro muy fuerte y que se corta con dificultad, como el tugas <strong>de</strong> ipil o caña,<br />

fístola, máxime si están secos.<br />

taginos. tiganos. agisur. u.a., en todos; nagataginos: ser <strong>de</strong>siguales como los <strong>de</strong>dos <strong>de</strong> <strong>las</strong> manos o<br />

flautas <strong>de</strong> órgano, palos, etc. Tupungun niño yanang manga cahuy, cay nagataginos sila; tiganos;<br />

taginos; agisur: salir uno tras otro, ora por calle, camino, puerta o los que nacen <strong>de</strong> un parto, que salen<br />

uno tras otro. Nagataginos sila paggoa. l. pagcaanac. Ítem, hablar uno en acabando otro. Magtahinos<br />

camo pag polong. l. magtahinos camo sing polong; pro agisur, vi<strong>de</strong> aginor.<br />

tagimtim. p.p.: broma; hecho verbo f.2.: embromarse o comerse <strong>de</strong> broma el navío o ma<strong>de</strong>ro.<br />

Tinagimtim na ining sacayan.<br />

taginhapon nga hunas: bajamar <strong>de</strong> la tar<strong>de</strong>; la <strong>de</strong> la mañana es: talin aga; nanaginhapun: pescar en la<br />

menguante <strong>de</strong> la tar<strong>de</strong>; nanalin aga: pescar en la menguante <strong>de</strong> la mañana.<br />

taginhapon nga taub: creciente <strong>de</strong> la tar<strong>de</strong>; talin aga nga taub: creciente <strong>de</strong> la mañana.<br />

tagiposoon. p.p.: corazón; lo mismo es casing casing.<br />

tagiptip: salpicaduras o manchas que se hacen en la ropa, máxime en <strong>las</strong> <strong>de</strong> seda; nacatagiptip:<br />

manchar así. f.2.; tinagiptip: ropa manchada.<br />

tagiti. D.V.: vi<strong>de</strong> in tagata.<br />

tagiti. p.p.: exageración <strong>de</strong> cara blanca; Tagiti. l. matagiti nga pag caputi; pero no saben qué es tagiti.<br />

346


taglauig. p.a.: la bancada <strong>de</strong> proa.<br />

tagmay+ p.p.: seguro, sin recelo; nagatagmay: asegurar así a otro.<br />

tagna+ u.a.: adivinar que es cosicosa; y adivinar; manalagna: profeta, adivino.<br />

tagnaman. p.p.: un árbol así llamado cuya fruta es dulce y sus hojas muy buenas para afor[r]ar la olla<br />

<strong>de</strong> la morisqueta porque la engrasan y hacen sabrosa.<br />

tagnuc. p.a. hanluc: mosquito <strong>de</strong> los pequeños; matagnuc: haber mosquitos; catagnuca: el<br />

cole[c]tivo; con el f.2.: picar los mosquitos.<br />

tago. p.a. nagatago. nagapanago: con el f.1., escon<strong>de</strong>r algo o hacer algo a escondidas; el f.an.: es el<br />

lugar o parte don<strong>de</strong> se escon<strong>de</strong>, un<strong>de</strong>, catagoan: el escond[r]ijo; natago; tumago; tinmago: escon<strong>de</strong>rse<br />

la persona; tagotago; huumhuum: jugar al escondite; tago. l. tinago nga hunahuna, polong, buhat:<br />

escondido, secreto; tinago nga tinay: <strong>las</strong> tripas <strong>de</strong>lgadas.<br />

tagoctoc. p.a. nagatagoctoc: sonar el golpe o el golpear, el dar coscorrón y todo el significado <strong>de</strong><br />

toctoc; matogoctoc: sonar la cosa en que se da o el mismo dar así. Matagoctoc ang oloco cai<br />

gintoctocan mo aco.<br />

tagolabong. p.p.: vi<strong>de</strong> tagalabong.<br />

tagolaling. p.p.: trabajar el esclavo para sí; napatagolaling: dar licencia el amo al esclavo para que<br />

trabaje para sí. Pinatagalaling aco sa acun agalun sing usa caarlao sa tagsa ca semana: me da mi amo<br />

q[u]e trabaje para mí un día cada semana; ogaling.<br />

tagolham. p.p.: alquiler <strong>de</strong> navío, <strong>de</strong> casa, <strong>de</strong> hojas, vestido, etc.; naquitagolham: pedir el alquiler;<br />

nagatagolham; tinmatagolham: tomar alquilado. f.2.; el f.3.: la persona; napatagolham: dar alquilado.<br />

f.1.: la cosa. f.2.: la persona a quien se da.<br />

tagolingao. p.a.: et baliquig ang iya pagtutuc, bizco, mirar atravesado, que aunque está <strong>de</strong> enfrente<br />

mira a los lados.<br />

tagonton. p.p. nagatagonton. l. nanagonton: esparcirse o recrecerse por el cuerpo el mal <strong>de</strong><br />

hinchazón o herida o dalle calentura. Nanagonton sa lauasco ang hubagco. f.3. Pinanagontonan ang<br />

lauas sa hubag: o subir al corazón la ponzoña, máxime la <strong>de</strong> mor<strong>de</strong>dura o picadura <strong>de</strong> animal<br />

ponzoñoso; o el dolor <strong>de</strong> algún miembro esparcirse o andar por el cuerpo; lo mismo se dice <strong>de</strong> la<br />

contrayerba, etc.<br />

tagosilab. p.p.: vi<strong>de</strong> ca<strong>las</strong>cas.<br />

tagosilang. p.p. cahori: vi<strong>de</strong> in verbo silang.<br />

tagpis.p.a. matagpis: cosa <strong>de</strong>lgada, aunque sea tabla, o <strong>de</strong>lgado <strong>de</strong> cuerpo; matagpis sing lauas;<br />

tagpis. f.2.: a<strong>de</strong>lgazar; talotagpis: diminut[ivo].<br />

tagpu. l. tacpu. p.a. et tagpun. h.: lo mismo es que sagpu, y lo ordinario es f.3. por tapar boca, oídos,<br />

narices, ojos o tapar por <strong>de</strong>fuera rotura <strong>de</strong> cesto, sus partes con paño o manos o <strong>de</strong> otra cosa.<br />

tagpor. u.a. matagpor: bronco, quebradizo árbol; contrario <strong>de</strong> mahunit, que es correoso.<br />

tagsa. u.a.: síncopa <strong>de</strong> tagusa, uno a uno, <strong>de</strong> uno en uno; tagsa catao; tagsa cabalay, etc.<br />

tagsaun. p.p.: una especie <strong>de</strong> bejucos.<br />

tagu. u.a.: vi<strong>de</strong> in taga.<br />

tag. p.a.: vaina <strong>de</strong> cualquier arma, lanza, daga, espada, etc. Tumagub ca sang calismo: envaina tu<br />

espada; hecho verbo pasivo f.2.: hacer algo vaina. f.3.: envainar o hacer vaina a la arma.<br />

tagubtub. p.p.: lo mismo es que cagabcab; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

tagubanua. p.c.: lo mismo es que banuaanun; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

taguc. u.a.: leche o jugo o goma, liga, brea que sale <strong>de</strong> algunos árboles cuando los cortan, como la<br />

nangca, camansi, tagnaran, o <strong>de</strong> la fruta; nagataguc, etc.; tagucun. p.p.; tagucun nga cahuy: árbol que<br />

tiene taguc.<br />

taguctuc. p.p. tuctuc: picar como picadillo, etc. ut suo loco; nagatuctuc: sonar el bolo o la tabla en<br />

q[u]e se pica.<br />

tagulhat. p.a.f.2.: esperar o ir esperando al compañero que queda atrás.<br />

tagum. p.a.: añil con que se tiñe <strong>de</strong> azul; nagatagum. l. tagum. l tagumun: el que tiene tagum;<br />

nagapanagum. f.un.: teñir <strong>de</strong> azul con tagum; mananagum: tintoreros <strong>de</strong> azul.<br />

tagumata. p.p.: mal <strong>de</strong> ojos; por pasiva con el f.un.: nacatagumata: es dar mal <strong>de</strong> ojos. Tinatagumata<br />

siya: tiene mal <strong>de</strong> ojos.<br />

tagungtung. p.p. nagatagungtung: estar fuerte cosa enhiesta, como casa o cosa tirante, como jarcia<br />

en navío, en guitarra la cuerda, etc.; catagungtungan: la tal fortaleza.<br />

tagungtung. p.p.: el ruido que se hace en el lusong cuando se muele el pilipig, o cuando dan golpes<br />

con el hal-o en el lusong, que suelen hacello cuando hay algún alboroto en el pueblo para que se junte<br />

la gente <strong>de</strong> <strong>las</strong> sementeras. f.3.: es el lusong, y también es la gente.<br />

tagur. p.a.: cortar dando cuchilladas al través, como para hacer lima <strong>de</strong> hierro. f.un.: aunque se <strong>de</strong>n en<br />

palo o en alguna persona; tagurtagur: frecuentativo <strong>de</strong> tagur.<br />

347


tagur. p.a.: pedacito <strong>de</strong> caña dulce como lo que cabe en la boca. Nagatagur. f.2.: cortar así la caña.<br />

tagurtur. p.p.: sonar el golpe que se da cortando carne, pescado, etc.; y se dice también <strong>de</strong> que corta.<br />

tagur. p.a.: pintura <strong>de</strong>l brazo; nagatagur. f.3.: pintalle.<br />

tagustus. p.p. nanagustus. nagapanagustus: rechinar o crujir <strong>las</strong> ataduras <strong>de</strong> la casa o <strong>de</strong>l navío.<br />

tagutu. p.p. sucsuc. h.p.p.: lagartija; tinatagutuan. l. pinanagutuan: aquel a quien le cantó la lagartija<br />

cuando baja[ba] <strong>de</strong> casa.<br />

taha. p.a.f.2. y tahor. p.a.f.un.: respetar, reverenciar, honrar; mataha. l. matahor. l. matarahaun:<br />

persona que tiene respeto, cortés, comedida, bien criada; y así pagcamataha. l. matahor: piadoso en<br />

cuanto dice el respeto a Dios y a los padres.<br />

tahang. u.a.: cosa vacía, falta en cosa que van puestas por su or<strong>de</strong>n, como barandil<strong>las</strong>, escalones en la<br />

escalera, remeros en el navío et similia. May tahang nga sacay dira: hay falta <strong>de</strong> un remero <strong>de</strong> su<br />

lugar. Mai tahang nga ang ang sa hagdan: falta un escalón a la escalera; <strong>de</strong>jar al que viene algo por su<br />

tanda, ora en trabajo personal ora en los repartimientos, sin cargalle cosa alguna pasando a otras. Ítem,<br />

nagatahang: entresacar algo <strong>de</strong> <strong>las</strong> cosas dichas, aunque sean hilos <strong>de</strong>l tejido como hacen <strong>las</strong> mujeres<br />

para sus labores.<br />

tahap. p.a.: sospecha o recelo con temor; natahap. l. tinmatahap. l. nagacatahap: recelarse así; el f.an.:<br />

natahapan: <strong>de</strong> lo que se recela. Ítem, hacer algo a tiento; vi<strong>de</strong> in taghap; vi<strong>de</strong> in patac: <strong>de</strong>scarriarse,<br />

per<strong>de</strong>rse; y reparar mirando.<br />

tahi. u.a.f.un.: coser; el f.an.: es la costura por don<strong>de</strong> va cosido; y así se llama tinahian; mananahi:<br />

costurera o sastre.<br />

taho. p.c.: diuata que habla al bailan con silbo; nagataho: hablalle o silballe.<br />

tahoy. l. tahuy. p.p.f.un. tahuyun. l. taihun. p.c.: quemar o reconocer la olla antes <strong>de</strong> hacer en ella<br />

morisqueta porque no se rezume.<br />

tahor. p.a.: vi<strong>de</strong> in verbo taha.<br />

tahos. p.a.: vi<strong>de</strong> in verbo lapos: pasar <strong>de</strong> parte a parte como espada, etc.; tahostahos: frecuentativo es<br />

<strong>de</strong> tahos.<br />

tahos tahos: vi<strong>de</strong> in verbo toang toang.<br />

tahup. p.a. opa. h.: la cáscara <strong>de</strong>l arroz; tahupun: arroz limpio, que aún no tiene bien quitada la<br />

cáscara; nagatahup: abalear arroz, borona o batar para sacar lo vano o para <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> molido sacar la<br />

cáscara o salvados; el f.un.: es la cáscara o salvados; el f.an.: el arroz. Taphan mo caayo ining humay,<br />

por síncopa; el f.1.: el harnero, un<strong>de</strong>, itahup: harnero generalmente.<br />

tahum. p.c. matahum nga: id est, matarung sing buut. maligdung: persona a quien se <strong>de</strong>be respeto,<br />

hombre <strong>de</strong> bien, mo<strong>de</strong>sto.<br />

tahum. p.a.f.3. tamhum: poner en la herida cuando es pequeña ceniza caliente. Tanhun mo anay ang<br />

pi<strong>las</strong> sing abo; es también ofrecer en maganito una manta colorada al que mataron.<br />

tahur. p.a.: espolón <strong>de</strong> gallo; tarhan: el gallo que tiene espolón.<br />

tai. l. tae. p.a.: herrumbre, mocos <strong>de</strong> hierro que salen en la fragua; taihun nga puthao: hierro que tiene<br />

herrumbre.<br />

ta-i. l. ta-e. p.a.: suciedad <strong>de</strong> persona, perro, vaca, etc.<br />

taihup. u.a.: cañuto <strong>de</strong> bagacay con que soplan el fuego; hecho verbo. f.2.: soplar el fuego.<br />

tair. u.a.: conferir, cotejar una cosa con otra, como una tinaja con otra, o campana con otra, o oro con<br />

otro para ver cuál es mejor cotejándolo. Pagtairun ta sila, agur magtimaan quita con dien ang maayo.<br />

Ítem, cuando dos [que] traen joyas están pareados se dice <strong>de</strong> ellos: Nagatair sila cay namulauan sila<br />

agur madayag con hain ang bulauanun sing maramu.<br />

tay tay. p.p.: puente, pasadizo <strong>de</strong> una casa a otra, o <strong>de</strong> una palma a otra, aunque no sea más que <strong>de</strong><br />

una caña; nagataytay; tinmataytay: pasar la puente o pasadizo; el f.an. talotaytay: diminutivo.<br />

tala. p.a.: preposición que antepuesta a algunos nombres los hace significar compañía; talapur:<br />

consiervo; taladungan: coetáneo; no es general.<br />

tala. p.a.f.un.: atravesar, echar, cortar, ir persona o animal por medio <strong>de</strong>l zacatal o arrozal, o <strong>de</strong> la<br />

gente o <strong>de</strong> los enemigos rompiendo por ellos, aunque sea peleando; y si son amigos sin hacer<br />

comedimiento alguno. Adto na tinmatala siya sa cacogonan: allá va rompiendo por aquellos zacatales;<br />

lo mismo es turag. f.2.<br />

tala. u.a.f.2.: buscar adón<strong>de</strong> hacer sementera. Tomala ca sang imo pagomhon.<br />

talaba. p.p.: ostión; talabahun nga dagat: mar <strong>de</strong> ostiones; nanalaba: buscallos, cogellos; nahatalaba:<br />

hincarse talaba, haberse hincado en el pie.<br />

talaban. p.p.: diminutivo <strong>de</strong> taban, arrebatar o hurtar algo e irse huyendo.<br />

talabcas. l. talibias: vi<strong>de</strong> in talibias.<br />

talabia. p.p.: no tener cuidado con la cosa, ni aun con su mujer <strong>de</strong>jándola viva a sus anchas. f.3.<br />

348


talab-uc. p.p. sur-uc. nahatalab-uc: dar en el galluelo, la bebida salir por <strong>las</strong> narices; hintalab-ucan;<br />

nahatalab-ucan: a quien se le atravesó; hinsur-ucan.<br />

talabung. p.p.: garza blanca; talabungon nga banua.<br />

talacdang. p.p.: subir o entrar en alguna casa el que no se ha <strong>de</strong> <strong>de</strong>tener, sino como <strong>de</strong> paso; sigue a<br />

los <strong>de</strong> movimiento. Talacdangun co lamang ang masaquet: subiré a solo ver el enfermo y bajarme he.<br />

talacor. p.p.f.2.: Lalocoran mo ang polong niya: referir lo que otro dijo sin añadir ni quitar.<br />

talacsan. p.p.: vi<strong>de</strong> in tacus, medida en que se mi<strong>de</strong>.<br />

talacus. p.p. et masucub. h.: cierto lucero que dura toda la noche, que mi<strong>de</strong> la noche y podrá<br />

convenir a muchos según a la hora que salieren.<br />

taladungan. p.p.: igual en edad; vi<strong>de</strong> dungan.<br />

talagcut. p.p.: mezclar el agua o tinte hecho <strong>de</strong> <strong>las</strong> hojas <strong>de</strong> talisay y <strong>de</strong>l alangit ngit cocidas a la ropa<br />

que la tienen tiñendo en tina. Ang tubig nga lagaan sang talisay, cag sang alangit ngit amo ang<br />

italagcut sa panaptun nga natina agur maitun nga tuur; y por el f.an.: talagcutan mo ang panaptun, etc.<br />

talagsa. p.p.: lo mismo es que tagsa. nagapa. l. nagpataragsa, <strong>de</strong>spartirse; vi<strong>de</strong> in tag; o dividirse por<br />

su parte.<br />

talair. p.a.: igual con otros en repartimiento, o igual parte con <strong>las</strong> <strong>de</strong>más, que todas son iguales;<br />

nagalair. f.2.: igualar <strong>las</strong> partes que se hacen en repartimiento, que no tenga una más que otra; igualar<br />

a los here<strong>de</strong>ros o aquellos entre quien se reparte, que no lleve uno más que otro.<br />

talaytay. p.p.: id est, Buquir buquir nga dile hataas nga toor: cerros o loma[s] no muy altos, collado;<br />

nanalaytay: pasar por el tal cerro o loma; lo mismo es balur; balur balur; buquir buquir; banacur.<br />

talaytay. p.p. nagatalaytay: ir en renglera unos tras otros. Nagatalaytay sa duha cabuylugan: van en<br />

renglera, en dos hileras, como a dos coros.<br />

talang. u.a. tinmatalang. l. nahatalang: errar echando por otro camino acaso, no acertando con el<br />

camino que habían <strong>de</strong> ir. f.an.: el camino por don<strong>de</strong> echaron. Hinc, dar a uno por dar a otros, o por<br />

llamar a otro; nahatalang. f. hitalangan.<br />

talalula. p.p.: especies <strong>de</strong> bejucos.<br />

talalamayun. p.p., id est, contemplibilis; sale <strong>de</strong> tamay.<br />

talambuan. p.p.: ventana; vi<strong>de</strong> tambu.<br />

talam-isan. p.p.: naranjas agridulces propias <strong>de</strong> <strong>las</strong> is<strong>las</strong>.<br />

talangan. p.p.: carcaj o aljaba <strong>de</strong> flechas.<br />

talangban. p.p.: vi<strong>de</strong> in tangub, cueva, etc.<br />

talang gap. p.p. matalang gap: lo mismo es que malangap; vi<strong>de</strong> in lang gap.<br />

talangitag. l. talingitag. p.a. nagatalangitag: estar algunas cosas cada una <strong>de</strong> por sí, como los <strong>de</strong>dos<br />

en la mano, que no están pegados, o en los árboles la fruta, cada una <strong>de</strong> por sí, y no arracimada, sino<br />

como na[n]gcas o naranjas, que está cada una <strong>de</strong> por sí, o los que van en procesión ir cada uno <strong>de</strong> por<br />

sí, no juntos ni apeñuscados. Tu malangitag camo. Ítem, poner algo así. f.2.<br />

talanguayan. p.p.: taberna don<strong>de</strong> se ven<strong>de</strong> vino; vi<strong>de</strong> tanguay.<br />

talao. p.c. malao et talauan: cobar<strong>de</strong>, <strong>de</strong> persona, animal, ave, etc.; matalao: se dice también <strong>de</strong>l<br />

tabaco que no es fuerte.<br />

tagamatalao. namatalao: ser cobar<strong>de</strong>, acobardarse. f.2.<br />

talauan+ p.p., lo mismo es que matalao: cobar<strong>de</strong>.<br />

talao. p.a.: vi<strong>de</strong> igang.<br />

talaoc. p.c. nagatalaoc. l. nanalauc: cantar el gallo o la culebra; lo mismo es balo; tagaoc+.<br />

talabcas: vi<strong>de</strong> talibcas.<br />

talap-ur. D.V.: consiervo o compañero; nagatalap-ur: serlo.<br />

talapi: vi<strong>de</strong> dalopi.<br />

ta<strong>las</strong>. u.a. mata<strong>las</strong>. tuma<strong>las</strong>: ir a alguna parte y volver sin hacer allá noche; nagata<strong>las</strong>ta<strong>las</strong>:<br />

frecuentativo, como el que cada día va a la sementera y vuelve a dormir a casa.<br />

ta<strong>las</strong>tas. p.p.: <strong>de</strong>clarar, como sayor. f.2., aunque sea palabra obscura o pleito; mata<strong>las</strong>tas momolong:<br />

hablar claro.<br />

talatala. u.a.: vi<strong>de</strong> palacopac.<br />

talauas. p.p.: piedra lumbre.<br />

talauis. l. taliuis. p.p.: punta aguzada en hierro o palo; matalauis: cosa o punta aguda; nagatalauis. l.<br />

taliuis. f.an.: aguzar o sacar punta; tajar pluma así.<br />

talayo. p.p.: peso para pesar.<br />

talha. p.a.: palo o ma<strong>de</strong>ro rajadizo, que se raja fácilmente, como tungug, bejuco, caña, etc.; matalha;<br />

lo mismo es sulhay; masulhay. p.c.<br />

349


tali. u.a.: piedra o huevo con que la bailana echa suertes haciéndole tener <strong>de</strong>recho en un plato;<br />

nagatali: echar suertes así. f.2.: es la piedra o huevo que hace tali; el f.1.l.3.: la cosa sobre que echa<br />

suertes, como el enfermo.<br />

talib. u.a. tangcap: cortar la punta <strong>de</strong> palo, que esté roma, como si la hubieran aserrado.<br />

talibcas. l. talabcas. p.p. tinmalabcas. natalibcas. nahatalibcas: dispararse el ballestón, arco o<br />

ballesta, esto es, la flecha que se resbaló sin querer y se da a alguno. f.3. Iuay ca dira cay hitalibcasan<br />

ca. Nahatalibcasan siya sang oriong. Hinc, nahatalibcas ang iya baba. l. ang iya dila: soltósele la<br />

lengua, y así dice lo que se le viene a ella. Matalibcas mamolong. l. magpolong, etc.<br />

talibho. l. tilabho: meterse el pie <strong>de</strong>l que va andando en hoyo; nahatalibho. Hintalibhoan ang cotcot<br />

sang teel co; busalot.<br />

talipdas. p.p.: vi<strong>de</strong> in tagduc.<br />

talicahoy: vi<strong>de</strong> cahoy.<br />

talicala. p.p.: ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> eslabones; natalicala. f.2.: hacer ca<strong>de</strong>na algo; entre los indios es ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong><br />

oro; nanalicala: traer ca<strong>de</strong>na por gala; tinalicalaan: enca<strong>de</strong>nado, ora el que le trae por gala, ora el<br />

malhechor que la trae <strong>de</strong> hierro.<br />

talicol: vi<strong>de</strong> taquin.<br />

talicor. p.p. nagatalicor: estar vueltas <strong>las</strong> espaldas a otro; tumalicor; tinmalicor: volvelle <strong>las</strong> espaldas.<br />

Ayao ca tumalicor sa Padre. f.3.; napatalicor. f.2.: volver a otro <strong>las</strong> espaldas, que tenga <strong>las</strong> espaldas<br />

hacia nosotros; napatalicor. f.1.: poner alguna cosa <strong>de</strong>trás, a <strong>las</strong> espaldas; sincopado: talicdan. l.<br />

tatalicdan; talidogoc. p.p.: yerba <strong>de</strong> amores atractiva, <strong>de</strong> dogot, id est, tolos: es haraya.<br />

taligmata: vi<strong>de</strong> mata.<br />

talin. u.a.: pollo que le ha <strong>de</strong>jado su madre ya; nagatalin. f.un.: <strong>de</strong>jar la gallina los pollos que ya son<br />

gran<strong>de</strong>s.<br />

talinaga. p.a.: vi<strong>de</strong> in verbo taginhapon.<br />

talinga. p.p.: presilla <strong>de</strong> abobot; calauhan. p.c.h.<br />

talingi. p.p. tingig et talingig: colituerto, que tiene la boca al lado o torcido el pescuezo por<br />

enfermedad, o por hacello <strong>de</strong> propósito, o caída la cabeza solamente; nagatalingi. l. tingit: volver al<br />

lado el rostro, como el que no quiere mirar algo. f.3.: <strong>de</strong> quien vuelve el rostro. Tinmatalingi sang<br />

canun. l. sang mabaho: volver un poco el rostro. f.3. Talingian ang mabaho.<br />

talingoy ngoy+ p.p.: cumbre <strong>de</strong> sierra; potocpotocan.<br />

talinis+ p.a.: lo mismo es que taliuis; talinsan: síncopa.<br />

taliosoc. p.p.: estaca <strong>de</strong>l ponot o sementera.<br />

talipas, lo mismo es que tipas, p.p.f.un.: vi<strong>de</strong> in verbo tipas.<br />

Talirhay. p.c. Nagatalirhay et Nahatalirhay: reír a carcajadas.<br />

talisay. p.c.: un árbol así llamado; el provecho <strong>de</strong> sus hojas; vi<strong>de</strong> in talagcut; talisayun nga manoc: <strong>de</strong><br />

color <strong>de</strong>l tinte <strong>de</strong>l talisay.<br />

talisic; vi<strong>de</strong> tarete: llover menudo.<br />

taliuayuay. p.p.: <strong>de</strong>scanso o reposo o quietud por haber trabajos que los ocupen. Nahataliuay uay na<br />

quita cay tapos na ang sogo sa hocom. Nahataliuay uayan came sang sogo, sang buhat, etc., cay tapus<br />

na ang buhat namun.<br />

taliuala. p.p.: medio o en medio <strong>de</strong> dos o más. Nahataliaula sa banua, id est, nahanunga: está en<br />

medio <strong>de</strong>l pueblo; nataliuala: estar en medio. Ang infierno nahataliuala didto sailalum sagin catungan<br />

sa duta cay amo yadto ang nahalayo nga tuur sa langit; napataliuala: ponerse en medio; con el f.1.:<br />

poner algo en medio; taliuan. V. ligar.<br />

taliuis. u.a.: vi<strong>de</strong> in talauis.<br />

talo. p.a.: cera; nanalo: buscalla o cogella; nagatalo. f.2.hon.: encerar cor<strong>de</strong>l o hebra.<br />

talohon. p.p.: tierra, is<strong>las</strong> que tienen cera.<br />

talo. p.a.f.2.hon. tinmatalo. nanalo. nacatalo: sobrepujar o vencer en fuerzas o hacienda o riñendo<br />

alcanzar <strong>de</strong> Dios al que murió. Nanalo siya sayia manga anac pag cabuhi. Nagatalo sila: ir los dos a<br />

cuál ha <strong>de</strong> vencer en los modos dichos, o haciendo lumba, etc.; napatalo: rendirse.<br />

Talo. p.a. Tinmatalo. Tinmatalo na ang songcor. l. ang polo sang sondang: está listo <strong>de</strong> traelle en la<br />

mano.<br />

talobatob. p.p.: el ruido que hace la tabla, o puerta <strong>de</strong> golpe <strong>de</strong> piedra, o otra cosa que da en ella, et<br />

similia; nagatalobatob: sonar la tabla cuando dan golpe en ella.<br />

talocatic. p.p.: sonar golpes <strong>de</strong> los que cortan algo, máxime cañas; o sonar los golpes <strong>de</strong> cosa que da<br />

en caña, tabla o <strong>de</strong> bala en navío, muralla.<br />

talocatic. p.p.: cuerda con que hacen el tagic <strong>de</strong> la urdimbre o <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> algodón.<br />

talocor. p.a.: hacer fuerza afirmando con el tocón, ora para que an<strong>de</strong> el navío, ora para <strong>de</strong>tenelle. f.2.:<br />

el navío. f.1.: el tocón; nanalocor paglocso: saltar con el tocón afirmando en él.<br />

350


talogtalog. p.a. napatalog+: pedir regateando más o más <strong>de</strong> lo que vale la cosa o merece, id est,<br />

nagapaquidugang.<br />

talon. p.a.: monte <strong>de</strong> roza don<strong>de</strong> se hace o pue<strong>de</strong> hacer sementera rozándolo, un<strong>de</strong>, talonanun: puerco<br />

<strong>de</strong> talon.<br />

talon. u.a.: en todo es lo mismo que latón. u.a., y se varía como él.<br />

talonay+ p.p.: trompeta; nagatalonay: tañella, etc.<br />

talong. u.a.: berengena.<br />

talong tong. p.p. et tong tong: añadir cuando dan el tributo lo que falta en la moneda que se pesa, o<br />

en el lampote cuando falta en la medida; naquitalongtong: pedir añadan. nagatalongtong: añadir a lo<br />

dicho, como si al tostón le falta medio real, añadille; el f.1.: es lo que se aña<strong>de</strong>; el f.3.an.: es el tributo,<br />

esto es, el dinero o lompote que se aña<strong>de</strong>.<br />

talortor. p.p. tubug. h.: espinazo o lomo <strong>de</strong> cuchillo, campilán, catana, etc.<br />

talos. u.a. nanalos: vi<strong>de</strong> baliohagan.<br />

talotho+ p.a.: escupir como por entre los dientes la saliva o agua esparcida, o rociar así o echar cosa<br />

que se quedó entre los dientes.<br />

taltag. p.a.: Tinmataltag sang bugay: <strong>de</strong>clarar la dote el que la da resolutivamente, cómo ha <strong>de</strong> ser y<br />

en qué; naquitaltag: pedir se <strong>de</strong>clare resolutivamente la dote los padres <strong>de</strong> la novia.<br />

talubtub. p.p.: trozo <strong>de</strong> caña o talubtub; nagatalubtub. f.2.: hacer trozos cañas.<br />

taluc. l. taroc. u.a.: bailar los bailanes o bailanas en el maganito, que lo suelen hacer sobre la boca <strong>de</strong><br />

una tinaja.<br />

talugbascug. p.p.: vi<strong>de</strong> in patibalay.<br />

taluctuc. p.p.: barandilla no torneada labrada con azuela, o <strong>las</strong> que ponen al baroto; bilos: a lo largo.<br />

talum. p.a.: corte o filo, lo agudo <strong>de</strong> cuchillo o espada, navaja et similium, aunque sea <strong>de</strong> caña;<br />

matalum: cosa <strong>de</strong> corte o filo así, aunque sea caña o cosa así afilada; nagapacatalum: afilar navaja,<br />

cuchillo, espada, caña, etc. Pacatalumun mo; tinmatalum. l. tinmitirluc: entrar honda la arma o puya o<br />

la herida. f.3. Tinaluman ang lauas sang balarao.<br />

talulung. p.p. taccual. p.c.f.2.: llevarse el caimán persona, animal, como perro.<br />

talungcaca. u.a.f.an. nagatalungcaca: el acento se levanta [en] -un-, y carga sobre la -a-, última<br />

acuta, que se suele llamar circunflejo; el f.an.: hacer alguna cosa <strong>de</strong>scuidadamente, negligentemente,<br />

ya poco más o menos, no cuidando vaya bueno. Di camo magtalungcaca sa manga buhat sa Dios: no<br />

os hayáis con <strong>de</strong>scuido, o no hagáis a poco más o menos <strong>las</strong> obras <strong>de</strong> Dios; es también lo mismo que<br />

tangcacal; lo mismo: añaya. f.3.<br />

Tama. u.a.: barrena o punzón <strong>de</strong> los oficiales que es a modo <strong>de</strong> lezna gorda y gigante.<br />

tama tama. u.a.: Nanamatama ang panaptun: estar manchada, salpicada <strong>de</strong> muchas. Ítem, ropa teñida<br />

en partes como tabas o corazas o collarín, o <strong>las</strong> mantas que llaman pinoyosan.<br />

tamay. p.c.f.un.: menospreciar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong>ñar, etc.; un<strong>de</strong>, talamayun: cosa menospreciable o que se tiene<br />

en poco.<br />

taman: vi<strong>de</strong> gamun.<br />

taman taman: el frecuentativo, diminutivo <strong>de</strong> taman.<br />

tamar. u.a. bugia. h.: catamar. pagcatamar: pereza; matamar; matamarun: perezoso; natamar;<br />

nagatamar. l. nacamatamar: hacer a otro perezoso o cansalle; pereza; pagcamatamar: pereza, el ser<br />

perezoso; y así se varían: anca; taca.<br />

tamarmar. p.p.: lo blanco <strong>de</strong> la uña.<br />

tamas. p.a.l. tamastamas. nagatamastamas: atreverse a hacer algo, sin recelarse ni tener miedo: el<br />

f.un.: <strong>de</strong> Sugbu.<br />

tamasa. p.p.f.han.: comer muchos manjares.<br />

tamasoc. p.p.: gusano en el palay.<br />

tamba. u.a. nanamba. f.hun.: azotar el agua con palo o mano para echar el pescado a que entre en el<br />

ponot o red. Panambahun ta ang dagat agur manohot ang esda sa ponot; es también dar al trompo <strong>de</strong>l<br />

contrario en la manzanilla o coronilla.<br />

tambag. u.a.: aplacar en buenas razones al que quiere hacer alguna cosa para que no lo haga, como al<br />

colérico; napatambag: rendirse a <strong>las</strong> razones que así se le dicen, como el colérico o no colérico.<br />

tambayong. p.p.f.3.: asir muchos a uno cuál <strong>de</strong> pies cuál <strong>de</strong> cabeza. Gintambayongan aco nila. Ítem,<br />

asir muchos <strong>de</strong> algún ma<strong>de</strong>ro como para levantallo, etc.; tambuyoc.<br />

tambal. u.a.: lo mismo es que sumpa, contrayerba; nagatambal. f.2.: curar contrayerba; mananambal:<br />

el que así cura.<br />

tambalang. u.a.: lo mismo es que gusu. u.a., ciertas yerbas o obas que la mar echa a la playa, que<br />

cociéndo<strong>las</strong> se <strong>de</strong>rriten, y luego enfriándose se quejan y ponen agrias y hechas ruedas; <strong>las</strong> hacen<br />

ginamus para comer.<br />

351


tamban. u.a.: sardina o sardinas; tambanun nga dagat: mar <strong>de</strong> sardinas; que <strong>las</strong> tiene.<br />

tambi. p.a.: coser dos mantas orilla con orilla, o <strong>las</strong> re<strong>de</strong>s, o corrales. Tambihun ta ang manga pocot.<br />

l. baring. l. ponot; tinambihan: la costura o pegadura.<br />

tambi. p.a. nanambi. l. nagapanambi. f.hun.: matar al hechicero o hechiceros.<br />

tambilang. p.p.: lo mismo es que ponglo, bala <strong>de</strong> arma <strong>de</strong> fuego enramada.<br />

tambing. p.a.: pagar <strong>de</strong> presente lo que se compra o el salario.<br />

tambo: vi<strong>de</strong> dabong. u.a.<br />

tambologan. p.p.: especie <strong>de</strong> bejucos<br />

tamboloc. p.p.: plumas <strong>de</strong>l pescuezo <strong>de</strong> gallo. Ítem, <strong>las</strong> plumas o ba<strong>las</strong> <strong>de</strong> los fuelles con que hacen<br />

viento.<br />

tambong. l. tambung. p.a.: acudir a alguna parte juntándose personas, animales, aves, etc. f.3.:<br />

tinmatambong: llegarse a otros a conversación o para algún pleito; o llegarse a la mesa a comer. Amo<br />

pacami tatambong sa can-un: a[h]ora acabamos <strong>de</strong> llegar a la mesa, etc.; napatambong f.2.: <strong>de</strong>cir a<br />

otro se llegue a conversación, o para tratar pleito o a comer a la mesa, etc., o consentirle llegar; y así<br />

en el maganito. Patambongon sa babaylan ang umalagar, con ang diuata sa can-un: le convida a que<br />

se llegue a comer. Napa. l. napapagtambong: hacer que acuda gente o animales o aves a alguna parte.<br />

f.2.; el f.3.: adon<strong>de</strong> acu<strong>de</strong>n, aunque sea sementera para comérsela; tinmatambong. f.3.: venille a la<br />

memoria alguna cosa buena o mala. Duha na ca arlao nga tinatambongan aco sing hunhuna nga<br />

maraut: dos días ha que traigo o me vino un pensamiento malo; napatambung: traer yo a mi<br />

entendimiento alguna cosa buena o mala para pensar en ella, como en meditación y en contemplación.<br />

Pinatambong niya gihapon saiya buut, cag sa iya hunahuna ang pag casaquet, cag ang pag camatay sa<br />

atun guinoo Jesu Cristo: traía siempre en su corazón y en su pensamiento la pasión y muerte <strong>de</strong><br />

Nuestro Señor Jesucristo. Ítem, traer Dios o ángel o el diablo algún pensamiento bueno o malo; o dar<br />

Dios alguna inpiración, etc.; variado ut supra. Compatambongan ca sa Dios sing maayo nga<br />

hunahuna, tangduun mo, cag tumanun mo, apang con patambungan ca sa yaua sing hunahuna nga<br />

marauit, dimo tangduun, sobolong mo yadto sa buut mo.<br />

tambuc. u.a.: gorda, grasa, enjundia; matambuc; mataba. h.: cosa gorda, y lo suelen <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> la<br />

hortaliza o arroz en alcazer (DRAE, 2001: cebada ver<strong>de</strong> y en hierba); tumatambuc: ir engordando;<br />

nagamatambuc; nagacatambuc: engordar; nagahinambuc: estar muy gordo o pararse muy gordo.<br />

Napa. l. napapagtambuc. l. nagpacatambuc. f.2.: engordar a otro; nacatambuc: engordar lo que se<br />

come.<br />

tambuco. p.p.: <strong>las</strong> muescas <strong>de</strong> la tabla en el navío o baroto en que se atan los agares.<br />

tambug. p.a.: lo mismo es que holog.<br />

tambu<strong>las</strong>a+ p.p.: lagartija ver<strong>de</strong>.<br />

tambuli. p.p.: especie <strong>de</strong> caracol <strong>de</strong> la mar.<br />

tambulir. p.p.: rodar cuesta abajo hasta lo llano persona, animal, ma<strong>de</strong>ro, piedra, etc.<br />

tambulingao+. p.p.: tuerto <strong>de</strong> un ojo.<br />

tamhil. p.a.: el labio <strong>de</strong> [a]bajo caído, obeso.<br />

tamhan+ p.a.: ven<strong>de</strong>r en mercado; tamhanan: mercado.<br />

tamiao. D.V., cuadrisílabo, el acento en la -a- primera: hablar o saludar a su modo sus conocidos,<br />

cuando los encuentra, o el que pasa al que está en su casa. l. e contra. f.: tamiauun: preguntar <strong>de</strong><br />

dón<strong>de</strong> viene o dón<strong>de</strong> va o qué lleva, etc.<br />

tamiloc. p.p.: gusano conocido que se cría en ma<strong>de</strong>ros, un<strong>de</strong>, tamilocon: cosa que cría o tiene tamiloc;<br />

nanamiloc. l. nagapanamiloc: buscar o coger tamiloc.<br />

taming. p.a.: ro<strong>de</strong>la.<br />

tam-is. D.V. catam-is: dulzura o dulzor; nagatam-is et nagpacatam-is. f.2.: endulzar, hacello dulce;<br />

nacatam-is: es endulzar, causar dulzura; matam-is: cosa dulce; matalotam-is; matam-is; tam-is:<br />

diminutivos; nagacatam-is: estar dulce; nagatam-is tam-is: irse endulzando.<br />

tam-is. l. tinam-is: tuba dulce; nagatam-is: sacar tuba dulce.<br />

tam-is: vi<strong>de</strong> batang, camotes dulces.<br />

tamla. huca. p.a. nagatamla: hablar palabras <strong>de</strong>shonestas, propio <strong>de</strong>l que echa buyayaos;<br />

nagahinamla. l. nagapanhinamla. f.an.: <strong>de</strong>cille a alguno que es matamla: bellaco, <strong>de</strong>svergonzado en<br />

hablar; tamla. l. huca sing polong: <strong>de</strong>svergonzado; tampa<strong>las</strong>an.<br />

tamloc. u.a.: sumirse o meterse <strong>de</strong>dos o pie en cosa blanda, como fruta muy madura, o suciedad<br />

fresca o lodo. Nahatamloc ang teel co sa lapoc. Nahatamlocan ang lapoc sa teel co.<br />

tamoy tamoy. p.c.: Namoy tamoy sing ibug: traga el <strong>de</strong>seo, hécesele la boca agua, como el que <strong>de</strong>sea<br />

mucho comer alguna cosa que ve; tamoy: es simple, es lo mismo que lamoy: engullir o tragar; el<br />

simple no le he visto usar, el compuesto si.<br />

tampa. u.a.: [a]bofetear. f.un.; talotampa: diminutivo.2. sagpa: es lo mismo que tampa.<br />

352


tampac. p.a.: Matampac ang banua sa hangin. l. ang lauigan. l. ang hangin sa banoa. l. sa lauigan, etc.<br />

et similia: estar exento, sin cosa, en medio el viento, cosa <strong>de</strong>scubierta.<br />

tampal. p.a.: tirar a otro lo que tiene en la mano, ora sea lodo, jarro, olla, plato, etc. f.1.: lo que se tira.<br />

f.3.: a quien se tira. Tinampalam aco niya sing colon: una olla me tiró.<br />

tampa<strong>las</strong>an. p.p.: vi<strong>de</strong> paras. u.a.<br />

tampapao. p.p.: vi<strong>de</strong> in orong.<br />

tampi. u.a. nagatampi: ponerse el laquelaque, un paño mayor o menor, al modo como se ponen a los<br />

niños <strong>las</strong> mantil<strong>las</strong>, y por <strong>de</strong>lante solamente le dan una lazada, no entre <strong>las</strong> piernas como bahag.<br />

tampil. p.a.f.un.: reñir, pelear como enemigos; naquigtampil: provocar a reñir al enemigo, dalle la<br />

batalla; cuando los navíos <strong>de</strong> magabalija son muchos que traen arroz, etc. para el pueblo se dice: Ang<br />

manga baligia tinmatampil sa banoa. f.3; y al revés <strong>de</strong> los compradores, si son muchos.<br />

tampioc. p.p.: viento por proa; tinmatampioc: dar el viento a la vela por <strong>de</strong>lante. Sondongon mo ang<br />

layag, agur di tampiocon ang layag sa hangin; tampioc ang hangin: viento por proa; song song.<br />

tampo. u.a.; vi<strong>de</strong> in onos, lo mismo es que onos. Tagam camo cay onsan. Tampohan camo sa dagat,<br />

cagmalonor camo. f.3.<br />

tampoay. p.c. nanampoay. l. nagapanampoay: tener puesta la mano en la mejilla, o ponella<br />

recostado el carrillo sobre ella.<br />

tampoc. u.a.: piedra preciosa como diamante, esmeralda, rubí, etc.<br />

tampoc. u.a.: poner piedra o anillo. Tinatampocan nga sing sing. f.3.<br />

tampoc. l. tampuc. p.a.f.un.: dar puñetes o puñalada. Tinmatampoc sa iya dughan: darse en los<br />

pechos como el que adora, etc.; nagatampoc; nagapanampoc. l. nagahitampuc: apuñetearse, etc.<br />

tampoc. p.a.: trabajar el esclavo tohay en la hacienda <strong>de</strong> su amo. f.an.: el amo; napatampoc: mandar<br />

el amo al tal esclavo que trabaje en su hacienda, esto es, <strong>de</strong>l amo.<br />

tampohong. p.p.: giba o cerviguillo <strong>de</strong> persona, toro en el pescuezo; tampohong. l. tampohongun: el<br />

que tiene; tangcugu.<br />

tamporoc. p.a.: sobrevenir algún viento recio o tempestad a los que navegan. Tenamporoc can sila<br />

sang hangin. Ítem, sobrevenir langosta, moscas, etc.<br />

tampong. l. tampung. u.a.: el puño <strong>de</strong>l bugsey; nagatampong: poner al bugsey puño. Tenampongan<br />

co pa ang bugsey co. Ítem, la horquilla <strong>de</strong> marfil o <strong>de</strong> palo <strong>de</strong>l puño <strong>de</strong>l bararao.<br />

tampol. p.a.l. tampul. p.a.f.an.: emp<strong>las</strong>tar con yerbas o hojas o jengibre o otra cosa así majada alguna<br />

parte <strong>de</strong>l cuerpo; el f.1.: son <strong>las</strong> hojas o yerbas; hampol. l. hampul: es lo mismo.<br />

tamur. p.a.f. tamdan: mirar hacia abajo o mirar abajo como a los pies, bajando los ojos, o la<br />

costurera a <strong>de</strong>chado <strong>de</strong> don<strong>de</strong> saca la labor; un<strong>de</strong>, taramdan: el <strong>de</strong>chado. Ítem, agra<strong>de</strong>cer mirando los<br />

bienes que le han hecho; un<strong>de</strong>, matalamdun: el agra<strong>de</strong>cido; hinangpun: <strong>de</strong> aquí es, parece imposible.<br />

tañag. p.a. tinmatañag. l. nagatañag: traer o llevar algo venal por <strong>las</strong> calles. f.1.: la cosa. f.3.: la cosa<br />

a quien trae la cosa venal.<br />

tanan. p.a. tomanan. tinmanan: huírse, aunque sea el que huye <strong>de</strong>l enemigo. f.3.: <strong>de</strong> quien huye.<br />

Gintananan came sing olipon: se nos ha huído un esclavo; nagatumanan: andar o vivir huído; vi<strong>de</strong><br />

tomanan.<br />

Tanan, vel potuis Ngatanan. u.a.: todo.<br />

tanang. p.a. matanang: madurar o estar madura <strong>de</strong>masiado la fruta. Dimo pacatanangun ining<br />

saging: no los <strong>de</strong>jes madurar <strong>de</strong> modo que no se puedan comer; <strong>de</strong> nacapatanang.<br />

tanangao: un bicho que <strong>de</strong> noche se acerca a la luz y huele a chinches.<br />

tan-ao. p.c.f.un.: mirar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lejos; hinan-ao: mirar mucho; panan-auan: vistas, miradas; sulung.<br />

tanda. p.a.: señal. Ítem, registro, marca; hecho verbo es señalar o registrar, amojonar marca, miradas.<br />

f.3., etc.; timaan.<br />

tandayag. p.p.: ballena; tandayagun nga dagat: mar <strong>de</strong> ballenas.<br />

tanduc. u.a.: ventosa <strong>de</strong> cuerno; hechas ventosas con ella: f.an.<br />

tandug. p.a. nagacatandug: diminutivo: menearse alguna cosa mal puesta, la casa cuando se menea<br />

por andar en ella, o con temblor; nagatandug: menearse así la casa, o alguno para que <strong>de</strong>spierte. f.un.<br />

tanga. u.a. tinmatanga: et Tinmitingala ang ohay cay uay onor: quedarse <strong>de</strong>recha, hacia arriba la<br />

espiga <strong>de</strong>l arroz vana.<br />

tangag. u.a.f.2.: llevarse algo perro, gato, puerco, caimán en la boca.<br />

tangan tangan. p.p.: higueruela <strong>de</strong>l infierno.<br />

tangar. u.a.: <strong>las</strong> cañue<strong>las</strong> <strong>de</strong>lgadas que están puestas como peine con que ponen chata la frente a los<br />

niños; nagatangar. f.un.: poner o hacer chata la frente a los niños; matangar: el chato <strong>de</strong> frente.<br />

tangbir. p.a. et cambir: zancadilla; tinmatangbir et cambir. f.3.: echar zancadilla el que lucha; cauit;<br />

piul; pasacay: también son zancadil<strong>las</strong> diferentes. Ítem, tener <strong>las</strong> piernas sobre <strong>las</strong> <strong>de</strong> otro estando<br />

sentados o echados.<br />

353


tangbu. p.a. tumatangbu. nanangbu: asomarse o estar asomado a la ventana o corredor. f.3., un<strong>de</strong>,<br />

talangbuan: la ventana.<br />

tangbu. p.a.l. tabon-ac. h.: un carrizo conocido.<br />

tangca. u.a.f.an.: guardar como la casa o al enfermo.<br />

tangcacal. p.p.: Nagatangcacal ang tacup sa abobot. l. ang abobot cay maramu ang panaptun. l. cay<br />

naduang sa manga sulur. Nagtangcal ang pagtoo mo sa Dios cay maramu ang dimo nga nahasulur<br />

didto sa ilalum sa imong buut: es también lo mismo que talongcaca.<br />

tangcal. u.a.: jaula o tangcal que llamamos ya; nagatangcal. f.un.: enjaular puerco, gallinas o otro<br />

animal o persona.<br />

tangcas. p.a.: vi<strong>de</strong> tingcas.<br />

tangco. u.a. nahatangco: topar o juntarse <strong>las</strong> puntas <strong>de</strong> cosa arqueada, como cuernos <strong>de</strong> carabao, aro<br />

<strong>de</strong> pipa, colmillo <strong>de</strong> puerco; tinmatangco. f.an. nagahitangco: juntarse <strong>las</strong> dichas puntas así;<br />

napatangco. f.2.: juntal<strong>las</strong> o hacer que se topen así.<br />

tangcogu. l. tangcugu. p.p.: cogote; totonglan. h.: o pestorejo.<br />

tangcol. f.an.: traílla y traillar perro, puerco o persona como a los cautivos.<br />

tangcub. u.a. et talotangcub: dar unos dientes con otros el caimán o puerco o persona, etc., aunque<br />

se dice más <strong>de</strong> caimán que <strong>de</strong> persona; y cuando cierra los dientes hace ruido que se oye <strong>de</strong> lejos.<br />

tangcung. p.p.: gulay <strong>de</strong> que usan los naturales.<br />

tangcup. p.a.: la cañuela <strong>de</strong>l tangbo que ponen al peine <strong>de</strong>l telar en <strong>las</strong> dos cabezas encajadas en el<br />

lugi o canal que hacen en la dicha cañuela; y poner al peine <strong>las</strong> dichas cañue<strong>las</strong> es tangcup. Cailugian<br />

anay ang tangbo, cag itangcup sa solor.<br />

tangday. p.p.: entrepernar los que se acuestan juntos o estar palos así cruzados. Tangday pa balang<br />

tangday, dao quita binilango: es ambahan.<br />

tangdu. u.a. tinmatangdu: con<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>r o consentir con otro. f.un.; o con lo que le dicen conce<strong>de</strong>llo,<br />

ora sea con palabras, ora meneando la cabeza.<br />

tanggab. tangyab: cortar la mitad <strong>de</strong> la punta <strong>de</strong> palo o caña al sesgo como tajo <strong>de</strong> pluma.<br />

tanggal. p.a.: <strong>de</strong>sclavar o <strong>de</strong>sencajar cosa <strong>de</strong> encaje como los brazos <strong>de</strong> cruz. f.un.; se pue<strong>de</strong> referir a<br />

los clavos o a la cosa enclavada que se <strong>de</strong>sclava. Tinang gal ni Nico<strong>de</strong>mus ang lansang sa camot, cag<br />

sa teel ni Jesu Christo. l. tinanggal ni Nico<strong>de</strong>mus sa cruz si Jesu Christo agur iya ilubung.<br />

tanggal. p.p.: hechicero que dicen b[a]ila sin la mitad <strong>de</strong>l cuerpo; otros dicen que sin cabeza.<br />

tanghag: vi<strong>de</strong> hurung.<br />

tanghas. p.a.: árbol conocido.<br />

tangil: vi<strong>de</strong> bangil.<br />

tangis. p.a.: llorar; lo que se llora o la causa es el f.1.; y el presente: igintangis, o el f.an.: hilac.<br />

tanglar. p.p.: zacate oloroso que está en el pescado que cuecen.<br />

talotanglar. p.p.: es silvestre <strong>de</strong> la vera <strong>de</strong> la mar, y no huele la raíz quemada.<br />

tanglup: vi<strong>de</strong> luca. u.a.<br />

tangu et yangu. u.a.: bajar la cabeza; tango tango; yango yango: frecuentativos.<br />

tango. u.a.: colmillo <strong>de</strong> animal generalmente.<br />

tango tango: diminutivo <strong>de</strong> tango, colmillo pequeño.<br />

tangoan. p.p.: cosa colmilluda.<br />

tangpar. u.a. et nagatangpar: ir pareados <strong>de</strong> dos en dos o <strong>de</strong> tres en tres o más en hileras.<br />

Nagatangpar sing pag tolo, tag upat, tag lima, como los soldados en or<strong>de</strong>n meten la guardia o cosas<br />

puestas así o navíos; tupar.<br />

tangpi. l. tampi. p.a.: orilla <strong>de</strong>l río, lo que está o va corriendo la orilla o ribera <strong>de</strong>l río, como<br />

sementera, palmar, y lo más común es pueblo. Tangpi sa suba ang banua. l. natangpi. l. nanampi sa<br />

suba ang banoa; higar.<br />

tangquig. p.a.: culebra <strong>de</strong> la mar.<br />

tangso. p.a. nagtangso: sacar el hacha o azuela <strong>de</strong>l cabo a palo, o el azadón o tagar o reja <strong>de</strong> arado o<br />

hierro <strong>de</strong> lanza, aro <strong>de</strong> pipa; salir lo dicho <strong>de</strong>l palo en que está por [h]aberse aflojado; o clavo o tarugo<br />

es: natangso. Natangso ang tagbuc niya: cayósele el tagbuc o perno <strong>de</strong> genital.<br />

tang tang et tang tangan: vi<strong>de</strong> atagan. u.a.<br />

tang tang. p.a.: soltar preso; hinangtang: el carcelaje o paga <strong>de</strong> que le sueltan.<br />

tungub. u.a.: trueno sordo que se suele oír en toda la isla con relámpago, aun estando sereno el cielo<br />

suelen <strong>de</strong>cir que se hun<strong>de</strong> alguna concavidad <strong>de</strong> tierra profunda; y así a la cueva profunda la llaman:<br />

tarangban pro taranguban; natangub: tronar así; natanguban ang banoa: adon<strong>de</strong> tronó; es constelación<br />

<strong>de</strong> fuego que revienta en el aire.<br />

tangun. u.a.f.un.: guardar al difunto en casa en su ataúd; tangnan. l. tangunan: la cosa en que se<br />

guarda, como el ataúd o casa. Ítem, tangun; caput: asentar enjambre en árbol. f.3.: el árbol; talangnan:<br />

354


don<strong>de</strong> está asentado el enjambre que aún no [h]a hecho panal; tangun: es el enjambre que se asienta o<br />

está asentado. Usa catangun: un enjambre, duha catangun: dos enjambres, etc.<br />

tang-uay. D.V.: comprar o ven<strong>de</strong>r vino, tuba o pangasi; talang-uayan: taberna; magtatanguay. l.<br />

magtalanguay: tabernero.<br />

tangguri. D.V.: miel <strong>de</strong> nipa; nagatang-guri. f.2.: hacella.<br />

tangun. u.a.: señal que tiene el perro en el paladar, que es <strong>de</strong> cazador; tangunan nga ayam.<br />

tang-un+ D.V.: id est, Hunung ang tao sa gubat, ang olan, ang auay sapag auay. l. sapag gubat, ang<br />

dugo: hacer alto, cesar, etc.<br />

tanhaga. p.p.: juego <strong>de</strong> mastrecoral (?) o <strong>de</strong> manos o <strong>de</strong> gitanos; nagatanhaga: ju[g]ar o hacer estos<br />

juegos; tanhaga: es cualquier cosa <strong>de</strong> encajes o tornillos o ruedas que ella misma se mueve como<br />

reloj, o que se cierra como pestillo <strong>de</strong> llave o cerradura <strong>de</strong> golpe o con trabilla; nagatanhaga: abrir o<br />

cerrar la llave <strong>de</strong> trabilla, etc.<br />

tanhas: arbolico medicinal.<br />

taning et ting ting. p.a. tinmataning. l. nataning: estar alguna cosa tirante, como cuerda <strong>de</strong> guitarra,<br />

cor<strong>de</strong>l, cable, etc.; nagataning: poner tirante alguna cosa así, subir <strong>las</strong> cuerdas <strong>de</strong> la guitarra, etc.; el<br />

f.on.: Nananing ang ogat, id est, nahugut: están tirantes los nervios, esto es, tiesos, que no se pue<strong>de</strong>n<br />

jugar. l. ang butcun, etc.<br />

taning. u.a.f.2.: levantar la voz el tiple o contraalto y tenella tiesa, que no se baje. Taningun mo ang<br />

tingug mo; mataning nga tingug: el tiple, ya un contraalto.<br />

tanlocon. p.p.: cosa algo arrugada como ropa; nagatanlocon. f.2.: <strong>de</strong>jallo arrugar, máxime cuando la<br />

boca se pone a enjugar o no doblándolo bien al ponello en alguna parte.<br />

tanlor: atollarse. Nahatanlor siya: quedóse atollado.<br />

tanor. u.a.: vi<strong>de</strong> in inor.<br />

tanor+: vi<strong>de</strong> tanug, servir por semanas.<br />

tanos. p.a. matanos: cosa <strong>de</strong>recha, palo, árbol, hasta <strong>de</strong> lanza. Naga. l. nacatanos. f.2.: en<strong>de</strong>rezar, etc.;<br />

catanosan et catoliran: <strong>de</strong>rechura.<br />

tanuc. u.a. nagatanuc. f.un.: cocer plátanos o camotes en olla. Ítem, cuando la morisqueta está ya<br />

cocida. Ítem, el arroz para hacer pangasi; talancan: la olla para todo lo dicho.<br />

tanug. u.a.: enhilar aguja; nagatanug; el f.1.: el hilo; el f.an.: la aguja; en Sugbu es: tanor.<br />

tanum. p.a.: toda planta <strong>de</strong> hortaliza o árboles frutales que se plantan; catamnan, síncopa <strong>de</strong><br />

catanuman, es el cole[c]tivo: fructetum; nagatanum: plantar generalmente hortaliza, árboles, arroz que<br />

se trasplanta, cocos, etc. f.1.l.2.: lo que se planta; el f.3.: es el lugar in quo; talamnun: toda cosa que se<br />

ha <strong>de</strong> plantar o trasplantar.<br />

tanuman. p.a.: huerta <strong>de</strong> hortaliza o <strong>de</strong> árboles frutales; tanuman nga hampangan: vergel; tanum<br />

tanum: diminutivo <strong>de</strong> tanum; catanum tanuman: el cole[c]tivo; tanumtanuman: es diminutivo <strong>de</strong><br />

tanuman.<br />

tanur. p.a.: cuña es fuerte que clavan en el harigue sobre que asienta la solera.<br />

tao. l. tauo. p.a.: hombre o mujer, la especie, no el sexo; tao nga lalaque: hombre; tao nga babaye:<br />

mujer; tauohan et hanao. p.p. nga polo: isla que tiene gente, poblada; natao: nacer; nataohan. l.<br />

quinataohan: la casa en que nació o la madre <strong>de</strong> que nació. Acoi nacatao canimo: yo te [he] hecho<br />

hombre, te he criado y [a]doctrinado, etc. Ang Dios ang nacatao canatun: Dios nos hizo hombres.<br />

Nacatao ang Dios: Dios se hizo hombre; lo mismo es: nagpacatao; pagcatao: el ser hombre o ser<br />

hombre. Ítem, el nacimiento, verbal <strong>de</strong> natao; pagcatao: el hacerse hombre; verbal <strong>de</strong> napacatao:<br />

quinatao. l. gincatao. l. iquinatao. l. igincatao: se dice <strong>de</strong> cualquier cosa o señal con que uno nace: in<br />

peccatis natus es. Iquinatao mo ang sala. Quinatao co ang cabota co: nací ciego; quinatao: se llaman<br />

<strong>las</strong> partes verendas <strong>de</strong> la mujer o hombre, aunque más <strong>las</strong> <strong>de</strong>l hombre; cataohan. l. catauohan:<br />

hombres y mujeres copulative, como turba, etc. Masogor aco matao ua aco mahabalo sa babaye, etc.:<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> que soy hombre no sé qué es mujer.<br />

tao. u.c.: huésped, convidados; nagatao. f.hon.: convidar o hospedar, tratar bien al huésped o<br />

convidado. Pagtoohon mo caayo ining imong tao: trátale bien, hospédale bien, regálale.<br />

taoy. p.c.: vi<strong>de</strong> tuctuc.<br />

tao tao. p.p.: imagen o retrato <strong>de</strong> persona o ángel, figura así. Ualay tao tao sa banoa: suelen <strong>de</strong>cir para<br />

<strong>de</strong>cir que no hay persona en el pueblo.<br />

tao tao. l. calimotao: niñeta o niña <strong>de</strong> los ojos.<br />

taon. p.a.: año; su variación está en tuig.<br />

taon. p.p.: butrón o nasa con que pescan camarones en el río; nanaon. l. nagapanaon: pescar así.<br />

taong. p.a.l. pandong. tapo. h.: manto <strong>de</strong> mujer; nagataong: traer puesto el manto o ponérsele;<br />

tumaongca: ponte el manto.<br />

355


taor. u.a.: poner hierro <strong>de</strong> lanza a asta. Itaor ang bangcao sa olongan taoran ang olongan sang<br />

bangcao. Ítem, Panaoran niño sing rosas ang corona ni Santa Maria: o colgar <strong>las</strong> colgaduras en iglesia,<br />

o ropas como mortajas o cuadros, etc.<br />

tapa. u.a.: carne o pescado seco al humo; nagatapa; nanapa. f.2.l.3.han.: secar carne o pescado al<br />

humo; tapahan. l. tapanan: la barbacoa o palos en que se ahuma.<br />

tapac. u.a.: platos ordinarios.<br />

tapac+ u.a.: lo mismo es que hagpay; es también h.<br />

tapalan. u.a.: tajador; con el f.2.: hacer algo tajador.<br />

tapan. u.a.f.un.: allanar tierra o suelo llano y limpio; angay. f.2.: vi<strong>de</strong> patag.<br />

tapang. p.a. et hamalo. p.p. nacatapang. nacahamalo. f. himaloan. l. hitapangan. Pretérito:<br />

hinmaloan. l. nahamaloan. hintapangan. l. nahatapangan: hacer alguna cosa por hierro, como dar<br />

a uno por dar a otro, o entendiendo que es otro; o llamar a uno por llamar a otro entendiendo que es<br />

otro, o dando alguna cosa a alguno entendiendo que es otro; coser en costura ajena entendiendo que<br />

es la suya. Dica mag balitoc sang lang gam cay maca tapang ca sa tao. Nagahitapang sila saila<br />

pagpolong: no se entien<strong>de</strong>n unos a otros. Nahatapang et nahamalo sang suba. l. sang dalan: ir o echar<br />

por algún río o camino por hierro; futuro ut supra.<br />

tapang. u.a. matapang: sucio perro, gato o persona que se [a]proveche don<strong>de</strong> quiera, aunque sea en<br />

medio <strong>de</strong> la casa. Nagatapang. f.3. gintatapangan ining balay sining manga ayam, etc.<br />

tapas. u.a. nagatapas. tinmatapas: pasar o colar el agua <strong>de</strong>l mar por la ceniza para hacerse lejía para<br />

sal; natapas: echar el agua <strong>de</strong>l mar que pase por la ceniza. f.2.; el f.3.: la ceniza. Tinmatapas man ang<br />

alac: lo que sale <strong>de</strong> la alquitara al principio, que es muy fuerte.<br />

tapas. p.a.: quitar el bonote al coco; tapas. f.3.: lavar la ropa apaleándola; talib.<br />

tapat. p.a.: es optativa, ójala, más valiera o mejor fuera. Tapat uaca pacadto didto: ójala o más valiera<br />

que no hubieras ido allá; y también este: culahao: da lo mismo.<br />

tapat. p.a.: cosa cierta, firme, estable en lo que dice; tapat nga tao; tapat nga polong: palabra cierta<br />

que no faltará; nagatapat. l. tinmatapat: <strong>de</strong>terminar estable lo que ha <strong>de</strong> ser o hacer. f.un. Tapatun mo<br />

ang imong polong. l. ang buut: <strong>de</strong>termina en una palabra cierta lo que dices o lo que quieres.<br />

Tinmatapat aco anay nga di na aco macasala: propuse, etc.<br />

tapay. p.c.: levadura en tortil<strong>las</strong> o panecillos para el pangasi; nagatapay: amasar la dicha levadura o<br />

cualquier masa. f.un. Así, tinapay: se llama cualquier pan que se haya amasado. f.3.: la cosa en que se<br />

hace; tapay tapay: diminutivo. Ítem, tapay tapay: el capullo <strong>de</strong> los huevos <strong>de</strong> la araña porque es a<br />

modo <strong>de</strong> tapay.<br />

tapay tapay. p.c.: la cabeza <strong>de</strong> toda culebra o vívora, la parte <strong>de</strong> arriba, porque es como tapay.<br />

taptag. p.a.: <strong>de</strong>shollinar el hollín o telaraña, etc.<br />

tapdas. p.a.: sacudir con paño o otra cosa así el petate en que se asientan o otra cosa así. f.3.<br />

Tapdasan mo ang banig, nanapdas sang salug sa balay: sacudille o con paño meneándole o a moscas o<br />

mosquitos ahuyentándolos.<br />

tapdus. p.a.: sacudir alguna cosa dando con ella en otra. Itapdus mo ang lambong mo sa cahuy agur<br />

macuha ang tic tic nga naducut: o dar con <strong>las</strong> raíces <strong>de</strong> lo que se arranca en algo para que se caiga la<br />

tierra.<br />

tapgo. u.a.f.an.: a<strong>de</strong>lgazar punta <strong>de</strong> hilo cor<strong>de</strong>l para que entre por agujero.<br />

taphao. p.c. mataphao. mamolong: hablar o respon<strong>de</strong>r tibiamente, como el que ha hecho el mal<br />

cuyo autor se ignora, o persona liviana, no grave.<br />

tapi. p.a.: tabla; nanapi. l. nagapanapi, id est, namugha: hacer tab<strong>las</strong>; nagatapi. f.3.: entablar casa;<br />

tinapian; tintapian: entablada casa, aunque ellos usan <strong>de</strong>cir: Nagadingding sing tapi; papan.<br />

tapi. u.a. tinmatapi. f.hun.: dar a otro en la mano o en lo que trae en ella para que se le caiga o lo<br />

suelte.<br />

tapi.u.a.f.3.: hacer comprar o tener navío a medias dos o más. f.3.<br />

tapia. tapoac: vi<strong>de</strong> dapia.<br />

tapi tapi. p.a.: asiento <strong>de</strong> cuello, camisa, ropilla, etc.; falda <strong>de</strong> sombrero, pretina <strong>de</strong> zaragüelles. f.3.:<br />

hacelle al vestido o sotana asiento, etc. Ítem, trapo o andrajo con que los pobres cubren sus<br />

vergüenzas.<br />

tapin tapin. u.a. nanapintapin: ir por la orilla o por lo duro <strong>de</strong>l camino cuando tiene lodo.<br />

taping. u.a.: mocos; tapingun: mocoso, que tiene mocos.<br />

tapis. p.a.: saya <strong>de</strong> mujer a su uso, cosa conocida; nagatapis: ponerse la saya o traella puesta;<br />

nagatapis. u.a.: tratar en tapis comprando y vendiendo; tapisun: persona que tiene muchos tapis.<br />

tapiun. p.p. tinmatapiun: afirmar con <strong>las</strong> palmas abiertas en los brazos en el suelo, o con el uno<br />

como para levantarse, o el que está sentado y se coge algo <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>las</strong> palmas así. f.3.;<br />

nahapanapiun: afirmarse con el brazo, la palma abierta en algo, o en el suelo el que cae. Nahapanapin-<br />

356


an siya sang balarao sang napocan: que danzaba con el balarao y cayó sobre el que estaba echado, y<br />

echó la mano en que tenía el balarao para afirmarse, que es natural, y clavóle al otro por la barriga el<br />

balarao.<br />

tapiun. p.c.: asquerosa como suciedad. Napono sang tapiun. Matapiun ang may maramu nga tapiun:<br />

como suelo <strong>de</strong> cocinas, oficina, etc.; mahugag.<br />

taplac. p.a.: lo mismo es que taclap.<br />

taplac. p.a. mataplac mamolong: <strong>de</strong>scomedido, que no habla comedidamente; tampa<strong>las</strong>an; tapnay.<br />

p.c.f.2.: tener o llevar, traer alguna cosa en <strong>las</strong> palmas <strong>de</strong> <strong>las</strong> manos abiertas; lo mismo es sapnay.<br />

tapo. p.a. tinmatapo. l. nagatapo: id est, tambi sang ponot: poner los corrales que vayan unos juntos<br />

seguidos a otros.<br />

tapoac: vi<strong>de</strong> in dapia.<br />

tapocal. u.a.: hipon en tapa; nagatapocal. f.un.: hacella en tapa <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> unas cortezas <strong>de</strong> árbol como<br />

lo hacen; balbag: es lo mismo; y si es en cañuto <strong>de</strong> bolo: babac. u.a.f.2. Usa cabinabac: un cañuto d[e]<br />

él. O.<br />

tapoc. l. matapoc. u.a.: palo bronco que se quiebra fácilmente o hilo; natapoc. l. nagatapoc:<br />

q[u]ebrarse lo bronco o hilo o cor<strong>de</strong>l o ropa por estar podrido, y aun cosa quebradiza, como vidrio.<br />

tapoc: vi<strong>de</strong> tapuc.<br />

tapol. matapol, id est, matamar: perezoso en estudiar.<br />

tapolanga. p.p.: rosa colorada, aunque no huele ella y el arbolillo.<br />

tapon. p.p.: vi<strong>de</strong> in verbo latay.<br />

tapong+ p.a.: resina olorosa.<br />

tapos. l. tapus. p.a.: cosa acabada, como obra o acción, aunque sea comer o otra cualquier acción.<br />

Tapos na ini: ya esto se acabó; natapos: acabarse la cosa así; nagatapos. f.un.: acabar alguna cosa,<br />

obra o acción; catapusan: el fin y acabo. Ami ini ang catapusan sa banoa: este [es] el fin <strong>de</strong>l pueblo.<br />

Ang Dios ualai catapusan: Dios no tiene fin. I<strong>de</strong>m, Tibauas et tibus ang manga catapusan sa tao.<br />

tapotap. p.p. dubdub: esparcir el zacate en la sementera para quemalla <strong>de</strong>spués, o hojas, juncias,<br />

flores en la iglesia, altar o calle; el f.1.: es lo que se esparce; el f.an.: es el lugar en que, etc.<br />

taptap+ p.p.: tapar cara o ojo, etc.<br />

tapuc. p.a.: echar en el campo o zacatal al muerto sin enterrallo; el f.1.: es el tal muerto; el f.an.: es el<br />

lugar. Hain ang iño tinapocan sadtong minatay?: ¿A dón<strong>de</strong> echásteis aquel muerto?; dícese también<br />

<strong>de</strong>l esclavo que ponían para que guardase el ataúd. Itapuc man ang ulipun nga papag bantayun sang<br />

longon. Ítem, echar el niño en el campo o zacatal la madre sin matarlo por no criallo; úsanle por<br />

escon<strong>de</strong>r algo en el zacatal, y por lo que langag.<br />

taput. p.a.: vestirse; nagataput: sigue a los <strong>de</strong> vestirse; napataput. l. nagapataput: vestir a otro dándole<br />

<strong>de</strong> vestir; un<strong>de</strong>, Pataptan ang ualay panaptun; Napa. l. nagapapanaptun: es lo mismo.<br />

taquig. u.a.: calentura con frío; nacataquig. f.an.: dar frío con calentura; tinataquigan: estar con el frío<br />

<strong>de</strong> la calentura.<br />

taquin. talicol et quilicol. p.a.: atar una cosa a otra, como el navío que se lleva por popa, como el<br />

esquife, o una vaca brava mancornalla con una mansa. Itaquin sa baca nga maanar ining maila; el<br />

f.an.: es la mansa a que se mancuerna. Ítem, atar dos cocos o más juntos con el mismo bonote que se<br />

saca <strong>de</strong> ellos. Pagtaquinun mo inin manga butong nga tanan nga tagduha sila; lo mismo es lambing, y<br />

se varía como él.<br />

taquilir. p.p. nagataquilir: estar echado <strong>de</strong> lado; tumataquilir; tinmataquilir: echarse <strong>de</strong> lado;<br />

napataquilir. f.2.: volver o echar o poner a otro <strong>de</strong> lado. Pataquilidun mo siya: pónele <strong>de</strong> lado.<br />

Pataquilidun mo ang hagdan agur dili sumaca ang ayam.<br />

taquip. p.a. nagataquip: juntar o coser dos piernas a lo ancho como lienzos para sábanas; y así taquip<br />

pue<strong>de</strong> ser pierna <strong>de</strong> sábana. Tolo ang taquip sa sabana, etc.<br />

tara. u.a.: ca. tara quita: ea, nosotros, esto es, vamos, o comencemos; dan.<br />

taraan. p.p.: lo mismo es que tipan o barasan o samaya; vi<strong>de</strong> in samaya.<br />

taraan. p.p. et sara: son también señalar el tiempo en que alguno ha <strong>de</strong> hacer algo, como tarca. Tolo<br />

ca arlao, ua ca maca human; saar.<br />

taratara. p.a.: árbol oloroso, dicen que es el sándalo colorado; en barac significa: el gran dato.<br />

tarac. u.a.f.2.: alancear, herir con lanza, palo aguzado o fisga <strong>de</strong> arriba abajo sin soltar <strong>de</strong> la mano la<br />

lanza o fisga.<br />

tarete. l. tariti. l. talisic. u.a.: lluvia mansa que dura poco; nanariti; nagatalisic: o llover así. l.<br />

nagatariti; en algunas partes son lo mismo que balohabo: llovizna; nagabalohabo: lloviznar, etc.<br />

taric. u.a.: los palos en que van atadas <strong>las</strong> cañas o cates <strong>de</strong>l navío; nagataric. f.2.: hacer taric algún<br />

palo. f.1.: ponellos al navío. f.3.: el navío.<br />

357


tarloy. p.p.: pitarrilla sacada por canillero o bomba; tarloyan: es el bejuquillo hueco con que la sacan;<br />

nagatarloy. f.un.: sacar así el tarloy <strong>de</strong>l pangasi.<br />

tartar. p.p.: cañizo <strong>de</strong> bolos; nagatartar. f.2.: picar por <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro el bolo o caña abierta a lo largo para<br />

que se pueda tejer el cañizo.<br />

tarlung. p.a. matarlung: cosa <strong>de</strong>recha como palo; y hecho verbo el f.un.: en<strong>de</strong>rezar o corregir,<br />

reformar costumbres y enmendar lo mal hablado; catarlungan: <strong>de</strong>rechura; tarlungun mo: ve <strong>de</strong>recho.<br />

tarung. u.a. matarung: cosa <strong>de</strong>recha como palo, camino, navegación <strong>de</strong> navío. Ítem, cosa recta,<br />

justa, persona u obra o acción; tao nga matarung: persona recta, justa, etc., un<strong>de</strong>, catarungan. l.<br />

pagcatarung: la rectitud o justicia. Ang catarungan sa dalan nga ipalangit amo ang pagsogot sang sobo<br />

sa Dios; nagatarung. f.un.: en<strong>de</strong>rezar algo, ora sea palo, camino, obras o acciones corporales o<br />

espirituales.<br />

tarya. p.p. nagatarya. tinmatarya: probar <strong>las</strong> armas sobre apuesta a cuál corta mejor o tira a<br />

puntería; el f.1.: es la arma, etc., y la cosa sobre que es la porfía o apuesta en que se prueba la arma es<br />

el f.3..:taryaan; y si es tirar a puntería, es dar al blanco. Tinaryaan niya ang botong: acertó o dio al<br />

coco que digamos es el blanco a que tiran; naquigtarya: <strong>de</strong>safiar a cortar probando el arma, espada o<br />

balarao, etc.<br />

taryao. p.c.: tinaja; pangug.<br />

tasic: vi<strong>de</strong> in tuma. u.a.<br />

tastyas. p.p.: lo mismo es que bingcas: vi<strong>de</strong> ibi.<br />

tata. u.a.: vi<strong>de</strong> ta.<br />

tatac. u.a.: pedazo <strong>de</strong> moneda quebrada o cortada; nagatatac. f.2.: cortar o partir la moneda como al<br />

real por medio.<br />

taua. p.a.l. nagtaua. l. nagacataua. namataua, <strong>de</strong> plural: reír; cataua. l. nagataua: la risa; en otras<br />

partes, nahapataua. l. napataua. l. nagapataua: reírse <strong>de</strong> algo. Ano ang ginpatau-an. l. ginpatau-anan<br />

niño: ¿De qué os reís?. f.1.: lo que causa risa. Ano ang igin papataua niño?: ¿De qué os reís?;<br />

pagpataua: es la risa; nagacarlao. p.c.: es en haraya. Hipalatau-an nga buhat. l. polong tao: cosa<br />

ridícula, <strong>de</strong> que se ríen los <strong>de</strong>más; mataua et matauataua: risueño, bien acondicionado.<br />

tauag. p.a.: llamar; el f.: tauagun, sincopado; con el f.1.: es publicar a algunos como a los que se<br />

casan llamándolos en público. Ítem, llamar o publicar a pregones, pregonar al que azotan. De aquí es<br />

que por <strong>de</strong>cir que recen por <strong>las</strong> ánimas como se hace por <strong>las</strong> calles. Itauag ta ang animas: vamos a<br />

publicar <strong>las</strong> ánimas, esto es, a <strong>de</strong>cir a voces que recen por el<strong>las</strong>; palatauag: es el pregonero.<br />

taual. l. tauar. p.a.f.3.: preguntar al que va vendiendo algo por la calle a cómo se ven<strong>de</strong>. Tauaran mo<br />

ang nagatañag con usa ca ano ang iya buut sa usa ca bolos nga tafetán, etc.<br />

tauas. p.a.: piedra lumbre.<br />

taguati. u.a.: cierto pájaro.<br />

taub. p.a.: creciente <strong>de</strong> mar; nagataub: crecer la mar. f.an.: es lo que cubre la marea; Tinatauban. l.<br />

tinatab-an ini gihapon sa dagat: siempre cubre esto la creciente.<br />

taup. p.a.: lo mismo es que apo, sumirse en el lodo; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

taui. taya. p.a.: la punta <strong>de</strong> la rama <strong>de</strong>l árbol; napataui. l. taya: sentarse ave o persona; ponerse en la<br />

punta <strong>de</strong> rama así. Dica pataui sa sanga cai maholog ca: no te pongas en la punta <strong>de</strong> la rama que<br />

caerás; o subir a lo alto <strong>de</strong> la rama; taui taui; taya taya: frecuentativos.<br />

taui et taya. p.a. tinmataya: estar o caer hacia alguna parte árbol inclinado o rama que está en el<br />

árbol, corredor <strong>de</strong> casa, etc.<br />

taya: vi<strong>de</strong> taui.<br />

taya. u.a.f.1.: poner la pantorrilla para que otro le dé en el juego <strong>de</strong> los muchachos. Itaya mo ang<br />

batiis mo cai papatiran; nagapatir: es darse así los muchachos jugando; pagpatir, etc.<br />

tayam. p.a.: in vanum laborare, quedarse con solo el trabajo <strong>de</strong> haber hecho o adquirido algo sin<br />

gozallo, o por morir la persona antes <strong>de</strong> gozallo, o por per<strong>de</strong>rse la cosa antes <strong>de</strong> gozalla; <strong>de</strong> que había<br />

juntado muchas joyas o tenía buena sementera y murió antes <strong>de</strong> gozallo. Se dice: Tinmatayam siya<br />

lamang, cay ua niya hiagumi ang iya hias con ang iya oma; lo mismo es cuando la langosta o baguío<br />

<strong>de</strong>struyó la sementera. Tinmayam aco lamang cai ua co hiagumi ang oma co, cai gin unas sang dolon:<br />

oleum et operam per<strong>de</strong>re.<br />

tayam. u.a. matayam nga tubig. l. giuanun nga tubig: son lo mismo, agua salobre.<br />

tayangao. p.c.: chinche ver<strong>de</strong> voladora, que hie<strong>de</strong> y come el arroz; con el f.2.: comerse el arroz.<br />

Tinatayangao ang humay. Tayangauun nga banoa.<br />

tayobo. p.p.: hongo blanco; es <strong>de</strong> comer; tayobohon.<br />

tayobong. p.p.: cierto arbolico que se da en la vera <strong>de</strong> la mar, cuya raíz es como jícama (DRAE,<br />

2001: náhuatl: tubérculo comestible o medicinal...), rállanla los indios y tiénenla algunos días en agua<br />

para po<strong>de</strong>lla comer, porque si no es venenosa.<br />

358


tayomamis. p.p.: lo mismo es que cayomamis et tagoyamis.<br />

tayum. p.a.: erizo <strong>de</strong> la mar lleno <strong>de</strong> espinas. Ítem, unas puntas o puyas que nacen en lo que cubre la<br />

marea que se clavan en los pies. Nahatayum aco canina nga naglacat aco sa hunasan: me clavé por el<br />

pie un tayum. Nahatunuc aco. Nahataoor aco, etc.<br />

teel. p.a.: pie; teelan: el lugar <strong>de</strong> los pies a los pies; teelun: el que tiene pies; nagateel. l. tiil; naniil;<br />

nagapaniil. f.2.: hacer algo pie <strong>de</strong> mesa o banco. f.3.: ponelle a la mesa o banco pies.<br />

tete. l. titi: vi<strong>de</strong> titi.<br />

tian. l. tiyan. p.a.: la barriga; tianun: barrigudo.<br />

tian. u.a. nacatian. l. nacabosong. h.f.2.: hidrópico o causalle este mal a alguno; comida, bebida o<br />

otra enfermedad; <strong>de</strong>cían que esto lo hacía el dato al que le engañaba; tinitian; binobosong. h.:<br />

hidrópico; y así, tinianca. l. binosongca: es buyayao.<br />

tiang. l. tiro. u.a.f.2.: llamar al perro; to.<br />

tiao. p.a.: burlarse o hacer burla, travesear; naquigtiao: incita[r] a que se burlen; maquigtiaoun. l.<br />

matiaoun: travieso, burlón. f.an.: es <strong>de</strong> quien haga burla en el camino, id est, no hay quien haga daño:<br />

Uai naniao. l. nagapaniao sa subu, id est, no hay caimán que haga daño; y aun cuando es <strong>de</strong> varón a<br />

mujer se toma en mala parte.<br />

tiar: vi<strong>de</strong> in liar.<br />

tiarag. p.a. nagapatiarag. nagapataragsa. nagacabulag: dividirse, esparcirse cada uno por su parte,<br />

aunque sea huyendo.<br />

tiayun. p.p.: Sila nga magtiayun: los dos, marido y mujer. Nagatiayun sila pacaayo: hacen buenos<br />

casados.<br />

tibabaye. p.p.: vi<strong>de</strong> in babaye.<br />

tibac. p.a.: gota que hincha pies y manos y muslos, don<strong>de</strong> da, aunque ya a cualquiera gota, aunque sea<br />

artética la llaman tibac; hecho verbo pasivo f.2.: es dar gota; tibacun: gotoso; nacatibac. f.2.: causar<br />

gota.<br />

tibang tibang. u.a.f.un.: hacer o teñir ropa <strong>de</strong> lista <strong>de</strong> blanco, azul y colorado <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> tejida. Cai<br />

quiniconan cag gumusun sing mapola cag sing tagum, unac tinibang tibang: la ropa hale listada; sulut<br />

sulut: es al tejer; vi<strong>de</strong> sulut sulut.<br />

tibao. p.a. natibao: hacer maganito para hallar al que se ahogó; matan puerco y antes [<strong>de</strong>]<br />

<strong>de</strong>scuartizallo teniéndole pelado le ponen muchas joyas, etc..<br />

tibaquiur. p.c.: ocioso que está en pie, sin hacer cosa. Ngaa nga nanibaquiur diri, nga uala camoi<br />

buhat?: Quid statis tota die ociosi?, etc.<br />

tibauas. p.p.: cosa acabada; nagatibauas. l. nacatibauas: acabar o concluir pleito, plática, paga, tarea,<br />

etca. f.un.; tibauas.<br />

tibhong. p.p.: sorberse mar o río algo. f.1., un<strong>de</strong>, panibhongan: el remolino que hace el agua<br />

sorbiéndose algo. Dao gayur panibhongan con sumulur dimuli; el caso al pasivo es: Nahatibhong sila.<br />

l. ang ila sacayan sa solug. Ítem, nahatibhong ang linmoluuuy: per<strong>de</strong>r pie, sumirse el que va andando<br />

por el río. Nahatibhong na sila sa halalum: ya están en lo hondo, fuera <strong>de</strong> bajos.<br />

tibias. p.p.: Nagatibias ang manga tapi, id est, Dile nagadapat: porque la una está más alta que la otra;<br />

tilitibias: cuando es poca la diferencia. Hinc, nagatibias. l. tilitibias: hacer algún gesto con la boca el<br />

que hace burla <strong>de</strong> otro.<br />

tibiog. p.p.: <strong>de</strong>jar la prenda paga <strong>de</strong> la <strong>de</strong>uda.<br />

tibolang. p.p.: vi<strong>de</strong> in toghong.<br />

tib-ong. D.V.f.1.: tirar algo hacia arriba, aunque sea echando algo el que esta abajo al que está arriba,<br />

como naranja, etc.<br />

tilitib-ong: el diminutivo o frecuentativo. Dimo igtilitib-ong ang bata: no eches hacia arriba el niño,<br />

como lo suelen hacer jugando con ellos; tinmitib-ong: subir arriba cohete, llama, humo, ave, etc.<br />

tibongbong. p.p.: cañuto <strong>de</strong> dos o más cañutos hechos como corlong; nagatibong bong: tañellos <strong>de</strong><br />

noche para ahuyentar los puercos.<br />

tibooc: cosa entera.<br />

tibor. u.a.: botijoncillo conocido; tibor tibor: cuando es pequeño; vi<strong>de</strong> tinampilic; cumbu.<br />

tibsoc. p.a.: empozar el pozo o hoyo hondo por castigo o maganito; nahatibsoc: caer así en pozo o<br />

hoyo hondo o en el infierno o en lo hondo <strong>de</strong>l río.<br />

tibus. p.a.: lo mismo es que human et tapus. Tibuson mo ang imo buhat.<br />

ticalbong et tipagsao. l. tipasao. p.c.: sonar el agua cuando cae o echan algo en ella, o cuando alguno<br />

se echa a nadar, el caimán o pescado salta, o hace ruido lo que cae o salta o se echa al agua;<br />

napaticalbong: hacer sonar el agua o hacer ruido a la cosa que cae en el agua; y así se dice: Dimo<br />

paticalbongon ang tubig. l. di niño paticalbongon ang manga bugsay, a los que van remando porque<br />

no les oi[g]an.<br />

359


ticang. u.a.: vi<strong>de</strong> in tacang.<br />

ticarol. u.a.: vi<strong>de</strong> in cadol.<br />

ticayang. p.p.: lo mismo es que hayang; nagaticayang. l. tinmiticayang: echarse <strong>de</strong> espaldas o boca<br />

arriba; nahaticayang. l. nahapaticayang: caer o dar <strong>de</strong> espaldas ora por caer como aquello a que está<br />

arrimado, ora por rempujalle o resbalando, etc.<br />

ticbing. p.p. nagacaticbing. l. nagahitigbing: ludir o darse unas vasijas con otras, o platos como con<br />

temblor, campanas, etc.; lo mismo es pinqui.<br />

ticbong. p.a. nagaticbong: azotar agua dando en ella con <strong>las</strong> manos el que entra a bañarse para que<br />

huya el buaya. f.2.; o con los pies el que nada. f.1.: los pies.<br />

ticdol. u.a.: vi<strong>de</strong> toctoc.<br />

ticlahag. p.p. nagaticlahag: levantar la cabeza alargando el pescuezo para ver o para otra cosa<br />

persona, animal, ave, etc.; dícese: Nagaticlahag ang manoc. l. ang liug sang manoc.<br />

ticlar. p.a. tinmiticlar. naniclar: estrenarse, como llegar a mujer el varón la primera vez, que no ha<br />

llegado a otra. l. e contra. Nasigticlar sila: si los dos son vírgenes, aunque sea en su tálamo, ya<br />

casados; hacer presa el perro la primera vez; o el que va a la guerra la primera vez y mata o cautiva.<br />

El f.an.: la cosa en que se estrena.<br />

ticling. p.a.: un pájaro pardo que suele andar en los ríos. Hinc, tinicling: color pardo como <strong>de</strong> hábito<br />

franciscano.<br />

ticlor. p.a.: lo mismo es que tolor, rempujar; el f.1.: Iticlor mo siya didto nagaticloranay: rempujar a<br />

veces.<br />

ticmar. u.a.: río hondo; ticmar nga suba, etc.<br />

tico. u.a.: vi<strong>de</strong> balico, cosa tuerta.<br />

ticol. p.a.: la rama o hoja <strong>de</strong> bejuco; nanicol: cogel<strong>las</strong>.<br />

ticuang et licuang et pocuang. p.c.: <strong>de</strong>rribar o hacer caer <strong>de</strong> lado tinaja, cesto lleno o balantac; o<br />

la<strong>de</strong>ar y trastornar navío la vela o la gente; o <strong>de</strong>rribar ding ding hacia afuera rompiéndole. f.1.l.2.:o<br />

hacer caer así <strong>de</strong> lado al que está sentado en tinaja o cesto o escribanía, etc.; naticuang; nalicuang;<br />

napocuang: caer <strong>de</strong> lado o trastornarse al modo dicho tinaja, cesto lleno, balantac, navío, etc., o caer<br />

<strong>de</strong> lado el que está sentado en tinaja, cesto, escribanía, etc. Naticuangan niya ang taryao: cayó <strong>de</strong> la<br />

tinaja. Quinaticuangan niya ang taryao et quinticuang siya sang taryao: cayeron él y la tinaja, el que<br />

está sentado.<br />

ticong. u.a.: botete pequeño.<br />

ticong cong. p.p.: encoger <strong>las</strong> piernas el que está echado boca arriba. Ticong conogon mo ang tohor.<br />

ticsiu. p.c. tinmiticsiu: andar quedito en el agua o casa por no hacer ruido.<br />

tictic. p.a.: salvados menudos; nagatictic: apartar los salvados; el f.2.: son los salvados; es también dar<br />

con <strong>de</strong>do o <strong>de</strong>dos cada uno <strong>de</strong> por sí como haciendo son el organista en <strong>las</strong> tec<strong>las</strong>, dar con el <strong>de</strong>do en<br />

el cañuto <strong>de</strong> la cal para echalla en el buyo. f.3.; el f.1.: el <strong>de</strong>do.<br />

ticumba. u.a.: quebrada pequeña don<strong>de</strong> hay altos y bajos como en <strong>las</strong> o<strong>las</strong>; y el bajo que hacen es:<br />

ticumba. Ang ubus. l. ang naubsan: o por tierra que hay así altos y bajos; o en el río o mar, que hay<br />

bajos como entrebancos, como son los bajos o pozos enfrente <strong>de</strong> Ogtong; ticumba nga dagat et<br />

ticumba nga duta: como en sartenejales; ticumba nga dalan, etc.<br />

ticur. u.a.: calcañar; lo mismo es bool. h.<br />

tig-a. l. tigas. p.a. napacatigas. l. nacatigas. f.2.: endurecer algo como el sol a la tierra; matig-a. l.<br />

matigas: cosa dura; nagatig-a. l. tigas: endurecerse. Pacatigasun mo: déjalo endurecer; matilitig-a. l.<br />

matilitigas et matig-a tig-a, etc.: un poco duro.<br />

tig-ab. l. tug-ab. p.p.: regüeldo; nagatig-ab. l. tug-ab: regoldar.<br />

tiganos: vi<strong>de</strong> taginos.<br />

tigao. p.c.: arbolico cuya semilla o fruta es tuba para matar pescado. Sus hojas tomadas en humo<br />

como tabaco, cocidas y bebida el agua son buenas para el obo.<br />

tigas: vi<strong>de</strong> in tig-a.<br />

tigauan. u.a.: caña o palo <strong>de</strong> pescar: vi<strong>de</strong> balaugan.<br />

tigaun. p.p. nanigaun. l. nagapanigaun: ir con cuidado y sobre aviso; o ir con tiento el que anda, no<br />

caiga. Ipanigaun mo ang sungcur mo agur dica mahadanlug: ve afirmando con el báculo porque no<br />

resbales.<br />

tigbac. p.a.: herida mortal, que se cae allí muerto o muere luego; nacatigbac. f.un.: herir así; Natigbac.<br />

l. nahatigbac na siya cai na igoan siya sa camalatian. l. sa catiligbacan: está herido <strong>de</strong> muerte porque<br />

le acertaron en la mortalidad, o don<strong>de</strong> se hiere para matar, como el corazón, etc.<br />

tigbas. p.a. nagatigbas. labo. h.: acuchillar, dar cuchillada generalmente, aunque sea con [h]acha y<br />

en el palo. f.un.; nahatigbas: cortarse acaso sin querer; tilitigbas: es diminutivo; nanigbas tigbas;<br />

nanlabo labo: acuchillar algo por un lado y otro, etc.<br />

360


tigbao. p.c.: carrizo así llamado; tigbauon. l. catigbauan: carrizal; tigbauon: cosa que produce tigbao;<br />

tigbauon nga duta: otros diferentes: tulibao. p.c. quiling. h.u.a.l. hinabuyan. p.p.h.: otro diferente.<br />

tangbo. p.a. tabon-ac. p.c.h.: otro diferente; agingay. u.a.; al <strong>de</strong>lgado <strong>de</strong> piernas sin pantorrilla le<br />

llaman: tigbauun sing batiis; tigbauun ang iya batiis: sus piernas son <strong>de</strong>lgadas que imitan al tigbao.<br />

tigbi. p.p.: vi<strong>de</strong> in tinigbi.<br />

tigcahoy: vi<strong>de</strong> in cahoy.<br />

tigdas. p.a.: cosa dura como carne o pescado que no está podrido; matigdas, etc.<br />

tigdang. l. tignung. p.a.f.un.: ahogar o vencer la yerba el arroz o otra semilla que se siembre, etc. o<br />

árboles con su sombra.<br />

tighacol. u.a. hupao: suspiro; nanighacol. l. nagapanighacol; nanhupao: suspirar. f.1.y.3.: es la cosa<br />

por qué suspira; el pretérito: Iginpanighacol co ang bulauan co nga naholog sa dagat: suspiró por mi<br />

oro, que se me cayó en la mar.<br />

tighaya. p.p. nanighaya: bajar la escalera como los indios, vuelto el rostro a la escalera.<br />

tigi. p.a.: cuando uno dice que otro le ha hurtado algo o le impone otra cosa, hi[n]can unas estacas en<br />

lo hondo <strong>de</strong>l agua y para probar cuál <strong>de</strong> los dos dice verdad, se za[m]bullen los dos a una en el agua<br />

asiendo <strong>de</strong> la estaca, y el que no pue<strong>de</strong> estar más y sale arriba primero, ese queda convencido <strong>de</strong> que<br />

miente; o metiendo la mano en agua caliente, o haciendo apuesta cuál está más; nagatigi: es<br />

comprobar la verdad <strong>de</strong>l modo dicho; naquigtigui: pedir el uno o entrambos que se zambullan en el<br />

modo dicho para averiguar la verdad.<br />

tigib. u.a.: escoplo; nagatigib: escoplar, labrar con escoplo. f. tigban. Dao cahoy nga gintitigban: se<br />

dice <strong>de</strong>l que ni se queja ni hace señal <strong>de</strong> sentimiento cuando le azotan.<br />

tigis. p.p.: echar agua con el sag-ub en alguna cosa, ora para beber la persona, ora en batea para<br />

ganado; dícese: Tigisan mo aco et tigisan ang ang hongot, etc.: echa agua en el hongote.<br />

tigma. p.a. nagatigma: llevar el primero a ven<strong>de</strong>[r] algo al pueblo aquel año. Ítem, tinmitigma. f.3.:<br />

conocer a mujer la primera vez. l. e contra, esto es, estrenarse el virgen, o la virgen la primera vez que<br />

pier<strong>de</strong>n la virginidad, como ticlar; estrenarse el que va a la guerra cautivando o matando.<br />

tigman+ p.a.: hablar <strong>de</strong>recho, sin garabatones, etc.<br />

tigmo; vi<strong>de</strong> toontoon: metáfora.<br />

tignung: vi<strong>de</strong> in tigdung.<br />

tigpo. p.a. nanigpo: <strong>de</strong>sgajar <strong>de</strong> la cepa cosa que nace <strong>de</strong>lla; i<strong>de</strong>o: coger cañas du[l]ces, porque se<br />

tronchan sin cortal<strong>las</strong>.<br />

tigpur. u.a. natigpur: quebrarse o troncharse cosa como rábano, camote, caña dulce; tigpur: trozo<br />

que se quiebra con la mano; nagatigpur. f. tigpurun: quebrallo o tronchallo.<br />

tigsic et uisic et uitic. p.a. nagatigsic. f.an.: rociar echando algunas gotas <strong>de</strong> agua, como con la mano<br />

mojada o <strong>las</strong> que saltan <strong>de</strong>l bugsay. Dimo aco tigsican: no me rocíes. Dili aco patigsic: no quiero que<br />

me rocíes, etc.; tigsic: <strong>las</strong> tales gotas.<br />

tigsun. p.p. et tilitigsun: vi<strong>de</strong> in tig-a.<br />

tigul. u.a.: estar inmóvil. Napatigul siya saiya hintindugan: estarse inmóvil, sin moverse por más mal<br />

q[u]e le hagan; pué<strong>de</strong>se <strong>de</strong>cir <strong>de</strong>l mártir, y también <strong>de</strong>l que está enterrado; es también estarse reacio,<br />

sin hacer caso <strong>de</strong> lo que le mandan. Ítem, estarse en su casa sin bajar <strong>de</strong> [e]lla, etc.; napacunul: es lo<br />

mismo.<br />

tigulang. p.p. et balobata: vieja persona, animal o ave; natigulang. l. nagacatigulang: estar viejo o<br />

hacerse viejo; nacatigulang: envejecer o causando vejez como enfermedad; napacatigulang: <strong>de</strong>jalle<br />

envejecer. Pacatigulangun ca sa Dios: Dios te <strong>de</strong>je llegar a viejo; catigulangan: los viejos o los<br />

antepasados; catigulang; pagcatigulang: vejez.<br />

tigum+ u.a.: id est, tipon, juntar.<br />

tihin. u.a. tinmitihin: andar en <strong>las</strong> puntil<strong>las</strong> <strong>de</strong> los pies por enfermedad o por querer, o ponerse en<br />

puntil<strong>las</strong> para alcanzar algo, etc.; empinarse.<br />

tihol. u.a. taghoy; vi<strong>de</strong> tihab: agujerear caña y boca <strong>de</strong> pozo.<br />

tiir. p.a. silag. nanilag. nagapanilag. f.3. maniir. l. nagapaniir. f.3.: acechar a persona yendo <strong>de</strong>trás<br />

para ver adón<strong>de</strong> va, o ave o animal para tiralle; lo mismo es abao et sinoc.<br />

tilabho. p.p.: vi<strong>de</strong> talibho.<br />

tilalaque. p.p.: vi<strong>de</strong> in babaye.<br />

tilang. p.a.: vino <strong>de</strong> caña dulce; nagatilang: hacello. f.2.<br />

tilao. p.c.: probar cosa <strong>de</strong> comer, hacer sal[i]va; tilauan: es lo que se come probándolo, y titilao: es el<br />

gusto, con lo que se prueba.<br />

tilaoc. p.p.: la campanilla <strong>de</strong>l garguero; tilaocon nga tao.<br />

tilaoc. p.a.f.3.: llamar a gritos.<br />

361


tilar. p.a.: rebanada <strong>de</strong> bonga con que se come el buyo partida a la larga, o <strong>de</strong> melón o papaya. Tilar<br />

nga diot macab-ut sa langit: es cosicosa, se dice <strong>de</strong>l ojo; nagatilar. f.un.: así en rebanadas bonga,<br />

melón, papaya, etc.<br />

til-as. D.V.: gusano peludo; i<strong>las</strong>. l. iras. h.<br />

tilha. p.a. et tilha tilha: diminutivo; lo mismo es que hulao: vi<strong>de</strong> ibi.<br />

tili. u.a.: balido <strong>de</strong> cabrito, cervatico o becerrito pequeño; nagatili: balar así el cabrito o cervatico, etc.<br />

tilic: vi<strong>de</strong> in bilic.<br />

tiling. u.a.: caña que no tiene espinas; naniling: coger<strong>las</strong>.<br />

tilimbao. l. tinimbao. p.a.: el navío que llamamos tilimbao; vi<strong>de</strong> tinimbao.<br />

tilu. p.a.f.2.: templarse en el comer, no comer mas <strong>de</strong> lo que le basta sin hacerse. Tinmilo siya nga<br />

comau: come templadamente. Tinitilo niya ang iya ginhaua sapag caun: tiempla o refrena el apetito no<br />

comiendo más <strong>de</strong> lo necesario; pagtilo sang ginhaua sa pagcaun: templanza.<br />

til-og.D.V.: comida <strong>de</strong> enfermo; nagatil-og: dar <strong>de</strong> comer al enfermo.<br />

tilor. l. telor. p.a.: la cuarta parte <strong>de</strong> un esclavo, un<strong>de</strong>, un tae <strong>de</strong> oro. Timaua ang tilor sa lauas niya:<br />

tiene libre la cuarta parte; tiloran: pesa <strong>de</strong> un telor <strong>de</strong> oro; nagatilor. f.2.: dividir en cuatro partes,<br />

como a esclavo; pero el f.3.: servir el tilor al amo que le cabe.<br />

tilitig. u.a.: árbol, caña o tigbao, etc., revejido, que no crece.<br />

tiltil. p.p. et santic: eslabón para sacar fuego; el f.an.: el pe<strong>de</strong>rnal.<br />

tima. u.a. liuas. solpo. nagatima: <strong>de</strong>sconcertarse o estar <strong>de</strong>sconcertado hueso; nacatima. f.hun.:<br />

<strong>de</strong>sconcertalle; ginliuas, solpo, tima ang tolan.<br />

timaan. p.a.: señal, marca, mojón; nagatimaan. f.an.: señalar, notar, amojonar, advertir, etc.; tomar el<br />

pulso a <strong>las</strong> cosas; pru<strong>de</strong>nte.<br />

timaho. p. nanimaho. l. nagapanimaho: oler la persona los olores que echan <strong>de</strong> sí <strong>las</strong> flores, id est,<br />

olfato; sinhot.<br />

timala. l. timara; vi<strong>de</strong> in bala: suerte o ventura.<br />

timaua. p.p.: persona libre, que no es esclava; nagatimaua. l. nacatimaua. f.un.: libertar esclavo su<br />

amo o la justicia, o el mismo esclavo libertarse pagando el precio <strong>de</strong> su persona; nagpacatimaua: pedir<br />

su libertad, tratarse como timaua o por timaua; napatimaua; papapagtimaua; naquitimaua: pedir le<br />

hagan libre, etc.; nanimaua. l. nagapanimaua, aunque son plural <strong>de</strong> nagatimaua; con todo eso lo<br />

ordinario es pedir el esclavo su libertad <strong>de</strong>lante <strong>de</strong> la justicia; timaua sa buhis: libre, exento <strong>de</strong> tributo,<br />

que no paga tributo; nagatimaua. f.2.: hacer libre o exento <strong>de</strong> tributo, etc.<br />

timba. p.p.: cal<strong>de</strong>ro, cubo o cañuto <strong>de</strong> caña con que se saca agua <strong>de</strong> pozo; nagatimba: sacar agua <strong>de</strong><br />

pozo.<br />

timbao. p.c.: tabla que se aña<strong>de</strong> o pone al baroto; damlog; nagatimbao: poner una tabla por banda al<br />

damlog. Ítem, f.2.: es hacer tilimbao al damlog al modo dicho; y así, tinimbao. l. tilimbao: es el navío<br />

que llamamos tilimbao; cai tinimbao: ya lo usan por entablar el navío.<br />

timbang. p.p.: el peso <strong>de</strong> alguna cosa, lo que pesa; timbang sing pesos: el peso <strong>de</strong> ocho reales;<br />

nagatimbang: pesar alguna cosa en peso. f.un.; con el f.an.: es pesar alguna cosa a peso <strong>de</strong> otra.<br />

Timbangan co sing bulauan nga olay ining mutia mo sing macapat: yo pesaré o daré por esta perla<br />

cuatro tantos <strong>de</strong> oro fino <strong>de</strong> lo que ella pesare. Timbangan ta icao sing bulauan con magbanaca:<br />

cuando te cases te [h]e <strong>de</strong> pesar a oro; es también contrapeso en el navío; y hacer contrapeso al otro<br />

lado. Timbang camo diri sa luyo; timbang timbang: frecuentativo.<br />

timga. p.p.: plomo; timga nga olay: estaño; tininga: color azul como plomo.<br />

timgas. p.c. matimgas: cosa limpia, aunque los indios no lo usaban sino por arroz en cáscara, que<br />

esté limpio, sin paja. Matimgas nga pagcapola. Matimgas nga pagcatium: el color fino y tinte. Ítem,<br />

<strong>de</strong>l arroz limpio. Pacatimgasun mo ining bugas, id est, pacaputiun sing pagdasdas.<br />

timo. u.a. tinmitimo: comer un solo bocado <strong>de</strong> algo, aunque no sea para proballo, si no por golosina.<br />

timoc. u.a. et timoc timoc: no sé lo que espero. Uay timoc timoc es: no hay ruido, no suena cosa, sino<br />

es todo silencio. Dile mo timoc. Dile timitimoc bisan anhon ta siya dao cahuy nga ualay timoc.<br />

timog. p.a.: leste viento.<br />

timorang. p.p.f.un.: afrentar o injuriar <strong>de</strong> palabra. Et tamay.<br />

timos. p.a.: dar un poquito <strong>de</strong> sal <strong>de</strong> piedra, chancaca, queso o cosa que se parte así para proballo;<br />

naquitimos: pedir le <strong>de</strong>n lo dicho, etc.<br />

timos timos. p.a.: benigno que nace en el rostro.<br />

timtim. p.a. nanimtim: mostrar los dientes haciendo gestos los muchachos o mono, etc.<br />

tina. p.a.: cieno así con cieno; teñi<strong>de</strong>ro así.<br />

tinactum. u.a.: ciertas cuentas <strong>de</strong> oro largas y huecas, o gargantilla <strong>de</strong> estas cuentas.<br />

tinampilic. u.a.; tibor: negro.<br />

tina-y. p.p.: tripa o tripas.<br />

362


tinalayo. p.p.: cierto plato <strong>de</strong> bahandi.<br />

tin-ao. p.c. matin-ao: cosa clara, agua, espejo, vidrio et similia; nagatin-ao. l. nacatin-ao. f.un.:<br />

aclara[r] agua, vino, etc.<br />

tingcal+: algodón hilado; naningcal: hilar.<br />

tingcas et tangcas. p.a.: lo mismo es que tastas y bingcas, pero es para techo, dingding, etc., y no para<br />

ropa.<br />

tingco. p.p.; vi<strong>de</strong> toc. Ítem, tingco sing tohor: que se roza <strong>las</strong> rodil<strong>las</strong>, aunque sea bestia. Nagatingco.<br />

l. nagahitingco ang iya tohor: se topa o roza en <strong>las</strong> rodil<strong>las</strong> el pie.<br />

tingcoy. p.c.: cogote, colodrillo, nuca, cerviz; tangcugu.<br />

tindac. p.a. timban. h.f.an.: dar coces persona o animal o patadas al que tiene más abajo, o en el<br />

suelo. Tinindacan niya ang tian co: pisóme la barriga.<br />

tindas. p.a.f..an.: dar puntapié o coz persona o animal; tindac.<br />

tinduc. p.a.un.: especie <strong>de</strong> plátanos, los mayores que hay.<br />

tindug. p.a.: cosa enhiesta o en pie; timindug; tinmitindug: enhestarse en pie; nagatindug: estar en pie;<br />

nahapatindug ang hagdan: estar muy enhiesta o empinada la escalera; natindug. l. nahatindug: quedar<br />

en pie el que saltó o cayó, aunque sea palo; napatindug. f.un.: levantar algo, arbolar ban<strong>de</strong>ra o poner<br />

en pie algo; o mandar a otro se ponga o levante en pie; nagahipatindug. l. nasighipatind[ug]: <strong>de</strong> los<br />

que luchan, pelean, etc., que están en pie sin reconocerse ventaja; tindug. f.1.: levantarse con la carga.<br />

Itindug co bala ini?: ¿Héme <strong>de</strong> levantar con esto? Di co itindug ang baba-un.<br />

tindug. p.a.: la urdimbre puesta en el telar.<br />

tinga. u.a.: la coyuntura o nervios que tienen <strong>las</strong> conchas con que abre[n] y cierra[n], la cual, cortada,<br />

no pue<strong>de</strong>[n] abrir ni cerrar.<br />

tinga. u.a. nagatinga: agonizar o boquear muriéndose.<br />

tinga. p.a.: lo que se queda entre los dientes. Tingahun nga ngipupun: dientes que tienen tinga. Ang<br />

can-un amoi nacatinga sang ngipun. f.2.: la comida los ensucia. Nahatinga. l. nahatinga ang ngipun<br />

mo: están con tinga; nanhitinga: quitar la hininga; mondadientes.<br />

tingala. u.a.f.2.: mirar a lo alto levantando los ojos abiertos como el que está elevado. f.1.: los ojos.<br />

Itinitingala niya ang iya mata sa itaas. l. sa Cristo: tiene los ojos fijos a lo alto, o en el Cristo.<br />

Nahatingala ang iya mata sa itaas. l. sa Cristo: tiene los ojos fijos a lo alto, mirando al Cristo, ora la<br />

persona esté viva, ora muerta, y se quedó así. Hinc, tinmitingala ang ohay, cai uay onor: quedarse<br />

<strong>de</strong>recha, arriba la espiga que no granó; vi<strong>de</strong> tanga.<br />

tingala. p.p. natingala. tinmitingala. nahatingala. l. naningala. l. nagapaningala: admirarse como<br />

<strong>de</strong> cosa que no ha visto; o <strong>de</strong>sconocer, extrañar a alguno. f.1. Ngaa nga itingala mo aco? et Ngaa nga<br />

ipinaningala mo aco? Uaca maca quita ca nacun?; natingalahan. l. quinatingalahan: la cosa <strong>de</strong> que nos<br />

admiramos; catingalahan: es cosa admirable en el modo dicho o milagrosa o portento, etc. También<br />

pue<strong>de</strong> ser f. <strong>de</strong> nagacatingala; napatingala. l. napapaningala: admirar o hacer admirar a otro, el f.un.<br />

tingal. u.a.l. sungal. u.a.: abrir ostión, tabloco, tapa <strong>de</strong> arca o puerta, boca <strong>de</strong> persona con hierro o<br />

palo. f.un.; el f.1.: el palo con que se abre o se mete porque no se cierre. Tingalun mo ang baquir agur<br />

sumulur ang manoc; son también <strong>de</strong>squijarar animal. Ginsungal. l. gintingal niya ang baba sang ayam<br />

ni coan: <strong>de</strong>squijaró el perro <strong>de</strong> fulano.<br />

tingal. u.a.: es también levantar con los trastes <strong>las</strong> cuerdas <strong>de</strong>l carlong templándole.<br />

tingay. tingayo. p.a.: vi<strong>de</strong> in ayo.<br />

tingab. p.a.: flauta <strong>de</strong> bagacay que se tañe con la boca; nagatingab; naminggab: tañello; el f.2.: es<br />

hacer algo flauta y tañella.<br />

ting galong+ u.a.: lo mismo es que sing galong. p.a.; ting galong; ting galongon nga banua: gato <strong>de</strong><br />

algalia.<br />

ting gar. p.a.: lucir o blanquear los peces en el agua; ting gar: la tal luz <strong>de</strong>l pez en el agua y aun <strong>de</strong> la<br />

mar se suele <strong>de</strong>cir.<br />

ting hac et tung hac. p.a.: respiración. Dile aco macatunghac sing caburlay: o el que tañe sacabuche,<br />

o el enfermo; tinghac et tunghac: son también agonizar, que aún respira.<br />

ting gib. p.a.: mella en diente quebrado o en loza o tinaja cuando es pequeña; nating gib et nating<br />

giban: estar mellado lo dicho o haberse mellado. Nagating gib. l. nacating gib. f.2.: mellar algo <strong>de</strong> lo<br />

dicho, poco, que si es gran<strong>de</strong> la mella es gibang.<br />

tingi. u.a.: tinmitingi pagbacal: comprar por menudo, como a gantas o por varas si es ropa; napatingi<br />

pagbacal: ven<strong>de</strong>r así.<br />

tingig. p.a.: vi<strong>de</strong> in talingi.<br />

tingiu. p.p. et aguting: neguijón que da a los niños antes <strong>de</strong> mudar los dientes; con el f.2.: dalles<br />

neguijón. Inaaguting. l. tinitingiu ang iya ngipun: tiene neguijón y pudre los dientes.<br />

363


tingpa. p.a. natingpa. nagacatingpa: <strong>de</strong>smoronarse, <strong>de</strong>rrumbarse, hundirse peña, cerro, barranca o<br />

barrera como los que suelen hacer los ríos. Natingpahan siya sang pang pang.<br />

tingub. p.a.: juntar. Tingbun mo ini nga tanan; natingub. l. nagacatingub: juntarse dos o más o estar<br />

juntos; o estar muchas cosas juntas; catingban. l. catilingban. l. gincatingban: el lugar don<strong>de</strong> se juntan,<br />

universidad; nagatingub: es también sumar cuentas juntando <strong>las</strong> partidas; natingban: es la suma en que<br />

se juntó o sumó toda la cuenta, esto es, todas <strong>las</strong> partidas; tingbun: síncopa.<br />

tingug. p.a. limug. h.: habla, id est, loque[l]la. Uanay tingug: hásele quitado la habla; nagatingug:<br />

hablar; ting gan mo siya: hablalle; napatingug: mandalle hablar. Uala aco patingga: no me <strong>de</strong>jaron<br />

hablar, etc. Tinmitingug. l. naningug ang diuata sa babailan: hablalle el diuata al babailan.<br />

tingur. p.a. naningur. l. nagapaningur: escuchar a escondidas si está alguno en la casa o lo que<br />

hablan, ora sea <strong>de</strong>s<strong>de</strong> abajo, ora <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otra casa. Tingdun mo ang ila polong. Paningdan mo sila, etc.;<br />

cuando son <strong>las</strong> personas. f.3.<br />

tinigbi. p.p.: ciertas cuentas <strong>de</strong> oro a modo <strong>de</strong> una flautilla que se llama tigbi; nanigbi: traer<br />

gargantil<strong>las</strong> <strong>de</strong> [e]l<strong>las</strong> por gala.<br />

tinimbao. p.c.: vi<strong>de</strong> timbao.<br />

tinorloc. u.a.: puerco señalado para maganito; vi<strong>de</strong> torloc.<br />

tingqui. p.a. nagatingqui. nagahitingqui: topar dos vasijas una con otra o dos navíos por los<br />

costados; tingmitingqui: topar uno con el otro, como navío que pasó por junto al [otr]o. f.3.<br />

Nahatingqui ang sacayan sa bato: topó con el costado, etc.; y aun dar cabezadas así en los lados <strong>de</strong> <strong>las</strong><br />

cabezas.<br />

tintin. p.a.: vi<strong>de</strong> in quing quing.<br />

tiningur: vi<strong>de</strong> in tungur.<br />

tin-ur. p.a.l. tol-ir. p.a. matin-un. l. matol-ir: cosa <strong>de</strong>[re]cha, palo o palabra; nagatin-ur. l. tol-ir.<br />

f.un.: en<strong>de</strong>rezar alguna cosa, palo o palabra; catin-uran. l. catol-iran: <strong>de</strong>rechura en palo o en hablar.<br />

tioc. l. tiyoc. u.a.f.on.: herir <strong>de</strong> estocada, aunque sea con lanza; natioc. l. natiyoc. l. nahatioc. l.<br />

nahatiyoc: herirse o ser herido así acaso. Nahatioc cosiya sang bangcao, cai mangit ngit: heríle acaso<br />

y sin querer con la lanza porque hacía oscuro; aunque sea con palo, cuchillo, etc.; lo mismo es<br />

sudiang. f.2.<br />

tiog. p.a. natiog: andar a la redonda o bailar el trompo o el huso, etc.; nagatiog. f.on.: hacer bailar al<br />

trompo o el huso con <strong>las</strong> palmas <strong>de</strong> <strong>las</strong> manos, como cuando los lalaques tuercen algo o el huso con<br />

los <strong>de</strong>dos.<br />

tionay. l. tiunay. p.c.: la punta <strong>de</strong> flecha o espina o puya que se queda <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l cuerpo o <strong>de</strong>l pie;<br />

natiunay. l. nahatiunay: quedarse la punta <strong>de</strong> algo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l cuerpo o pie o <strong>de</strong> daga en la cabeza;<br />

Nahatiunayan. l. tinitiunayan siya: quedósele la punta <strong>de</strong> lo que se clavó allá <strong>de</strong>ntro en el cuerpo o pie<br />

o..., etc.; balisoso. p.p. et balisocsoc: es lo mismo; nahaongon. h. Passive: Nahaongonan. h.<br />

nahabalisosoan. l. nahabalisocsocan ang teel co sing tol-an, sing bagacay: me hinqué un hueso, etc.<br />

tipa. p.a. ipac: vi<strong>de</strong> in quiang.<br />

tipaca. p.p.: lo mismo es que alocaba.<br />

tipacao. p.p.: cojear asentado el carcañar, no toda la planta.<br />

tipagsao. p.c. nagatipagsao: vi<strong>de</strong> ticalbong.<br />

tipalo: vi<strong>de</strong> tagilpo.<br />

tipal-o. u.a.: cientopiés que se mete en el oído.<br />

tipan. p.a.: vi<strong>de</strong> in batasan.<br />

tipas. l. ipas: vi<strong>de</strong> in nigo.<br />

tipas. l. talipas. ipas et balibas: vi<strong>de</strong> in balihas.<br />

tipasao. p.p.: vi<strong>de</strong> in calbong.<br />

tipasi. l. pasi. u.a.: grano <strong>de</strong> arroz en cáscara.<br />

tipay. p.c.: concha <strong>de</strong> perla; mutia sing tipay; manipay: buscal<strong>las</strong>. p.c.<br />

tipdas. p.a.: sarampión; nacatipdas: asarampionar o causar sarampión. f.2.<br />

tipla. p.a. natipla. l.: Nagacatipla sa hangin ang ogbus sa manga sanga sang cahuy: quebrarse o<br />

<strong>de</strong>sgajarse con el viento recio <strong>las</strong> puntas <strong>de</strong> <strong>las</strong> ramas más altas <strong>de</strong> árbol; nagacatipla. l. nacatipla.<br />

f.on.: quebral<strong>las</strong> o <strong>de</strong>sgajal<strong>las</strong> el viento. Ang hangin ang nacatipla: el viento <strong>las</strong> quebró o tronchó o<br />

<strong>de</strong>sgajó, etc.<br />

tipic. l. tepec. u.a.: pedazo <strong>de</strong> plato, vidrio, olla, pan, etc.; nagatipic. f.un.: <strong>de</strong>spedazar plato, vidrio,<br />

olla, pan, etc.; natipic. l. nagatipic: <strong>de</strong>spedazarse o estar casi <strong>de</strong>spedazados, hechos pedazos; natipic:<br />

es saltar algún poquillo, <strong>de</strong>scantillarse la tabla y el bugsay o <strong>de</strong>l gaon; natipcan: por do se <strong>de</strong>scantilló:<br />

vi<strong>de</strong> gipac.<br />

364


tipic tipic. p.p.: pedacitos <strong>de</strong> lo dicho; nagatipic tipic: hacer muchos pedazos alguna cosa <strong>de</strong> <strong>las</strong><br />

dichas o piedra; nagacatipictipic: hacerse pedazos <strong>las</strong> cosas dichas, como muchas vasijas con temblor.<br />

Petrae sçise sunt. Nagacatipic tipic ang manga bato.<br />

tipig; lo mismo es que piot: recoger, guardar lo que está a su cargo. f.3.<br />

tipioc. p.c.: levantar o arrollar <strong>de</strong> viento, petate, techo <strong>de</strong> zacate, cayanes o vela <strong>de</strong>l navío dándola el<br />

viento por el lado hacia proa, que toma por avante, etc. f.on. Ítem, levantar la persona algún lado <strong>de</strong>l<br />

petate que está tendido, o por todos los lados sin doblallo; tinmitipioc: revolverse lo dicho con el<br />

viento o estar revuelto; natipioc: o la vela <strong>de</strong>l navío que la da el viento por el lado. Natipiocan ang<br />

dalan sang cogon cag sang tigbao nga natipioc sa hangin: está cerrado el camino con el zacate y<br />

tigbao que <strong>de</strong>rribó el viento.<br />

tipon. p.a. quius. l. himos. natipon. l. nagacatipon: juntarse o estar juntos hombres, animales, aves,<br />

etc.; gincatiponan: el lugar don<strong>de</strong> están juntos; nagatipon: juntar así lo dicho o reducir los indios a<br />

poblazón; ipon.<br />

tipo. p.a. manipo: quebrarse diente por la encía o clavo sin sacar lo que estaba <strong>de</strong>ntro o espina o puya<br />

quedándose <strong>de</strong>ntro lo que en[he]tró, o daga o otra arma, etc.; nacatipo. f.2.: quebrallo así.<br />

tiposo. p.p. et gading: marfil o ajorcas <strong>de</strong> marfil.<br />

tiptip. p.a.: cortar un poco al árbol para ver qué ma<strong>de</strong>ra es, o para conocelle; en algunas partes es<br />

cortar a la nangca o papaya un poco para ver si están <strong>de</strong> sazón. Tiptipan mo yanang papaya agur<br />

bilngon ta con hinong ga.<br />

tiqui. p.p.: el lagarto que llamamos oba; con nagatiqui: cantar el tiqui; nagapatiqui: preguntar al tiqui<br />

algo, etc.<br />

tiquiaob. p.p.: trasto[r]narse navío, balsa; el indio le escribe: ticyaob; natiquiaob.<br />

tiquig. u.a. tomog: no sé lo que propiamente significa, pero <strong>de</strong> la casa muy fría se dice y úsase <strong>de</strong> esta<br />

manera: Dao tiquig. l. dao tomog na ang iya lauas: se dice <strong>de</strong>l muerto que está [h]elado y tieso. Dao<br />

tiquig ang lauas niya nga matugnao: <strong>de</strong>l vivo que está yerto <strong>de</strong> frío. Dao tiquig ining can-un nga<br />

matugnao: <strong>de</strong> la morisqueta que está fría y seca.<br />

tirluc. p.p. t[in]mitirluc. l. tinmuturuc. h.: entrar <strong>de</strong>recha abajo raíz <strong>de</strong> árbol o estocada o el arma<br />

entrar <strong>de</strong>recha o herida <strong>de</strong> lanza, etc. f.3.: la tierra o cuerpo, etc. Gamot nga tinmitirluc.<br />

tirlos. p.a.: vi<strong>de</strong> in torlis.<br />

tisoc. p.a. nahatisoc. l. natisoc: hincarse o picar o clavarse la aguja o alfiler acaso, sin querer o otra<br />

cosa así.; nagatisoc. f.on.: punzar, picar o hincar aguja o alfiler o con aguja o alfiler; el f.1.: es la aguja<br />

o alfiler, etc.<br />

titi.p.a.: vi<strong>de</strong> in dind ding.<br />

titi. l. tete. p.a. natete: agotarse o acabarse agua <strong>de</strong> tinaja o vino, o aceite <strong>de</strong> vasija, o agua <strong>de</strong> pozo o<br />

fuente; nagatiti. l. nacatete. f.un.: agotar lo dicho sacándolo todo.<br />

titis. p.a.: Nagatitis ining bata, cai uay pagasos-an: enflaquécese o está flaco este niño porque no tiene<br />

a quien mamar y no hay quien le dé el pecho, tiene falta <strong>de</strong> leche.<br />

titis. p.a.: Nagatitis ang tubig, ang suba, cai nagadiot ang tubig; un<strong>de</strong>, catitisan: el nacimiento <strong>de</strong>l río.<br />

l. natitisan. Tao siya sa ca titisan sang halauor.<br />

titit. p.a.: chillido <strong>de</strong> ratón, ora sea entre ellos, ora cuando le coge el gato; nagatitit: chillar los ratones<br />

así; y cuando son muchos: nagilitiit; dícese también <strong>de</strong> los muchachos que charlan o hablan todos;<br />

botbot. D.V.: chillar el ratón gran<strong>de</strong> en chillido gordo, bajo.<br />

tiu tiu. p.p.: hechizo con que dicen enhechizan los peces <strong>de</strong>l mar o río, y salen tras el hechizero<br />

siguiéndole por tierra o a los puercos <strong>de</strong>l monte los enhechizan así, o a personas, varón a mujer. l. e<br />

contra; nagatiutiu: enhechizar así. f.2.; tiutiuan: el que tiene tiu tiu.<br />

tiuga. p.a. tiugamo. l. hiugamo. l. alibi, hiutamo. l. hiubamo: le dicen al que no siguió el consejo<br />

que le daba y le salió mal su intento, como si le dijeran tu merecido tienes; o <strong>de</strong>cille así así<br />

[e]n[h]oramala, o <strong>de</strong>cillo: tómate esa; pero yo no sé lo que estos vocablos significan; naniugan;<br />

nagapaniuga[n], et nagapanhiuta. f.2.: <strong>de</strong>cille a alguno tiugamo. Pinaniugaan pinanhiutaan siya<br />

namun: dijímosle tiugamo; tiyoc: vi<strong>de</strong> tioc.<br />

toac toac. u.a.: arfar <strong>las</strong> aves, como cuando pican en algo. Ítem, arfar el navío. Nacatoac toac ang alun<br />

sang sacayan. f.2.<br />

toay. l. touay. p.p.: almeja mas ancha que bibi; nanoay. l. nagapanoay: buscal<strong>las</strong>. p.c.f.2. tuayon.<br />

touay toay. l. touay touay. p.c.: la choqueta <strong>de</strong> la rodilla.<br />

toay. l. touay. p.c.: vi<strong>de</strong> tomoay.<br />

toang. l. touang. p.a.: llevar entre dos alguna cosa larga, uno <strong>de</strong> una punta y otro <strong>de</strong> otra en<br />

correspon<strong>de</strong>ncia, como yayong, el f.an.; y así toang es el que va en la una punta, compañero que vaya<br />

<strong>de</strong> la otra punta o parte; cuando van dos en un navío o baroto, uno en la popa y otro en la proa.<br />

Nagatoang sila pagdala sang baroto; nagatoang. l. nagatoang toang. l. linmutoang ang sacayan sang<br />

365


alun: arfar el navío; poat es más propio; arfar <strong>las</strong> balanzas sin estar en el fiel, que sube y baja otra; o<br />

algún palo que está atado por medio y arfa a una parte y otra. Natoang ang pagcalonor cai natugub<br />

ang olin: quiere <strong>de</strong>cir que el navío se fue a fondo por la popa, por estar muy cargado <strong>de</strong> popa; toang<br />

toang: es frecuentativo <strong>de</strong> toang. Nagatoang toang paquig libac: murmurar con nosotros <strong>de</strong> otro y con<br />

otro <strong>de</strong> nosotros; lo mismo es nagatahos tahos; matoang toang: hombre que hace a dos manos, que<br />

con nosotros murmura <strong>de</strong>l otro y con otro murmura <strong>de</strong> nosotros; matahos tahos: es lo mismo, o que lo<br />

que oye aquí lo dice allí y lo que allá oyó lo dice acá.<br />

toar. l. touar. p.a. napatoar. tinmotoar. nacatoar, el f.un.: volver o poner a persona o animal o<br />

tinaja, etc., cabeza abajo y los pies arriba; toar: el que esta así; el navío alto <strong>de</strong> popa, como navío <strong>de</strong><br />

Castilla se dice: toar nga sacayan. Natoar ang sacayan sa dolong: se trastornó el navío por la proa;<br />

nahapatoar nahatoar: caer o ir rodando la persona o animal dando aquí <strong>de</strong> cabeza y allí <strong>de</strong> pies, etc.;<br />

nagacatoali: es lo mismo; nangintoar: echarse <strong>de</strong> alto abajo, ora <strong>de</strong>sesperado o holgándose, o para<br />

coger algo, como el mono o nadador, etc.<br />

toar toar. p.a.: avecilla que siempre está arfando.<br />

toas. l. toauas. p.a. tinmotoas: levantarse arriba la una balanza <strong>de</strong>l peso cuando la otra baja. Ítem,<br />

levantarse la punta <strong>de</strong> algún palo cuando le pisamos en la otra. Tinmoas ang dolbo, cai gintumban mo<br />

ang pono. Hinc, Natoas. l. nanoas ang ngabil: que está o corto, arrezagado hacia arriba o hacia abajo;<br />

que no tapa los dientes dícese: Nanoas ang ngipun, que están que se ven; napatoas: es el activo. f.un..<br />

tinmotoas: el frecuentativo.<br />

tob-as. As-as. D.V. Tinmotob-as et Inmaas-as: mojar el aguacero. f.3. Napatob-as. l. Napaas-as<br />

sang olan: <strong>de</strong>jarse mojar poniéndose al aguacero.<br />

toble. u.a.: árbol así llamado, cuya fruta es tuba para matar pescado; nanoble: envarbascar pescado:<br />

vi<strong>de</strong> tuba.<br />

tobo. p.a. nagatobo. l. tinmotobo: crecer cualquier cosa. Ang padre ang gintoboan mo, cag di ca<br />

maalam mangadie: está criado con el padre y no sabe rezar; napatobo. f.on.: criar persona o animal o<br />

hacer Dios crecer <strong>las</strong> cosas, hombres, árboles, plantas; hanobo: cosa bien crecida, persona, fruta, etc.;<br />

natobo; nanobo; nagapanobo: crecer generalmente, máxime lo que se sembró. Hinc, toloboan nga<br />

duta sa talamnun nga tanan: fértil tierra.<br />

tobo. p.a.: el crecimiento, aumento en la hacienda o en lo que se prestó; nagatobo. l. tinmotobo: crecer<br />

o aumentarse la hacienda o la mercaduría en <strong>las</strong> ganancias o lo que se presto; napatobo. l. nagapatobo.<br />

f.on.: aumentar la hacienda mercadurías, lo prestado, hacer que crezca, que en lo prestado es llevar<br />

usura; y el f., patoboan: es la persona en quien se hace crecer lo prestado, que es a quien se prestó, y<br />

se lleva la usura; y napatobo: es llevar usura, y pagalla, pagar más <strong>de</strong> lo q[u]e <strong>de</strong>be.<br />

tobo. p.a.: la muñeca por don<strong>de</strong> se toma el pulso.<br />

toboan. l. toloboan. p.p.: la mollera.<br />

toboc. u.a.: floja cosa; hecho verbo aflojarse o estar flojo lo que ha <strong>de</strong> estar tirante como la cuerda en<br />

la guitarra, la jarcia en el navío. Hugton mo ang panondoc, cay tinmotoboc. Toboc na ining nabting:<br />

este obenque está flojo; es también aflojar lo dicho.f.3.: tob can; togot.<br />

toboctoboc. u.a.: es el segundo hulug o trama con que se hace la borilla et similia porque está flojo,<br />

un<strong>de</strong>, tolobcan: es la barila en que ponen el tal hulug o trama que sirve para asentar lo que hace la<br />

borilla; toboc toboc: pue<strong>de</strong> ser frecuentativo y diminutivo <strong>de</strong> toboc.<br />

tobong. u.a.f.an.: hacer dos o más <strong>de</strong> mancomún sementera para <strong>de</strong>spués partir lo que cogieren.<br />

Gintobongan nila ang oma, id est, ginbuligan agur batahun nila conina ang anihun; gintabangan.<br />

tobong. p.p.: vi<strong>de</strong> bahog.<br />

tobor. u.a. nagatobor. l. tinmotobor: manar o nacer fuente o agua; o hacer agua el navío cuando por<br />

algún agujero o resquicio entra agua; cuando sale a modo <strong>de</strong> sangría es tobor o <strong>de</strong> otra cualquiera<br />

manera que mane; napatobor: hacer que mane como el agua <strong>de</strong> la piedra <strong>de</strong> Moisés. f.2.; y se toma por<br />

criar, etc.; tuburan: manantial, etc.<br />

tobor. u.a.: hinc, Nagatobor ang quinatao sing tulus: seminar el genital; napatobor. f.2.: hacer seminar<br />

al miembro, ora intravas, ora extra.<br />

tobos. l. tubus. topa+ u.a.: rescate <strong>de</strong> cautivo; nagatobos. l. tinmatobos; nanubus. f. tobsan: rescatar<br />

cautivo; el f.1.: es el rescate; el pretérito: igintobos. l. itinobus; napatobos, con el f.1.: es dar los<br />

cautivos a rescate. l. napapagtobos; nanunubus: rescatador.<br />

tobos. p.a.: prueba hacer <strong>de</strong> fuerzas, como tirando la vara, saltando, alzando algo, etc. f.3.: la cosa en<br />

que se hace la tal prueba; gintobsan: como piedra; naquigtobos: <strong>de</strong>safiar o provocar, probar <strong>las</strong><br />

fuerzas así.<br />

tobtob. l. tubtub. u.a.f.un.: cortar la coronilla al coco para hacelle hongot para beber o por la parte <strong>de</strong><br />

abajo, como se[a] a la redonda, como hacen para plantallos sacándolos el boa.<br />

toca. u.a.f.2.: picar culebra; toca.<br />

366


toca. p.a.: picar <strong>las</strong> aves para comer; no picar, que eso [es] tosic; napatoca. f. patoc-on, sincopado:<br />

dal<strong>las</strong> <strong>de</strong> comer, máxime cuando están en tancal don<strong>de</strong> no se les [es]parce el arroz; itoloca: el pico.<br />

tocap. l. topac. h.u.a.: remendar vestido; el f.1.: es el remiendo; el f.an.: la ropa que se remienda;<br />

nanlibo; nagapanlibo; nanocap, etc.; manlilibo; manonocap: remendador.<br />

tocar. p.a.tongas. p.a.f.un.: subir cuesta; un<strong>de</strong>, tocarun et tongasun: cuesta arriba.<br />

tocbol. p.a. matocbol. l. nahatocbol: ser topado el navío que va navegando en palo o piedra que está<br />

<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l agua. Ítem, topar así por <strong>de</strong>bajo en algo el que estaba en hamaca; nagatocbol. l.<br />

tinmotocbol; nacatocbol. f.un.: es topar la piedra o peña o palo al navío. Dile quita pahigar<br />

caitocbolon ang sacayang sang bato; lo mismo es cuando topa algo por <strong>de</strong>bajo o está en la hamaca,<br />

ora sea palo o otra cosa.<br />

tocdog. p.a.: el puntal que se pone sobre la llave que sustenta el caballete; hecho verbo. f.2.: apuntalar<br />

así el caballete. Tocdoganta ang ibobongan.<br />

toclos. p.a.f.an.: acometer o ar[r]emeter al enemigo o animal, como toro o caimán o persona o a otro<br />

animal. Tinoclosan cami sing buaya; dosmog. l.u.a. docsol. f.3.: es lo mismo.<br />

tocmo. p.a.: tórtola; lormon. h. laru. h.u.a.: vi<strong>de</strong> limocon. p.p.<br />

toco. u.a.: harigue pequeño que no llega más que hasta el suelo <strong>de</strong> la casa; nagatoco: poner los<br />

harigues; varíase según lo dicho en balaay.<br />

tocog. p.p.: tranca <strong>de</strong> puerta o ventana que se pone a modo <strong>de</strong> puntal o solay; tinmotocog. f.2.:<br />

atrancar así puerta o ventana. f.1.: la tal tranca. Ítem, tocog es lo mismo que tangcol: traílla que echan<br />

a perro o cautivos; nagatocog. f.2.: atrailla[r] perro o persona o otro animal, aunque sea a buey bravo<br />

<strong>de</strong> <strong>las</strong> narices, etc.<br />

tocol. u.a.f.2. toclon: vengarse. Nacatocolna siya dacun sing pagtampa: con otra bofetada se vengó <strong>de</strong><br />

mí.<br />

tocol. u.a.: es también hacer <strong>de</strong> algo prenda que toma al que le <strong>de</strong>be hasta que le pague. f.1. Itocol co<br />

ining bulauan mo sa pag otang mo caracun; vi<strong>de</strong> in tuclin. Ítem, vengarse la mujer <strong>de</strong>l marido que está<br />

amancebado amancebándose ella. f.3.: el marido; toclan: la síncopa; matoclon: vengativo así.<br />

tocong. p.a. pacoy. p.p. tabon. u.a.: gallina robona <strong>de</strong> nacimiento.<br />

tocor. p.a. nagatocor. f.on.: poner navío en astillero o ma<strong>de</strong>ros sobre que se pone la quilla; nanocor,<br />

etc. f.3.: los parales; gintocoran: astillero.<br />

tocso. p.a.: preguntar, inquirir, sonsacar, como está en socna. Ítem, nagatocso. l. nagacatocso. l.<br />

nagahitocso: ser <strong>de</strong>siguales <strong>las</strong> cosas, como los <strong>de</strong>dos, id est, nagataginos: o cuando son unas gordas y<br />

otras <strong>de</strong>lgadas; dícese: Nagatocso ang ila polong, id est, dile uyon. Ítem, se dice: Nahatocsoca<br />

pagpamolong: hab<strong>las</strong> sin mirar y pensar lo que dices. Ítem, tinmotocso: es tentar. f.2. Nahatocso aco<br />

sa yaua: fui tentado <strong>de</strong>l diablo.<br />

toctoc. u.a. ticdol. tingco. h.: coscorrón que se da con palo o papirote con el <strong>de</strong>do, o cabezada dando<br />

una cabeza contra otra; nagatoctoc. l. ticdol. l. tingco. h.f.an.: dar coscorrón o papirote o cabezada a<br />

otro con la cabeza. Ítem, dar <strong>de</strong> cabezadas a otro con otra alguna cosa; el f.1.: es la cabeza, el tercero,<br />

la cosa contra o en que le da. Itoctoc co ang olomo sining harigui: darte he <strong>de</strong> cabezadas contra esta<br />

harigue; nagatoctoc: llamar a la puerta dando con la mano o con otra cosa en la puerta o dar assi en<br />

tabla, o dar el herrero martilladas en el yunque o bigornia acaso o haciendo son; el f.r.: es el martillo o<br />

con lo que da; el f.an.: es el yunque o la cosa en que da; toloctoc; lolotoctoc: el frecuentativo o<br />

diminutivo.<br />

toctoc. u.a.: picar la gallina a otra ave en cosa que saca lo que pica, como en papaya, melón, que si es<br />

arroz es toca.<br />

toga. u.a. tubang. natoga. l. nanubang. tinmotoga. l. tinmotubang. f.an.: venírsele a <strong>las</strong> manos o<br />

acaso el bien a alguno. Daco nga tuur ang caayo nga natoga. l. natubang can coan: gran bien se le ha<br />

venido a <strong>las</strong> manos a fulano. Si Santa Maria tinogahan. l. tinubangan sa gracia sa Dios sa<br />

pagpanamcun pa saiya iloy caniya: a Santa María se le vino la gracia <strong>de</strong> Dios a <strong>las</strong> manos aún al<br />

concebilla su madre; <strong>de</strong> aquí es que tinubangan es el dichoso; pagcatinubangan: la tal dicha, los<br />

gratuitos. f.2.: el bien. f.3.: a quien se da, prosperar; napatoga. f.un.: es inventar algo, ora sea obra o<br />

cosa no vista, que es el primero que la hace, ora sea mentira y falso testimonio; y así el f.an.: es la<br />

persona a quien se levanta falso testimonio <strong>de</strong> la manera dicha. Pinatogahan aco niya sing polong:<br />

levantóme lo que yo no dije, etc.; mapatogahun: inventor o invencionero.<br />

togac. u.a.: vi<strong>de</strong> tugac.<br />

togbong. p.p.: lo mismo es que tombo.<br />

togbong. p.p.f.2.: mezclar metales <strong>de</strong>rritiéndolos uno a otro, oro, plata, tumbaga, plomo, etc.<br />

toghong. p.a. tibolang. p.p.: añadir agua a la olla o a cosa que se cuece o agua caliente o al licor que<br />

está en otra vasija; nahatoghongan, id est, nahadugangan: aunque sea la avenida. Tinmotoghong.<br />

tinmitibolang. nagatolotoghong ang baha. l. ang tubig sa suba: crece o se aumenta la avenida.<br />

367


tognob. p.a.: meter o echar alguna cosa en remojo como ropa en agua, o pan en el caldo o en vino o<br />

en agua. Itognob mo sa sabao yanang: bizcocho; o meter gallina en agua caliente para pelalla; alibi,<br />

humao; hulum. f.3.<br />

togon. p.a.: recaudo o encomienda <strong>de</strong> palabra. Ítem, manda <strong>de</strong> testamento, lo que el difunto encarga<br />

se hiciese; togon sa Dios canatun: lo que Dios nos encarga o manda, su ley; tinmotogon. l. nagtogon:<br />

mandar testamento; nagatogon. f.on.: enviar con recaudo, encargar o encomendar o mandar <strong>de</strong> algún<br />

recaudo <strong>de</strong> palabra que diga a otro; tiene la fuerza que sogo; pero cuando tiene la fuerza que sugir o<br />

mamolong sigue su uso; el f.1.: lo que se encarga o dice; el f.an.: a quien se encarga que lleve el<br />

recaudo o se encarga testamento; nagtogon. l. nagatogon: señalar día para algo. f.on.: el dia. Ano ang<br />

arlao nga gincatogonan nila?: ¿Qué día señalaron?; soltar palabra, promesa, etc.; nagacatogon:<br />

concertarse señalado el día para hacer algo; gincatogonan: el día señalado, etc. Ítem, nagacatogonan;<br />

nagacatognanan, etc.<br />

togon. u.a.: cebo que dan los pájaros a sus hijos; tinmotogon; nagatogon. f.2.: dar los pájaros cebo a<br />

sus hijos, criallos.<br />

togot. p.a. nagatogot. tinmotogot. f.an.: aflojar, largar lo que está tirante, soltar; <strong>de</strong>jar ir a alguno, dar<br />

licencia y larga para hacer algo; y se podrá <strong>de</strong>cir por dispensar en el matrimonio; napatogot: mandar<br />

aflojar, largar o soltar; pedir licencia o larga para irse o para hacer algo, pedir dispensación, etc.<br />

togpo. p.a. tinmotogpo: vi<strong>de</strong> in ilut.<br />

togsoc. p.p.: vi<strong>de</strong> in tosloc.<br />

tohil. p.p.: vi<strong>de</strong> tuhil.<br />

tohob. p.c. boslot: ojo <strong>de</strong> aguja, agujero generalmente; nagatohob: horadar, agujerar, hacer ojo a la<br />

aguja; agujerar la caña quebrando los ñudos por <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro con palo; hacer boca al coco para el hueco<br />

<strong>de</strong> arca cavada en ma<strong>de</strong>ro; cavar el tal ma<strong>de</strong>ro para hacer arca. f.3.: el palo; tubhan: lo que así se<br />

agujera o horada; el f.: tubhun, lo que se quita al horadar. Tubhan mo inin botong, cai inmun co;<br />

tohob: hueco <strong>de</strong> arca cavada en ma<strong>de</strong>ro; nagatohob: cavalla o hacella.<br />

tohog. p.c.: sarta <strong>de</strong> cualquier cosa que está ensartada <strong>de</strong> cuentas, aunque sea <strong>de</strong> pescado; nagatohog:<br />

ensartar cuentas en hebra o otra cosa, aunque sea pescado, o enhilar aguja; el f.1.: es la hebra que se<br />

mete o en que algo se ensarta; el f.3.: es la cosa en que el tal hilo se ensarta. Tohogon mo ining esda<br />

sining ouay: ensarta este pescado en este bejuco, etc.<br />

tohor. p.a.: la rodilla.<br />

tohor nga polong: secreto. Nagatohor sila: tratan o hablan en secreto.<br />

tohop. l. tuhup: lo mismo es que hunub; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

toyhacao. l. tuyhacao: vi<strong>de</strong> tuyhacao.<br />

tola. p.a. nagatola. f.2.: cocer pescado o carne o yerbas para comer o todo junto; tolaun:<br />

ordinariamente se toma por yerba o hortaliza que se cuecen para comer; tolaan: la olla en que se<br />

cuecen.<br />

tolabhao. p.c. napatolabhao: baladronar como cuando le han hurtado algo echando retos.<br />

Napatolabhao siya sing dile amo. Nagapatolabhao sang iya tingug: a gritos, etc.<br />

tolac. u.a.f.un.: o apartar el navío con el tocón <strong>de</strong> tierra hacia lo hondo los que van por el río, hacen<br />

tolac a un lado y a otro.<br />

tolac. p.a. natolac: pudrirse el techo <strong>de</strong> la casa con goteras, y así el transitivo será nacatolac. f.2.<br />

tolay. p.c.: llaman al romero <strong>de</strong> hoja menuda que traen <strong>de</strong> Burney.<br />

tolali+ p.p.: lo mismo es que lamoy.<br />

tol-an. p.a.: hueso; tol-anon: persona o cosa <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s huesos; nanhinol-an; nagapanhinolan:<br />

quitar los huesos; tol-an sa batiis. l. sa butcun: canilla.<br />

tolaroc. p.p.: árbol <strong>de</strong> navío; lo mismo [es] polayagan; con el f.3.: hacer árbol algo; el f.3.: arbolar el<br />

navío, ponelle árbol.<br />

to<strong>las</strong>. u.a. mato<strong>las</strong>: cosa áspera, que escuece los labios o lengua al comer; nacato<strong>las</strong>. f.3.: exasperar la<br />

lengua con lo que se come; dice: Natosolan. l. tino<strong>las</strong>an aco sing polong: estoy sentido <strong>de</strong> una palabra,<br />

escocido, exasperado, etc.<br />

to<strong>las</strong>oc. p.p.: <strong>las</strong> cañue<strong>las</strong> con que juntan y pren<strong>de</strong>n el ponot, un banata con otro, o zacate <strong>de</strong>l<br />

caballete para que no se lleve el viento. Mano<strong>las</strong>oc man sang bobong sa balay. f.2. simat. u.a.: es lo<br />

mismo, y nagasimat, etc.<br />

toli. l. tuli: retajo o circuncisión a uso <strong>de</strong> bisayas; nagatoli. f.un.: retajar así; tinolian: la parte por<br />

don<strong>de</strong> se retajó o rompió el prepucio; napatoli: mandar retajar o consentir le retajen, o hacerse retajar.<br />

tolihao. p.c. badiao. p.c.: oropéndola pájaro.<br />

tolin. p.a.: ligereza <strong>de</strong> navío o ave que vuela; matolin: cosa ligera así.<br />

toling. u.a. longboy: maduro, negro; Catolingan. l. ang caitum sang longboy; en pampango matoling<br />

es cosa negra.<br />

368


tol-ir. D.V.: vi<strong>de</strong> in tin-ur, cosa <strong>de</strong>recha.<br />

tolis. p.c.: lista <strong>de</strong> animal a lo largo, como <strong>de</strong> lechón montés o <strong>de</strong> tigre. Tolisan nga mananap.<br />

tolo. u.a. tatlo: tres en número; tatlo capolo. l. catlo-an: treinta; tolocagatos: tre[s]cientos; tolocalibo:<br />

tres mil.<br />

tolo. l. toro. p.a.: gota <strong>de</strong> cosa líquida o gotera que cae <strong>de</strong>l techo, o gota <strong>de</strong> cera que cae <strong>de</strong> la can<strong>de</strong>la<br />

o hacha que ar<strong>de</strong> lo que se <strong>de</strong>r[r]ite, etc., aunque sea gordura o pringue; natolo; nagatolo; tinmotolo:<br />

gotear, caer gotera; ell f.an.: es la parte <strong>de</strong>l techo por don<strong>de</strong> cae o la cosa en que da. Natoloan. l.<br />

nahatoloan ang cama: cae gotera en la cama; gintoloan; tinoloan; nagatolo: <strong>de</strong>r[r]etir el fuego <strong>de</strong>l<br />

hacha o can<strong>de</strong>la la cera. f.2. Ang igtolo. l. ang igatolo sa can<strong>de</strong>la; y así tinolo llaman lo que se <strong>de</strong>rrite.<br />

Ayohan niño ang tinolo nga tanan sa manga can<strong>de</strong>la; nagatolo. l. tinmotolo: <strong>de</strong>stilar o pasar la lejía<br />

por la ropa o por la ceniza cuando se hace; un<strong>de</strong>, napatolo: colar ropa o hacer lejía <strong>de</strong> ceniza, etc.; el f.<br />

papatoloon: es la lejía; el f. patoloan: es la ropa o la ceniza por don<strong>de</strong> pasa la lejía. Patoloan mo:<br />

déjalo gotear; se dice así para la gotera, como para la lejía; lo mismo es cuando se sale la banga, que<br />

se rezuma el agua: Natolo ang tubig. Natoloan ang banga.<br />

tolog. p.a. natolog: dormir; nagacatolog: estarse durmiendo o irse durmiendo o dormir muchos;<br />

catologon: sueño, gana <strong>de</strong> dormir. Gindaug siya sang catologon; natolog: se dice <strong>de</strong>l trompo o peonza<br />

cuando baila o danza sin menearse <strong>de</strong> un lugar, con mucha ligereza; nagatolog. f.on.: dormir o<br />

adormir a otro, como al niño; nagatolog: cuajarse leche, sangre, cera, sebo, agua que se yela, manteca,<br />

o estar cuajada; catolog; pagcatolog: sueño.<br />

toloy. p.c. tinmotoloy: quedarse el pez asido atravesado con el ojo, o malla <strong>de</strong> la red; o el puerco en<br />

el batong o en el balatic. l. nahabalatic. f.3.: la red o la persona. Tinoloyan siya sing babuy: ha cogido<br />

o hase quedado el puerco en la red.<br />

toloy toloy. p.c.: cierta gargantilla <strong>de</strong> oro <strong>de</strong> filigrana.<br />

tol ol. tonol. u.a. tonghol. h.: dar algo en la mano; tololtol; tonol tonol; tong tonghol: dar <strong>de</strong> mano en<br />

mano.<br />

tolon. l. tolot. p.a. matolon et matolot: ligero o presta cosa como rayo, bala, flecha, viento;<br />

tinmotolon; tinmotolot: ir o ser ligero lo dicho; nacatolon. l. tolot: hacelle así ligero, como la pólvora a<br />

la bala, la fuerza a la fle[ch]a.<br />

tolor. p.a. nagatolor. tinmotolor: rempujar; el f.1.: a quien se rempuja; con el mismo f.: dar a alguno<br />

contra alguna cosa. Itlor ta icao sa harigue: daréte contra ese harigue; y el harigue será el f.an.: es<br />

ayudar a cargar o levantar al cargado; torli aco; bacuiti aco: botar el navío para irse; nagatolor. l.<br />

nagtolor: levarse navío. Nagatolor na sila. l. nagtolor naiton sacayan: ya se ha levado, ya han partido<br />

para irse: vi<strong>de</strong> tuclin.<br />

tolong. p.c.: ciertas estrel<strong>las</strong> que los indios observan para el tiempo <strong>de</strong>l caingin; cuando salen a prima<br />

noche es ya el tiempo.<br />

tolong. u.a.: levantar los ojos a ver algo. f.1.: los ojos. f.3.: lo que así mira. Tinmotolong sa cruz ang<br />

iya mata cag namatay; napatolong: levantar los ojos o el enfermo o el sano para mirar a lo alto.<br />

tolos. u.a. tinmotolos. manolos: beber <strong>las</strong> aves; napatolos: dal<strong>las</strong> <strong>de</strong> beber. f.1.: la bebida. f.un.: <strong>las</strong><br />

aves.<br />

tolos. p.a. tumolos. tinmotolos. natolos. nagatolos. dopoc. h.: llegarse o acercarse. f.on. Dimo aco<br />

tolosan cai ma angso ca: no te me acerques, que hie<strong>de</strong>s; hintolosan sa buut: inclinación a don<strong>de</strong> se<br />

llega, etc. Uala catolosi siya namun: ninguno <strong>de</strong> nosotros se acercó o llegó a él, etc.<br />

tolosoc. p.a.: vi<strong>de</strong> tupluc.<br />

tolot. p.a.: vi<strong>de</strong> in tolon.<br />

tolot. u.a. et solosor nga hangin: viento a popa o <strong>de</strong>recho, como es menester. Natolot ang hangin: el<br />

viento es o va a popa; napatolot: ir a popa o dar la popa, irse con el viento a popa. Patolotan ang<br />

hangin: darla a popa o ang banoa: adon<strong>de</strong> sea; patolot ang sacayan: gobernar a popa.<br />

tolotot. p.p.: zampoña <strong>de</strong> caña <strong>de</strong> arroz o <strong>de</strong> otra cosa así; nagatolotot: tañer zampoña; con el f.2.: será<br />

hacella.<br />

toltog. p.a. et balong balong: dar golpes con el hal-o en el lusong; golpear el lusong con el hal-o, que<br />

es su tocar a rebato; nanoltog; nagapanoltog. f.2.: el lusong. f.1.: el hal-o.<br />

toltog. u.a. et pulpug: <strong>de</strong>scarbonar el tizón dándole con algo, quitándole <strong>las</strong> brazas o el hachón <strong>de</strong><br />

bolos <strong>de</strong>spabilándolo. Itoltog mo acon baga.<br />

toltol: vi<strong>de</strong> tortor, que es todo uno.<br />

toma. l. tuma. u.a.: piojo <strong>de</strong>l cuerpo; nanhinoma: <strong>de</strong>spiojar o espulgarse el cuerpo; tumahon: piojoso.<br />

tombo. l. pinalahos. p.p.: harigue que llega hasta el caballete. Gamot nga tinmotombo sa ilalum sa<br />

duta: la raíz principal que entra <strong>de</strong>recha en la tierra.<br />

tomboc. p.a.f.on. tinmotomboc: <strong>de</strong>sabollar; panomboc: el hierro o instrumento para <strong>de</strong>sabollar.<br />

369


tomboc. p.a.f.2.: dar mazada con mazo o palo gordo dando <strong>de</strong> punta no <strong>de</strong> arriba [a] abajo sino como<br />

quien llama a la puerta; dar la mazada para bajar navío.<br />

tomo. p.a.f. tomohon: moler el sara sara, y <strong>de</strong> [e]llo hecho harina suelen hacer alfajor o mezclallo en<br />

el pepian.<br />

tomoay. l. toay. p.c.: caudillo <strong>de</strong> navío o cabo. Nagatomoay. l. nagatoay: ir o ser caudillo en el navío,<br />

el que va por mayor. Gintoayan. l. gintomoayan co sila; napapagtoay. f.2.: hacer caudillo. f.3.: lo a<br />

quien se da ser caudillo.<br />

tomog: vi<strong>de</strong> in taquig.<br />

tomoy. p.c.: punta <strong>de</strong>l hilo o <strong>de</strong> cor<strong>de</strong>l, lo <strong>de</strong>lgado; tinmotomoy: añadir atando un cor<strong>de</strong>l o hilo con<br />

otro. Ítem, proseguir o alargar plática <strong>de</strong> otro, aunque sea murmuración; lo mismo es que dogtong.<br />

f.3.: lo que se aña<strong>de</strong>.<br />

tomor. p.a.: <strong>de</strong>cir a sus compañeros que trabajen ellos también. f.2.: señalar al que le viene por tanda<br />

para hacer algo. Itomor mo si coan cai adto sa oma; y si estuvo fuera cuando le vino su tanda en<br />

viniendo: Tomorin mo siya cag baligaan; lo mismo es alap; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

tonao: vi<strong>de</strong> tunao.<br />

tonda. u.a.: cor<strong>de</strong>l con anzuelo que se lleva por popa; nagatonda: pescar así. f.2.; el f.1.: es el anzuelo,<br />

etc.; tangigi ang tinonda.<br />

tondaun. p.p.: batel que se lleva por popa; nagatondaun: llevalle por popa. f.2.l.f.1.; tondaunun:<br />

hacelle o llevalle por tondaun.<br />

tondog. h.p.a. tinmotondog: llevar <strong>de</strong> comer la comida hecha a los peones. Tondogan mo cami<br />

conina sing canun: o al que está en la cárcel. l. dol-ong; dolhog. h.<br />

tondog. l. tundug. p.a.f.2.: ir tras alguno corriendo para alcanzallo. Natondog. l. nahatondog. 1.<br />

inahaabut: fue alcanzado. Di matondog ang salampati sa banog: no pue<strong>de</strong> ser alcanzada la paloma <strong>de</strong>l<br />

banog, que es más ligera; nacatondog. f.2.: alcanzar así. Hinc, nanondog et nagapanondog. f.3.: imitar<br />

a otro haciendo algo como él; manondog: cosa semejante a otra o persona semejante a otra en<br />

costumbres, que es lo más ordinario; nacapanondog: asemejar una cosa a otra. Nga ngay pinanundug<br />

mo aco can coan; et apas.<br />

tonga. p.c. tumunga. l. tinmotonga: salir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> abajo <strong>de</strong>l agua arriba que se vea persona, ave, perro,<br />

caimán, etc. Dinhi cami tonghi sing boaya: aquí nos salió un caimán; pue<strong>de</strong> ser también el lugar en<br />

don<strong>de</strong>. Ítem, parecer o asomar al que viene que le estan esperando. Ítem, venirse a vivir al pueblo los<br />

que andaban a escondidas y cimarrones; nanonga; nagapanonga et tung-ha.<br />

tonga et tungas+ p.c.: Natonga. nahatonga. tinmotonga. l. tongas ining dalan. l. ining suba sa Ogtong:<br />

va a salir o dar a Ogtong. Amo ini ang dalan nga itonga sa Ogtong. l. sa Salog. Ítem, ir a salir o ir a<br />

dar a alguna parte el que va camino. Con umagi ca dira adto ca tomonga sa Pasi. l. sa Salog.<br />

tongay. p.c.: Tinmotongay ang sacayan cay nagaorong ang olan: trastornarse el navío por ir la carga<br />

alta sobre la cubierta.<br />

tongas: vi<strong>de</strong> tonga.<br />

tongas. p.a.: vi<strong>de</strong> tocar; tungasun; vi<strong>de</strong> ibi<strong>de</strong>m.<br />

tongatong. p.p.: la manzanilla <strong>de</strong> marfil que ponen al puño <strong>de</strong>l bararao, que suele ser hecha a torno.<br />

f.3.: ponérsela.<br />

tongco. p.a.: estrella o señal blanca en la frente <strong>de</strong>l animal; tongcoan: el que la tiene.<br />

tongcor. p.p.: lo mismo es que songcor: vi<strong>de</strong> ibi.<br />

tongog: ma<strong>de</strong>ra que se mezcla en la tuba para que salga fuerte, y a los colores.<br />

tong-gol. p.c.: ban<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> guerra, aunque ya la llaman ban<strong>de</strong>ra y es lo que se usa.<br />

tonglo. p.p.+: id est, nagabuyayao; namalicas+.<br />

tongol. p.p.: buche o panza; tongolan. l. tongolon: panzudo.<br />

tongol. p.c.: cortar la cabeza. f.2.: la cabeza. f.3.: a quien se corta, es general; la síncopa: tonglan:<br />

cortar el suba <strong>de</strong>l ubi, etc.<br />

tonghol. h.: vi<strong>de</strong> in tolol.<br />

tong tong. p.p. tumongtong. tinmotong tong. nagatong tong. f.3.: ponerse <strong>de</strong> pies o asentar a<br />

persona o ave en lo más alto <strong>de</strong> alguna cosa. Ang Espiritu Santo nga dao salampati, tinmotong tong sa<br />

olo ni Jesu Cristo: el Espíritu Santo que parecía paloma o en forma <strong>de</strong> paloma se asentó sobre la<br />

cabeza <strong>de</strong> Jesucristo; con el f.1.: poner encima cosa que ella por sí no se pue<strong>de</strong> poner, como libro, etc.<br />

Itong mo ining libro sa caban; napatong tong. f.2.: mandar a alguno se ponga encima <strong>de</strong> algo o encima<br />

<strong>de</strong> sí o <strong>de</strong> otro <strong>de</strong> pies como para alcanzar algo, etc.; con el f.1.: es poner algo encima <strong>de</strong> otra cosa.<br />

f.3.: la cosa sobre que se pone; y así tong tong: sobrecarga, lo que va encima <strong>de</strong> la carga; nagatolong<br />

tong: poner algo encima <strong>de</strong> la carga, etc.<br />

tong tong. p.a.: añadir al tributo lo que falta en el peso o ropa; vi<strong>de</strong> talongtong.<br />

tongtong. p.a.: fruta que da el árbol fuera <strong>de</strong> tiempo. Namonga ining cahuy sing tong tong.<br />

370


tonog. u.a.: sonido <strong>de</strong> cualquier instrumento, atambor, voz, campana, respuesta <strong>de</strong> pieza <strong>de</strong> artillería,<br />

arcabuz, trueno, <strong>de</strong> toda cosa que suena; matonog: cosa que suena como <strong>las</strong> cosas dichas o <strong>de</strong> claro<br />

sonido, o sonora; natonog. l. nagatonog: sonar <strong>las</strong> cosas dichas, etc.<br />

ton-og. D.V.: sereno; nagaton-og ang banua: haber o dar sereno. f.3. Dica manangbun aga, tagam, cay<br />

pagaton-ogan ca: es ambahan, no te pongas <strong>de</strong> mañana a la ventana que te dará el sereno; napaton-og.<br />

f.an.: poner alguna cosa a serenar; tinoton-ogan: mojado el sereno que cae o rocío.<br />

ton-og: viento terral. Nanong-og ang hangin sa duta: sopla el viento <strong>de</strong> tierra. Pinanon-ogan cami diri<br />

gihapon sang ca amion sa manga bolac sa cacahuyan.<br />

Tonol: vi<strong>de</strong> in tolol, dar algo en la mano.<br />

tonor. p.a. nagatonor. tinmotonor. f.1.l.2.: sumir, echar en agua cosa que se va a pique, aunque la<br />

haya <strong>de</strong> sacar como los butrones, aunque sea echar en aceites cosas <strong>de</strong> olor como algalia, etc., o en<br />

agua o vino alguna cosa <strong>de</strong> a<strong>de</strong>rezo; el f.3.: la cosa líquida, algo al modo dicho, o en río o mar como<br />

tinaja, piedra, palo navío. Natonor ang sacayan sa dagat: se fue a pique, se sumió. Hinc, Natonor ang<br />

adlao. l. ang bulan. l. ang bitoon: ponerse el sol, luna, estrella, etc.; un<strong>de</strong>, catonoran. l. catondan sa<br />

arlao: el occi<strong>de</strong>nte adon<strong>de</strong> se pone el sol; y tonor.<br />

ton ton et hogos. p.a.: echar la escalera, caña o cor<strong>de</strong>l para que alguna suba; o <strong>de</strong>scolgar lámpara o<br />

cuerpo muerto, o persona <strong>de</strong> casa abajo, o cocos <strong>de</strong> palma con cor<strong>de</strong>l et similia, que se queda el cor<strong>de</strong>l<br />

pendiente arriba, como escalera, aunque sea la <strong>de</strong> Jacob. Itonton mo ang hagdan. l. ton tonan mo ang<br />

hagdan; el f.3.: es quien se echa. Ton tonan mo acon hagdan: échame la escalera. Ton tonin hochoc<br />

lamang: dijo el enamorado en un ambahan.<br />

tontonan. p.p.: cuenta <strong>de</strong> oro redonda que ponen al cabo <strong>de</strong>l camagi a un lado y a otro.<br />

too. u.a.: mano <strong>de</strong>recha; o <strong>de</strong>recho, que no es zurdo; o el lado <strong>de</strong> la mano <strong>de</strong>recha; napatoo: ponerse a<br />

la mano <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> otro; o echar o ir a gobernar navío hacia la mano <strong>de</strong>recha; varíase como napauala;<br />

vi<strong>de</strong> in uala.<br />

too. p.a. motoo+. tumotoo. tinmotoo: creer lo que se dice; y creer a persona, o la cosa. f. tohoan;<br />

pagtohoan. l. toohan; pagtoohan: para la cosa que se cree pue<strong>de</strong> tener; el f.on.: toohon. Anopa ang<br />

totoohon co sanang imong polong cai bacac man nga tanan?: ¿Qué he <strong>de</strong> creer yo <strong>de</strong> eso que dices,<br />

que es todo mentira?; matoloohon: crédulo, que cree; matohoon: el que cree; dimatolohoon:<br />

incrédulo, que [no] cree; y más claro: ang dili tinmotoo ang dili mapati.<br />

tolohoan. l. toloohan. p.p.: creíble, persona o cosa.<br />

toloohan. l. tolohoon. p.p.: creíble cosa, no persona; con la negación di. l. dile: es increíble; pagtoo. f.<br />

active: mi creer o creencia; tinotoohanco. l. tinotohoan co: mi fe, lo que es creído <strong>de</strong> mí; la fe <strong>de</strong> Dios<br />

siempre es passive: ang tinoohanco sa Dios: lo que es creído <strong>de</strong> mí a Dios o <strong>de</strong> Dios.<br />

too. l. totoo. p.a.: ciertamente, o <strong>de</strong> verdad; son <strong>de</strong> tagalos, pero se usan ya.<br />

toob.p.a.: sahumar llagas el enfermo con contrayerbas tapándole porque no se salga el humo. f.;<br />

toobon. f.1.: el sahumerio, <strong>las</strong> contrayerbas.<br />

tooc. p.a. tinmotooc. l. nagatooc: alzarse o subir el humo arriba; y así se dice <strong>de</strong>l humo <strong>de</strong> <strong>las</strong><br />

atalayas que humean: Nagatooc ang sumpa sa botol, o otra cosa así que parece que está allí.<br />

toon. p.a. nagatoon. l. nagtoon: enseñar; el f.1.: lo que se enseña; el f.an.: a quien se enseña, los<br />

discípulos; nagatoon: es también apren<strong>de</strong>r, estudiar. f.on.: lo que se apren<strong>de</strong> (y aun lo que se enseña);<br />

el f.an.: el libro en que se estudia o apren<strong>de</strong>; magtotoon. l. manonoon: el maestro que enseña;<br />

matoonon. l. matolon-on: <strong>estudio</strong>so, que estudia y apren<strong>de</strong>; pagtolon-an: doctrina que se apren<strong>de</strong>;<br />

nacatoon: acertar adivinanza o cosicosa, o entrar por alguna canoa o barra <strong>de</strong> río o hacer algo. f.<br />

Hiton-an na nila ang giboangan; nacatoon: es también po<strong>de</strong>r apren<strong>de</strong>r o po<strong>de</strong>r enseñar. Dile aco<br />

macatoon sini: no puedo apren<strong>de</strong>r esto. Nahatoon. l. nagahitoon sa ilogan. f. hiton-an: acertaron con el<br />

canal <strong>de</strong>l río. Dile nahatoon. l. nahitoon ang polong nila. l. dile sila nagahitoon sing polong: no<br />

conciertan o convienen en lo que dicen.<br />

toon toon. patcunon. p.c. et tigmo+. galatcunun. h.: cosicosa; toon toon co dimo; tigmo co dimo: es<br />

qué cosicosa; napatoon toon: preguntar cosicosa. f.on. f.1.: es lo que se propone para lo que acierte;<br />

vi<strong>de</strong> patuc patuc.<br />

toong. p.a.: el palo hueco que sirve <strong>de</strong> alquitara, que es la alquitara con que los indios hacen vino;<br />

alquitara generalmente es alacan.<br />

toor. p.c.: cabo o pedazo <strong>de</strong> palo que cortaron, que se quedó hincado en el suelo; nahatoor: <strong>las</strong>timarse<br />

el pie pisando en la tal puerta <strong>de</strong> palo. Nahatoor ang teel co sing cahuy.<br />

toor. p.a. tinmotoor ang ogat: está tieso, no dobla, está manco. Tinmotoor ang liug: está embarado.<br />

toor. p.a.: por matoor, poco usado es en esta isla; vi<strong>de</strong> matoor.<br />

topa. u.a.: vi<strong>de</strong> in tobos.<br />

topac. p.a.: vi<strong>de</strong> tocap, remendar vestido.<br />

topo+ p.a.: lo mismo es topo que togpo y que ilut.<br />

371


topo. p.a.f.on.: concertar <strong>de</strong> casar los hijos pequeños para cuando sean gran<strong>de</strong>s. Panopoonta ang atun<br />

manga anac. Nagatopo sila nga duha pag asaua: se concertaron ellos dos, etc.<br />

topos. u.a.: vi<strong>de</strong> totos.<br />

toquiab. p.a.: sacudir ropa o bonete.<br />

torlis. p.a.f.an.: sajar; vi<strong>de</strong> in cur<strong>las</strong>.<br />

torlo. u.a.: <strong>de</strong>do; torloon: cosa que tiene <strong>de</strong>dos; torlon dato: es cierta especie <strong>de</strong> plátanos pequeños.<br />

torlo. l. toro. u.a.: mostrar señal, enseñar con el <strong>de</strong>do casa, camino o otra cualquiera cosa; más usado<br />

es en algunas partes toro que torlo; itotoro: es el <strong>de</strong>do ín<strong>de</strong>x. Ítem, es puntero, porque es instrumento;<br />

dícese: Itorlo. l itoro mo aco sang dalan: muéstrame el camino; vel hoc modo: Itorlo. l itoro mo<br />

canacun ang balay sang padre: muéstrame la casa <strong>de</strong>l padre, esto es, cuál es; y en esta locución el<br />

f.an.: es la persona a quien se muestra o enseña; torloan; tor-an: sincopado.<br />

torloc. p.a.f.on.: tocar con la punta <strong>de</strong>l <strong>de</strong>do al difunto para ver si está frío, o al agua caliente para ver<br />

si se pue<strong>de</strong> sufrir. Ítem, señalar así el babailan o bailana algún cebón para ofrecelle en el maganito.<br />

Tinorloc nga babuy; y aun con <strong>de</strong>cir solamente tinorloc, se entien<strong>de</strong>. Torloca ang tubig nga mainit<br />

timaanan mo con mainit pa nga tuur; el f.1.: es el <strong>de</strong>do, tentar con <strong>de</strong>do o palo a otro, o lo que hay en<br />

algún agujero, o la herida con tienta.<br />

toro. u.a.: vi<strong>de</strong> in torlo, gota <strong>de</strong> cosa líquida, como gota <strong>de</strong> cera, <strong>de</strong> aceite, etc.<br />

torog torog. p.a.: cierto árbol; sus hojas calientes y exprimiéndo<strong>las</strong> el zumo en los ojos enfermos<br />

dicen es bueno.<br />

tortor. u.a. manortor. nagapanortor. cutul. h.: <strong>de</strong>shojar o cortar con <strong>las</strong> uñas hojas.<br />

toltol p.a.f.on.: es ir camino <strong>de</strong>recho. Toltolon mo ang dalan: ve camino <strong>de</strong>recho. Toltolon ang tinago<br />

mo: ve <strong>de</strong>recho a lo que escondiste; nacatoltol: acertar adón<strong>de</strong> va; magtoltol. f.on.: aproar alguna<br />

parte para ir allá; tortoron mo iton catadman: piloto. Itoltol mo aco can Pedro: guíame, encamíname o<br />

adiéstrame adón<strong>de</strong> está Pedro. Ipatoltol mo aco sing bata sa oma ni Juan: manda que me adiestre o<br />

guíe un muchacho a la sementera <strong>de</strong> Juan, etc.<br />

tosloc et togsoc: punzón y el agujero que se hace con punzón; tinmotosloc. l. togsoc: horadar o pasar<br />

con punzón o lezna como el zapatero, o con aguja como la costurera; o punzar en la tierra o arena<br />

buscando huevos <strong>de</strong> tabon o <strong>de</strong> tortuga. f.2.: toslog et togsoc et tinoslocan et tinogsocan: el agujero<br />

hecho al modo dicho; con el f.3.: son meter palo en agujero para ver lo que hay <strong>de</strong>ntro. Ítem, meter<br />

tienta en herida para ver lo que entra. f.1.: la tienta. Ítem, meter pluma en el tintero para mojar la<br />

punta o la punta <strong>de</strong> flecha en yerba o ponzoña. f.1.; el f.3.: es el tintero o la yerba, etc.<br />

tosic. p.a. nanosic. tinmotosic. f.2.: picar toda ave para hacer mal.<br />

tosoc. p.a.: el agujero <strong>de</strong> la oreja para los zarcillos o arracadas; tinmotosoc. f.2.: agujerar <strong>las</strong> orejas.<br />

tostos. p.a.f.on.: sobar la barriga a otra parte <strong>de</strong>l cuerpo, brazo, pierna, <strong>de</strong>do, etc.<br />

to-to. D.V. p.a. nano-to. nagapanoto: chapodar o podar, cortar <strong>las</strong> ramas al árbol.<br />

totob. p.a. nagatotob. f.2.: tapar tinaja, caña o cualquiera vasija con paño o hojas por la parte <strong>de</strong><br />

afuera que le abrace por <strong>de</strong> fuera atándo<strong>las</strong> con algo; el f.1.: es el paño o hojas con que se tapa.<br />

totob. p.a.: es ribete o perfil que se echa e[n] la extremidad <strong>de</strong>l vestido que da la vuelta al otro lado<br />

porque no <strong>de</strong>shile. f.3.: echalle. f.1.: lo que se perfila, etc. o ribete.<br />

totoc. u.a.: clavillo <strong>de</strong> caña, <strong>de</strong> bahi o <strong>de</strong> otro palo recio; nagatotoc: clavar algo con los dichos<br />

clavillos; el f.1.l.2.: lo que se clava; el f.an.: la cosa en que se clava. Ipanotoc. l. panotocan niño ang<br />

dagpac sa sacayan. l. panotocan niño ang sacayan sang dagpac: clava o pone la falca al navío.<br />

totognon: vi<strong>de</strong> coyobog.<br />

totoy+ p.p.: id est, iro, cachorro.<br />

totong. u.a. dahog. h. baliug. p.p.h.: gargantilla <strong>de</strong> cuentas <strong>de</strong> oro y <strong>de</strong> cuentas cornelinas, o <strong>de</strong> otras<br />

cuentas y toda joya que se trae al cuello como gargantilla, no como ca<strong>de</strong>na; nagatotong; nanotong.<br />

f.1.: traer así ga<strong>las</strong>. Sinuyot ang iya igintotong.<br />

totos. u.a. nagatotos. nanotos: pagar la parte <strong>de</strong>l esclavo para quedarse con el esclavo entero. Sigue<br />

en todo a bayar; nanopos. f. topsan: es lo mismo <strong>de</strong> topos. u.a.; naquitotos et naquitopos; napatotos;<br />

napatopos: pedir le paguen la dicha parte; nanotos. f.2. totoson: id est, loason; totosan, id est, bayaran:<br />

es también rescatar su esclavonía él mismo; y lo mismo es sapao. p.c. nanapao. f.3.; el f.1.: la paga o<br />

rescate. Ang itotos. l. ipanapao; totos. u.a.f.3. totosan ang bili: quitar algo <strong>de</strong> precio en que se suele<br />

ven<strong>de</strong>r, etc. f.2.: totoson: lo que se quita, como un real o peso, etc.<br />

Toung. u.a.: vi<strong>de</strong> in ung-ung.<br />

tuao.p.c. tumuao. nagtuao: dar gritos o voces como suelen cuando les han hurtado algo o cuando<br />

riñen. f.an. Dimo aco tuaoan: no me <strong>de</strong>s gritos; el f.1.: publicar a voces o gritos al que han hallado en<br />

maleficios. Dimo aco ituao: no me <strong>de</strong>scubras a voces.<br />

tuba. u.a.: tuba como <strong>de</strong> palma o <strong>de</strong> nipa o <strong>de</strong> buri; tubaun. l. tuban-un: el que la tiene; nagatuba: por<br />

sacar tuba.<br />

372


tuba. p.a.: yerba <strong>de</strong> barbascos para embor[r]achar o matar pescado; es fruta <strong>de</strong> árboles diferentes,<br />

como lagtang, toble, macasla, tigao; pescar echándola en los ríos: nanoble; tinmotoble; nagatuba;<br />

nanuba.<br />

tuba. u.a.: cortar el racimo <strong>de</strong> plátanos que está <strong>de</strong> sazón.<br />

tuba tuba. u.a. nagacatuba tuba. f.3.: vacilar. Nagacatuba tuba aco. l. ang acun buut: dudo, estoy<br />

vacilando sobre lo que haré.<br />

tubag. u.a.: pedazo <strong>de</strong> sal en piedra o <strong>de</strong> azúcar dura; tubag nga asin: o pedazo <strong>de</strong> piedra que se<br />

<strong>de</strong>spedaza como la piedra, sal o piedra. Ítem, <strong>de</strong>spedazar o sacar pedazo <strong>de</strong> sal o piedra; y así la piedra<br />

o pedrera don<strong>de</strong> se corta es tubagan.<br />

tubag+ p.a.: lo mismo es que sabat.<br />

tubang. p.a.: vi<strong>de</strong> toga, venirse el bien a <strong>las</strong> manos o acaso.<br />

tubas. p.a.: fin <strong>de</strong> cosecha <strong>de</strong> arroz, millo, borona; pinatobsan nga oma: el rastrojo.<br />

tubar. u.a.: señalar lo que han <strong>de</strong> rozar para su sementera porque otro no la roce.<br />

tubar. u.a.: señalar árboles quitándoles un poco <strong>de</strong> la cáscara para que le sirva <strong>de</strong> guía a la vuelta <strong>de</strong>l<br />

monte.<br />

tubian: vi<strong>de</strong> in tuguian.<br />

tubig. p.a.: agua. Natubig ang alac: el vino se [h]a vuelto o hecho agua; nanubig: ir por agua, hacer<br />

aguada; panubigan: es la vasija en que se trae agua y también el río o fuente o pozo <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se toma;<br />

nagatubig: echar agua en la pitarrilla o en el vino para aguallo; el f.1.: es el agua; el f.3.: la pitarrilla o<br />

vino. Tubigan mo ining pangasi. Respón<strong>de</strong>se: Uai iga tubig: no hay agua que echar, etc.; nagatubig:<br />

<strong>de</strong>rretirse manteca o aceite cuajado; tubigan: tierra baja, aguanosa, adon<strong>de</strong> se recoge el agua cuando<br />

llueve y se rebalsa allí; tubigon nga banoa: pueblo o región <strong>de</strong> agua, como fuentes, rios, etc. Ítem,<br />

persona que tiene agua, como los que navegan. Tubigun camo?: ¿tenéis agua? Tubigun pa cami:<br />

todavía, aún tenemos agua. Gintubig quita. l. gintubig ang sacayan ta, busa hinubig camo dali: mucha<br />

agua llevamos o tenemos en la bomba. Achicadla aprisa o presto; hinubig: el instrumento o bomba<br />

con que sacan el agua <strong>de</strong>l navío; nagahinubig: sacar el agua <strong>de</strong>l navío, achicalle, dar a la bomba. f.an.<br />

hinubigan: es la bomba, esto es, el lugar o la bancada adon<strong>de</strong> se recoge el agua y <strong>de</strong> allí la sacan. Uai<br />

hinubigun: no hay agua que achicar. Natubig ang lauas co: el cuerpo tengo hecho agua, se dice<br />

cuando está muy sudado, que corre el sudor. Nagatubig ang asin ang azúcar, etc.: se ha vuelto agua,<br />

se ha <strong>de</strong>rretido, y se dice <strong>de</strong> cualquier metal <strong>de</strong>rretido.<br />

tub-oc. D.V. tinmotob-oc: levantarse, subirse arriba la llama o humo o nube o exhalación. Tinobocan<br />

ang panganor sang aso: a <strong>las</strong> nubes subió el humo, aunque sea a sahumerio.<br />

tubo. u.a.: cañadulce; catubuhan. l. catubhan: cañaveral <strong>de</strong> cañas dulces; nanubo; nagapanubo:<br />

cogel<strong>las</strong>. Especies <strong>de</strong> cañas dulces: putian. p.p. bulilao. p.c. buluc. bugue. u.a. salagi. p.p. Butcun sing<br />

amo sagao. p.p.; y t[ambién] el harnero pequeño <strong>de</strong> cuatro esquinas = tubo.<br />

tub tub. u.a., alibi, cutub+: ¿hasta a dón<strong>de</strong>. Di intubtub?: ¿Des<strong>de</strong> dón<strong>de</strong>?: Hain tubtub? ¿Hasta a<br />

dón<strong>de</strong>?: Bisan magpatubtub casa diin?: aunque vaya hasta el fin <strong>de</strong>l mundo, etc. o andar hasta don<strong>de</strong>,<br />

que si es catubtuban: el fin o término. Bisan ipatubtub mo man sa diin: aunque lo lleves adon<strong>de</strong><br />

quisieres, etc.; napatubtub: echar el resto <strong>de</strong> fuerzas <strong>de</strong> su po<strong>de</strong>r, saber, etc. Patubtubon mo ang cusug<br />

mo: echa todas tus fuerzas hasta lo que pue<strong>de</strong>s, etc. Ítem, con el f.3.: señalar hasta adón<strong>de</strong> ha <strong>de</strong> hacer.<br />

Tubtubi aco. l. patubtuban mo aco sang buhaton co, et Patubtuban mo aco sa acung agi. l. halin.<br />

tubuc. u.a.: huevos <strong>de</strong> langosta; nagatubuc. f.1.: <strong>de</strong>sovar la langosta. f.3.: don<strong>de</strong> <strong>de</strong>sova.<br />

tubuc. u.a.f. tubcun: herir <strong>de</strong> estocada, aunque sea con aguja; en haraya es lo que sibit.<br />

tubug. u.a.: árbol o higuera <strong>de</strong> <strong>las</strong> is<strong>las</strong> silvestre y el fruto da en el tronco; estando maduro se come y<br />

es por <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro colorado; lo mismo es sisio. p.p.; otros pequeños se llaman bili. u.a.; et están en el<br />

lodo el carabao y puerco; nagatubug.<br />

tubul. u.a.: dureza <strong>de</strong> vientre; nacatubul: restreñir, estar estí[p]tico. f.2.: lo que causa, etc. Dica<br />

cumaun sana, cai tulublun ca. l. tutubulun ca; gintutubul: estí[p]tico.<br />

tubung. u.a.: sementera en zacatal. f.un.: hacer sementera en zacatal.<br />

tubus. p.a.; vi<strong>de</strong> in tobos: el rescate <strong>de</strong> cautivo.<br />

tucamo. u.a. nagahitucamo: cabecear durmiéndose.<br />

tucamur et sucamur. u.a., en los dos; nagatucamur. l. sucamur. nagahitucamur. l. nagahisucamur:<br />

cabecear durmiéndose.<br />

tucang. l. tocang. u.a. nagatocang: velar como a enfermo o para hacer algo como la posta. Nagaaga<br />

siya sing tocang: veló toda la noche; vi<strong>de</strong> pulao.<br />

tucao+ p.c.: lo mismo es que tucang.<br />

tucao. p.c. tinmutucao. f.2.: acometer sin dalle ocasión, o a traición, como salteador. Tinucao aco<br />

lamang, cag bon-on aco niya. Hinc, Tinucao siya sing camatay. Tinmucao caniya ang camatayun et<br />

Tinu siya sang camatayun: le [ha] acometido la muerte <strong>de</strong> repente, en breve murió.<br />

373


tucao. p.c.: hoz o hocino con que siegan el cogon; pero no se hace verbo para segar, que eso es garab;<br />

nagatucao: trae[r] tucao en la mano.<br />

tucas. u.a. nagatucas: quitarse el purung o quitarse y <strong>de</strong>jar <strong>las</strong> tocas <strong>de</strong> viuda la viuda que se saca. f.<br />

Tucasun mona ang sabong cai magbana ca sing bag-o: quítate <strong>las</strong> tocas, pues te casas.<br />

tucas. u.a.: quitar o levantar el viento el cayang <strong>de</strong>scubriendo a los que van en cayang a dos; o el<br />

techo <strong>de</strong> la casa el zacate o nipa, etc.; o la tapa <strong>de</strong>l caballete. Natucas sa hangin ang cayang. l. ang<br />

atup; lo mismo es tuquiab. p.c.<br />

tucas. p.a.: abiertos los labios; natucas; tinmutucas: escabullir, huírse, aunque sea <strong>de</strong>samparando<br />

navío, casa, pueblo, como cuando hay enemigos irse sin avisar, dar cantonada. f.3.: irse a vivir a otro<br />

pueblo.<br />

tucdao+ p.c.: pararse el que anda, como hunung.<br />

tuclang. p.a.: palo que se pone a modo <strong>de</strong> sulay con que se levanta algún cayang que está puesto a la<br />

ventana; o cañizo o con que se levantan <strong>las</strong> ventanas <strong>de</strong> los indios hacia arriba; nagatuclang. f.un.:<br />

levantar lo dicho cayang o ventana.<br />

tuclin. p.a. nagatuclin. p.a. nagatoclin y buclir son lo mismo: apartar o poner la escalera a un lado<br />

para que el perro no pueda subir arriba. Tuclinun mo ang hagdan. f. un.<br />

tuclin+ p.a.: tolor; tocol.<br />

toclin. p.a.: remitir o librar <strong>de</strong>uda que yo <strong>de</strong>bo en otro que me <strong>de</strong>be a mí, o lo que a mí se me ha <strong>de</strong><br />

pagar que se pague a otro a quien yo <strong>de</strong>bo. Ituclin co ang otang mo dacun can Pedro, busa siya na ang<br />

bayaran mo: la <strong>de</strong>uda que me <strong>de</strong>bes se la pasé o libré a Pedro, a quien yo <strong>de</strong>bo, y así págasela a él.<br />

Ítem, echar o cargar a uno o a dos la culpa <strong>de</strong> que todos ellos son culpados. Quita nga tanan ang<br />

nagbuhat cag aco lamang ang gintuclinan niño.<br />

tuclu. f.2.: empuñar lanza, espada o cosa que se aprieta en el puño como cuello <strong>de</strong> limeta o pescuezo<br />

<strong>de</strong> pato o gallina, etc. Ítem, asir a alguno <strong>de</strong> la mano, brazo, pierna, como al ladrón <strong>de</strong> noche. Gintuclu<br />

ang iya camut: cogelle o asille la mano; o <strong>de</strong>l pescuezo: Tuclu-un mo sa tangcugu.<br />

tucluun. p.p.: vasija que tiene <strong>de</strong> don<strong>de</strong> asilla como limeta.<br />

tuctuc. p.a.f.2.: picar como picadillo o otra cosa así; taguctuc: sonar los golpes así.<br />

tuctuc. p.a. et toay. p.c.: orín <strong>de</strong> hierro; tuctucun nga puthao: hierro que echa orín; tuctuc: hecho<br />

verbo pasivo. f.2.: tomarse <strong>de</strong> orín hierro, arma, herramienta, etc.; tinatay-an. p.c.: tomado <strong>de</strong> orín.<br />

Pero dícese: Tinuctuc. l. tinuctucan na ining calis: esta espada se ha tomado <strong>de</strong> herrumbre o orín;<br />

nanhituctuc: limpiallo.<br />

tuctuc. p.a. et balaca. p.p.: la toba <strong>de</strong> los dientes; con el f.2.: tomarse <strong>de</strong> toba; tuctucun et balacahun<br />

nga ngipun: que tiene toba; nanhinuctuc; nanhimalaca: limpiallos.<br />

tucub. p.a.: vi<strong>de</strong> in cagat; tucbun: la síncopa; tinucub: es la presa.<br />

tucun.p.a. et tocor. h.: palanca que llamamos tocon; nagatocon: toconear el navío. f.1.l.2. síncopa:<br />

tucnun; el f.2.: tutucnun: hacer tucun algo. f.3.: es el navío que se hace como lugar.<br />

tug-ab. D.V.; vi<strong>de</strong> tig-ab: regoldar.<br />

tugabang. p.p.: un yerbato que sirbe <strong>de</strong> gulay a los naturales.<br />

tugabung. p.p.: vi<strong>de</strong> hulag bung.<br />

tugac. u.a.: vi<strong>de</strong> hugac.<br />

tug-an. p.a. nagatug-an: confesar la verdad, ora sea por tormentos o amenazas o persuasión. Ítem,<br />

señalar para día hacer algo. Itug-an mo ang arlao nga imo ipauli: señala el día en que has <strong>de</strong> volver.<br />

Ítem, tinmotug-an; nanug-an: prometer o dar esperanzas que dara algo al que lo pidió; napatug-an;<br />

nagapatug-an. f.2.: hacer <strong>de</strong>cir la verdad o hacer que la confiese al modo dicho. f.1.: lo que se<br />

confiesa así.<br />

tugan tugan. p.p.: pue<strong>de</strong> ser frecuentativo <strong>de</strong> tug-an, pero nagatugan tugan es dilatar, diferir, traer en<br />

largas la cosa, como el que dice mañana y nunca llega este mañana. f.2. Ítem, nagapatugan: traer en<br />

largas a la persona. f.2.<br />

tugas. p.a.: corazón <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra o árbol recio que se pudre con dificultad, como el molabe, el ipil, el<br />

ébano; tugasun et hanugas nga cahuy: árbol cuyo corazón es tugas; catugasan: el cole[c]tivo.<br />

tugbuc. p.a.: perno <strong>de</strong> plomo que traen en el genital para la sacla; nagatucbuc: horadar el genital; el<br />

f.on. tugbucan: el que trae el genital.<br />

tugbo. p.a.: renuevo, tallo nuevo que echan los árboles, la parra, el alogbati o otro cualquiera; hugbu:<br />

retoñecer o echar tallos nuevos los árb[o]les.<br />

tugbung. p.a. dulhug. tinmutugbung: venir o bajar o ir <strong>de</strong> los pueblos que están la tierra a<strong>de</strong>ntro a<br />

los que están en <strong>las</strong> playas o a <strong>las</strong> oril<strong>las</strong> <strong>de</strong> los ríos o a la misma mar, o al río, o <strong>de</strong> casa al río, aunque<br />

está cerquita; y así tugbungan: es aquella parte por don<strong>de</strong> se llega al río a coger agua o a bañarse o a<br />

embarcarse; el f.un.: es el pueblo, mar, río adon<strong>de</strong> se baja, aunque poco se usa este verbo en pasiva;<br />

nanugbungan, etc.; tulugbungan; dololhogan: por don<strong>de</strong> se baja así.<br />

374


tugcar: vi<strong>de</strong> in tugna.<br />

tugda. p.a. tinmotugda. f.an.: ir diciendo o ayudando al que no sabe relatar o <strong>de</strong>cir su razón, o al que<br />

no sabe hablar bien en baraques irle enmenda[n]do y diciendo cómo ha <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir. Tinugdaan siya sing<br />

polong sa maalam, cay dili siya maalam magsuguir.<br />

tugdang. p.a.: vi<strong>de</strong> in lugdang.<br />

tugduc. u.a.: vi<strong>de</strong> ugduc.<br />

tughur. D.V.: vi<strong>de</strong> in mumu.<br />

tugian. p.c.: entregar alguna cosa a otro confiándosela, como ropa, hijo, esclavo, navío a piloto, etc.<br />

Itugian mo canacun ang imo anac cai acoi magahuput caniya: entrégame tu hijo, que yo lo criaré;<br />

tulugianan: persona a quien se pue<strong>de</strong> confiar algo por fiel. Ítem, dar la mujer su cuerpo para pecar;<br />

<strong>de</strong>jar o dar la prenda por la <strong>de</strong>uda; tinmutugian: <strong>de</strong>jar la obra o trabajo a su compañero o compañeros<br />

y no trabajar él, un<strong>de</strong>, nagatugian. l. nagacatugian. nagahinugian: porfiar dos o mas, cuando se le<br />

manda algo, sobre cuál lo ha <strong>de</strong> hacer o no hacer, que cada uno dice al otro que lo haga, y no ayudar<br />

él. Ano ang gintotugian. l. gincatugianan niño; tublun. f.3.<br />

tugma. p.a.f.hun.: adivinar el cosicosa, si son pares o nones; nacatugma et ginmagatoc. h.: acertar;<br />

nahatugma; nahagatuc: acertado el cosicosa; gatcun: la síncopa <strong>de</strong>l f., <strong>de</strong> gatuc.<br />

tugmar. p.a.: lo mismo es que bungsar; vi<strong>de</strong> ibi. Ítem, lo mismo que tugna.<br />

tugna et tungcar et tugcar. u.a.: sonda o sondaleza; nagatugna; tungcar: sondar, llegar al suelo la<br />

sondaleza o tocón, o medir lo que hay <strong>de</strong> hondo <strong>de</strong> alto abajo, ora sea en agua, pozo, ora en árbol o<br />

pared o torre o peña, etc. F.un.: Tugnaum mo ang giboangan sa suba con pila cadupa ang tungcar:<br />

sonda la barra o boca <strong>de</strong> río, a ver qué brazas tiene <strong>de</strong> fondo; sondar cola; atienta[r] la herida.<br />

tugnao. p.c. ramig. h. taghup: frío; matognao: cosa fría o hacer frío; nacatugnao. f.2.: enfriar como<br />

el agua o viento frío. Natugnao. l. tinugnao ang tianco: tengo la barriga [h]elada; napatugnao. f.1.:<br />

poner algo a enfriar; matulutugnao: un poco frío o tibio si estuvo caliente; pagcatugnao; catugnao:<br />

frialdad; lo mismo es bugnao+.<br />

tugpay et lugpay. p.p.f.2.: aplacar al enojado. Tugpayun siya, ang iya buut; natugpay. l. lugpay:<br />

aplacarse.<br />

tugub. u.a.: sobrecarga <strong>de</strong> navío; natugub: estar sobrecargado el navío; natugub: sobrecargar navío.<br />

f.un.<br />

tugul. p.a.: vi<strong>de</strong> in popong.<br />

tugur. u.a.: el clavo o espiga <strong>de</strong> la espada, daga, bararao en que se pone el puño. f.2.: hacer algo<br />

tugur; tuguran ang balarao: tiene tugur.<br />

tuhay. l. tohay. p.c.: el esclavo que vive en su casa <strong>de</strong> por sí diferente <strong>de</strong>l esclavo hayohay, que es el<br />

q[u]e vive <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la casa. Nagatuhay. l. timotuhay: vivir el esclavo <strong>de</strong> por sí en su casa, aunque sea<br />

el hayuhay o el hijo soltero o casado que tiene casa <strong>de</strong> por sí. Napatuhay. l. napapagtuhay: dar<br />

licencia, permitir o mandar vivan los dichos en casa <strong>de</strong> por sí. f.un.<br />

tuhao. p.c.: suce<strong>de</strong>r algo <strong>de</strong> improviso o <strong>de</strong> repente. Tinmuhao siya pagpaquita. l. pagabut: se<br />

apareció <strong>de</strong> repente. Tinmuhao siya pagcauala: se <strong>de</strong>sapareció, etc. Tinmuhao ang pagcamatay niya:<br />

murió <strong>de</strong> repente. Tinuhauan siya sa iya pagcamatay: vínole o cogióle la muerte <strong>de</strong> repente, <strong>de</strong><br />

improviso.<br />

tuhil. u.a. tinmutuhil. f.un.: tocar algo o a alguno con <strong>de</strong>do, mano, pie o palo, etc.; o apartar algo con<br />

el <strong>de</strong>do, mano, pie, bordón, etc.<br />

tuhup. p.p.: vi<strong>de</strong> hunub.<br />

tihur. p.a.: aproar el que navega o camina en alguna cosa como estrella, cerro, árbol. f.2. Turhun ta<br />

ang buquir, ang bitoon, cag cahuy, ang catadman, etc. Tuhur nga polong; nagatuhur. f.2.: <strong>de</strong>terminar<br />

lo cierto que ha <strong>de</strong> ser sin andar en ro<strong>de</strong>os, etc.<br />

tuig. p.a.: tiempo que corre; tuig nga iga pugas; tiempo <strong>de</strong> sembrar; tuig nga iga caingin: tiempo <strong>de</strong><br />

rozar; con el f.2.: venille su tiempo a la mujer. Tinutuig na ang manga cahuy agur mamunga;<br />

panuigun: temporal. Panuigun sa manga macupa, sa manga ansor. Panuigun sang olan, sang habagat.<br />

l. sang amehan: su tiempo. Ítem, con dag-on, taon, se dice: Panag-on. l. panaon sa manga cacahuyan:<br />

tiempo <strong>de</strong> fru[c]tificar, y <strong>de</strong> todo lo que fru[c]tifica, etc.<br />

tuig. dag-on. taon. p.a.: año; con el f.3.: es cumplir un año. Uapa tuigi. Uapa dag-oni. Uapa taoni: no<br />

tiene un año; sa usa catuig. l. dag-on. l. taon: el otro año, antaño. Se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir <strong>de</strong>l pasado o <strong>de</strong>l<br />

porvenir. Ang tuig nga limigar. l. ang tuig nga linigaranta: el año pasado. Sic, nanuigtuig pagconfesar<br />

cag pagcomulgar: confesar y comulgar al año por su tiempo, etc.<br />

tuyhacao. p.c. tochayao. h. et linghayao. h. nagatuyhacao. tinmotuyhacao: en<strong>de</strong>rezarse el que<br />

tra[baja] encorvado para estirar los miembros; la costurera estirar el pescuezo y la teje<strong>de</strong>ra el cuerpo.<br />

l. [y] levantar o hacer arfar <strong>las</strong> o<strong>las</strong> el navío. f.1.<br />

tuyhar. p.p.: vi<strong>de</strong> in hoyhoy.<br />

375


tuyhar. p.c. et tunhay: cabello plano o la persona <strong>de</strong> cabello plano. Tuyhar. l. tunhay nga bohoc.<br />

Tuyhat .l. tunhay sing bohoc, con mamatay si tunhay, buhi si colonco.<br />

tuis. u.a.: cosa tronchada como rama, cañuela <strong>de</strong> tigbao; nagatuis: troncharlo así, que se queda así<br />

como lo dicho; natuis; nagacatuis: troncharse, estar tronchado algo; tuis tuis: diminutivo.<br />

tuy tuy. l. toy toy. p.a.: botijón o limeta negra <strong>de</strong> sangley, llamado ya en romance tuytuy.<br />

tula+ u.a.: lo mismo es que salin, lo que sobra <strong>de</strong> la comida.<br />

tulac. p.a.: vi<strong>de</strong> in hulac.<br />

tulahao. p.c. tulahos. p.p. napatulahao. matulahos mamolong: <strong>de</strong>cir lo que ha oído sin saber si es<br />

así o no. Pinatulahauan aco niya sing polong: me levantó lo que yo no dije; matulahao; matulahos:<br />

inconsi<strong>de</strong>rado en lo que dice.<br />

tulibao. p.c. quiling. h.: un carrizo cuyo corazón seco sirve por algodón para <strong>las</strong> flechas <strong>de</strong> cerbatana.<br />

tul tul: vi<strong>de</strong> tughur.<br />

tuluc. p.a. natuluc. tinmutuluc. nanuluc: brotar o nacer cualquiera cosa <strong>de</strong> la tierra, máxime la que<br />

se siembra o dientes, mue<strong>las</strong>, barba o sarna, empeines, sarampión, etc.; el f.an.: es lugar en que brota;<br />

natuluc; tinmatuluc: criarse, engendrarse, brotar, formarse la criatura en el vientre <strong>de</strong> su madre; el<br />

f.an.: es el vientre <strong>de</strong> la mujer o la misma mujer. Tinurcan asco anay sing anac condi analac siya:<br />

brotó o engendróse en mí un hijo, pero cayóseme, <strong>de</strong> manera que es el mismo modo que la tierra; nga<br />

huna huna; ang tuluc sa buut co: concepto; napatuluc. l. napatduc: sincopado: hacer Dios que broten o<br />

nazcan <strong>de</strong> la tierra <strong>las</strong> cosas que en ella nacen, árboles, plantas, yerbas y lo dicho arriba, etc. f.un.: son<br />

<strong>las</strong> cosas que Dios hace brotar. f.an.: la tierra o el cuerpo en que hace que broten: Uai mangar na nga<br />

manuluc sa duta con di paturcun sa Dios: no habría cosa que se produjese <strong>de</strong> la tierra, o no brotaría<br />

cosa <strong>de</strong> la tierra si Dios no la produjese o la hiziese brotar, etc.<br />

tuluc. p.a.; vi<strong>de</strong> buslung: mirar embebecido, <strong>de</strong> hito en hito. f.2.<br />

tulun. p.a.f. tulun: sincopado; tinmutulun: tragar lo que se come o bebe. Dile aco mactulun sini: no<br />

puedo tragar esto. f.an.: el traga<strong>de</strong>ro; natulun: potencial pasivo.<br />

tulus. l. tuxus. p.a.l. pinla. p.p.: semen <strong>de</strong> hombre o <strong>de</strong> animal; tinmutulus; pinmipinla: es seminarse<br />

membrum genitale; tinulusan: es don<strong>de</strong> seminó, etc. Napatulus sang guinatao. f.2.: hacelle seminar.<br />

tuma. p.a. <strong>las</strong>ic+: lejía <strong>de</strong> que hacen sal en panes; patapas. u.a.: es hacer la tal lejía.<br />

tumay+ p.p.: aflojar calentura o dolor.<br />

tum-an. D.V. tinmutum-an. f.an.: envolver alguna cosa en hojas para asalla en el rescoldo.<br />

tuman. p.a.: cosa cumplida o cabal, que no falta cosa, perfecta; tuman nga tao: hombre cabal o<br />

perfecto. Ua pa tuman. l. di pa tuman ang iya buut: aún no tiene juicio cabal o entendimiento perfecto;<br />

tinmutuman; nagatuman. f.an.: cumplir la promesa o lo que se le manda, o lo que tiene obligación.<br />

f.un.: natuman: cumplirse la promesa o palabra estar cumplida.<br />

tumanan. p.p.: solitario, que no ve gente ni poblazón, y se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> los santos solitarios.<br />

Nagatumanan siya sa masiot: solo o solitario vivir en los montes, aunque sea por miedo, porque no le<br />

hallen, que anda huído: vi<strong>de</strong> tanan.<br />

tumanhia. p.p.: canto <strong>de</strong> boga, cierta diferencia; nagatumahia: cantar así.<br />

tumbac. p.a.: lanza con arpón; nagatumbac: traer la tal lanza por arma. f.1.; y con el f.un.: es alancear<br />

con ella o hacer tumbac algo; tumbacun: el que tiene tumbac o la trae.<br />

tumbaga. p.p.: cobre; tumbagahun; tinumbagahan: cosa que tiene cobre o persona o tierra que tiene<br />

cobre. Tumbagahun camo?: ¿tenéis cobre?. f.3.: don<strong>de</strong> se mezcla.<br />

tumbalic. p.p. nanumbalic, etc.: volver <strong>de</strong>l camino persona o navío, como balic.<br />

tumboc. nagatumboc. p.a.f.on.: dar lanzada con lanza o palo aguzado o fisga sin soltalla <strong>de</strong> la mano,<br />

como al pez cuando está cerca; o dar mojicón alargando el brazo como sontoc. Ítem, dar la marada<br />

para echar el agua al navío.<br />

tumboc. p.a. nagatumboc. f.on.: <strong>de</strong>sabollar lo abollado; un<strong>de</strong>, panumboc: el hierro que se mete por la<br />

parte <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro para <strong>de</strong>sabollar.<br />

tunga. p.a.: persona o animal <strong>de</strong> mediana edad o vestido a medio traer, quasi tumunga: y es síncopa<br />

suya.<br />

tumpalac. p.p. tinmutumparac: lo mismo es que sugat y se varía como él; el f.1.: encontrar a alguno<br />

en el camino; naquigtumparac. l. nagahitumparac: encontrarse en el camino. Con igtumparac mo si<br />

coan, pamolongan mo siya nga pacari siya canacun. f.1.<br />

tum tom. p.a.f.2.: hacer miel <strong>de</strong> caña o nipa cociéndola.<br />

tumuc. u.a.: vi<strong>de</strong> in dugmuc.<br />

tumur. p.a.: apuntar el que tira arcabuz, arco, cerbatana, aproar el que navega o camina [co]mo a<br />

árbol, estrella, cerro. Tumuron mo ang iya olo: apúntale a la cabeza; itutumur: la punta <strong>de</strong> arcabuz,<br />

etc.<br />

tuna. p.a.: lo mismo es que sogor: vi<strong>de</strong> in sogor.<br />

376


tunang. u.a. nagatunang: echarse o revolcarse en el lodo el puerco. f.3.<br />

tunao. p.c.: cualquier plancha o barra <strong>de</strong> metal que se <strong>de</strong>rritió para hacerse como <strong>de</strong> plata, oro,<br />

bronce; tunao nga bulauan; tunao nga pilac, etc.; nagatunao. f.un.: <strong>de</strong>rretir metales, cera, brea, etc.;<br />

natunao: <strong>de</strong>rretirse lo dicho o la sal. Hinc, etc.<br />

tunauan. u.a.: la fundición, crisol, horno, etc. en que algo se <strong>de</strong>rrite. Ítem, cuando alguna cosa se<br />

<strong>de</strong>saparece que se aleja, isla, navío, ave, flecha o cosa que <strong>de</strong>sapareció <strong>de</strong> <strong>de</strong>lante se dice natunao.<br />

Hain ang libro nga binutang co diri? Natuna bara lamang?<br />

tung balay. p.c.: andar holgándose <strong>de</strong> una casa en otra.<br />

tungca. p.a.: lo mismo es que sogpon, y se varía como él.<br />

tungcayas. p.p.: lo mismo es que palir. Tinutungcayas sang hangin: llevóselo el viento;<br />

napatungcayas. f.1.: echallo a que lo lleve el viento.<br />

tunga. p.a.: la mitad <strong>de</strong> cualquier cosa. Ang tunga ini sa manoc. Ibutang mi ini sa tunga sa lamesa.<br />

Nagatunga. f.un.; pagtung-un, sincopado; catunga tungaan: el medio por don<strong>de</strong> se parte la cosa.<br />

Pihacun mo nga gayur sa catunga tunga-an: en cualquier cosa que sea; nanunga tunga: estar persona<br />

en mediana edad o ropa, o ropa a medio traer; lo mismo son tumunga et tinmutunga, etc.; gincatunganan:<br />

el medio, el centro; tungang tao: persona <strong>de</strong> media calidad.<br />

tungao. p.c.: cierto animalejo menor que pulga <strong>de</strong> la playa, colorado, que si se pega al cuerpo da<br />

comezón, como catul: otro llamado suni. u.a.: es peor que mosquito, etc., que escuece.<br />

tungcar: vi<strong>de</strong> in tugna.<br />

tungug. u.a.: árbol <strong>de</strong> mangle así llamado cuya corteza es el baluc que echan a la tuba para hacella<br />

fuerte para bebella; catung gan: el colectivo. Ítem, teñir con ella <strong>de</strong> leonado obscuro; nagatungug. f.2.<br />

tungur. u.a.: pertinencia. Tinuman cona ang tungur co: ya yo acabé mi pertinencia. Ítem, frontero o<br />

enfrente. Adtona sila sa tungur ni coan. l. sa balay ni coan: allá están ya enfrente <strong>de</strong> la casa <strong>de</strong> fulano.<br />

Hinc, catungdanan: pertinencia, obligación que le pertenece a alguno por su oficio o por otra causa.<br />

Catungdanan sang hocom yana: eso es pertinencia, obligación <strong>de</strong>l hocom, etc. Nagatungur et<br />

nagahitungur: estar dos casas una enfrente <strong>de</strong> otra, o personas, etc. Tumutungur. f.2.: aproar el<br />

navegante a alguna parte o estar aproado así enfrente <strong>de</strong> algo, aunque sea a la estrella navegando,<br />

un<strong>de</strong>, Ohoy datong bitoon, icao acong tutungdun: es ambahan; dícese también: Tumutungur aco<br />

lamang pagbacal sing usa ca pesos: lo que monta un peso lo quiero comprar solamente. Nagatinungur.<br />

f.2.; pagtinungdun: dividir entre si los oficiales o esclavos su tarea, lo que cabe a cada uno; o los<br />

here<strong>de</strong>ros la herencia asignar a cada uno su parte; o los oficiales la paga rata por cantidad.<br />

Nagapatungur. f.3.; patungdan: apreciar la cosa como casa, tinaja, etc.; el f.1.: la cosa en que se<br />

aprecia o tasa; nagapahanungur: preten<strong>de</strong>r por méritos propios.<br />

tunhay: vi<strong>de</strong> in tuiha[r]<br />

tunub. tapac. h. lapac. h.u.a.: pisada o huella <strong>de</strong> hombre o <strong>de</strong> animal; natunub, tumunub: hollar o<br />

pisar o otropellar, etc. f.3. Tunban. gintunban aco niya: pateóme o me dio <strong>de</strong> patadas; itutunub: la<br />

planta <strong>de</strong>l pie o suela <strong>de</strong> zapato.<br />

tulunban. l. tulunbanan: la raya adon<strong>de</strong> pisan para saltar. Ítem, pedrestal, etc.<br />

tunuc. u.a. siit. h.: espina; nahatunuc: espinarse; nagatunuc: espinar la espina o zarza o pescado,<br />

etc.f.2. matunuc et tunucun. l. tuncun, sincopado: cosa que tiene espina, espinosa; catuncan: espinar;<br />

nanhinunuc; nagapanhinunuc: quitar espina, etc.<br />

tunug: vi<strong>de</strong> in hunung.<br />

tupa. u.a. tinmutupa: sentar, ponerse <strong>de</strong> pies en el suelo toda cosa que vuela, y si el hombre bajara<br />

volando se dijera <strong>de</strong>l tupa. f.3.<br />

tupay. p.c. nagatupay. tinmutupay: vencer en la claridad o hermosura, obscurecer, como la luz <strong>de</strong>l<br />

sol a la luna y estrel<strong>las</strong>; o la luna a <strong>las</strong> estrel<strong>las</strong>; una persona hermosa a otra; o en esfuerzo y ánimo.<br />

Tinupay ca nicoan sing isug: te tapa, no pue<strong>de</strong>s tratar <strong>de</strong> valentía <strong>de</strong>lante <strong>de</strong> fulano.<br />

tupar. p.a.: el que está o va al lado <strong>de</strong> otro hombro, a hombro o parejo a él. Tupar co siya guihapun sa<br />

dalan: siempre fue a mi lado mi pareja. f.3.; tupar tupar: frecuentativo; nagatupar. f.2.: poner pareados<br />

para cotejar, etc.<br />

tupas. p.a. nacatupas: quitar el alamay al tugas, ora persona, ora la tierra, sol y agua; natupas:<br />

comerse o quitarse el alamay.<br />

tupla. p.a.f. tuplahan: rociar con bocanada <strong>de</strong> agua, ropa o otra cosa; el f.1.: es el agua. I<strong>de</strong>m, bogoc<br />

et boga. u.a.h.<br />

tupluc. p.a. tolosoc. Sorlot: meter en los ojos <strong>de</strong>dos, palo, cuchillo, lanza hiriéndole en ellos. f.2.: los<br />

ojos. f.1.: el palo, <strong>de</strong>do, etc.; o dar <strong>de</strong> punta con el <strong>de</strong>do en la nariz o boca o rostro por escarnio, etc.<br />

tup ngan. p.p.: caracol <strong>de</strong> mar bueno.<br />

tup tup. p.a.f.an.: cortar <strong>las</strong> gallinas <strong>las</strong> puntas <strong>de</strong> a<strong>las</strong> o <strong>las</strong> puntas <strong>de</strong> la nipa, o zacate <strong>de</strong> la ala [d]el<br />

techo; o cortalle <strong>de</strong> lo que sobra <strong>de</strong> la orilla <strong>de</strong>l cayan; o cortar con bolo el zacate a raíz <strong>de</strong>l suelo.<br />

377


tupul: vi<strong>de</strong> in opul.<br />

tupul. u.a. nagatupul et nagahitupul: oponerse dos, uno co[n]tra otro en alguna pretensión en que<br />

uno quiere tapar con razones al otro, etc.; nacatupul; tinmutupul: vencer así a otro, tapar el que habla<br />

bien al que no sabe hablar ni informar. Nahatuplan. l. sinuplan aco niya sing polong: tapóme porque<br />

yo no sé hablar. f.3.<br />

tupung. u.a. et angay. p.a.: cosa igual, ora sea en cosas largas como palos, harigues, ora en alto; o<br />

dignidad <strong>de</strong> persona, generalmente; nagatupung. l. angay: ser iguales dos o mas. Ítem, con el f.2.:<br />

hacel<strong>las</strong> iguales, aunque sea allanando la tierra o templar guitarra, etc.; tupngun: es síncopa <strong>de</strong><br />

tupungun; tumupung; umangay: igualar o ser tan alta una cosa como otra, generalmente. f.an.<br />

Tinutupungan co siya: tan alto soy yo como él, aunque sea en dignidad, etc.; vi<strong>de</strong> Angay. l. tacus siya<br />

nga pagahariun. l. nga buhatun siya nga hari. l. sa pagcahari: es digno, idóneo, apto, merecedor para<br />

que le hagan rey; napapag. l. nagpacamatupung. l. maangay. l. matacus. f.1.l.2.: hacello a<strong>de</strong>cuado,<br />

digno, etc. Guindong Dios dile aco tacus, etc.<br />

tupus. u.a.: vi<strong>de</strong> in loas.<br />

tuquiab. p.a.: sacudir el paño o ropa quitando el polvo.<br />

turag. p.a.: vi<strong>de</strong> tala.<br />

turtur. p.a.: dar golpes picando carne, o pescado o majar algo jengibre con palo o otra cosa. Naturtur.<br />

nahaturtur ang torlo co: me cogí el <strong>de</strong>do majando así; que si es con el bolo o cuchillo es nahatigbas,<br />

etc.; tagurtur y nagaturtur, nanagurtur: sonar los tales golpes.<br />

turus. u.a. nagapanurus. f. tursun: matar piojos con la uña, que suene, o reventar entre <strong>las</strong> uñas<br />

grano o benigno, etc.<br />

tutho. p.a.: muesca en palo o ma<strong>de</strong>ro atravesado, como la que se hace en parales para poner la quilla<br />

o otra cosa; con el f.3.: hacer muesca al ma<strong>de</strong>ro o palo; tutuhan. l. tuthuan. l. tuthan.<br />

tutuc. p.a.: la vista; sulung+. tinmututuc. nagatutuc: ver, mirar. Tumutuc ca: mira; varíase como quita;<br />

itulutuc. l. ipamulutuc: la vista, la potencia visiva; panutucan. l. ginpanutucan: vista, lugar, no la vista.<br />

tutum. p.a. nagatutum. f.2.: apren<strong>de</strong>r la cosa con habilidad, hacerse señor d[e]ella; matutum: hábil;<br />

pagcamatutum: habilidad.<br />

tuur. p.a.: vi<strong>de</strong> in dali; nagatuur: darse prisa el que anda o trabaja. Tumuur ca: date prisa; napatuur:<br />

<strong>de</strong>cir que se <strong>de</strong>n prisa o an<strong>de</strong>n aprisa. Tuurun mo pagbuhat: hazlo presto. Patuurum mo sila: diles o<br />

haz que an<strong>de</strong>n aprisa o trabajen aprisa; tuur tuur: es frecuentativo o diminutivo.<br />

tuya. p.a.: gigante; tuyahun nga banoa: tierra <strong>de</strong> gigantes.<br />

tuyang. p.a.: lo mismo es casi que tugian, confiar algo a alguno, como al <strong>de</strong>spensero, mayordomo,<br />

maestre <strong>de</strong> nao, piloto, etc.; napatuyang: es confiar algo a alguno; tuyang: es también permitir o<br />

licenciar, dar permiso para algo. f.3.; o <strong>de</strong>jar alguna cosa a que hagan <strong>de</strong>lla lo que quisieren. f.1.<br />

tuyao. p.c.l. mulay. p.c., sin <strong>de</strong>tenerse en la primera <strong>de</strong> entrambos: con el f.1.: reprehen<strong>de</strong>r al que no<br />

acierta o apren<strong>de</strong> lo que se le enseña, como la lección o el canto o la costura o a los que no callan en<br />

la iglesia. Itinuyao ca gihapun cai dile cagihapon maalam sang lección: siempre te riñen porque nunca<br />

sabes la lección. Ítem, castigar Dios a los hombres con enfermeda<strong>de</strong>s o hambres o langosta o guerra,<br />

etc.; el f.on.<br />

tuyor. p.a. hagot. u.a.h.f.on: en<strong>de</strong>rezar <strong>de</strong>do o pie torcido, encogido o palo, etc.<br />

tuyo. u.a. nagatuyo. nagahituyo: acuchillar dos o más, o matarse. Ítem, nanuyo. l. nagapanuyo: subir<br />

a alguna casa, saltear a otro, pelear, matar, etc.; o quebrar la cólera en al bahandi, suyo o <strong>de</strong> otro. f.3.<br />

Panuy-an. pinanuy-an niya ang iya bahandi. l. pinaopcan.<br />

tuyo. p.a. umuyo. tumutuyo. f.2.: ir <strong>de</strong> propósito a alguna parte o a buscar a alguna persona, o hacer<br />

algo <strong>de</strong> propósito y a sabiendas. Icao ang tinuyo co: a ti vengo a buscar; nanuyo: casarse el principal<br />

en otro pueblo. f.2. Tuyoon co ang asaua co saiban nga banoa.<br />

tuyo. l. toyo. p.a. duyung. h. matoyo. mapilao: estarse durmiendo, dando cabezadas; Nacatuyo.<br />

nacapilao ang catologon caniya. f.2.: el sueño le vence, etc., cárgale el sueño; napahimilao: dormir un<br />

poco. Pahamilao quita: durmamos un poco, quebremos el sueño.<br />

tuytuy; vi<strong>de</strong> tuytuyan: llevar <strong>de</strong> la mano al ciego.<br />

tuytuyan et tuytuy: botijones o limetas negras.<br />

tuyo. u.a. tumuyo. l. inmutuyo: sentirse, enfadarse o enojarse porque no le conce<strong>de</strong>n o dan algo; el<br />

f.3., tuy-an: alzarse, irse <strong>de</strong> enfadado a otro pueblo <strong>de</strong>jando a su amo o a su principal; matuyo: alzado<br />

o amotinado así; en haraya es songon.<br />

tuyub: vi<strong>de</strong> ipus.<br />

tuyong. p.a.: ver lo que ha <strong>de</strong> beber en la pitarrilla; nagatuyong; tumuyung; tinmotuyong: cebar o<br />

echar agua al pangasi para bebella, o como cebar bebiendo, llenar lo que se mengua o el otro bebió.<br />

Ítem, es también echar la lejía en el binaloto para que se vaya haciendo sal como se va cociendo; el<br />

f.1.: es la lejía que se echa; el f. 3.an., el binaloto en que se echa.<br />

378


U ANTE ALIAS<br />

uahig u.a.: cosa apartada o puesta aparte; nauahig: estar apartada o apartarse alguna cosa. Ualai<br />

na[cauahig sa] Dios: no hay cosa apartada <strong>de</strong> Dios, etc.; nagauahig. f.2.l.1.: apartar o poner algo<br />

aparte. Ítem, divi[dir el pa]dre la hacienda a los hijos, o dividilla ellos mismos entre sí, apartando a<br />

cada uno su parte; lo mismo es uahing.<br />

uahig: vi<strong>de</strong> in gahing et uahig.<br />

uay et ualay: contrarios son totalmente <strong>de</strong> hay, no haber o no tener. Uay can-un: no [h]ay comida.<br />

Uai [bog]say: no hay remo; si se les llega pa-. l. na- o algún pronombre, la .i. ha <strong>de</strong> ir <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>las</strong><br />

dichas partícu[<strong>las</strong>] y pronombres. Ua nay can-un: ya no es comida. Ua pay can-un: aun no hay<br />

comida. Ua acoi can-un. l. ua-la acoy can-un: no tengo comida, etc. Úsanse con los participios<br />

pasivos. Ua acoi pinangauat nga mangarna: no tengo cosa hurtada, no he hurtado cosa. Uala acoi<br />

hingugmaan nga babaye condi ang asaua co [la]mang. Ítem, uay et ualay: ninguno a nadie o nada hoc<br />

modo: Vai manaog sa balai caniño nga tatanan: ninguno o nadie <strong>de</strong> vosotros baje <strong>de</strong> casa. Y indios<br />

muy ladinos han sido <strong>de</strong> parecer que mandamientos vetativos se habían <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir así: Uay nga gaiur<br />

nanaog sa balay canamun nga tanan: ninguno <strong>de</strong> nosotros ha bajado <strong>de</strong> casa. Uai pumapatas sing<br />

pagconfesar sining cuaresma: ninguno ha <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> confesar esta cuaresma. Uai nauala: nada falta.<br />

uayauay. p.c.: <strong>las</strong> puntas <strong>de</strong>l bahag.<br />

uayuay. D.V.f.3.: largar cor<strong>de</strong>l, escota, cable, etc. Vayuayan mo ang lauigan, agur cumacamang ang<br />

sinipit: alarga el cable para que prenda el ancla. f.1.l.2.: lo que se alarga como la rosca <strong>de</strong>l cable o <strong>de</strong><br />

cor<strong>de</strong>l <strong>de</strong> pescar, o escota. Va nay vayuayan: no hay que alargar más; nauayuay: estar largado al<br />

modo dicho. Ítem, nagauay uay: ir arrastrando por el agua cor<strong>de</strong>l, o ropa estar colgada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la casa,<br />

que llega al suelo. Di niño papaguay uayun ang manga calat: no <strong>de</strong>jéis ir colgando <strong>las</strong> sogas; pero: Di<br />

niño pacauayuayun ang lauigon: no <strong>de</strong>jéis que se alargue el cable, etc.<br />

uay ngalan. l. ualay ngalan. p.p.: el <strong>de</strong>do anular o <strong>de</strong>l corazón, el que no tiene nombre.<br />

uay sulur. p.p.: cosa vacía, casa, vasija, cesto, o cosa vana, que no tiene cosa <strong>de</strong>ntro.<br />

uala. l. uara. u.a.: Nacabig nga uala: volvi[ó]se en nada. Nada. Ano ang dalamo?; respon<strong>de</strong>: Uala.<br />

¿Qué trajísteis? R[espon<strong>de</strong>]: Nada; el acento no carga sino muy poco sobre la última; nagauala et<br />

nacauala: aniquilar, anular, aunque sea sentencia, per<strong>de</strong>r algo, perdonar <strong>de</strong>uda, perdonar pecados. f.2.:<br />

uauarun; paguarun; el f.3.: es la persona a quien le aniquilan algo o le perdonan <strong>de</strong>uda o pecados;<br />

paguala: a[n]iquilación. Perdón: nacauala; no solamente es lo dicho sino aniquilar causando la<br />

aniquilacion o [per]dición; y así se dice <strong>de</strong> los sacramentos: Ang manga Santos nga Sacramento amoi<br />

nacauala sa manga [sa]la; el f.1., icauala: la cosa con que se aniquilan o <strong>de</strong>shacen o perdonan los<br />

pecados: el pretérito, iqui[nau]auala, etc.; nagauala. f.1.: negar algo diciendo que no lo tiene, o <strong>de</strong>cir<br />

que no está allí. Iuala mo aco: [di] que no estoy aquí. Hinc, Nagauala siya sang pag too niya sa Dios,<br />

cag sang iya pag ca Cristianos: negó el creer en Dios y el ser cristiano; naquiuala. l. ua.<br />

nagapaquiuala: pedir le perdonen <strong>de</strong>uda o pecados. f.1.: ipaquiuala: la <strong>de</strong>uda o pecados. f.3.:<br />

paquiualan: a quien se pi<strong>de</strong> perdone <strong>de</strong>uda o pecados. Ítem, napapaguala: pedir le perdonen <strong>de</strong>uda o<br />

pecados. f.2.: a quien se pi<strong>de</strong> le perdone. f.1.: ipapaguala: la <strong>de</strong>uda o pecado, etc. Ang Dios lamang,<br />

cag ang manga sacerdotes nga ilis niya amo ang paquiualan. l. ang papagualunta sa aton manga sala: a<br />

Dios solamente y a los sacerdotes que están en su lugar hemos <strong>de</strong> pedir nos perdonen nuestros<br />

pecados, etc.; nagapacauara. l. nagapacauala: querer per<strong>de</strong>rse o irse perdiendo. Ítem, per<strong>de</strong>r algo<br />

<strong>de</strong>jándolo per<strong>de</strong>r, o hacello perdidizo. f.2. Nauala ang iya tingug. Naualan siya sang tingug: faltóle el<br />

habla, quitósele, perdió la habla.<br />

uala et ua. u.a.: respondiendo a los adverbios <strong>de</strong> lugar son no estar. Ua rini. l. uala dinhi: no está aquí.<br />

Uala sa sulur: no está en la celda. Uala: <strong>de</strong> no está allá, et sic plura.<br />

uala. u.a., ut supra: mano, brazo o lado izquierdos; caualhan: <strong>de</strong> plural zurdos; nagauala. f.2.hun.:<br />

hacer alguna herramienta o arma como espada, bolo, etc., zurdo, hoc est, para zurdo. Dimo ualahun<br />

ang boloco, etc.; napauala: ir o echar a mano izquierda; con el f.1.: poner algo a mano izquierda; pero<br />

gobernar o echar el navío hacia la mano izquierda es f.2.: el navío; uala nga tao: izquierdo, zurdo.<br />

ualana: ya no hay.<br />

ualapa. l. uapa: aun no.<br />

ualac. u.a.: vi<strong>de</strong> in uasac.<br />

ualay. p.c. et uaay. p.c.: bracear, exten<strong>de</strong>r el brazo hacia arriba, como la mujer que hila extendiendo<br />

la hebra, o el que echa mano o juega espada o campilan. f.1.l.2.: el brazo. f.2.: el espacio que hay para<br />

bracear o jugar la espada. Di sila maquigcalis sa masiut, cai uai pagaualayan. l. pagauayan; ualay<br />

379


ualay et uaay uaay. p.p.: son frecuentativos; y con el f.1.: es hacer gentilezas como vibrando la<br />

espada, campilan o bararao en la mano levantada. Ginualay ualay niya ang campilan sa iya camut;<br />

nagaualay ualay. l. naualay ualay: ir culebreando la culebra o lombriz, cientopiés, anguila, etc.; y no<br />

se dice con uaay.<br />

ua<strong>las</strong>. l. uaras. p.a.: la síncopa, uadsan, dar algo <strong>de</strong> lo que lleva, trae o ha cogido, aunque sea baro[to]<br />

<strong>de</strong> lo que ganó; naquiua<strong>las</strong>: pedillo.<br />

uali. p.a.: consejo; nagauali: aconsejar, predicar. f.1.: lo que se aconseja o predica. f.3.: a quien; napa-<br />

.l.napapag[ua]li: pedir o tomar consejo.<br />

uyar uyar. u.a. urac urac: saltar o brincar <strong>de</strong> placer los muchachos; nanguyar uyar.<br />

uyaya. u.a. mauyaya: flojo, <strong>de</strong>scuidado; vi<strong>de</strong> oyaya.<br />

uyayor. p.p. nagauyayor; hacer algo con todas sus fuerzas, remando, toconeando, mojando, etc.<br />

Nanguyayor pag bugsay. l. pag gaor, etc.<br />

uyo. u.a.: hijo por regalo, dice el padre o madre al hijo o otra persona, y no tiene más que vocativo;<br />

nagauyo: llamalle uyu. f.2.: Ginuyu mo aco cag hinampac mo aco.<br />

uyub: vi<strong>de</strong> in abas.<br />

uyuc. l. oyoc. u.a.: fingirse enfermo; napauyuc. f.2.: <strong>de</strong>cille se finja enfermo.<br />

uyug et huyung. u.a.f.2.: menear bamboleándose cosa enhiesta, palo o árbol, caña, mata <strong>de</strong> arroz,<br />

caña <strong>de</strong> maíz, casa, etc., ora lo menee persona, ora el viento; nauyug; nacauyug; nahuyun: menearse<br />

lo dicho; uyug uyug et huyung huyung: son diminutivos y frecuentativos; nahauyug et naghiuyug:<br />

inclinarse o tener inclinación a alguna cosa buena o mala. f.3.: hiuyugan. Maayo cun hiuyugan [sa]<br />

manga bata, sa manga batapa sila, ang pag pangadie ang pag ampo sa Dios ang pag missa, cag ang<br />

iban nga manga buhat nga matarung; napahauyug. f.2.: inclinallos a buenas o ma<strong>las</strong> costumbres.<br />

uyug uyug. p.p.: es frecuentativo <strong>de</strong> uyug, y es también arrullar al niño que se tiene en brazos<br />

meneándolo. f.2.: uyug uyug sing buut: flexible, fácil que le volverán, o él se volverá fácilmente.<br />

uyut uyut. u.a.: vi<strong>de</strong> in bigul bigul.<br />

U LIQUIDA ANTE ALIAS<br />

ua et uala. u.a.; no junta con el imperativo activo, y con el pasivo que llamo impersonal los hace<br />

pretéritos, y es su común uso. Ang uapabhata sa Dios ang langit: antes que fuera hecho <strong>de</strong> Dios el<br />

cielo. Ua came mangaun: no hemos comido. Ua pa. l. uala pa aco comaun: aún no he comido; vi<strong>de</strong><br />

uala et uai et ualai.<br />

uava. p.p. et uiui: la abertura <strong>de</strong> camisa o lambon que cae al pecho; nauaua. l. nauiui: romperse algo<br />

<strong>de</strong> arriba abajo, vestido, manga <strong>de</strong> vestido, vela, red, cesto o herida; nagauaua. l. u(...?).f.2.: romper<br />

algo al modo dicho o abrir la herida, aunque sea para hacer la abertura; <strong>de</strong> la casa es f.3.<br />

uaua. u.a. uinmauaua. f.1.: llevarse algo la corriente, aunque sea la persona.<br />

uaua et oaua: lo mismo son que oa et ipi: vi<strong>de</strong> ipi.<br />

uaay. p.c. et uaay uaay: frecuentativo. f.1.l.2.: levantar el brazo extendiéndole hacia arriba, como la<br />

mujer que hila extendiendo la hebra p[ero] haciendo garracheos con el campilan, o exten<strong>de</strong>r el brazo<br />

<strong>de</strong>teniendo a alguno, como uacli. f.3.: a quien así se echa el brazo.<br />

uacay. p.c. nagauacay: estar colgando o arrastrando tripa <strong>de</strong> barriga rompida; la baba <strong>de</strong> la araña,<br />

cabo <strong>de</strong> soga que se ha <strong>de</strong>scogido; cabo <strong>de</strong> bacag. Ítem, ir gente en renglera, aunque sea en procesión.<br />

Ginuacayan nila ang baybay nga tanan tubtub sa catadman, etc. Ítem, ir así navíos.<br />

uacat. p.a.: raíz <strong>de</strong>l bachao que entra en tierra.<br />

uaclay. p.c.: vi<strong>de</strong> in uacli.<br />

uacli. p.a. et uaclay. f.1.: echar el cabo <strong>de</strong> la capa o lambong <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l brazo contrario, o <strong>de</strong>tener<br />

con el brazo a otro hacia atrás extendiéndole y poniéndosele <strong>de</strong>lante. f.1.: el brazo. f.3.: la persona, o<br />

para que calle, o para otra cosa, o arrojar así algo.<br />

uacuac. p.a.: cantar el ave no[c]turna, que entien<strong>de</strong>n es hechicero o graznar el cuervo.<br />

uacug. p.a. nagauacug: atravesarse espina o hueso en el traga<strong>de</strong>ro. Hiniuauacugan ang iya tutunlan<br />

sing bucug, con sing tol-an. Ítem, no caber palo largo a dar vuelta a casa angosta, o no po<strong>de</strong>r dar<br />

vuelta el baroto en río angosto, etc.<br />

uagas. u.a.: oro en grano o en polvo, como sale <strong>de</strong> mina; uagasun: el que lo tiene; nagauagas. f.2.:<br />

acendrar el oro, plata, etc.<br />

uagcus. p.a. et bagcus. h.: cinta, ceñidor, etc.; hechos verbos ceñirse o ceñir a otros.<br />

uagsac. p.p.: soltar lo que lleva en la falda o en paño; nahauagsac: caerse o soltarse acaso.<br />

Nahauagsacan aco sang etlog.<br />

uag-uag. D.V. nagauag-uag. f.1.: <strong>de</strong>sovar los peces. f.3.: el <strong>de</strong>sova<strong>de</strong>ro.<br />

380


uaha. p.a. nanuaha: id est, namoay. nalugay: vivir o durar mucho, como el viejo. Uaha ang iya palar:<br />

su ventura, señales <strong>de</strong> la palma son <strong>de</strong> durar, vivir mucho.<br />

uaha. p.a. nagauaha: abrirse a los lados los que están juntos para que pase el mayor. f.3.: es a quien<br />

se hace lugar así. Nagauaha ang dagat sa pag agi sang aryung: se abre la mar cuando pasa el galeón.<br />

Ítem, Naguaha ang dagat agur magalacat sila sa taboc: se abrió la mar para que por sus pies andando<br />

fuesen a la otra banda; nacauaha. f.2.: abrir así lo dicho; licay; iuay.<br />

uang, disílabo, et ungal: aullar los perros; pagungal: el aullido.<br />

uba. p.c.: <strong>de</strong>snudar.<br />

ubay. l. obay: vi<strong>de</strong> obay.<br />

uban+, lo mismo es que upur, vi<strong>de</strong> upur: compañero.<br />

uban. p.a.: canas; ubanun: cosa cana; nagaubanun: estar cano; nagauban ubanun: ir encaneciendo.<br />

Nacauban canacun ang casaquet co: me han encanecido los trabajos.<br />

ubas. l. obas: compañero que se pone mi vestido y yo el suyo.<br />

ubas co si coan: es mi amigo; y hablando con él: ubas pacari ca; aunque sea andando los dos con<br />

alguna mujer; nagaubas: usar dos <strong>de</strong> un vestido o <strong>de</strong> alguna mujer así. f.3.: el vestido o mujer <strong>de</strong> que<br />

usan en que son compañeros.<br />

ubas. p.a.: el borujo <strong>de</strong> coco o ajonjolí sacado <strong>de</strong> aceite o <strong>de</strong> toda cosa que se tiñe, como el tagum o<br />

sibucao.<br />

ubas. u.a.h.: correr o trabajar a porfía, pasar río a nado et similia sobre apuesta. f.3.: la apuesta sobre<br />

que se corre; naquigubas: <strong>de</strong>safiar a hacer algo así. Nahaubasan co siya sapag dalagan: corre más que<br />

él. Ginubasan co ining pesos sa pag langoy: gané este peso a nadar en competencia, etc.<br />

ubat: lo mismo es que obat.<br />

ubaub. p.p. nahaubaub. l. nahapaubaub: caer <strong>de</strong> hocicos ap<strong>las</strong>tándose en el suelo. f. hiubauban:<br />

pretérito; nahaubauban.<br />

ubi. p.a.: camote, cierta especie conocida. Caubihan: camotal. Vbihun: persona que los tiene o tierra<br />

<strong>de</strong>llos.<br />

ubu. u.a.: lo mismo es que cuub; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

ub-ub. D.V. et ap-ap. D.V. et ot-ot. D.V.: quebrar o quebrantar con los dientes nuez, pili, bocas <strong>de</strong><br />

cangrejo, hueso o cosa así que no está maciza, o cosa que suena entre los dientes y mue<strong>las</strong> como<br />

rábano, camote crudo et similia. f.2.; nagaagub-ub et agot-ot et agap-ap: sonar entre los dientes lo que<br />

se come, como pepino, rábano, hojue<strong>las</strong>, bizcocho, castaña o lo que se parte como nuez, etc.<br />

ubung. p.a.: cercenar parte <strong>de</strong>l cabello como un palmo, más o menos poco, a la mujer, señal <strong>de</strong> luto;<br />

napaubung: pedir o consentir la corten así el cabello; ubung nga baha: que no sale <strong>de</strong> madre ni la<br />

llena; ulung.<br />

ubus. u.c.: cosa baja como el valle, la tierra baja respeto <strong>de</strong>l cerro o loma; napaubus: bajar a lo abajo,<br />

o al valle.<br />

ubus. u.a.: cosa puesta que está abajo. Vbus nga tuur iton imajen. Ipahataas mo: muy baja está esa<br />

imagen. Ponla más alta; nagaubus. l. nacaubus. f. ubsun: poner o colgar alguna cosa más abajo, como<br />

doseles o cuadros, o otra cosa como pabellón; napaubus: es lo mismo. f.1.l.2. Ítem, bajar más abajo<br />

como en escalera; nahaubus: estar alguna cosa puesta baja, como pabellón, dosel, cuadrado, etc.;<br />

ubus-ubus: es diminutivo, un poco más bajo, y se varía en todo como ubus: humillarse.<br />

ubus. u.a. inmuubus. umubus: ayudar a <strong>de</strong>scargar recibiendo la carga. Ubsan mo aco.<br />

ucban. l. ocban: vi<strong>de</strong> in lucban.<br />

ucub: vi<strong>de</strong> ocub, que todo es uno; tucub.<br />

ucuy. p.c.: estar ocioso o sin hacer cosa; nagaucuy; ocoy: es diferente; vi<strong>de</strong> suo loco.<br />

ucul ucul: vi<strong>de</strong> in utul utul.<br />

uga: vi<strong>de</strong> in lang cay. p.c.: enjugar, etc.<br />

ugam. u.a.: sarro <strong>de</strong> la lengua; nacaugam. f.2.: ensarrar, dalle sarro; inugam: tiene sarro.<br />

ugangan. p.p.l. panugangan. h.: suegro o suegra.<br />

ugapang. p.a.: pez como lisa gran<strong>de</strong>; ugapangun nga dagat: mar <strong>de</strong>l<strong>las</strong>.<br />

ugdao: vi<strong>de</strong> in pugdao.<br />

ugdang. u.a.maugdang: persona grave; pagcaugdang. l. pagcamaugdang: gravedad.<br />

ugduc et tugduc. p.a. nanugduc. nagatugduc: hincar estaca, palo, puyas, haligui forcej[e]ando con<br />

<strong>las</strong> manos; nahaugduc. l. tugduc: hincarse o quedarse hincado lo dicho, estar hincado.<br />

ugiac: vi<strong>de</strong> in hugiao.<br />

ugis. u.a.: ave o animal blanco o persona que tiene manchas blancas en pies o manos; nagaugis:<br />

blanquear lo dicho o árbol <strong>de</strong>scortezado.<br />

ugmur. p.p.f.2.: hincar estaca, palo, harigue, etc., recalcando con <strong>las</strong> manos; nahaugmur: hincarse o<br />

sumirse el harigue hacia abajo.<br />

381


ugnar: vi<strong>de</strong> ugsang.<br />

ugsang. p.a.: dar culadas el muchacho cuando no le dan lo que pi<strong>de</strong>, etc.; ugsang; inmuugsang:<br />

asentar haligue sobre piedra, o el togdoc sobre la llave <strong>de</strong> la casa et similia. f.3.; napaugsang.<br />

ugsang et ugnar+: Ang olin sa sacayan et nagaugsang ang olin sa sacayan. l. ang sacayan: está<br />

sumido o cargado <strong>de</strong> popa.<br />

ugsar. p.a. et balansag: luna llena. Nagaugsar et nagabalansag ang bulan: está llena. Nagabalansag<br />

ang bulan: está llena y alumbra; ginhimalansagan: lo alumbrado <strong>de</strong> la luna. Bug(...?) Malingin.<br />

Malingin nga bulan: luna llena, etc.<br />

ugtas. p.a. nagaugtas. nagugtas et Nagugtasan siya saiya huut pagcamatay, cay binihag ang iya<br />

anac: se <strong>de</strong>ja o quiere morir <strong>de</strong> pena; y cuando es con <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> morirse: nagahingugtas, etc. Inugtasan<br />

siya sing uhao: murió <strong>de</strong> sed. Ang uhao amoi nacaugtas caniya.<br />

ugtum. p.c.: sentimiento o tener tristeza, arrepentido <strong>de</strong> haber hecho algún mal o <strong>de</strong> no haber hecho<br />

algún bien. Nagaugtum siya. l. ang iya buut. l. ginugtuman niya ang iya buut cay nagnulsul siya sa<br />

pagbono niya can coan, con saiya pagpangauat, con saiya pagpacasala. l. cay ua siya malooy sa tao. l.<br />

cay ua siya magconfesar, etc.<br />

uguc. p.a.: gruñir el puerco, no quejándose, sino él a sus so<strong>las</strong>, porque si es cuando le hacen mal es<br />

iuic.<br />

ugus. u.a.: cosa enjuta al fuego o sol, pescado o carne; naugus: estar seca o enjuta así la carne o<br />

pescado; nacaugus. f.2.: secar o enjugar el fuego o sol carne o pescado; uga.<br />

uhao. p.c. cauhao. pagcauhao: sed; nacauhao. f.2.: dar o causar sed; nauhao: estar sediento, tener<br />

sed.<br />

uhur. p.a.: cosa quieta, sosegada, sin recelo que le dé pena; nauhur, inmuuhur: sosegarse,<br />

[a]quietarse, estar quieto, sosegado. Nauhur siya. l. ang iya buut. l. ang iya dum dum. l. ang banoa.<br />

f.3. Inurhan na aco sa acun cagiaut. l. sa acun pag dumut can coan: ya estoy sosegado, ya se me acabó<br />

el enojo; con negación se usa bien: Dile quita uurhan guihapun sa pagpanali sa yaua cai di umuuhur<br />

ang yaua sa pagpanali sa yaua, cai di umuuhur ang yaua sa pagpanali canatun: nunca estamos<br />

sosegados o libres <strong>de</strong> la tentación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>monio, porque él no sosiega tentándonos; napauhur: sosegar a<br />

otro. f.3. Guinoong Dios paurhan mo ang buut co.<br />

uy uy, cuadrisílabo, el acento en la primera: andar en el agua cuando llega al pescuezo o menos<br />

hondo.<br />

ulahipan. p.p.: lo mismo es que alohipan, cientopiés.<br />

ulang. u.a.: cosa apartada o dividida, como is<strong>las</strong> con mar, pueblos con río, aposentos con ding ding, o<br />

la vara en la cerca et similia, y aun <strong>las</strong> dicciones en la escritura. Ulang sing dagat ang Himalos sa<br />

Ilong ilong: está dividida Himalos <strong>de</strong> Ilong ilong con mar. Ulangsing opat ca arlao ang fiesta ni San<br />

Juan cag ang fiesta ni San Nico<strong>las</strong>; nacaulang: dividir así algo. f.2. Ginulang cami sing suba: un río<br />

nos divi<strong>de</strong>. Ítem, dividir o [a]partar a los que riñen poniéndose en medio. Maghibono nga gayur sila<br />

con uala cunta macaulang canila and dato: si no se pusiera en medio el dato sin duda se mataran; o<br />

impedir matrimonio o concierto atravesándose <strong>de</strong> por medio. Ítem, represar arroyo o río con presa,<br />

etc., o para echalle a <strong>las</strong> sementeras, etc.; gincaulangan. l. gincalangan: la tal división o espacio.<br />

ulangulang: el paso o tabla que está en la puerta para entrar en el aposento, <strong>de</strong> manera que es<br />

menester levantar el pie un palmo y más para entrar y otros pasos así.<br />

ulangup. p.a. inmuulangup: irse en compañía <strong>de</strong> otros que son muchos; nahaulangup: cuando se va<br />

sin advertencia, como bestia. Nahaulangup ang osa sa manga baca: se vino, o fue, con <strong>las</strong> vacas;<br />

napaulangup. l. napahaulangup: irse en compañía <strong>de</strong> otros. Napaulangop ang manga binunagan sa<br />

manga dile binunagan con pagoon sila sa simbahan; dícese: Napaulangup siya sa mangit ngit. l. sa<br />

mahandong: andar o estar en lo oscuro como el hechicero o ladrón.<br />

ulat: lo mismo es que olat; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

ulaua. p.p.: Napaulaua aco pagbuhat. f.3. Paulauahan co pagbuhat, id est, Tinmatahap. l. pinmapathao<br />

aco pagbuhat: hacer algo a si acertare bien, y si no, también; intentar hacer algo a si acertare, etc.<br />

uli. l. oli. u.a.: volver o restituir alguna cosa a su dueño, o adon<strong>de</strong> lo quitó, echar remiendo en vestido<br />

o navío en la parte <strong>de</strong> don<strong>de</strong> quitó lo malo, o en el techo.<br />

uli. p.a.f.2., volver por alguna cosa. Uliun mo ang libro nga na habayaan ta sa balay: vuelve por el<br />

libro que se nos quedó en casa. Ítem, volver a hacer algo otra vez, o volver a la persona con quien<br />

había pecado, o alguna cosa o lugar. Dimo uliun ining sara et Dimo uliun yadtong babaye. l. ang<br />

balay, etc.; olioli, el frecuentativo, y también es andar <strong>de</strong> aquí para allí como los muchachos; nagauli.<br />

l. napahauli: concertar los huesos <strong>de</strong>sconcertados volviéndolos a su lugar. Nahauli na ang tolan: ya<br />

está concertado el hueso. Nagauli sang atay: volver la bailana los hígados al enfermo, que creen se los<br />

había sacado el hechicero; nagauli. l. nagahiuli: juntarse <strong>las</strong> cosas dos que se habían apartado;<br />

naquiuli: pedir le vuelvan lo que dio más pagando algo o trocándolo; nahauli. l. nagahauli: volver a<br />

382


salir por don<strong>de</strong> entró; volver en sí <strong>de</strong>l parasismo o locura; volvelle la habla o el juicio. Nahaulina ang<br />

iya tingug. l. ang iya buut. l. ang iya ginhaua: le ha vuelto la habla, el juicio, la respiración, etc.<br />

Nahaulian na siya sang tingug, etc.; nahauli: volver, venir, irse a su casa o pueblo el que viene <strong>de</strong><br />

algún viaje, o el que se había huido; napaoli. l. nagapaoli: volver, venir, irse a su casa o pueblo o<br />

patria, etc.; napahauli sang buut. f.2.: volver atrás su voluntad, arrepentirse; nanguli et nagapanguli:<br />

dar a sus compañeros en menudos la paga que el recibió en oro o en reales <strong>de</strong> a ocho; hinguli: paga,<br />

repartimiento, contribución que dan los <strong>de</strong>l pueblo al que se embarca, o va por el pueblo a alguna<br />

facción, como a los que van a Mindanao, etc.; naquihinguli: pedillo; nagahinguli: dallo; hingoli: es<br />

también mercanciar <strong>de</strong> compañía dos o más comprando y vendiendo para repartillo <strong>de</strong>spués según el<br />

capital <strong>de</strong> cada uno.<br />

ulianun. p.p.: caduco; naulianun: <strong>de</strong>lirar, estar <strong>de</strong>crépito el viejo.<br />

ulin. p.a. nagaulin: estar dos sentados o echados en una hamaca; umulin, inmulin: echarse con otro o<br />

sentarse con otro en una hamaca; el f.1.: es sentar o acostar consigo en una hamaca a otro, como<br />

suelen al niño.<br />

uling. p.a.: carbón; nagauling. f.2.: hacer carbón algo. Hinc, uulingun: palo bueno para carbón. F.3.:<br />

el lugar don<strong>de</strong> se hace.<br />

ulit. u.a. et ulit ulit, lo mismo es que olit et olit olit; vi<strong>de</strong> ibi: gula.<br />

ulub. p.a.f.2.: cortar cuchillo o otra cosa así, palo o bagacay sin levantar el cuchillo, sino<br />

rempujándole hacia a<strong>de</strong>lante y revolviendo lo que se corta para que<strong>de</strong> llana la punta, como aserrada.<br />

uluc. p.a.: punzón <strong>de</strong>l oficial con que se horadan los dientes para poner el bansil, o para horadar y<br />

agujerear cuentas; nagauluc: agujerear algo así. f.3.: Ulucan. l. urcan. nauluc ang casing. l. ang<br />

bulungan: andar el trompo y huso sin menearse <strong>de</strong> un lugar.<br />

ulucur. p.p. nga togon: lo que se encarga mucho; nagaulucur pagtogon: encargar mucho algo.<br />

Iulucur mo pag togon yana can coan. l. ulucuran mo pag togon si coan sana: encarga eso a fulano.<br />

Nagaulucur sang buhat. f.3.: hacer la cosa con cuidado; maulucur magbuhat. l. magpolong: cuidadoso<br />

en lo que hace o habla.<br />

uluy. p.c.: vi<strong>de</strong> in hulug.<br />

ul-ul. D.V.: Maul-ul ang lauas co: doler el cuerpo <strong>de</strong> cansado, o <strong>de</strong> herida, postema, etc. Inululan ang<br />

lauas co. Ang burlay co amoy nacaul-ul sang lauas co.<br />

ulung .l. olong: coleta o cerquillo en el cabello; y al que trae coleta le llaman ulung; nagaulung:<br />

redon<strong>de</strong>ar la coleta, hábito o sotana, etc.; el f.2.: lo que se corta.<br />

ulup. p.a.f.2.: afilar navaja o otra herramienta. Ulupun mo pagbair ang nabaja. Naulupna: ya está<br />

afilada.<br />

ulup. u.a. inmuulup. naquigulup. f.1.: respetar o tratar cortésmente a su igual, mujer a marido e<br />

contra; nagaulup: tratarse ad invicem cortésmente; maquigulupun: cortés en el modo dicho. Nagaulup<br />

sila sing buut: simbolizan en volunta<strong>de</strong>s et similia; tahor.<br />

ulus. p.a.: vi<strong>de</strong> in ilis.<br />

ulus ulus. p.p.: vi<strong>de</strong> in ilis ilis.<br />

ulut. u.a.: lindador, vecino en la heredad. Dulun. h. nagaulut came: somos vecinos, que nuestras<br />

hereda<strong>de</strong>s están juntas. Nagacaulut ang manga oma namun: alindan nuestras hereda<strong>de</strong>s; pero:<br />

Nacaulut canamun. l. sa amun manga oma ang suba. l. ang dalan. l. ang oma ni coan: es que está el río<br />

o el camino o otra sementera en medio, que los divi<strong>de</strong>; ginutlan. l. gincautlan: la lin<strong>de</strong> o la cosa que<br />

hay por división <strong>de</strong> <strong>las</strong> hereda<strong>de</strong>s o entre casas, etc.<br />

uluur: vi<strong>de</strong> in unas.<br />

umagac. p.a.h. monga: gallina pone<strong>de</strong>ra; hinancan.<br />

umagar. p.a.: yerno. Vmagar nga babaye: nuera.<br />

umal et maumal. p.a.: herramienta vieja, gastada; naumal et nagacaumal: estar gastada o gastarse;<br />

nacaumal. f.2.: gastar así herramienta trabajando con ella; umal umal: diminutivo.<br />

umalagar: vi<strong>de</strong> in alagar.<br />

uman. u.a.: el que cuenta historia; nagauman: contar alguna historia. f.2.: lo que se cuenta o la<br />

persona. Umanun si cabatas, cag ang iya pag pangayao, cag ang iya pag pangobat; ulumanun:<br />

historia; sugir.<br />

umang. u.a.: es a modo <strong>de</strong> camaroncillo en el cuerpo, <strong>las</strong> garril<strong>las</strong> como <strong>de</strong> cangrejo, y en cualquier<br />

conchilla <strong>de</strong> caracolillo se mete; dao gincacanan sing umang: se dice <strong>de</strong>l tresquilado a mechones.<br />

umasog et laon. p.p.: puerca machorra; nagaumasog et linmalaon: ser machorra.<br />

umbu et taca. p.a.: rehusar acometer al contrario o <strong>de</strong>l concierto o casamiento. f.3.han: maaumbu;<br />

mataca: temido o cobar<strong>de</strong>, perezoso.<br />

umbo. u.a.: vi<strong>de</strong> in bubu.<br />

383


umil. u.a.: cosa manoseada, traída en <strong>las</strong> manos, como libro, ropa, algodón, pañuelo que está ya viejo<br />

<strong>de</strong> solo traelle en <strong>las</strong> manos; naumilna: ya está traído, viejo, etc.; nacaumil. f.2.: envejecer algo<br />

trayéndolo en <strong>las</strong> manos como libro, y lo dicho.<br />

umpaquil. p.p. inmuumpaquil: lo mismo es que ompoc, recudir como pelota o bala, etc.; y si da a<br />

alguna <strong>de</strong> recudida es f.3.<br />

umpauac. p.p.: saltar <strong>de</strong> alto abajo en el agua, como <strong>de</strong> navío, puente, peña, etc. f.3.: el agua; el f.2.:<br />

es cuando saltan por algo o tras algo.<br />

umug. u.a.: ropa húmeda, tierra húmeda; maumug et nagaumug: estar húmeda o hume<strong>de</strong>cerse la cosa;<br />

nacaumug et napacaumug: hume<strong>de</strong>cer algo. f.2.; pacaumugun; umug umug: diminutivo, etc.; lo<br />

mismo es humug.<br />

umul. u.a.: puñado <strong>de</strong> cosa que cabe en el puño, como cera blanda o morisqueta; nacaumul. f.2.:<br />

tomar puñado así en la mano o sobarlo en la mano con los <strong>de</strong>dos como pedazo <strong>de</strong> masa, cera,<br />

morisqueta.<br />

una. u.a.: pujar, hacer fuerza la mujer que pare o el que da <strong>de</strong>l cuerpo; umunaca, etc.<br />

unay. p.c.: vi<strong>de</strong> onay, que es todo uno.<br />

unanar. p.a. nahaunanar. l. nagahiunanar. f.3.: acostumbrarse o habituarse o estar acostumbrado;<br />

pahiunanar. f.2.: habituar o acostumbrar a otro; anar.<br />

unao. p.c.: echar sal a lo que se cuece o guisa; pro unao: vi<strong>de</strong> in ambolong.<br />

unas et uluur et opor. u.a.f.2.: como totalmente la langosta la sementera, que no queda <strong>de</strong> provecho.<br />

Ginunas ang omaco sang dolon.<br />

unaua. p.p. Nagaunaua. l. nagacaunaua sing guya: parécenseme al rostro, son semejantes, uniformes;<br />

nagahiuluunaua: ser semejantes o parecerse un poco; caunauahan: la tal semejanza.<br />

unda. p.a.: lo mismo es que onda, vi<strong>de</strong> ibi.<br />

undag. p.a.: húmedo arroz en cáscara que no ha secado al sol para molello. Undagun pagbayo:<br />

molello así como está. Undag.<br />

unga: dar prisa en cualquier acción; vi<strong>de</strong> samuc.<br />

ungay. p.c. et ungay ungay: luyo es en el balac <strong>de</strong> Tupung y <strong>de</strong> Angay.<br />

ungal: vi<strong>de</strong> in uang, aullar los perros.<br />

ungali. p.p., balagun: es negro y liso, que dura mas que bejuco.<br />

ungcag. u.a.: quitar o mudar rumbo o tabla a navío para echalle otras nuevas o para ajustar <strong>las</strong><br />

mismas, o <strong>de</strong>shacer navío aunque sea hasta la quilla exclusive para volvelle a hacer <strong>de</strong> nuevo sobre la<br />

mesma quilla con <strong>las</strong> mismas tab<strong>las</strong> o con otras, o para achicalle. Ungcagun ang sacayan: <strong>de</strong>shacelle;<br />

pero: Ungcagan ang sacayan sang tapi nga gaboc: quitalle <strong>las</strong> tab<strong>las</strong> podridas. Ungcagan ang sagor:<br />

<strong>de</strong>shacelle hasta la quilla. Ang tapi amoi ungcagun.<br />

ung-ung. D.V.: estar aún <strong>de</strong>recha la espiga <strong>de</strong>l arroz o <strong>de</strong> otra semilla o el racimo <strong>de</strong> plátanos. Ítem,<br />

tenerse, pararse en pie en la escalera el que sube. Dica magung-ung sa hagdan. Ítem, pararse el navío<br />

que sube el río por falta <strong>de</strong> agua; lo mismo es toung; nanoong. f.3.: don<strong>de</strong> se para.<br />

ungpas. p.a.f.2.: <strong>de</strong>rrumbar cerro o peñas; naungpas: <strong>de</strong>rrumbarse o estar <strong>de</strong>rrumbado.<br />

ungur. p.a.: hacer algo <strong>de</strong>prisa, o darse prisa, como dali et hungur, y se varía como el f.2. sincopado,<br />

ungdon; ungdon mo pagbuhat; ungur ungur: el frecuentativo.<br />

ungut et orungut. h. inmungut: apretar los dientes cerrándolos, ora sea <strong>de</strong> enojo o dolor. f.1.: los<br />

dientes. Ítem, asir o tener algo con los dientes, persona o animal. f.3., aunque sea haciendo presa, o al<br />

cangrejo coger algo con <strong>las</strong> bocas. Nagaungut siyas sang caaquig. Ítem, ungut ang bulan: luna nueva<br />

<strong>de</strong> dos o tres días, que parece tiene cerrada la boca. Nahaungut ca dira: es buyayao: ahí te que<strong>de</strong>s<br />

muerto (don<strong>de</strong> estás); ungut. f.3.: tener el niño la teta en la boca, aunque esté durmiendo; un<strong>de</strong>:<br />

ulungutan: el pezón <strong>de</strong> la teta.<br />

unluc. p.a.f.2.: retirar el brazo sin dar el que iba a dar estocada, cuchillada, palo, etc. Ítem, levantar el<br />

pie cuando iba a ponelle sobre algo o a pisar algo; retirar a<strong>de</strong>ntro el pescuezo la tortuga, o retirarse en<br />

su vivera, culebra o ratón que se asomó, etc.; pero quando es naturalmente o acaso el levantar el pie y<br />

no <strong>de</strong> propósito es: Nahaunluc niya ang iya camut. l. ang iya teel; es pasiva casual; vi<strong>de</strong> in oploc.<br />

unlur. p.a.: sumirse hasta alguna parte; vi<strong>de</strong> in apo.<br />

untar et buntar. p.a. Nahauntar ang sacayan sa baras con sa bato, etc.: dar o tocar el navío que baja<br />

con la ola en arena o piedra. Nacauntar. l. buntar ang alon sang sacayan sa baras con sa bato: dar la<br />

ola con el navío al bajar en arena o piedra por abajo, no varando. f.1.: el navío. f.3.: la arena o piedra.<br />

unum. u.a.: seis, numeral.<br />

un-un. D.V.f.2.: tostar en caraja o en olla en seco camarones o balingun fresco.<br />

unup. p.a.f.2. inmuunup: cubrir o sobrepujar la avenida al tigbao, árboles, cerros. Sapag anao sa<br />

Dios sang calibutan sa buhi pa si Noe inunup ang cabuquiran nga hataas nga tuur.<br />

384


upao. p.c.: calvo. naopao: encalvecer o estar calvo; nacaupao. f.2.: encalvecer o hacer calvo la vejez<br />

o enfermedad; naupauan: la calva; upao upao: diminut[ivo]; naupao upao; nagacaupao upao, etc.<br />

up-up. D.V.: enterrar juntos abrazados a dos, máxime lo usaban cuando morían madre y hijo niño.<br />

upur. u.a. uban+: compañero; nagaupur. l. uban: andar dos o más en compañía o andar amancebados;<br />

umupur, inmupur, umuban, inmuban. f.3.: acompañar. Ítem, cómplice. Nagaupur sila sa pagpangauat,<br />

etc.: fueron cómplices en el hurto; conversar, andar en compañía; nagacaupur, nagacauban: andar o<br />

hacer compañia como en mercadurías. f.3.: la cosa en que hacen compañía. Hinc, Ang gincaupdan sa<br />

manga Santos. la comunión o la cosa en que los santos comunican, etc.; upur upur, uban uban: son<br />

frecuentativos. f.2.: es tomar por compañero a alguno para llevalle consigo: Amoi upurun co si coan;<br />

nagahiupur, hiuban, hinonot: andar o estar en compañía; y así, paghiupur: la concomitancia.<br />

urac urac. u.a.: vi<strong>de</strong> uyar uyar.<br />

ural. p.a.: se llama toda ropa en que no pega bien el tinte, como lo blanco tiñéndolo <strong>de</strong> negro.<br />

uric. h.: lo mismo es que olot; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

usmur. p.a. et on-on. h. nahausmur. l. nausmur: sumirse o estar sumido harigue o pared, etc. hasta<br />

hacer asiento; nacausmur: sumille el peso <strong>de</strong> arriba.<br />

us. l. us-us. D.V.: lo mismo es que Is et Is-is; vi<strong>de</strong> ibi.<br />

usa. u.a.: uno en número; nausa. l. nagasa: estar unidos o hechos una cosa. Nausa. l. nagausa sila sing<br />

buut: son uno en voluntad, no tiene mas que una voluntad. Nagausa sing pagcaDios ang tolo ca<br />

personas sa Santissima Trinidad: son una cosa en divinidad, no tiene más que una divinidad;<br />

pagcausa: unidad. Ang gincausaan sa tolo ca personas sa Santisima Trinidad amo ang ila pagcaDios.<br />

Naquig usa sing buut ang m[an]ga Santos; nagausa. l. nagausaan. l. nagausa siya paglacat. l. pagbuhat<br />

pagpuyo sa balay: hacer o caminar, vivir él solo.<br />

usab. u.a.+: id est, liuan; vi<strong>de</strong> liuan, otra vez y hacer algo otra vez; usbun, síncopa.<br />

usamur, usamuer.p.c. nahausamur: caer o dar <strong>de</strong> hocicos cayendo. f.3.; hiusamuran: pret[érito];<br />

nahausamuran: en lo que da <strong>de</strong> hocicos, tierra, palo.<br />

usao. p.c.f.3.: remojar o echar en remojo el basi <strong>de</strong>l pangasi, cayos, bioos, cagay para beneficiallo y<br />

comello, o carne o pescado salado; <strong>de</strong>l que se va <strong>de</strong> la orina dicen: dao nagausao.<br />

usig. p.a.: en algunas partes es lo mismo que holhol, ladrar, pero lo ordinario es hipar o ladrar el perro<br />

tras la caza. f.3.<br />

usic et usic usic. p.a.: frecuentativo. f.3.: gastar, disipar hacienda; mausic: disipador. Ítem, usang et<br />

uyang. h.<br />

usip. p.a.: <strong>de</strong>scortezar caña. f.2.: la corteza que se quita.<br />

uslub: vi<strong>de</strong> in luun.<br />

usub+: lo mism<br />

o es que salum, y se varía como él.<br />

385

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!