Sample chapter - kitlv

JAN ONDER DE DEECKEN

De Boekerij 'Oost en West' is het resultaat van een samenwerkingsverband
van het tijdschrift 'Indische Letteren', Stichting Het Indisch Huis, 'Moesson',
Stichting Tong Tong en de KITLV Uitgeverij
Omslag: Johan Nieuhoff, De Kruys Kerck op Batavia. Kopergravure 1682. Atlas van der
Hagen, KB Den Haag, identificatienummer 1049B13 plaat 23. [http://www.kb.nl/kb/
galerie/indexatlas.html.]

KONINKLIJK INSTITUUT
VOOR TAAL-, LAND- EN VOLKENKUNDE
Boekerij 'Oost en West'
LOURENS VAN ELSTLAND
JAN ONDER DE DEECKEN
Een Haarlemse ‘klugt’
geschreven te Batavia rond 1690
Naar het handschrift in de Bibliothèque Nationale te Parijs
voor het eerst uitgegeven, toegelicht en van een inleiding
en commentaar voorzien door Karel Bostoen,
Marja Geesink en Mary Zijlstra
KITLV Uitgeverij
Leiden
2005

Uitgegeven door:
KITLV Uitgeverij
Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde
Postbus 9515
2300 RA Leiden
Nederland
website: www.kitlv.nl
e-mail: kitlvpress@kitlv.nl
KITLV is een instituut van de Koninklijke Nederlandse Akademie van
Wetenschappen (KNAW)
Cover: Creja ontwerpen, Leiderdorp
ISBN 90 6718 257 5
© 2005 Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt
door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook
zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de copyrighthouders.

Inhoud
Voorwoord vii
Inleiding 1
De auteur 1
Broers en zusters, nichten en neef 3
Lourens zelf, echtgenote en kinderen 6
De ‘klugt’ Jan onder de deecken 11
Inhoud en structuur 11
Het genre 14
Traditioneel en nieuw 16
Een primaire bron 20
Indische spiegels 22
Nederlandstalig toneel in Indië ten tijde van Lourens van Elstland 25
Wanneer geschreven? 30
Het handschrift en het pak van Lourens 31
Het papier 32
Verdwenen stukken uit het pak van Lourens 33
Inkt en handen 40
Een reconstructie 42
Provenance van het Parijse handschrift 46
Willem Henskes 51
Tekst 57
Wijze van uitgeven 57
‘Klugt van Jan onder de deecken’: tekst en annotatie 61
Commentaar 146
Tekstkritiek 170
Bronnen en literatuur 173
Afkortingen 173
Handschriftelijke bronnen 173
Literatuur 174
Internetbronnen 188
Verantwoording illustraties 189
Register 191

Voorwoord
Toen de conservator Gideon Huet in de negentiende eeuw de Nederlandse
handschriften van de Bibliothèque Nationale in Parijs inventariseerde, stuitte
hij daarbij op een handschrift uit Batavia van de hand van de Haarlemmer
Lourens van Elstland. Men mag aannemen dat Huet, die zowel in Haarlem
als in Indië was opgegroeid als enig kind van de briljante criticus en journalist
Conrad Busken Huet, met meer dan gewone belangstelling naar het
Van Elstland-handschrift heeft gekeken. Toch rekende hij diens werk niet tot
de literatuur, maar was het voor hem slechts een curiosum dat niet geheel
oninteressante opmerkingen bevatte over leefgewoonten van vroeger. Hij
schreef: ‘Enkele stukken zijn merkwaardig met het oog op de geschiedenis
der zeden’.
Pas ruim een eeuw later zou opnieuw aandacht aan dit handschrift worden
besteed. De Indische letterkunde als geheel kwam in de belangstelling
te staan en daarmee kwam er tevens aandacht voor een literatuurhistorische
benadering van het werk van Van Elstland. Hier was eindelijk de eerste
Nederlands-Indische literator die vanwege zijn bevlogenheid en verstechniek
de naam van dichter verdient! Met de tijd werd het steeds meer evident dat
Van Elstlands werk beter toegankelijk moest worden gemaakt zodat het ook
buiten de kring van vakspecialisten bekendheid kreeg. Een wetenschappelijke
editie bezorgen van nooit eerder uitgegeven werk van een onbekende
auteur uit een zeventiende-eeuws Indië is een tijdrovende bezigheid. De
uitgave van het volledige handschrift met Van Elstlands Mengeldigten bleek
vooralsnog niet haalbaar, vandaar dat hier begonnen is met de uitgave van
een wezenlijk onderdeel van het handschrift. Daarom is besloten een zo
grondig mogelijke editie te verzorgen van de Klugt van Jan onder de deecken.
Deze klucht wordt niet alleen van annotaties en commentaar voorzien, maar
vooral ook van een uitgebreide inleiding om inzicht te geven in de Haarlems-
Indische achtergrond van auteur, de toneelsituatie in Indië, de provenance
van het handschrift en vele andere zaken van belang.
Bij de voorbereiding van deze uitgave mochten wij in de loop der jaren
ook rekenen op de praktische hulp en morele steun van velen. In het bijzonder
willen we de volgende personen en instituties bedanken: de Commissie

viii
Voorwoord
voor opdrachten van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, het personeel
van het Département des Manuscrits van de Bibliothèque Nationale
in Parijs en dat van de Archiefdienst voor Kennemerland, de kunsthistorica
mevrouw Drs I. Groeneweg (Delft) en kantexpert Zr G. Claeys (Hof Bladelin
te Brugge) voor de passages over Haarlemse kant, Mr G.O.J. Schutte (Hoge
Raad van Adel, Den Haag) over de familie Van Els(t)land, de cartograaf
Dr C.M.J.M. van den Heuvel (Universiteitsbibliotheek Leiden) voor gegevens
over de atlas van Willem Henskes, de heer A.J. van der Steur (Haarlem) voor
zijn bijdrage aan de Haarlemiana, Drs H.W. de Kooker (Opleiding Nederlands,
Universiteit Leiden) voor zijn verwijzingen naar oude Nederlandse boekhandelscatalogi,
Drs A. Bossers (Leiden) voor zijn kritische opmerkingen,
de heer L. Vandamme (Stadsbibliotheek Brugge) voor gegevens over Van
Praët en tenslotte de studenten Nederlandse letterkunde van de Nieuwe
Tijd (Universiteit Leiden) die actief hebben deelgenomen aan diverse Van
Elstland-werkgroepen waarin een begin werd gemaakt met de editie van
Van Elstlands werk.

De auteur
Inleiding
Wanneer er niet een handschrift met zijn werk was overgeleverd, zouden we
nooit hebben geweten dat Lourens van Elstland onze talentrijkste zeventiende-eeuwse
dichter te Batavia is geweest. 1 Zijn handschrift berust te Parijs in
de Bibliothèque Nationale en bevat onder meer de klucht Jan onder de deecken,
die hier wordt uitgegeven. Maar wie was Van Elstland? Waar kwam hij vandaan,
wat was zijn milieu in de Republiek en in Indië?
Lourens van Elstland, geboren in of rond 1643 in een doopsgezind milieu
te Haarlem en op 23 oktober 1665 in ondertrouw gegaan te Amsterdam, 2
vertrok eind 1667 naar Batavia. Waar en wanneer hij is overleden, is niet met
zekerheid te zeggen. Ook weten we minder dan we zouden willen over zijn
carrière in Indië. Zijn standplaats zal over het algemeen Batavia zijn geweest,
maar gezien de twee hekeldichten met scherpe aanvallen op Willem van Zijll,
gouverneur van Banda in de Molukken, is er een goede kans dat hij ook daar
enige tijd heeft vertoefd of dat hij intiem was met iemand die onder Van Zijlls
uitspattingen veel had geleden. 3 Maar waarschijnlijk heeft hij Van Zijll per-
1 Omdat zijn naam en voornaam meestal in deze spelling voorkomen in het handschrift, hebben
we die aangehouden.
2 Amsterdam, GA, DTB, nr 487:461 (Ondertrouwregisters – kerk). Op 23 oktober 1665 compareert
Lourens van Elstland met zijn neef Evert Lutman om de ondertrouw te laten aantekenen
bij de Gereformeerde Kerk. Lourens is 22 jaar en smid van beroep. Toekomstige echtgenote Maria
Lietaert compareert samen met haar moeder, namelijk Maycke Jacobs. Als adres van zowel
Lourens als van zijn echtgenote wordt de Haarlemmerdijk vermeld. Zijn toekomstige schoonmoeder
hield wellicht aldaar een kosthuis waarin Lourens zijn intrek had genomen? Normaal gesproken
trad men vrij kort na de ondertrouw in het huwelijk, maar de periode tussen ondertrouw en
huwelijkssluiting verschilde natuurlijk van echtpaar tot echtpaar. Voor het gemak gaan we hier
van uit dat het huwelijk van Lourens en Maria plaatsvond in hetzelfde jaar als hun ondertrouw.
3 François Valentijn die enige tijd predikant is geweest op Banda, neemt Van Zijll zozeer in
bescherming tegen de afkeer die de inwoners van Banda voor hun gouverneur koesterden dat
iemand die tussen de regels door kan lezen, er vanzelf toe neigt om voor de gevoelens van de
Bandanezen enig begrip te krijgen. Van Zijll schijnt de burgers en de perkeniers of muskaatnootplanters
van Banda nu en dan persoonlijk te hebben afgetuigd ‘met zyn dikken rotting met
een zilvere knop’. Verder is uit Valentijns beschrijving af te leiden dat Van Zijll over lucratieve

2
Lourens van Elstland
soonlijk gekend. Van Zijll was in de jaren 1680-1682 provisioneel gezaghebber
op Banda en daarna in de periode 1683-1690 gouverneur van dit Molukse
perkeniersparadijs (Bostoen 1988a:191, Bostoen 1988b:15).
Uit documenten over de periode 1692-1697 blijkt dat Lourens in Indië
in dienst was van de VOC en dat hij in 1667 in VOC-dienst het vaderland
heeft verlaten. Zijn sterfjaar is echter slechts bij benadering vast te stellen. In
de Haarlemse wilsbeschikking van zijn zuster Catalina en haar echtgenoot
Gerrit de Vries van 1699, wordt hij nog opgevoerd als iemand die ‘uijtlandigh’
is en hij wordt bedacht met honderd gulden. Als hij binnen de vier jaar
niet is opgedoken, gaat dit geld naar zijn broer Joost, luidt de bepaling verder
(Haarlem, AVK, ONAH, inv.nr 450, fol. 91r). De familie was toen kennelijk
zijn spoor bijster. Is hij in 1698 uit dienst van de VOC gegaan? In dat geval
moest hij ook als vrij man nog drie jaar wachten om te mogen repatriëren
volgens een bepaling uit 1633. 4 Het is waarschijnlijker dat hij Indië nooit
meer heeft verlaten. Deed hij dat wel, dan moest hij als een soort garantie een
flink bedrag achterlaten waarop hij pas in Holland aanspraak kon maken.
Mogelijk is hij in de loop van 1698 overleden, waarbij men moet bedenken
dat het overlijdensbericht zijn zuster in Haarlem niet heeft bereikt vóór het
verlijden van haar wilsbeschikking bij de notaris op 2 maart 1699.
Op 1 september 1675 – Lourens leefde toen al zeven jaar in Indië – trad
zijn vader, de weduwnaar Jan van Elsland, te Haarlem in het huwelijk met
Hester Jacobs. 5 Lourens heeft dus zijn stiefmoeder niet meer meegemaakt en
de naam van zijn moeder is helaas tot nu toe niet getraceerd. Noch aan zijn
moeder, noch aan zijn stiefmoeder heeft hij een woord gewijd. Wanneer na
het overlijden van vader Jan (eind 1679 of begin 1680) het ouderlijk huis in
de Peuzelaarsteeg wordt verkocht aan Jan Arentsz Feijta, worden als erfgenamen
van vader Jan van Elsland genoemd: zijn weduwe Hester Jacobs, Joost
van Elsland en IJsaack Langeraert als echtgenoot van Catalina van Elsland
die allemaal samen instaan voor ‘Laurens van Elslant althans in Oostindien’
(Haarlem, AVK, Oud-rechterlijk archief, inv.nr 76-84, Transportregisters, fol.
42r, stuk van 23 maart 1680). Joost en Catalina zijn dus respectievelijk een
broer en een zuster van onze dichter en stammen – zoals Lourens zelf – uit
het eerste huwelijk van vader Jan.
bronnen van inkomsten moet hebben beschikt, aangezien hij de laatste twintig jaar van zijn leven
zijn volledige salaris naar Zeeland kon sturen. Voorts maken we uit die beschrijving op dat Van
Zijll flink dronk, neigde tot lichtgelovigheid, zeer willekeurig te werk ging bij het verlenen van
gehoor en dat hij gewoonlijk van eigendunk vervuld was (Valentijn 1724-26, III-2:92).
4 ‘Dat men geen vrye luyden sal dimitteren, ten sy de selve drie iaeren vry geweest synde
ende sonder tractement versoucken over te gaen, restituerende daer en boven aende Comp. ’t
geene datse, vry werdende, genoten hebben om ’t selve int vaderlant wederom te mogen ontfangen.’
(Van der Chijs 1885, I:297.)
5 Mededeling van Mr O.J. Schutte aan K. Bostoen.

Inleiding 3
Lourens is in de Peuzelaarsteeg opgegroeid. Zijn doperse voorouders
waren oorspronkelijk gevestigd in de streek van Kortrijk en Menen. Zoals zo
velen in de zestiende eeuw zijn ze om geloofsredenen uit Vlaanderen uitgeweken.
Toen de Verenigde Vlaamse en Waterlandse doopsgezinde gemeente
in 1678 een nieuw, groot kerkgebouw in diezelfde steeg liet optrekken, moest
het vroegere woonhuis van de Van Elstlands daarvoor wijken en werd op
die plek de toegang tot het nieuwe vermaanhuis gemaakt (Van der Ree-
Scholtens et al. 1995:217; Bostoen 1993a:130). In zijn rijmbrief, getiteld Brief
voor de vrienden, maakt Lourens een toespeling op die verandering, wanneer
hij schrijft: ‘daar ick ben opgevoet staat (zegt men mij) een kerck’ (Parijs, BN,
MS. Néerlandais 61, fol. 58v). In een ander gedicht, zonder titel, waarin hij –
vervuld van heimwee naar Haarlem – in gedachten een uitvoerige wandeling
door de stad maakt, memoreert hij de buurman ‘Davidbuur’, een ‘quastemaker’,
6 met wiens zoontje hij goed bevriend was, als: ‘mijn kennis van der Jeugt,
en eerste tijtverdrijf’. Het beroep van de buurman lag mogelijk in dezelfde lijn
als dat van de Van Elstlands. 7 Dat de familie een dergelijk bedrijf moet hebben
gehad, berust niet louter op de mededeling van Lourens. Stukken uit 1702
en 1703 in verband met het huwelijk van Josyne van Elstland, ‘meerderjarige
dochter’ van Lourens’ broer Joost, laten zien dat Josyne vóór haar huwelijk
met Willem de Remoux, 8 samen met haar zuster Catharina, een winkel dreef:
‘seecker schuijer, oft borstel winckel’, die ze wegens een ernstige ziekte aan
haar zuster overdeed (Haarlem, AVK, ONAH, inv.nr 602, nr 96, stuk van 24
augustus 1702; AVK, ONAH, inv.nr 682, nr 45, stuk van 23 april 1703).
Broers en zusters, nichten en neef
Over de plaats van Lourens binnen de Haarlemse familie nog dit: blijkens de
eerdergenoemde Brief voor de vrienden zijn de relaties niet met iedereen even
hartelijk. Van zijn oudere broer Joost bijvoorbeeld krijgen we geen duidelijk
beeld uit de bundel. 9 Tijdens zijn rondwandeling door Haarlem overweegt
Lourens even om een slaapplek bij zijn broer te gaan zoeken, maar aangezien
die niet meer op ‘d’Oude Ossemarckt’ – dat is de huidige Botermarkt
– woont, verwerpt hij die gedachte (Bostoen 1993b:27, vers 135).
6 Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 63v. ‘Kwast’ kan zowel het bekende schildersgereedschap
zijn als de koorden en franje aan kleding, maar uitgaande van een concentratie van een
bepaalde bedrijfstak in de Peuzelaarsteeg (de familie van Elstland had er een borstelwinkel), is
hier misschien de betekenis van schilderspenseel te prefereren.
7 Dit gezien de volgende uitspraak van Lourens over zijn ouderlijk huis: ‘en ‘t oude borstelhuys
schaft nu mijn nigten werck’ (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 58v).
8 Willem de Remoux wordt genoemd als weduwnaar van Trijntje de Grijse.
9 Wel verwijst hij naar Joost in de aanhef van het gedicht: ‘Zijn groet zend over zee (na
Haarlem Zoetendal aan broeder, neve en voorts de vrienden overal).’

4
Lourens van Elstland
De echtgenote van Joost komt nergens in zijn werk ter sprake, maar hij heeft
haar waarschijnlijk ook niet gekend. Op 16 februari 1670 was Joost als weduwnaar
namelijk hertrouwd met Janneke Vose. 10 Deze laatste moet de moeder
zijn geweest van neef Jan, die hier verderop nog herhaaldelijk ter sprake zal
komen. In 1699 was in elk geval een echtgenote van Joost in leven, want in de
dispositie uit 1699 van zijn zuster Catalina komt ze voor (helaas niet bij name
genoemd) als een van de vrouwen aan wie een deel van Catalina’s kleren
wordt nagelaten. 11 De kinderen van broer Joost krijgen meer aandacht, zoals
de al eerder genoemde nichten Josyne en Catharina (vermoedelijk uit diens
eerste huwelijk), maar vooral de dichtende neef Jan, uit het tweede huwelijk
met Janneke Vose, krijgt het volle pond. Hij lijkt degene te zijn geweest die
zijn oom op de hoogte hield van familienieuwtjes en Haarlemiana, nadat
Isaak Langeraert, de zwager van Lourens, was overleden.
Het Parijse handschrift bevat een gedicht van een twintigtal bladzijden
waarin neef Jan reageert op het werk dat oom Lourens hem eerder uit
Batavia heeft toegezonden, getiteld: Danckbaar antwoord op de volgeestige
Mengel-Stoffen, van mijn oom Louwrens Van Elsland mijn, door hem, uyt Batavia
toegezonden (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 66v-76r). Uit de Brief voor
de vrienden blijkt dat Lourens zijn neef die hij ‘Elstlants Jonge Jan’ noemt,
nooit heeft gezien. Dit klopt, want Jan van Elsland is in 1671 geboren, 12 terwijl
Lourens al in 1667 naar Indië was vertrokken. Uit dezelfde bron is op
te maken dat neef Jan onlangs (1691 of 1692?) is getrouwd met een meisje
dat Oudenburg heet, namelijk op grond van: ‘beplant den Oudenburg met
vrugbre jonge Elzen geluck in u begin!’ Dit wordt bevestigd door archiefgegevens.
In de al vaker aangehaalde dispositie van Lourens’ zuster uit 1699
wordt Isabella van Oudenburgh uitdrukkelijk genoemd. Uit het testament
uit 1736 van Isabella’s echtgenoot Jan van Elsland blijkt dat ze haar man
niet heeft overleefd. 13 Dit echtpaar laat geen kinderen na. Waarschijnlijk zijn
ze er wel geweest, maar ze zijn allemaal vóór hun ouders overleden. Dat
die kinderen er moeten zijn geweest, weten we slechts op grond van een
gedicht van Lourens waarin hij het heeft over de geboorte van een ‘dubble
Jan’, dit wil zeggen: een pasgeboren zoontje dat ook Jan heet, zoals zijn vader
(Bostoen 1993b:27-8, vers 171 en 173).
In de Brief voor de vrienden betreurt Lourens het overlijden van zijn zwager
10 Mededeling van Mr O.J. Schutte aan K. Bostoen.
11 ‘Item aen elijck noch: Aan Josyntje ende Catalijntje van Elslant beyde ongehuwt, de huijsvrou
van de voornoemde Joost van Elslant ende de huijsvrouw van Jan van Elslant, te samen alle
haer testatrices kleederen linnen ende wollen tot haer lijve gerijve ende siradie gehoorende ende
op haer overlijden bevonden werdende’ (Haarlem, AVK, ONAH, inv.nr 450, fol. 91v).
12 Knappert 1918, kol. 565-6. Jan van Elsland is geboren in 1671 en overleden in 1736. Zie
verder over hem: Bostoen 1993a:134-6.
13 Haarlem, AVK, ONAH, inv.nr 450, fol. 91v; AVK, ONAH, inv.nr 766, nr 178. Jan van
Elsland is op 14 november 1736 overleden (zie Van Elsland 1738, fol. S1v-S2v.)

Inleiding 5
Isaak Langeraert, met wie hij het kennelijk goed kon vinden en die met hem
correspondeerde. Wat zijn zuster Catalina betreft: de aanmatigende toon die
hij tegenover haar aanslaat, doet vermoeden dat zij jonger was dan hij:
Mijn zwager Langeraat, dien vromen man is heenen!
ick sal oock dagelijcks mijn susters scha bewenen
sijn laaste schrijven, had mij niewe moet verschaft.
O suster, dat ge niet ligtvaardig liffelaft
ick rade u als een broer, u jaren sijn verlopen. (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61,
fol. 60v.)
Hij bezweert haar vooral niet te hertrouwen, maar ze heeft zijn raad in de
wind geslagen, want op 24 juli 1695 is ze met Gerrit de Vries hertrouwd. 14 In
1699 is dit echtpaar kinderloos, blijkt uit hun wilsbeschikking. Wat Lourens
zijn zuster trouwens nog toevoegt in zake huwelijk, klinkt niet erg kies. Op
26 mei 1675 is Catalina of Catalijntje met Langeraert getrouwd. 15 Ze moet
toen al een respectabele leeftijd hebben gehad, blijkens de volgende uitlating
van Lourens:
maar staat het noch te doen, verkies een reex van jaren
ick weet gij waard vrij oud, wanneer ge eerst began
als oud mal scheuren wil, daar is geen stoppen an. (Parijs, BN, MS. Néerlandais
61, fol. 60v.)
Ook jeremieert hij over een Magdaleentje die na getrouwd te zijn geweest
met een zekere Rogier, nu met een ‘paapse vent’ is hertrouwd. Gelukkig is
ze geen echte familie, maar slechts als aangetrouwd te beschouwen! Wat dit
laatste inhoudt, is onduidelijk. Mogelijk was Rogier (Magdaleentje’s eerste
man) een zoon van Hester Jacobs, de stiefmoeder van Lourens. Uitsluitsel
daarover is helaas tot nu toe niet verkregen:
[...] onse zuster, maar als aangetrouwt te agten:
‘k meen Magdaleentje ‘k meen het vleeswijf, in de hal.
toen Rogier dood was, wierd ze doe uytzinnig? mal?
heeft haar de togt vervoert tot lusten, zoo wanschapen
om bij een paapse vent haar huwlijcksvreugt te rapen?
‘t wort mij voor waar vertelt, ick geev het nauw geloof.
geeft ze dan hare ziel soo dier gekogt, ten roof
vangt ze soo schaamtloos aan met menschen te verkeren
die schieten na een wit met pijlen sonder veeren?
of houd de ijdelheyt des werelts haar vertuyt.
ick schaamt me wijl ick schrijf, en scheij er daarom uyt. (Parijs, BN, MS.
Néerlandais 61, fol. 60r-v.)
14 Mededeling van Mr O.J. Schutte aan K. Bostoen.
15 Mededeling van Mr O.J. Schutte aan K. Bostoen.

6
Lourens zelf, echtgenote en kinderen
Lourens van Elstland
Wat Lourens’ eigen personalia betreft, zijn we in de eerste plaats afhankelijk
van wat hij daarover in zijn werk zegt. Dat geeft mogelijk een vertekend
beeld, maar gelukkig kunnen we aan de hand van archiefbronnen nu en dan
iets aanvullen en bijstellen.
Over de scholing en opleiding die hij in zijn jeugd heeft gekregen, doet
hij nergens een mededeling. Maar in elk geval heeft hij het ambacht van
smid in Holland geleerd. Dit is namelijk zijn beroep wanneer hij in 1665 te
Amsterdam zijn ondertrouw bij de Gereformeerde Kerk laat aantekenen.
Ook daarna in Indië zou Lourens van Elstland als smid werkzaam zijn.
Hoe lang Lourens in Amsterdam is gebleven, is niet bekend. Vast staat
dat hij in 1667 opnieuw in Haarlem te vinden is, want op 9 augustus
van dat jaar wordt hij ingeschreven als lid van de rederijkerskamer der
Wijngaertrancken. 16 Het is onwaarschijnlijk dat hij zich toen had laten
inschrijven, indien hij geweten had dat hij in december naar Indië zou
vertrekken. Kennelijk is er tussen augustus en december 1667 iets gebeurd
dat hem die stap liet zetten. Met nog een andere Haarlemse kamer had hij
een bijzondere band, zij het dat hij geen lid was omdat hij nog niet genoeg
geschoold was in de kunst. In zijn rondwandeling door Haarlem vertelt hij
over zijn bezoek aan de Vlaamse kamer van de Witte Angieren. Daar zitten
‘Jan de backer’ en ‘Louw de smit’ als liefhebbers (‘konstbeminnaars’), dus
als nog geen volwaardige rederijkers. We gaan er hierbij vanuit dat hij in de
jonge kunstliefhebber Louw zichzelf heeft getekend:
nu die daar ginder veer geheel aan t eynde sit
ist Jan de backer niet, en d’ andre Louw de smit?
die komen daar maar om t geselschap te vermeren
‘t sijn konstbeminnaars, en noch jong, sij konnen leeren,
dat is de redenmaagt ten hoogsten aangenaam
door sien en hooren, wort den mensch alzins bequaam
en kunnen mettertijt haar croon oock helpen cieren,
zoo fockt men geesten aan tot allerley manieren.
O musa sta me bij, dat ick dees edle maagt
haar naam doorlugtig maak, tot daar de zon opdaagt
dat haren lauwerier noyt quyne, of verslense
en dat ze wert geeert door alle slag van menschen
die stadig Pallas raat navolgen, en de nijt
uyttarten derven, wen ze haar konsten, haar te spijt
de gantse werelt door op yders tong doen leven,
niet als Arachne dee, die Pallas derv weerstreven
16 Haarlem, AVK, Archief Wijngaertrancken, inv.nr 5.1; zie ook Van Boheemen en Van der
Heijden 1999:436. Hij wordt ingeschreven samen met Pieter van Amstel.

Inleiding 7
maar als Mercury doet, zinrijck, en welbespraakt
niet hortend, maar dat vloeid, en vaardig opgemaakt. (Bostoen 1993b:29, vers
243-60.)
In het VOC-archief vindt men nadere gegevens over zijn vertrek. Op
19 december 1667, twee jaar na zijn ondertrouw met Maria Lietaert te
Amsterdam, is Lourens samen met haar met de eerste vaart van de fluit de
Papenburgh, voor de VOC-kamer Amsterdam vanuit Texel vertrokken. Ze
kwamen binnen een redelijke reistermijn – over de reis zelf doet Lourens
helaas geen mededelingen – op 4 juli 1668 te Batavia aan (zie Internetbronnen:
Dutch-Asiatic shipping (1595-1795). Voyage 1083.1 from Texel to Batavia). Het
enige dat hij over de reis naar Indië loslaat, staat in de Brief voor de vrienden,
namelijk dat ze met 180 opvarenden zijn aangekomen in Batavia en dat hij
na al die jaren de enige is van die groep die nog in leven is. Dit houdt dus in
dat zijn echtgenote Maria Lietaert hem niet heeft overleefd.
Afbeelding 1. Kaart van Batavia uit Nieuhoffs Zee en lant-reize (1682). Het kasteel
neemt ten opzichte van de betrekkelijk kleine stad flink wat ruimte in beslag.
In het kasteel werkte Lourens van Elstland het grootste deel van zijn leven
als smid in het wapenarsenaal.

8
Lourens van Elstland
De oudst bewaarde Generale Landmonsterrol dateert van 1691 en daar
vinden we hem genoemd als ‘Laurens van Elstlandt’ in de lijst met ‘Smiths
Int Ambaghts Quartier’.
In 1692 wordt hij ‘meesterkneght’ genoemd en zijn salaris was 36 gulden
per maand. Dezelfde gegevens over hem vinden we ook voor de volgende
jaren, maar vanaf 1695 wordt hij aangeduid als: ‘meesterknegt der copperslagers’.
17 Zijn salaris is nog steeds: ƒ 36,- per maand. 18
Hij wordt tot en met 1697 vermeld, daarna niet meer, wat kan betekenen
dat hij in de loop van 1698 is overleden of uit dienst van de VOC is getreden.
Dat hij niet helemaal uit vrije wil naar Indië is gegaan, valt op te maken uit
een passage in de eerdergenoemde rondwandeling door Haarlem, waarin hij
– naar het voorbeeld van Aeneas – op zoek gaat naar de schim van zijn vader.
In de Peuzelaarsteeg gekomen, ziet hij zijn vader staan, waarop hij hem om
vergiffenis smeekt:
[...] O ‘t is mijn zaalge vader
hoe vliet ge nu voor mij, ick bid u koom wat nader
vergeev me, ‘k bidde u, dat ick u heb misdaan
vlied niet van mij, gij weet ick kan tot u niet gaan
vaarwel dan vromen man, dat u gebeente blijve
in stilheyt, en u ziele in Eeuwigheyt beklijve. (Bostoen 1993b:27, vers 149-54.)
Wat Lourens precies heeft mispeuterd, komt verder nergens in zijn werk ter
sprake. In elk geval was het iets dat schande over de familie had gebracht,
maar weer niet zoveel schande dat zijn zuster hem niet dertig jaar later in
haar wilsbeschikking bedenkt. In de Brief voor de vrienden spreekt hij vaag
over de problemen die hij heeft gehad en over de ‘grillen van de min’, maar
het ergste is nu voorbij en zijn leven na zijn vijftigste is weliswaar ook niet
helemaal probleemloos, maar wel minder stormachtig:
Van alle swarigheen die ick ben doorgeswommen
gelove ick, en danck God, ben over t hoogst gekommen:
‘t afdalen, heeft al mee sijn moeilijckheden in
maar spoeit wat beter weg, de grillen van de min
sijn nu al uytgedooft, de jaren doen vertragen
Het is een kostlijck ding, ‘t jock in sijn jeugt te dragen. (Parijs, BN, MS. Néerlandais
61, fol. 59r.)
In zijn overgeleverde werk staat niets waardoor men de schande mede op zijn
17 ‘Copperslagers’ zijn kopersmeden.
18 Den Haag, NA, 1.04.02, VOC nr 11.534, fol. 32; nr 11.536 (1692), fol. 35; nr11.537 (1693), fol.
33; 11.538 (1694), fol. 29; nr11.539 (1695), fol. 37; nr11.540 (1697), niet gevonden; nr11.541 (1697),
fol. 30.

Inleiding 9
echtgenote zou kunnen betrekken. In de briefgedichten aan het Haarlemse
thuisfront rept hij met geen woord over haar, alsof ze allang is overleden. Neef
Jan die anders altijd gereed staat met zijn reacties, maakt ook geen woorden
aan haar vuil. Misschien dat de naam van de Amsterdamse Maria Lietaert ook
nog een – aan ons onbekend – oud zeer opriep binnen de Haarlemse familie?
Intussen is Lourens in Indië niet rijk geworden, zoals hij meedeelt in de
Brief voor de vrienden, maar hij komt evenmin iets tekort. Meteen daarop laat hij
weten niet van plan te zijn spoedig naar het vaderland terug te keren, omdat
zijn dochter nog maar vijftien is. In de afschriften uit de Bataviase archieven,
gemaakt door Bloys van Treslong, komt een Elisabeth van Elstland voor die
op 15 december 1696 met Pieter Verlove trouwt, die ‘burger’ van Batavia is
(Den Haag, CBG, Archief Bloys van Treslong, Landsarchief Batavia, Prot.
Nots. D. van Es 1696:219). Mogelijk is Lourens’ dochter met deze Elisabeth
van Elstland te identificeren, maar het is onduidelijk wie haar moeder is.
Vermoedelijk niet Maria Lietaert. Op grond van gegevens uit de Burgerlijke
Stand van Batavia had Lourens uit zijn huwelijk met Maria Lietaert slechts
drie kinderen: Janneke, Daniël en Salomon. Een Elisabeth ontbreekt. 19
Van alle kinderen krijgt zoon Daniël de meeste aandacht in Lourens’
gedichten. In de Bataviase archieven is over Daniël ook nog te vinden dat hij
op 23 augustus 1673 is gedoopt in de Hollandse Kerk, 20 en dat hij op 6 januari
1691 in Compagniesdienst werd opgenomen met een dienstverband van drie
jaar als jong timmerman (hij was toen achttien) tegen een maandloon van
negen gulden (Den Haag, CBG, Archief Bloys van Treslong, Burgerlijke Stand
Batavia. Actenboek 1689-91, nr 296). Zeven jaar later, in 1698 komen we Daniël
in de VOC-archieven tegen als assistent van de boekhouder met een maandsalaris
van 24 gulden. 21 Omdat Daniël liefhebberde in de poëzie, schreef Lourens
een kleine poëtica voor hem naar het voorbeeld van Vondels Aenleidinge ter
Nederduitsche dichtkunste uit 1650). 22 Het voordeel van dit literaire bedrijf is
19 Mogelijk was haar moeder een inlandse vrouw. Aangezien Elisabeth op 15 december 1696
is getrouwd met Pieter Verlove, kon Lourens in principe vanaf die tijd naar Holland terugkeren.
Hij had immers in de Brief voor de vrienden aan zijn neef Jan laten weten dat hij niet terugkon
naar Holland, zolang zij nog financieel afhankelijk van hem was. Dit versterkt het vermoeden
dat Lourens tweede vrouw een inlandse was. Immers, al in 1617 bestond een verbodsbepaling
tegen het repatriëren van burgers die met een inlandse vrouw getrouwd waren. In 1633 werd
die bepaling nader gespecificeerd en blijkt dat dergelijke burgers wel mochten repatriëren, op
voorwaarde dat ze de nodige middelen achterlieten tot onderhoud van hun inlandse vrouw (Van
der Chijs 1885:297; De Haan 1922, I:540).
20 Den Haag, CBG, Archief Bloys van Treslong, Burgerlijke Stand Batavia. Reg. nr 6, BS
Batavia. Doopgetuigen: Gijsbert Jansen de Doot en Hester Yliod.
21 In het Compagnies Ambaghtskwartier te Batavia ‘Daniel van Elslandt van Batavia adsistent
bij den boekhouder’ (zijn salaris is ƒ 24,- p.m.). ‘In India aengenomen, 1691, Jo: timmerman, voor
de kamer Amsterdam’ (Den Haag, NA, 1.04.02, VOC nr 11.543, fol. 29).
22 Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 6r ‘Onderregting aan mijn Zoon D Van Elstland’.

10
Lourens van Elstland
dat hij minder gauw slachtoffer van Venus zal worden, meent de liefhebbende
vader. Sprak Lourens uit eigen ervaring? In de Brief voor de vrienden deelt hij
mee dat zijn zoon ‘schrijft’ voor zijn beroep. Met dat laatste doelt hij waarschijnlijk
op Daniëls dienstverband als assistent-boekhouder.
Ick heb een zoon geteelt, wat meer als tien paar jaar
sijn ampt is schrijven, en in maatzang, spel en snaar
bestaat sijn tijtverdrijf, als regte Tubals kinders
die uyt den hamerklanck, oyt waren ‘d eerste vinders
der godlijcke musyck, nu voeg daar bij de keel
en ‘d edle digtkonst, zeg? wie hoorde braver veel.
Wanneer de jeugt verkeert bij liffelafferijen
of dartel vrouwvolck, flux wil ‘t ziedend bloet aan t vrijen,
maar die met sijnen geest na hoger dingen tragt
en Pallas raat volgt, daar heeft Venus niet veel kragt.
Haar werck is ijdel schuym, sij is er uyt geboren. (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61,
fol. 59r.)
Geen aandacht daarentegen krijgen Daniëls oudere zuster Janneke, gedoopt
in de Hollandse Kerk te Batavia op 23 september 1671 en diens jongere broer
Salomon, gedoopt op 25 december 1675. 23 Waren beiden soms al lang overleden?
Al met al zijn er nog heel wat raadsels rond Lourens van Elstland op te
lossen. Het meest intrigeert ons hier zijn literaire scholing. Lourens had duidelijk
aanleg voor het dichterschap. Hij heeft een rijke woordenschat, oog
voor beeldende uitdrukkingen, een goed geheugen, een scherp observatievermogen
en een uitstekende verstechniek. Heeft hij zich daar in zijn eentje
in bekwaamd te Batavia (via de noeste studie van bewonderde voorbeelden)
of heeft hij ook veel te danken gehad aan een literatuurkenner in zijn omgeving?
In zijn Haarlemse tijd kan hij de grondslagen van het dichterschap
hebben geleerd bij de rederijkers van de Wijngaertrancken en van de Witte
Angieren. Vermoedelijk was hij in zijn jeugd te Haarlem een verwoed toneelliefhebber
die zoveel mogelijk de voorstellingen tijdens de kermisweek van
rederijkers en reizende gezelschappen heeft bijgewoond. 24 Wellicht heeft
hij ook nog enige voorstellingen op de Amsterdamse Schouwburg gezien?
Lourens blijkt belezen te zijn in de Nederlandse literatuur van zijn tijd en hij
23 Den Haag, CBG, Archief Bloys van Treslong, Burgerlijke Stand Batavia. Reg. nr 6, BS
Batavia. Respectievelijk doopgetuigen: Mr Johan van Klinck en Janneken Blans, en Pieter de
Sermes en Cornelia Hamer.
24 Haagse en Amsterdamse tonelisten traden op tijdens de Haarlemse kermismaand (juni)
in de jaren 1658-1660 (Albach 1977:86; zie ook Koster 1970:101-12). Van Elstland beschrijft in
zijn rondwandeling door Haarlem zijn bezoek aan de Haarlemse rederijkerskamer van de
Wijngaertrancken. Daar is de acteur Moises Pieters zich aan het oefenen in rollen uit Bontius’ De
belegering ende ontset der stad Leiden (Bostoen 1993b:26, vers 106-18.)

Inleiding 11
moet toegang hebben gehad tot wat klassieken en contemporaine wereldliteratuur
in Nederlandse vertaling. Men kan zich afvragen hoe hij aan al
die boeken kwam. Liet hij die soms door iemand in patria opsturen, zoals
Joachim von Dessin liet doen, wiens boekenbezit veel later de grondslag zou
vormen van de Suid-Afrikaanse Biblioteek te Kaapstad? (Bostoen 1996:38-
9). Mogelijk ook heeft iemand in Batavia Lourens toegang verschaft tot een
bibliotheek, of die zich nou in het Kasteel bevond of in de Hollandse Kerk. Of
las hij vooral in de boeken van een ons vooralsnog onbekende particulier?
In Indië schreef hij een gedicht op het staatsieportret dat de schilder
Dijckman van gouverneur-generaal Cornelis Speelman (1628-1684) heeft
gemaakt (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 1v; Bostoen 1988a:205-8). De
verering voor Speelman die eruit spreekt, geeft aanleiding om te denken dat
Lourens op Speelmans mecenaat heeft gehoopt (toen deze in de periode 1681-
1684 aan het bewind was). Dat de Bataviase dichter Lourens van Elstland
tot nu toe geen plaats heeft gekregen in onze literatuurgeschiedenissen is
onterecht. Hij is onze belangrijkste zeventiende-eeuwse dichter in Indië en
verdient als zodanig erkenning. Hij schrijft verstechnisch gezien uitstekend,
klinkt veelal bevlogen en is geestig, met veel gevoel voor realisme. Het zijn
kwaliteiten die pas opvallen wanneer men zijn werk vergelijkt met dat van
de mindere goden in patria.
De ‘klugt’ Jan onder de deecken
Inhoud en structuur
Het toneel is te Haarlem. Trijn heeft Jan, een oudere man, om zijn geld
getrouwd. Ze houdt er als minnaar de jonge Lichthart op na, op wie ze vóór
haar huwelijk met Jan al gek was. Tegen haar echtgenoot koestert ze grieven
omdat hij impotent is en voortdurend in de kroeg zit. Terwijl Goosen, Jans
buurman, getuige is, wordt Jan door Stijn, een ‘Noorse’ kwakzalfster, om de
tuin geleid. Ze vertelt hem dat onder een bepaalde steen in zijn huis geld verborgen
zit. Een afspraak met hem is gauw gemaakt: ze zal bij hem thuis het
geld uit de grond toveren. Stijn komt langs en stelt voorwaarden: geheimhouding,
ze wil de beste kleren van Jan en Trijn doorzoeken om aanwijzingen
te vinden, ramen en deuren moeten worden opengezet en het echtpaar
moet onder een deken gaan liggen en zijn mond houden. Intussen gaat Stijn
in de weer met allerhande hocus-pocus. In werkelijkheid verdwijnt ze binnen
de kortste keren met al het goud- en zilverwerk. Inmiddels is Lichthart,
die naar zijn Trijn verlangt, naar het huis van Jan en Trijn gekomen en ziet
het echtpaar onder de deken liggen met alle toverattributen van Stijn er
nog om heen. Dat zijn Trijn zich met toverij afgeeft, is voor Lichthart een

12
Lourens van Elstland
grote schok en hij gaat er snel vandoor. Jan hoorde hem praten en heeft nu
zekerheid: Trijn heeft een verhouding met Lichthart, anders kwam die niet
zo onbeschaamd in huis. Een fikse huwelijksruzie is het gevolg, zodat de
buren, namelijk Goosen en diens vrouw Dieuwer, erbij komen en vernemen
hoe het echtpaar door de ‘Noorse’ bedriegster in de luren is gelegd. Dieuwer
lacht zich een breuk en laat weten dat ze overal rond wil vertellen hoe Jan te
pakken is genomen. Daarop besluit Jan om Haarlem met de eerste de beste
trekschuit te verlaten. Wat hem betreft mag Lichthart zijn Trijn voortaan
helemaal hebben en houden!
Deze verwikkelingen worden acht keer onderbroken door uitvoerige monologen
die tamelijk los staan van de hoofdhandeling en die vaak een satirische
ondertoon hebben. De eerste monoloog (vers 173-352) is voor buurvrouw
Dieuwer, een onstuitbare roddelkont, die als een voormalig meisje van plezier
haar huidige echtgenoot Goosen wist te strikken. Terwijl ze zelf met een
hoerenloper is getrouwd, betoogt ze dat getrouwde vrouwen die naar Indië
trekken, meestal aan lager wal zijn geraakt omdat ze als dienstmeisje in het
vaderland het erop aan hebben gelegd om een kind te krijgen bij hun patroon,
of bij een van diens zonen. Zo iemand eist na de geboorte van haar kind geld
van de vader, om daarna weer andere mannen te verleiden tot er eentje aan
haar blijft hangen. Maar haar geld is snel opgeraakt en voor haar echtgenoot
zit er meestal niet veel anders op dan om als soldaat naar Indië te trekken. Ze
vergezelt hem, speelt daar de hoer, maar ze houdt tegelijk de schone schijn op
door vroom ter kerke te gaan. 25 Na een opmerking van Trijn, geeft Dieuwer
toe dat niet alle vrouwen die naar Indië gaan, zo in elkaar zitten. Er zijn ook
25 Een verrassend licht op de oorzaak van deze schijnvroomheid werpt een contemporaine
bron: ‘Die dan des sondaags komen zijn yder om ’t mooyst opgeschikt, niet als Burgers, maar
als bandere [betekent: opgeschikt met strikken en bandjes] Juffrouwen, God weet waar het veele
vandaan halen, die dat op soon een sobere gagie doen, waen ’t eerlijke middelen, maar men
heeft er zijn gevoelen van [...]. Een matroos die wat geld wil spenderen kan altijd een Hollansche
juffrouw tot zijn devotie krijgen en dat zijn de meeste getrouwde die hunne mannen op togten
herwaarts en derwaarts gaan, want considereert dat ik hier vooren gesegt hebbe, dat ’et niet
mogelijk is dat zij een huyshouden op hunne sobere gagie, daarvan de vrouwen als de mans uyt
zijn, maar de helft genieten, konnen gaande houden, hier en boven noch de Juffrouw te speelen
en alles even net te maken, waar kan dat uyt vallen als de mans geen inkomste of capitaal en
hebben, men mag het draagen soomen wil, daar zijn wel vroome, maar niet min ook ligtvaardige
vrouwen, die hen egter in vertoonige van heyligheyd genoegsaam op doen.’ (Van den Burg 1677:
20.) Even specifiek als Van Elstland in vers 259-76 over het ophouden van de uiterlijke schijn bij
kerkgang is Nicolaus de Graaff: ‘Het meest daar men sich op Batavia over moet verwonderen, is
over de grote pragtigen staat en hovaardije, die aldaar niet alleen onder de Hollandse, maar ook
onder de Mistise, en Kastise vrouwen getoont word, insonderheyd, in ’t aangaan, of uitgaan van
de predicatie, ’t sy Sondags [...] want alsdan is yder kostelijker als anders uitgedost, en gekleet
[...]. Dus sittense by honderde, inde Kerk opgepalleert, als geparelde poppe te pronken, de minst
van hen alle schijnt eer een Princes als een burgers vrouw of dogter te wesen, so datter den
Hemel selfs af walgt.’ (De Graaff 1930:17-8.)

Inleiding 13
betrouwbare meisjes die ginds een degelijke man aan de haak slaan. Dieuwer
vertelt vervolgens over een bijzonder geval: ze heeft er namelijk eentje gekend
die hier geen man kon krijgen, hoewel ze erg haar best daarvoor deed.
Uiteindelijk had die vrouw niets meer te verliezen en toen ze kon meereizen
met een Indiëganger die niet meer wist van welk hout pijlen te maken, deed
ze dat meteen. In Indië geraakte ze evenwel niet, want zodra ze aanlandde bij
Kaap de Goede Hoop, kwam ze in contact met de predikant en via hem met
de grote baas. Toen die haar beu was, gaf hij haar door aan een ondergeschikte.
Inmiddels zwanger geraakt, trok ze met die ondergeschikte, een sergeant, het
binnenland in waar hij een tapperij begon en zij een bordeel.
De tweede monoloog (vers 434-548) wordt uitgesproken door Dieuwers
echtgenoot Goosen, zelf een oud-Indiëganger. Eerst waarschuwt hij Trijn dat
ze Dieuwer met rust moet laten. Nu is het voortdurend ruziemaken en toch
kunnen die twee vrouwen niet zonder elkaar: kinderachtig! Volgt een merkwaardige
uitweiding over de kwaliteiten van het hedendaagse kantwerk die
van deskundigheid getuigt (helaas hebben we niet kunnen achterhalen hoe
Van Elstland aan die deskundigheid is gekomen, mogelijk via zijn echtgenote
Maria Lietaert of via een goede vriend(in) in Indië?). Meteen daarna heeft
Goosen het voornamelijk over de domheid van sommige mannen die zich
met een meisje in het vaderland hebben verloofd, vooraleer om den brode
naar Indië te trekken. Als ze bericht krijgen dat hun verloofde intussen een
ander heeft getrouwd, glijden ze af. Ze lopen naar de ‘zwarte’ hoeren, beginnen
te drinken en te dobbelen, en raken diep in de schuld totdat hun meerdere
wordt ingelicht. Zulke lieden rest slechts leugenpraat over hun goede
afkomst en over het feit dat ze in Indië niet kunnen aarden zoals anderen.
De derde monoloog (vers 696-756) is voor Jan die vertelt wat er zojuist
allemaal in de kroeg De Bonte Molen uit de krant is voorgelezen. Het nieuws
ging over de keizerlijke troepen die de Turken ervan langs hebben gegeven,
over het optreden van Willem III in Engeland en over het politieke debat in
Den Haag in verband met de Franse aanslagen op de Nederlandse handel
waardoor represaillemaatregelen dreigen, speciaal tegen de import van cognac.
Jan eindigt daarop met een lofzang op de ‘brandewijn’.
De vierde monoloog (vers 812-977) is weer van Jans buurman Goosen
die het opnieuw over Indië heeft, en met name trouwadviezen in huis heeft
voor ongehuwde vrouwen die daarheen trekken om er een man aan de haak
te slaan. Ze moeten vooral niet de eerste de beste nemen, waarschuwt hij.
‘Inlanders’ moeten ze helemaal mijden als partner, want die zijn alleen maar
uit op seks. Wie dan wel? Barbiers, tappers en ambachtsbazen komen als relatief
gunstig te voorschijn uit Goosens catalogus van beroepsbeoefenaren. 26
26 Dit beeld wordt bevestigd door Van den Burg: om het inkomen ‘gaande te houden moeten
de getrouwde luyden, ’t zij boekhouders en Onder-koopluyden en arme adistenten die veel malen

14
Lourens van Elstland
De vijfde monoloog (vers 988-1050) neemt Goosen opnieuw voor zijn
rekening. Daarin haalt hij herinneringen op aan zijn zeevarend bestaan. Zijn
eerste schip waarop hij als scheepsjongen meevoer, viel de Spaanse vloot
aan, wat veel buit opleverde. Terug thuis nam hij dienst bij de VOC en hij
trok als scheepskok naar Indië. Vervolgens houdt Goosen een uitvoerige uiteenzetting
over zijn goede leven aan boord, vooral omdat praktisch iedereen
een scheepskok naar de ogen ziet.
In de zesde monoloog (vers 1051-1134) presenteert de ‘Noorse’ kwakzalfster
Stijn zich als een rasbedriegster. Ze kent alle geneesmiddelen op haar
duimpje en steekt hierin meester Joost de Coge en Piet Uyen naar de kroon.
Haar specialiteit is zwangerschappen, want ze is ooit vroedvrouw van de
keizerin geweest, waarop de keizer haar eigenhandig een document met zijn
blazoen heeft geschonken tot garantie van zijn bescherming.
In de zevende monoloog (vers 1224-76) duikt Jan in Haarlems verleden:
toen de stad ten tijde van Alva werd belegerd, heeft Jans zuinige grootvader
zijn geld in de grond gestopt en is hij de stad ontvlucht, om vervolgens
zijn boekbindersberoep in Emden te gaan uitoefenen. Daar werd Jans vader
geboren en na een jaar of vijf, zes keerde opa naar Haarlem terug. Hij kalefaterde
zijn huis opnieuw op en groef een deel van het geld op, maar liet de
rest onaangeroerd opdat niemand achterdocht zou krijgen. Hij vertelde zelfs
zijn vrouw niet waar dat geld zat. Pas na twintig jaar vertelde hij zijn zoon
dat er geld begraven lag, maar niet waar het lag. Die zoon, Jans vader, noch
iemand anders heeft het ooit kunnen vinden.
In de achtste monoloog (vers 1277-1316) dagdroomt Jan over wat hij allemaal
met zijn geld zal doen als hij rijk is. Hij wil een paard, een zeiljacht om
mee te spelevaren op de Haarlemmermeer en een boerderij als investering
voor zijn geld. Maar wat hij vooral blijkt te willen is respect, zodat niemand
het nog waagt hem te vertellen dat zijn echtgenote Trijn zwanger is van
Lichthart.
Het genre
Van Elstland heeft zijn toneelstuk ‘klugt’ genoemd. Een toneelstuk van 1756
verzen wordt door de auteur zelf een klucht genoemd? Bij de term ‘klucht’
denken we in eerste instantie aan een stuk tussen de 300 en 800 regels, dat
in de zeventiende eeuw gespeeld wordt na een vaak ‘ernstig’ toneelstuk.
Volwaardige blijspelen als de Boere-klucht van Teeuwis de Boer, en men Juffer van
kaal en gesont in India komen, soo lang borgen, als de weerd tappen wil en loopen soo kaal dat de
meeste partye niet een goed kleed aan het lijf konnen krijgen [...] sulks dat ik vast stel, en daarvan
de proef gehad hebbe, dat een Schoenmakers, Wevers, Smits of te eenige andere knechts het wel
vrij wat beter, als dese geofficieerde Adsistenten, konnen stellen’ (Van den Burg 1677:14).

Inleiding 15
Grevelinckhuysen van Coster (1765 verzen) en Trijntje Cornelis van Huygens
(1572 verzen) worden in de zeventiende eeuw echter ook aangeduid als
‘klucht’. En wat doen we met een term als ‘kluchtige komedie’ bij de Warenar
(1486 verzen)? Het enige, onmiddellijk in het oog springende verschil tussen
Jan onder de deecken en deze spelen is het feit dat Van Elstland zijn stuk niet
in vijf bedrijven heeft ingedeeld. Ook de traditionele ‘uitkomsten’, waarin de
bedrijven zijn opgedeeld, en die ook voorkomen in de korte kluchten die niet
in bedrijven waren opgedeeld, ontbreken in Jan onder de deecken.
Het begrip ‘klucht’ vormt echter een probleem in het genologisch onderzoek
van het zeventiende-eeuwse toneel. Recent zijn er twee pogingen
gedaan om het genre te definiëren. De eerste is afkomstig van Van Stipriaan,
die ook de formele kenmerken in zijn beschouwing betrok: ‘Het komisch
toneel, in zijn gedaante van klucht, bleef [...] in de zeventiende eeuw de
status voeren van een onberegeld en onaanzienlijk genre’ (Van Stipriaan
1995:58). Van Leuvensteyn en Stuart komen tot de volgende definitie: ‘de
klucht is de dramatische kunstvorm die op komische wijze het volkse leven
verbeeldt’ (Hooft en Noozeman 1999:8). Opmerkelijk aan deze laatste definitie
is, dat die in modern Nederlands een zeventiende-eeuwse definitie van
het blijspel weergeeft: ‘Blyspel is een Toonneelspel verbeeldende de daaden
van gemeene persoonen op een belachchelijke wyze.’ Ze is afkomstig van
het Kunstgenootschap Nil Volentibus Arduum, dat in de jaren zeventig van
de zeventiende eeuw het Amsterdamse toneelleven in hoge mate beheerste.
Dit genootschap ontwierp een poëtica, getiteld Naauwkeurig onderwys in de
tooneel-poëzy, en eenige andere deelen der kunst, zo wel van de oude als hedendaagsche
dichters. Van de klucht zeggen zij:
Het kluchtspel dat van korter verdeeling is, en niet behoeft uit vijf bedryven te
bestaan. Dit heeft een belachchelijker daadt en vreemder of kluchtiger einde, en
schoon het de algemeene gevoeglijkheeden vande Tooneelwerken onderworpen
is, is het echter aan zo naauwen bepaaling en orde als Blyspel en kluchtig Blyspel
niet gebonden. (Harmsen 1989:394-5.)
De term klucht wordt ook nog gehanteerd voor anekdoten en roddeltjes
geschreven in proza en vaak opgenomen in – de naam zegt het al – zogenaamde
kluchtboeken. Het ziet er dan ook naar uit dat de term niet zozeer
te maken heeft met vorm, maar met inhoud. Dit is kennelijk ook aanleiding
geweest voor de hoofden van de Amsterdamse Schouwburg om vanaf 1665
alle nieuwe kluchten te laten drukken met als genreaanduiding kluchtspel
(klugtspel). Herdrukken van oudere kluchten behielden in de meeste gevallen
wel de aanduiding ‘klucht’. 27 Een mooi voorbeeld van deze terminologische
27 De uitgave van de meeste toneelstukken die op de Schouwburg werden opgevoerd, werd
op de markt gebracht door een vaste uitgever, in 1665 was dat Jacob Lescailje. In de STCN kan

16
Lourens van Elstland
verschuiving is te zien bij Petrus Elzevier. In 1662 verscheen van hem Klucht
van scheele Griet, of Gestrafte wellust, in 1664 Klucht, van de gestoorde vreught. In
1666 verschenen van zijn hand twee kluchten: De springende dokter; Kluchtspel
en De broekdragende vrouw; Kluchtspel. De term klucht kwam weer vrij voor
een nieuw genre: aan het eind van de achttiende eeuw werden liedjes uitgegeven
onder de titel Klucht. 28
Van Elstland, die in 1667 uit de Republiek was vertrokken, heeft zich weinig
aangetrokken van de nieuwe genreaanduiding. Bewust of onbewust heeft
hij zich ook weinig aangetrokken van het onderscheid tussen kluchtspel en
blijspel. Hij was blijven steken in de traditionele vorm van de klucht, zoals hij
die kende uit zijn Haarlemse en Amsterdamse tijd en zal niet geïnteresseerd
zijn geweest in de poëticale ontwikkelingen die in Amsterdam gaande waren
vlak na zijn vertrek. Ook het feit dat hij zelf geen toneelaanwijzingen heeft
aangebracht (die werden in een andere hand, dus achteraf, aangebracht)
wijst erop dat hij er duidelijk geen probleem in zag een ‘onberegelde’ klucht
met de lengte van een blijspel te schrijven.
Traditioneel en nieuw
Het motto van Jan onder de deecken zou kunnen luiden ‘De werelt wil bedrogen
wesen’. Dit wordt namelijk in vers 1052 gezegd door het vleesgeworden
bedrog, de kwakzalfster Stijn, en in vers 1122 nog eens herhaald. Het was
trouwens niet ongebruikelijk dat zo´n motto ook op een bord op het toneel te
zien was. Zo’n bord met het motto: ‘Al siet men de luy, men kentse daarom
niet’ kennen we bijvoorbeeld op grond van toespelingen in de Spaanschen
Brabander (vers 41 en 2223). Wat er ook van zij, het moge duidelijk zijn dat
bedrog het centrale thema is van Jan onder de deecken. Wat dat betreft hebben
we met een typisch traditionele Nederlandse klucht te maken (Van Stipriaan
1996:5, 193-4).
Traditioneel zijn ook diverse motieven die al gemeengoed zijn sinds middeleeuwse
‘cluyten’ als Nu noch of De buskenblaser: de oudere man die zijn
jongere echtgenote van overspel beschuldigt, waarop deze repliceert door
men deze terminologische ontwikkeling goed volgen: ‘klucht’ (voor het toneelspel) komt 179
keer voor in de periode 1618-1731, waarvan 108 keer tot 1666, en vanaf 1665 vrijwel uitsluitend
bij herdrukken en niet-Amsterdamse drukken. ‘Kluchtspel’ komt in de periode 1662-1799 255
keer voor (slechts 1 keer vóór 1666), en ‘klugtspel’ komt tussen 1665 en 1800 in totaal 52 keer
voor. De jaartallen geven de eerste en laatste gevonden jaren aan. De zoekacties vonden plaats
op 10-7-2004, latere zoekacties zullen wellicht hogere aantallen opleveren.
28 De STCN geeft zeven titels, die alle eind achttiende, begin negentiende eeuw zijn gedateerd,
bijvoorbeeld Een zeer vermaakelyke klucht, van een [...] schoenmaker, die zes meisjes heeft bedrogen. Op
een bekende wys. Begint met: ‘Myn vrienden hoord deez’ klucht eens an’, en: Een zeer vermakelyke
klucht, van een gebogchelde schoenmaker en een jonge timmermans vrouw, en hoe hy door haar is bedrogen.
Verders in’t lied te verstaan. Wys: bom, bom, vive la son.

Inleiding 17
hen die dit gerucht verspreiden, van achterklap te beschuldigen, terwijl ze
wel degelijk scharrelt met een vroeger liefje (vers 1-115), scheldende vrouwen
die handgemeen raken op het toneel (vers 393-436), de echtgenote die
voor haar minnaar een list bedenkt, namelijk ze zal hem laten weten of de
kust al dan niet veilig is door stokjes met een afgesproken kleur in het raam
te zetten, dezelfde listige echtgenote raadt haar minnaar bovendien aan om
vriendschap met haar echtgenoot te sluiten om zo vrij toegang tot haar huis
te krijgen (vers 438-695, 979-87), de oudere drinkebroer die bij het verlaten
van de kroeg een paradoxale lofzang op de brandewijn houdt (vers 727-55),
de kwakzalfster die haar cliënt zijn linkerschoen laat uittrekken, vervolgens
vaststelt dat hij een slecht huwelijk heeft en dat hij liever in de kroeg zit dan
bij zijn vrouw, waardoor ze hem overtuigt van haar kwaliteiten als waarzegster
(vers 1170-8), de dagdromerij van een man over zijn toekomstige rijkdom
(vers 1288-314), de hele toverscène met een echtpaar dat een notoir slecht
huwelijk heeft en verstijfd van angst voor de duivel onder één deken ligt, terwijl
de kwakzalfster er met het goud en zilver vandoor gaat (vers 1427-528),
de ruzie die het echtpaar nadien maakt, waarbij de man zich opwindt over
het feit dat zijn vrouw een minnaar heeft en de vrouw de stommiteiten van
haar man breed gaat uitmeten, omdat hij zich heeft laten bedotten door een
kwakzalfster, de buurvrouw die zich bescheurt bij het horen van het relaas
over het optreden van de kwakzalfster (vers 1607-756) enzovoorts.
Tegenover deze traditionele kluchtelementen staat stof die toen vermoedelijk
voor het eerst in een Nederlandse klucht ter sprake kwam. Het gaat om
de Indische en Kaapse stof die in de monologen te vinden is. Ruim een kwart
van het aantal verzen is aan Indische toestanden gewijd. Die passages hebben
geen organisch verband met de intrige, ze zijn onnodig voor de ontwikkeling
ervan en vloeien er evenmin uit voort. Het ‘liaison des scènes’-principe van
het classicisme dat vanuit Frankrijk in het laatste kwart van de zeventiende
eeuw opgeld deed op de Amsterdamse Schouwburg, heeft Van Elstland in
elk geval niet toegepast. Die monologen dreigen enerzijds de toeschouwer
het zicht op de intrige te benemen en ze geven de klucht praktisch de lengte
van een blijspel, maar anderzijds geven ze de acteurs de kans om op de zaal
te spelen en een persoonlijk succes te behalen. Bij verwijdering van die monologen
zou men slechts een doorsnee Nederlandse klucht overhouden, één van
dertien in een dozijn. Dankzij het Indische element in de monologen bevat
het stuk een bijzondere instructie voor het publiek. De kern ervan is dat Indië
een uitweg biedt aan mensen met problemen hier in Holland. In het licht van
de seksegeschiedenis is het bovendien interessant om vast te stellen dat een
vrouw (Dieuwer) de positie van de vrouw in Indië weergeeft, terwijl een man
(Goosen) het lot van een mannelijke Indiëganger verwoordt.
Uit de mond van Dieuwer komen de volgende wetenswaardigheden:
voor een ongetrouwde vrouw die een kind heeft gekregen, is in Indië een

18
Lourens van Elstland
goed leven met een zekere status mogelijk, want onder soortgenoten wordt
de oude schande uitgewist. Wie hier weinig succes heeft in de liefde, kan
overzee aan een degelijke echtgenoot geraken. Als ondernemende vrouw
hoef je zelfs niet helemaal naar de Oost te reizen, maar je kunt zelfs halfweg,
aan de Kaap, een bestaan opbouwen: als hoerenmadam! Vrouwen die naar
Indië trekken om daar een man aan de haak te slaan, moeten wel op hun
tellen passen. Een inlander kunnen ze beter niet nemen, omdat die niet deugen,
en ze moeten beseffen dat veel Europeanen daar een beroep uitoefenen
waaraan grote nadelen kleven.
Goosen geeft de volgende instructie: mannen die naar Indië gaan, kunnen
het beste hun verloofde meenemen, want die blijft niet op je wachten.
Een VOC-dienaar die in de put zit, omdat zijn verloofde in patria getrouwd
is met een ander, moet ervoor oppassen dat hij niet gaat zwelgen in zelfmedelijden
en daarbij aan lager wal raakt ten gevolge van hoerenloperij, drank
en kansspel. Je carrière kan je dan wel vergeten. Eveneens instructief is dat
de positie van de scheepskok vrij gunstig is. Hij kan met liegen en bedriegen
flink verdienen en iedereen aan boord ziet hem naar de ogen. Dergelijke oud-
Indiëgangers zijn zeer geliefd in het vaderland bij hun terugkeer. Maar laten
ze oppassen als ze naar een bordeel gaan. Eer ze het beseffen, hebben ze een
voormalige prostituee als echtgenote aan de haak geslagen.
Uit deze Indische passages is tevens af te leiden dat ook daarin – zoals
in de rest van het stuk – het bedrog een overheersende rol speelt. Ondanks
deze Indische thematiek is voor een typisch Indisch perspectief slechts een
ondergeschikte rol weggelegd. Hoe het er echt in Batavia aan toe gaat, komt
nauwelijks aan de orde. Het klimaat, de natuur, het kasteel, de Europese
elite, de inrichting van de huizen, de verdere veelkleurige samenstelling van
de bevolking en de sociale spanningen in een dergelijke samenleving, dit
alles is afwezig in het stuk. Daar staat tegenover dat het stuk de boodschap
uitdraagt dat de meerderheid van de Indiëgangers – zowel vrouwen als mannen
– een dubieuze achtergrond heeft. Dit was volstrekt niets nieuws, maar
zal goed hebben aangesloten bij de opvattingen die men in Holland hierover
koesterde. Vandaar dat de vraag rijst of Van Elstland bij het schrijven van dit
stuk het publiek in Indië, dan wel een publiek in Holland, in gedachten had.
Voor een Europees publiek in Indië had het stuk een spiegelfunctie: het kon
er de eigen samenleving vanuit een Europees gekleurd perspectief in herkennen.
De kleine en grote corruptie onder VOC-dienaren, de roddelzucht en
de schone schijn die hun vrouwen ophielden, en de verschillende niet al te
hoogstaande redenen waarom ze in Indië waren terechtgekomen.
Maar ook een publiek in patria met in het achterhoofd de gedachte dat
‘Indië’ een reële uitweg biedt, mocht het ooit zelf in uitzichtloze problemen
geraken, kon van de klucht een en ander opsteken. Het kon leren wat bijvoorbeeld
een meisje of nette vrouw ginds moet doen of laten, of dat een

Inleiding 19
relatie geen standhoudt wanneer een man zijn verloofde of echtgenote in
patria achterlaat. Voorts kon het kennis maken met typisch ‘Indische’ vormen
van bedrog. Trouwens andere – meer direct relevante – thema’s van
Van Elstland, zoals toverij en omgang met de duivel, waren toen bij het
thuisfront in de mode, vooral vanwege de controverses rond geschriften als
De betoverde wereld (1691) van Balthasar Bekker. De klucht kan bovendien
speciaal aantrekkelijk zijn geweest voor een Haarlems publiek vanwege de
herkenbare locaties (de tuchthuisbuurt waar Jan woont, de kroeg De Bonte
Molen) en de personen (Jan Fack, Hanske Stoffels, Jan Verfalje, meester Joost
de Coge, Piet Uyen) die erin werden genoemd. Ook de verwijzingen naar het
beleg van Haarlem en zijn gevolgen, de uitlatingen over het kantwerk en de
toespelingen op krantennieuws, dat Haarlemmers onmiddellijk zullen hebben
verstaan als nieuws uit de Oprechte Haerlemsche Courant, waren voor dit
publiek zeer herkenbaar.
Bij de kwestie of het stuk bedoeld was voor een Indisch publiek, dan wel
voor een publiek in Holland, kan ook naar het taalgebruik van bepaalde personages
worden gekeken. Een publiek in patria zal namelijk meteen hebben
vastgesteld dat het taalgebruik van de ‘Noorse’ kwakzalfster niet klopte. Stijn
praatte geen revelduits of kromtaal terwijl geregelde theaterbezoekers eraan
gewend waren dat kwakzalvers verbasterd Duits of potjeslatijn praatten.
Was de auteur soms niet bij machte dergelijke kromtaal op papier te zetten of
wilde hij duidelijk maken dat Stijn helemaal niet uit Noorwegen kwam en dat
ze haar hele voorgeschiedenis bij elkaar loog? Dit klemt des te meer omdat
de auteur in het geval van het personage Goosen (die als enige personage
jaren in Indië heeft gezeten) wel probeerde tot een realistisch taalgebruik te
komen. Van Elstland legt hem namelijk als enige woorden en uitdrukkingen
van Maleise herkomst in de mond. Dat is dus wel zo consequent en realistisch.
Zo zegt Goosen over een sukkel die aan de drank raakt, dat hij loopt:
‘de Coolwagen trecken’ (vers 526). Wanneer dezelfde zich negatief uitlaat
over de Aziaten, zegt hij dat ze niets anders kunnen dan achter de vrouwtjes
aanzitten, dat heet bij hem: ‘pagger springen’ (vers 828). Bedrog toegepast
door de onderkoopman die overjarige pinda’s laat glimmen door die met
vet te bewerken, luidt in Goosens woorden: ‘de smeerpuds doet de kadjang
vetten’ (vers 991). De vraag is of dit Indische taalgebruik in de zeventiende
eeuw in Holland wel algemeen begrepen werd. Misschien is het toch niet zo
gek om te stellen dat de auteur in de eerste plaats een publiek in Batavia op
het oog had, maar dat hij van meet af aan ook dacht aan een Hollands – in
het bijzonder een Haarlems – publiek van familie, vrienden en kennissen uit
rederijkerskringen. Jammer dat er tot nu toe niets bekend is over eventuele
opvoeringen van Jan onder de deecken in Indië, noch in Holland.

20
Een primaire bron
Lourens van Elstland
Op 28 februari 1593, dit was de zondag vóór vastenavond, is door de
Haarlemse rederijkerskamer der Pellicanisten, beter bekend onder hun
devies ‘Trou moet blycken’, een klucht opgevoerd na Het spel van den soberen
tijt. Naar deze klucht wordt in het archief van de Pellicanisten verwezen
als cluyt van de Deeckenspringer. 29 Deze verwijzing is intrigerend vanwege
de ‘deecken’ die ook in de titel van Van Elstlands stuk voorkomt. Helaas
kon tot nu daar niets meer aan toe worden gevoegd, omdat de tekst van
de ‘Deeckenspringer’ niet was overgeleverd. Wij menen echter de tekst wel
gevonden te hebben en bovendien te kunnen aantonen dat Van Elstland aan
de zogenaamde ‘Deeckenspringer’ een en ander heeft ontleend. Volgens
ons moet de mysterieuze ‘Deeckenspringer’ worden geïdentificeerd met
Een cluijt van Lijsgen en van Jan Lichthart, waarvan het handschrift in het
archief der Pellicanisten berust (Trou moet blijcken 1997:fol. 79v-85r). Hierin
wordt een zekere Jan Lichthart in een deken gestopt, waarop er met hem
wordt gesold. Hem wordt ook een dodelijke angst ingeboezemd door boze
luchtgeesten in de gedaante van witte wijven. Voor de identificatie met de
‘Deeckenspringer’ zijn de volgende argumenten aan te voeren: de Cluijt van
Lijsgen is een betrekkelijk kort stuk van onder de 500 verzen en kan dus zeer
goed na een serieus stuk als Het spel van den soberen tijt zijn opgevoerd. In
de Cluijt van Lijsgen worden enkele malen toespelingen gemaakt op vastenavond
en de vastentijd, 30 waaruit men kan afleiden dat deze klucht ook echt
bedoeld was om in die periode van het jaar te worden opgevoerd, zoals in
1593. Maar het sterkste argument lijkt ons dat tot vier keren toe uitdrukkelijk
wordt gezegd dat de hoofdpersoon moet en zal ‘springen op de deecken’. 31
Dat Lourens van Elstland op een aan ons onbekend tijdstip van het stuk
kennis heeft genomen en dat hij er een en ander aan heeft ontleend, zal voor
ieder duidelijk zijn die enig inzicht krijgt in de intrige waarvan hier een
samenvatting volgt. Velzense Lijsgen is dol op haar man Jan Lichthart die
maar één fout heeft: hij komt elke avond dronken thuis en tuigt haar dan af.
Ten einde raad roept Lijsgen de hulp in van de kwakzalver Meester Huijbert
die op de markt staat. Die geeft haar een poedertje dat ze moet oplossen in
wijnazijn en binnen de drie dagen, belooft hij, zal Jan geen bier meer lusten. Ze
betaalt de kwakzalver die haar ten afscheid toevoegt: ‘adieu en gaet vrij heen
ghij sijt al bedrogen’ (Van der Laan 1938:65, vers 202; Trou moet blijcken 1997,
29 Van Boheemen en Van der Heijden 1999:373. Aldaar in noot 1225 beperken Van Boheemen
en Van der Heijden zich tot de aantekening: ‘Niet in Hummelen 1968’.
30 Van der Laan 1938:56, vers 25:58, vers 56:69, vers 89; Trou moet blijcken 1997, fol. 79v, r. 24;
(apart vel recto), r. 51; (apart vel verso), r. 83.
31 Van der Laan 1938:71, vers 299:75, vers 373:76, vers 387:77, vers 401; Trou moet blijcken 1997,
fol. 82v, r. 412, fol. 83v, r. 520 en r. 540, fol. 84r, r. 558.

Inleiding 21
fol. 81v, regel 268). Het drankje helpt natuurlijk niets en Lijsgen lucht nu haar
hart bij de buurvrouwen. Die weten wel raad: ze zullen Jan geen pijn doen,
maar ‘hem doen springen op de deecken’. Lijsgen en de buurvrouwen zullen
zich als witte wijven of nachtmerries vermommen en bij Jan komen spoken
als hij slaapt. Zo gezegd, zo gedaan: ze rollen dronken Jan in een deken en
rollen hem zozeer heen en weer dat zijn hoofd daarvan nog meer tolt dan van
de drank. Daarbij zingen ze een liedje waarin ze hem ervan beschuldigen dat
hij zijn vrouw en kinderen gebrek laat lijden. Jan knijpt hem voor die boze
geesten en roept om zijn vrouw opdat ze hem uit deze benarde situatie zou
verlossen. Voor die geestesverschijningen wordt hij zelfs zo bang dat hij het
bewustzijn verliest. Wanneer hij weer bijkomt, is hij een ander mens geworden.
Hij belooft Lijsgen niet meer te drinken ‘al woumen mij schincken bier
en wijn om niet’ (Van der Laan 1938:78, vers 430; Trou moet blijcken 1997, fol.
84v, regel 600). Jan meent werkelijk voor de hellepoort te hebben gestaan: de
‘alven’ of duivelse kwelgeesten legden hem op een deken, weet hij nog, en
gooiden hem in de lucht over omheiningen en bruggen dat hij vloog: ‘Ick heb
noch een blaeu Ooch daer aff gehouwen’ (Van der Laan 1938:79, vers 446;
Trou moet blijcken 1997, fol. 84v, regel 620). Mocht hij weer in de verleiding
komen om in zijn oude zonden te hervallen, zegt Lijsgen, dan hoeft hij slechts
aan de deken te denken en zijn aandrang zal verdwenen zijn.
De overeenkomsten met Jan onder de deecken springen in het oog: de naam
Lichthart, de hoofdfiguur dronken Jan die zich door een kwakzalver laat
bedriegen, het bedrog met de deken waarbij Jan de suggestie van duivelse
tovenarij gelooft. Alleen het drastische besluit dat Jan neemt om Haarlem
met stille trom te verlaten en zijn Trijn aan Lichthart over te laten, valt anders
uit dan in Een Cluijt van Lijsgen en van Jan Lichthart. In vergelijking met de
zestiende-eeuwse Haarlemse ‘Cluijt’ eindigt Van Elstlands klucht niet positief
voor de hoofdfiguren, maar tamelijk wrang.
De titel Jan onder de deecken is op zich nogal merkwaardig, tenzij men
bedenkt dat Jan onder de deken een tegenstelling vormt met de zestiende–
eeuwse klucht van de Deeckenspringer waarin een Jan centraal staat die zich
niet onder een deken bevindt, maar die boven op een deken flink wordt
gejonast. We veronderstellen dan ook dat de zogenaamde Deeckenspringer in
Haarlem niet alleen in 1593 moet zijn opgevoerd, maar ook herhaaldelijk in
de periode daarna, al hebben we geen harde bewijzen daarvoor. In Haarlem
althans moet het een populair thema zijn geweest. In de achttiende eeuw zou
het opnieuw opduiken in Langendijks Don Quichot op de bruiloft van Kamacho
waar Sanche Pance door de kok Vetlasoepe en zijn maats in een spectaculaire
scène eveneens wordt gejonast op een deken (Langendijk 1973:156-8, vers
1403-43).

22
Indische spiegels
Lourens van Elstland
Pieter van den Burg en Nicolaus de Graaff, tijdgenoten van Lourens van
Elstland, zijn twee Nederlandse auteurs die uit eigen ervaring uitgebreid
over de Indische samenleving hebben geschreven. De eerste is in 1653 als
assistent naar Indië gegaan en in augustus 1672 naar Holland teruggekeerd
(maar later opnieuw vertrokken). 32 Hij is nu praktisch uitsluitend bekend
vanwege zijn Curieuse beschrijving van de gelegentheid, zeden, godsdienst, en
ommegang van verscheyden Oost-Indische gewesten en machtige landschappen, en
inzonderheit van Golkonda en Pegu: alles uyt de eygen ondervinding by een vergadert
die in 1677 van de pers kwam te Rotterdam. Over hem hebben we geen
biografie gevonden, noch een bijdrage in een biografisch woordenboek. 33 De
tweede was een reislustige Alkmaarder, die in 1639 in dienst van de VOC
was getreden voor de kamer van Hoorn. Aan hem is in 1992 een proefschrift
gewijd door Marijke Barend (Barend-van Haeften 1992). Deze De Graaff
(1619-1688) heeft zestien reizen over de hele wereld gemaakt, waarvan
vijf naar de Oost. Zijn verslag van die reizen verscheen – samen met zijn
Oost-Indise spiegel – postuum in 1701 bij de doopsgezinde Hoornse uitgever
Feyken Rijp. Een tweede druk verscheen in 1704 bij dezelfde uitgever, met
dien verstande dat de bijgevoegde Oost-Indise spiegel al in 1703 was gedrukt
en voor éénderde vermeerderd door de uitgever met allerlei stukken uit De
Graaffs nalatenschap. 34
In de periode dat Lourens van Elstland in Indië was (1668-circa1698) kan
hij zowel met Van den Burg als met De Graaff persoonlijk kennis hebben
gemaakt. Helaas noemt hij in wat er van zijn werk is overgebleven, geen van
beiden. Van Elstland is opvallend zuinig met het noemen van namen waaruit
men een netwerk van kunstbroeders of gelijkgestemden zou kunnen distilleren.
Maar hetzelfde geldt eigenlijk ook voor Van den Burg en De Graaff,
zodat men begint denken dat dit een Indische eigenaardigheid is geweest.
32 Zijn naam werd door tijdgenoten veelal als ‘Van der Burg’ gespeld, maar in elektronische
catalogi vindt men hem als ‘Van den Burg’. Deze Van den Burg heeft zelf zijn thuisreis beschreven,
die begon op 20 december 1671 vanaf de Coromandelkust (Zuidoost-India). Hij reisde met
zijn vrouw en vier kinderen via Batavia en Kaap de Goede Hoop. Een paar dagen vóór aankomst
aan de Kaap is zijn vrouw overleden. Zij werd aan de Kaap begraven. Van den Burg zelf was op
dat moment ernstig ziek (Van den Burg 1677:124-5, 133-7).
33 Was hij in 1653 nog assistent te Batavia, daarna heeft hij vooral aan de Coromandelkust
carrière gemaakt: in 1679 wordt hij door Valentijn vermeld als de tweede in bevel van de
handelspost te Tegenapatam. In 1691 wordt hij genoemd met de rang van onderkoopman en
opperhoofd te Porto Novo, en van 1709 tot 1720 is hij opperkoopman en hoofdadministrateur te
Nagapat(t)inam (Valentijn 1726, V-1:9, 11 en 16).
34 Dat de Oost-Indise spiegel al in 1703 is gedrukt, blijkt uit de aparte titelpagina (fol. Ff4r) in
De Graaff 1704. Slechts op de titelpagina van De Graaff 1704 staat de mededeling van de uitgever
dat de Oost-Indise spiegel met éénderde is vermeerderd.

Inleiding 23
In 1671 voeren Van den Burg en De Graaff vanaf de Kaap met dezelfde
retourvloot onder de leiding van Aernout van Overbeke terug naar Holland
(Barend-van Haeften 1992:20, 150), maar ze noemen elkaar niet. Toch doet De
Graaffs Oost-Indise spiegel qua opzet sterk denken aan de Curieuse beschrijving
van Van den Burg (Barend-van Haeften 1992:150). Ook zijn er voldoende
overeenkomsten in taalgebruik, thematiek en kijk op de Indische samenleving
om te veronderstellen dat De Graaff zich na 1679, namelijk toen hij
in Holland was teruggekeerd van zijn (voorlaatste) reis naar de Oost, heeft
verdiept in het boek van zijn collega dat in 1677 van de pers was gekomen.
Wellicht zelfs dat diens boek hem heeft geïnspireerd bij het schrijven van
zijn Oost-Indise spiegel. Wat hun tijdgenoot Van Elstland betreft: ook hij heeft
waarschijnlijk Van den Burgs boek gelezen, maar het is de vraag of hij ook
De Graaffs werk kende.
De Graaff heeft namelijk tijdens zijn laatste reis naar de Oost (begonnen op
9 mei 1683), niet alleen Macao, Bengalen, de Molukken, Bantam, maar ook een
aantal keren Batavia aangedaan. Uiteindelijk keerde hij naar ‘het lieve vaderland’
terug, waar hij op 13 augustus 1687 aankwam (Barend-van Haeften
1992:27). Ongeveer een jaar later zou hij overlijden. Aangezien de eerste druk
van De Graaffs Oost-Indise spiegel pas in 1701 in Hoorn van de pers is gekomen,
kan Van Elstland dit boek niet hebben gelezen, tenzij er te Batavia al in
de jaren tachtig een vroege handschriftelijke versie van circuleerde.
Aanwijzingen dat Van Elstland beider werk op een of andere manier moet
hebben gekend, vinden we vooral in de Indische passages van zijn klucht.
Van den Burgs werk heeft hij zeker gekend. Overeenkomsten tussen Van
den Burg en Van Elstland betreffen bijvoorbeeld hun beschrijvingen van de
min of meer infame achtergrond van veel Europese vrouwen in Indië, 35 de
beschrijving van hun parvenugedrag tijdens de kerkgang en die van hun
kostbare uitmonstering die ze veelal op onoorbare wijze hebben verkregen. 36
Ook het taalgebruik vertoont de nodige overeenkomsten. Zo gebruikt Van
den Burg de uitdrukking ‘door de piecken dansen’ (dit betekent: voorzichtig
te werk gaan) met betrekking tot de assistenten wier activiteiten streng
worden gecontroleerd door de fiscalen (Van den Burg 1677:14). Dezelfde
uitdrukking bezigt Van Elstland voor de situatie waarin de onderkoopman
zich bevindt, ook die moet immers ‘door zoo veel piecken dansen’ (vers 855).
De overeenkomsten op dit punt tussen Van Elstland en De Graaff zijn minder
overtuigend. Immers, terecht kan men eraan twijfelen of Van Elstland ooit
van werk van De Graaff kennis heeft kunnen nemen. 37
35 Zie vers 292-352, Van den Burg 1677:20; De Graaff 1930:20-2, 1704:15-7.
36 Zie vers 258-276, Van den Burg 1677:20; De Graaff 1930:17-8, 1704:14.
37 De Graaff gebruikt de kwalificatie ‘ritse teven’ voor ontuchtige Euraziatische vrouwen.
Dat doet ook Van Elstland, maar dan voor vrouwen in Holland die een man inpalmen met het

24
Afbeelding 2. Lijst van personages in het Leidse handschrift van Sot en
wijshijd, of De wereld in sijn binnenste, geschreven op kasteel Oranje te
Ternate in 1689 door Gerard Warrendhout. Hieruit blijkt dat
er 37 sprekende personen optraden, van wie een aantal
allegorische en mythologische figuren.

Inleiding 25
Zijn de overeenkomsten in de werken van de drie hier genoemde auteurs
niet toe te schrijven aan toenmalige clichés van de Indische samenleving, die
zowel in Holland als in Indië gangbaar waren? Dit zou ongetwijfeld de meest
simpele verklaring voor dit verschijnsel van onderlinge overeenkomsten
zijn. Maar het is al winst indien van nu af aan algemeen wordt beseft dat we
over minstens drie zeventiende-eeuwse spiegels van de Indische samenleving
beschikken, in plaats van die ene van De Graaff.
Nederlandstalig toneel in Indië ten tijde van Lourens van Elstland
Na het pionierswerk door N.P. van den Berg en F. de Haan in de negentiende
eeuw, 38 is tamelijk recent opnieuw belangstelling ontstaan voor het
Nederlandstalige toneel te Batavia. Helaas staat dat onderzoek nog in de kinderschoenen,
vooral wat de VOC-tijd betreft. 39 Dat er in die periode opvoeringen
van Nederlandse stukken te Batavia hebben plaatsgevonden, staat
vast. De gegevens daaromtrent zijn evenwel zeer verspreid. 40 Van de stukken
zelf is veelal niet meer dan een vage titel bekend. Bert Paasman heeft vermoedelijk
gelijk, wanneer hij schrijft: ‘onderwerpen uit de geschiedenis van
de VOC hebben in de zeventiende en achttiende eeuw vrijwel niet als stof
gediend voor toneelstukken. Meestal werd in drama’s stof gebruikt uit de
klassieke en bijbelse oudheid of uit (niet-actuele) vaderlandse geschiedenis’
(Paasman 2002:87). Het is waar dat Paasman hier vooral doelt op treurspelen
en niet op blijspelen en kluchten, maar het enige blijspel uit de zeventiende
eeuw waarvan de tekst is overgeleverd, beantwoordt inderdaad aan deze
karakteristiek. We doelen hier op een stuk dat slechts in handschrift tot ons
is gekomen, en dat 45 folia telt. 41 Het is geschreven te Ternate en aldaar op
kasteel Oranje voltooid op 8 maart 1689 door Gerard Warrendhout, onder de
titel: Sot en wijshijd, of De wereld in sijn binnenste. Bij ons weten wordt er hier
oog op diens geld (vers 186) (zie De Graaff 1930:16, 1704:13, zie ook De Graaff 1930:21, respectievelijk
De Graaff 1704:16 voor ‘ritse teef’ en Jan onder de deecken vers 157). Bij De Graaff scheldt
een dienstmeisje in Holland haar mevrouw, een oud-Indischgaste, uit voor ‘Karonje’, wanneer de
laatste haar onheus behandelt of slaat (zie De Graaff 1930:19, 1704:15). Ook Trijn roept ‘Caronje’
(vers 400) tijdens een slaande ruzie met haar buurvrouw Dieuwer, de notoire roddelkont en
voormalige prostituee die tijdens de uitoefening van haar beroep de oud-Indischman Goosen
aan de haak wist te slaan (zie ook vers 157 waar Jan hetzelfde scheldwoord bezigt met betrekking
op Trijn).
38 Van den Berg 1881; De Haan 1922, II:735, 1935:598-600. De tekst uit de eerste druk van Oud-
Batavia, zie De Haan 1922, I:216-7, is opnieuw uitgegeven in De Haan 1984:104-6.
39 Baay 2000:213-4; Zuiderweg 2000:136-7; Paasman 2002:87-97.
40 Wellicht brengt het dissertatie-onderzoek van Adriënne Zuiderweg daar verandering in
(Zuiderweg 2000).
41 Het handschrift hoort tot het bezit van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te
Leiden (Leiden, UB, Ltk. 526).

26
Lourens van Elstland
voor het eerst iets over geschreven. Zoals blijkt uit de titelpagina is dit blijspel
opgevoerd ter ere van Robert Padtbrugge, ‘Commissaris der Oostersche
Quartieren en Goeverneur Directeur der Provintie Amboina’, en ter ere van
Jacob Lobs, ‘Goeverneur en Directeur der Moluccos’. Over Padtbrugge en
Lobs is een en ander bekend, over de auteur veel minder.
Robertus Padtbrugge (1637-1703), wiens vader naar Holland was uitgeweken,
stamt uit een Henegouws geslacht van tapijtwevers. In 1651 werd
hij lidmaat van de Waalse kerk in Amsterdam, in 1655 ingeschreven aan
de Illustre School te Deventer, in 1657 aan de universiteit van Groningen
(Letteren). Reisde in 1660 naar Japan, liet zich in 1661 als student in de medicijnen
te Leiden inschrijven. In 1663 trouwde hij te Amersfoort met Catharina
van Hoogeveen, een meisje uit een Leids regentengeslacht, van wie de vader
bankroet was gegaan en die via haar moeder familie was van raadpensionaris
Johan de Witt (Pabbruwe 1994:11, 19, 21 en 25). Padtbrugge lijkt – geheel in
de lijn van De Witt met wie hij correspondeerde – een stevig voorstander van
de scheiding van kerk en staat te zijn geweest, en hij hoorde dan ook volgens
de toenmalige terminologie tot de ‘politieken’. Al in 1676 beet hij predikant
Gualterus Peregrinus te Ternate toe: ‘Gij hebt uwe wet en ik de mijne’ (Van
Troostenburg de Bruyn 1884:497). In de periode 1677-1682 was hij gouverneur
van de Molukken. Valentijn roemt vooral zijn onkreukbaarheid als VOC-dienaar,
kennelijk een ongewoon verschijnsel (Valentijn 1724, I-2:334-5, 372).
Reeds in de beginperiode van zijn gouverneurschap vond Padtbrugge dat de
ziekentroosters op de Molukken zelf voor het onderhoud van hun woning
moesten opdraaien en niet de VOC, een maatregel die door de ‘kerkelijken’
werd uitgelegd als dat Padtbrugge met deze bezuiniging in regeringskringen
te Batavia een wit voetje zocht te halen (Van Troostenburg de Bruyn 1884:67).
Maar de ergste bedreiging voor de Gereformeerde Kerk was nog dat hij in
1683 de benoeming van ouderlingen en diakens opeiste en op die manier de
armenzorg aan de invloed van de kerkenraad onttrok. Na vermoedelijk grote
pressie van kerkelijke zijde op de gouverneur-generaal werd Padtbrugge op
dit punt teruggefloten door de regering te Batavia. De mensen die hij had
benoemd, deugden niet, schrijft een negentiende-eeuwse kerkhistoricus:
‘Onder die onwettig benoemde kerkeraadsleden vond men er van een slechten
en misdadigen levenswandel, aan wie door de politieken de hand boven
het hoofd werd gehouden, of er waren hoereerders onder, die met hunne
slavinnen concubineerden.’ 42 Vermeldenswaard is nog dat Padtbrugge in de
jaren zeventig lijkt geprotegeerd te zijn door Cornelis Speelman (Pabbruwe
1994:57). Dat laatste heeft hij dan gemeen met Lourens van Elstland.
42 Van Troostenburg de Bruyn 1884:207-8, 153. Over de klacht van de predikant op Banda uit
1684 dat Padtbrugge hem geen financiële middelen ter beschikking stelt om gemeenteleden te
bezoeken, zie Mooij 1927-31, III:579.

Inleiding 27
Jacob Lobs, de andere persoon die volgens Warrendhout bij de opvoering
aanwezig was, was in 1682 Padtbrugge opgevolgd als gouverneur van
de Molukken, een functie die hij zou blijven bekleden tot in 1686 (Valentijn
1724, I-2:350-1, 372). Daarna was hij blijkbaar naar Batavia gegaan waar hij op
18 april 1687 door de kerkenraad tot ouderling werd gekozen, maar gezien
het verslag van 21 juli van hetzelfde jaar was hij vervolgens al spoedig naar
de westkust van Sumatra vertrokken (Mooij 1931, III:709, 713; zie over hem
ook 710, 716-21, 736). Volgens een Generale Missive van 5 oktober 1682 was
Lobs ‘van een cordaat, vreedsaam naturel, wel ter pen’ en iemand van wie
Batavia nog veel goede diensten verwachtte als nieuw aangekomen gouverneur
van Ternate (Coolhaas 1971:494; Pabbruwe 1994:65). Voordat hij naar
Ternate ging was Lobs vanaf 1677 de vervanger van Hendrik van Rheede
tot Drakesteijn geweest als Commandeur van de Malabaarse kust (Leiden,
KITLV, HS. D H 454a, fol. 1r-91r).
Over de auteur Gerard Warrendhout is weinig bekend. Uit Valentijn
weten we dat hij in 1682 ‘geheimschrijver van justitie’ was te Ternate, en
dat hij in de periode 1682-1686 de rechterhand van Lobs en de secretaris
van de Raad van Ternate is geweest (Valentijn 1724, I-2:376). Zijn blijspel
Sot en wijshijd is een uitzinnig stuk. Het lijkt wel of Warrendhout welbewust
alle classicistische regels die in patria in die tijd opgeld deden, aan
zijn laars lapte. Het kent een enorme bezetting: 37 sprekende personen en
een flink aantal ’stomme’ (onder wie: ‘Vier Spoken, Lijfwagten van Apollo,
Tritons, Water-Nijmphen’ enzovoorts). Gezien deze enorme bezetting, kon
Warrendhout de financiële steun van de overheid, in dit geval die van de
heren Padtbrugge en Lobs, goed gebruiken. Het is echter nog niet duidelijk
hoe deze opvoering in de boekhouding werd verantwoord.
Wie in die tijd allegorische personen en mythologische figuren in combinatie
met reële personen op de planken zet, begaat al helemaal een doodzonde
tegen de classicistische regels. Warrendhout zondigt daartegen met volle teugen.
Naast reële personen als de Philosoof en zijn knecht Corille, het nichtje
Lisette en haar vrijer Artillus, treden ook allegorische personages als Deugd,
Waarhijt, Sothijt, Wijshijd enzovoorts op, en verder mythologische figuren als
Apollo, Mercurius, Cupido tot Ganymedes aan toe. De stof is al even bizar:
hoofdfiguur is de Philosoof, een wijsgeer van stoïcijnse snit die al vijftig jaar
teruggetrokken leeft in zijn hof. Deze heeft na het overlijden van zijn broer
de zorg over diens dochter Lisette geërfd. In het stuk dreigt hij zijn nichtje te
onterven als ze gaat trouwen. De schrijftrant van Warrendhout zal weinigen
bekoren, zijn verzen zijn lomp, om nog maar te zwijgen van de grove taal.
Hierbij een specimen, de Philosoof is in gesprek met zijn knecht Corille:
Phil. waar zijt ghij, slaapie nog?
Cor. Ik zit met bij mijn billen
Hier neder op t’gemack en maak mijn darmen schoon.

28
Lourens van Elstland
Phil. K’wil dat gij herwaarts komt.
Cor. is t’kakken dan verboon
dat ghij zoo haastig zijt?
Phil. zult ghij u snater snoeren
O onbeschoften fielt? komt hier terstond...
Corille uijt rond’om met boeken behangen
Cor. ’t volvoeren
van uwe last behaagd Corille steets mijn heer,
hier is hij, wat’s u wil?
Phil. ist moog’lijck dat al weer
u brijn aan t’hollen is? hoe durft g’u onderwinden
mijn boeken, schelmse Nar, om uwen hals te binden?
En daar bij nog zoo stout verschijnen hier bij mijn?
Cor. K’zoek me een Philosoof gelijk als gij te zijn,
want naar gij zelven zegt, zoo moet hij steets verkeren,
die wijs wil zijn, bij die hem wijshijd connen leren,
en dese schrijvers dat zijn Luijden van verstant. (Leiden, UB, Ltk. 526, fol.
3v-4r.)
De ‘klugt’ van Jan onder de deecken steekt in alle opzichten gunstig af bij dit
blijspel van Gerard Warrendhout. Om te beginnen onttrekt Van Elstland
zich aan de algemene karakteristiek van het Indisch-Nederlandse toneel die
Paasman geeft. Van Elstlands klucht bevat weliswaar een verwijzing naar
de (niet-actuele) vaderlandse geschiedenis, namelijk het beleg en de inname
van Haarlem in 1573, maar dankzij de Indische stof in de monologen kunnen
de bewoners van de Indische archipel zichzelf en anderen in zijn stuk herkennen.
Het heeft daarmee een spiegelfunctie die men niet aan het blijspel
van Warrendhout kan toekennen. In Van Elstlands klucht treft men geen
allegorische personen, mythologische figuren of ergerlijke grofheid aan,
wel een redelijke rolverdeling en technisch behoorlijke verzen, waarmee Jan
onder de deecken ook gunstig afsteekt tegen vele kluchten die in de loop van
de zeventiende eeuw met succes op de Amsterdamse Schouwburg werden
opgevoerd.
Toch moet Van Elstland hebben beseft dat er weinig of geen kans was
dat zijn geesteskind ooit in het openbaar te Batavia kon worden opgevoerd.
De tegenstand van de publieke kerk was op dit punt namelijk berucht. Al in
1625, toen ‘commedianten’ aan de kerkenraad vroegen om iemand af te vaardigen
die, als zij speelden, het geld van de bezoekers in ontvangst zou nemen
(kennelijk ten behoeve van de armen), kregen ze op 2 april tot antwoord:
dat de vergaderinge haer gants niet daer mede en wil bemoijen maer liever sage,
dat sij daer mede gants ophielden alsoo vele inconvenienten ende lichtveerdicheden
daer uyt resulterende sijn die grootel. dienen tot ontstichtinge ende ergernisse
vande gemeente (Mooij 1927, I:206; Algra 1946:158, noot 1).

Inleiding 29
Jammer dat we niet meer weten over deze ‘commedianten’, over de stukken
die ze opvoerden, en over de locatie waar ze speelden. Waren ze naïef of
waren ze aan het provoceren? Algra citeert, helaas zonder bronverwijzing,
uit nog een ander stuk van de kerkenraad waarin deze de overheid verzoekt
om ‘de comedien soo nu en dan onder de Christenen gespeelt’ te verbieden,
‘alsoo door deselve de menschen niet anders als tot ijdelheijt, dertelheyt,
onkuis [sic] lusten etc. opgewekt werden’ (Algra 1946:158).
De ironie wil dat we in de meeste gevallen nooit zouden hebben geweten
dat er überhaupt opvoeringen plaatsvonden, ware het niet van de hardnekkige
tegenstand van de Bataviase kerkenraad. Daardoor weten we ook dat
sommige particulieren gelegenheid gaven tot het opvoeren van stukken in
hun eigen woning of op hun eigen erf. Zo’n notoir zondige particulier is
Pieter Elmers geweest. De kerkenraad heeft vernomen dat op de Westzijde in
het huis van Elmers ‘een à twee reijsen een schandelijcke comedie is gespeelt,
alwaer onder anderen oock vele ledematen sich hebben laten vinden’ (Mooij
1929, II:613). De kerkenraad besluit op 5 april 1661 dit kwaad in de kiem te
smoren ‘door alle mogelijcke middelen’ zowel bij de gouverneur-generaal als
bij de lidmaten tijdens de visitatie. Speciaal sinjeur Elmers zal duchtig aan de
tand worden gevoeld. Hij werd zeker in de gaten gehouden, want ruim twee
jaar later, op 20 juni 1664, besluit de kerkenraad hem aan te spreken ‘over
het toelaten van banen en vijftelbanen in sijne huijsinghe’. 43 Kennelijk heeft
Elmers zich later min of meer verzoend met de kerkenraad, want hij brengt
het tot kerkmeester, zij het dat hem de vurige ijver tot de kerkdienst enigszins
ontbreekt. Immers, op 10 oktober 1678 worden hem opnieuw de oren
gewassen, omdat bij het avondmaal in de Maleise Kerk het tafellaken en de
servetten ‘uijtermaten vuijl sijn geweest, strijdende tegens de eerbiedicheijt
dier H. actie’ (Mooij 1931, III:402). Twee jaar later is het opnieuw helemaal
mis met Elmers: de kerkenraad besluit op 19 september 1680 dat hij en zijn
echtgenote zullen worden benaderd ‘over de comedie, die onlangs in haerl.
tuijn buijten de Nieuwpoort gespeelt is’ (Mooij 1931, III:462). Let wel: deze
keer is het stuk niet bij hem thuis gespeeld, maar op zijn buiten. Ook dat
mag niet, maar Elmers is waarlijk de kwaadste niet: blijkens de protocollen
van 30 september 1680 hebben hij en zijn vrouw ‘die vermaninge christelijck
aengenomen’ (Mooij 1931, III:463). Zou Elmers voortaan oppassend zijn
geworden of kort daarna gewoon zijn overleden? In elk geval is de toorn van
de kerkenraad over hem niet meer neergedaald of althans niet schriftelijk
overgeleverd. Maar het geval Elmers geeft aan dat er voor Van Elstland toch
meer mogelijkheden moeten zijn geweest om zijn klucht te Batavia te laten
opvoeren dan we aanvankelijk hadden gedacht.
43 Mooij 1929, II:662. Bij ‘banen’ en ‘vijftelbanen’ moeten we waarschijnlijk aan kegel-, kolf- en
kaatsbanen denken.

30
Wanneer geschreven?
Lourens van Elstland
Het stuk bevat een aantal duidelijke verwijzingen naar de dagelijkse werkelijkheid,
in het bijzonder die van het jaar 1688. Daardoor is het mogelijk om
een duidelijke terminus post quem vast te stellen. De auteur stelt het voor alsof
in Haarlem het gerucht de ronde doet dat Willem III naar Engeland wil trekken
om de jezuïet Sir Edward Petre, onder wiens invloed de katholieke vorst
Jacobus II staat, van het Britse politieke toneel te doen verdwijnen. In één
adem deelt hij mee dat de Oranjevorst vervolgens zijn schoonvader Jacobus
II zal laten terechtstellen (Jan onder de deecken, vers 663-6).
Willem III zou op 5 november 1688 te Torbay aan land gaan om het jaar
daarop te worden uitgeroepen tot koning van Engeland. Wanneer we er
rekening mee houden dat het tenminste een half jaar duurde eer berichten
uit het vaderland Batavia bereikten, mogen we er vanuit gaan dat Lourens
van Elstland niet eerder dan mei 1689 deze passage op papier heeft gezet. Er
zijn meer passages waarin hij verwijst naar de dagelijkse realiteit, maar de
verwijzingen naar gebeurtenissen in 1688 zijn de jongste die in de klucht te
vinden zijn. Zo verwijst ‘Jan onder de deecken’, de hoofdfiguur in het stuk,
naar de krant waarin hij heeft gelezen dat de keizer de Turken heeft verslagen
(vers 699-704). Dit slaat waarschijnlijk op de heldendaden van keizer
Maximiliaan II Emanuel bij de verovering van Belgrado op 6 september 1688.
In de krant leest Jan ook dat Pater Petre S.J. gevangen is genomen (vers 709).
Dit is een onjuist bericht, wel werden in 1688 een aantal jezuïeten gevangen
genomen, maar Pater Petre zelf wist te ontsnappen naar Frankrijk. Jan vermeldt
ook hoe men in Den Haag elke dag vergadert over de oorlogsdreiging
van Franse kant (vers 717-20). In november 1688 verklaarde Lodewijk XIV
inderdaad de Republiek de oorlog, wat tot het begin van de Negenjarige
Oorlog leidde. Voorafgaand aan zijn oorlogsverklaring had de Franse koning
alle Nederlandse koopvaarders die in Franse havens lagen, aan de ketting
laten leggen. Hierop reageerden de Staten-Generaal op 18 oktober 1688 met
een uitdrukkelijk verbod op de invoer van wijn en gedistilleerd uit Frankrijk.
Vandaar dat Jan signaleert dat de stokers overgaan op vaderlands gedistilleerd:
‘want anders is er niet voorhanden’ (vers 724).
Het is wat lastiger om de terminus ante quem vast te stellen. In de ‘Klugt’ is
nergens sprake van belangrijke gebeurtenissen uit 1689, zoals de proclamatie
van het koningschap van ‘William and Mary’ door het Engelse parlement
op 13 februari en hun kroning op 11 april. Indien deze gebeurtenissen geen
indruk op Van Elstland hebben gemaakt, dan is dit toch wel te verwachten
van de veldslagen uit 1690: bij de Boyne op 1 juli en bij Aughrim op 12
juli, toen ‘King Billy’ zijn schoonvader definitief het onderspit liet delven.
Wanneer we dus opnieuw rekening houden met de termijn van minimaal
een half jaar vooraleer die berichten Batavia bereikten, stellen we hierbij vast

Inleiding 31
dat de passages met betrekking tot Willem III waarschijnlijk tussen medio
1689 en voorjaar 1691 zijn geschreven.
Het handschrift en het pak van Lourens
De klucht Jan onder de deecken vormt nu het meest substantiële onderdeel van
de bundel Mengeldigten die zich te Parijs bevindt.
De oorspronkelijke bundel papieren die vanuit Batavia in Holland is
terechtgekomen moet nog omvangrijker zijn geweest. We weten niet precies
wat zich allemaal in dit pakket bevond. We noemen dit oorspronkelijke
pakket hier verder: ‘het pak van Lourens’, naar analogie van Havelaars pak
van Sjaalman. Het handschrift vertoont veel sporen van negentiende-eeuwse
ingrepen die plaatsvonden, nadat het in de Bibliothèque Impériale te Parijs
was terechtgekomen. Zo werden daar de losse ongenummerde katernen
ingenaaid, genummerd en gebonden in een negentiende-eeuwse kartonnen
band met een leren rug. Op de rug van deze band werd in drukletters de volgende
tekst aangebracht: ‘Laur. Van Elstland. Poesies Diverses’ en daaronder
is een etiketje met ‘Néerl. 61’ geplakt. Op het rechter schutblad is in een
negentiende-eeuwse hand geschreven: ‘Volume de 76 Feuillets plus le feuillet
A préliminaire 2 Décembre 1884’. Op het linker schutblad is opnieuw een
etiketje met ‘Néerl. 61’ geplakt van precies hetzelfde type als het etiketje op
de rug. Daarna komt folium A, waarop een uitgeknipt hart is geplakt waarin
staat ‘No. 32’. In de rechterbovenhoek van het titelblad van de Mengeldigten
staat: ‘Fonds étranger Néerlandais No. 4761’ met daaromheen een lijntje. Op
deze bladzijde begint, in dezelfde negentiende-eeuwse hand, de nummering
die over alle folia doorloopt van fol. 1 tot en met fol. 76. Er is geen spoor van
een eerdere nummering te zien. Drie van deze folia, zes bladzijden, namelijk
fol. 24r en v, 29r en v, en 38r en v, zijn onbeschreven en daarover is diagonaal
een streep getrokken. Die bladzijden zijn in de negentiende-eeuwse hand
meegenummerd op de rectozijde van de folia 25, 30 en 39 en spiegelen de
versozijde van 24, 29 en 38.
Niet in een negentiende-eeuwse, maar in een zeventiende-eeuwse hand
zijn de enige custoden in het handschrift. Ze zijn te vinden op fol. 24r, 29r en
28r. 44 Daar ze in dezelfde hand zijn geschreven als de rest van de Mengeldigten,
moeten zij te Batavia zijn aangebracht. Een mogelijke verklaring voor hun aanwezigheid
is gelegen in het vochtige klimaat te Batavia. We veronderstellen
dat die bewuste bladzijden aan elkaar verkleefd zijn geraakt. Toen de auteur
dit op een gegeven ogenblik merkte, zal hij de custoden hebben geplaatst en
over de blanco bladzijden een diagonale streep hebben getrokken.
44 Deze custoden luiden respectievelijk: ‘krom’ (fol. 24r), ‘gy’ (fol. 29r), ‘wel’ (fol. 38r).

32
Lourens van Elstland
Het handschrift telt nu dus 152 bladzijden, maar we zullen zien dat het
oorspronkelijke pak van Lourens er veel meer heeft geteld. Het oogt weliswaar
als een verzamelbundel van korte en langere gedichten, 45 maar van
alle afzonderlijke bijdragen neemt – zoals al is opgemerkt – de klucht van
Jan onder de deecken de meeste plaats in, namelijk 58 bladzijden. Een goede
tweede is de rijmbrief Danckbaar antwoord van Jan van Elsland met 20 bladzijden.
Het papier
Alle werk in het pak van Lourens is op hetzelfde papier geschreven. Dit
papier wordt namelijk gekenmerkt door hetzelfde watermerk en contrawatermerk:
respectievelijk een leeuw met zeven pijlen in een weelderig kader
en de letters C D C (laatste letter in spiegelbeeld). Dat is opmerkelijk omdat
het zowel werk bevat dat door Lourens in Batavia is geschreven, als werk
dat door zijn neef Jan in Haarlem aan het papier is toevertrouwd. Watermerk
en contrawatermerk zijn op elk folium zichtbaar. De kettinglijnen lopen verticaal
en liggen ongeveer drie cm uit elkaar. De gemiddelde hoogte van de
bladzijden is 311 mm, de breedte 199 mm.
De katernen zijn verkleefd en moeilijk te onderscheiden, maar minstens
zeven tot tien bladen dik. Op de plaats waar de Klugt begint, kan de bundel
goed opengelegd worden. De bindtouwtjes en de rug van het nieuwe katern
zijn duidelijk te zien.
De samenstelling van de Mengeldigten
In zijn Danckbaar antwoord begint neef Jan met het beantwoorden van brieven:
geliefde oom, uE, beneeven
u zoons drie brieven, ons geschreeven
mitsgaders uwe rijmerij:
uE, den derden van desember
u soons van ultimo november
zijn door uw vrind besteld aan mij (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 66v)
Omdat hij zijn oom nooit heeft gezien en deze pas naar Haarlem belooft
terug te keren als zijn dochter getrouwd is, schrijft neef Jan dat hij zich zal
troosten met de hem door oom Lourens toegestuurde pennenvruchten.
Natuurlijk is hij niet alleen benieuwd naar zijn oom, maar ook naar zijn neef
45 Een overzicht van de volledige inhoud van het handschrift is te vinden in Bostoen 1988a:
187-203.

Inleiding 33
Daniël, boekhouder in dienst van de VOC en poëzieliefhebber te Batavia, en
naar zijn nichtje. Vervolgens komt hij met allerlei nieuwtjes uit Haarlem, om
daarna op zijn ooms werk in te gaan:
Voorts, heb ick met vermaak geleesen
u rijmerijen, nooyd volpreesen:
daar in u vluggen geest gesien (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 68r)
Jan reageert op iedere tekst uit het pak van Lourens, maar hij verwijst
hierbij ook naar enkele teksten die nu ontbreken in het Parijse handschrift.
Daardoor kunnen we vaststellen dat dit handschrift onvolledig moet zijn in
vergelijking met de door zijn oom Lourens verstuurde teksten.
Voor de moderne lezer van het handschrift kan het lijken alsof Jan de
teksten van zijn oom in een willekeurige volgorde behandelt, omdat zijn
verwijzingen niet corresponderen met de huidige volgorde. Het handschrift
zelf vertoont ook nogal wat sporen van knip- en plakwerk, waardoor men
kan afleiden dat er uit het oorspronkelijke pak niet alleen een en ander is
verdwenen, maar ook dat de volgorde van de afzonderlijke teksten hier en
daar is gewijzigd. Wat de reconstructie van de oorspronkelijke inhoud en
samenstelling van de Mengeldigten betreft, biedt de foliëring geen houvast,
want deze is negentiende-eeuws.
De volgorde waarin Jan van Elsland de teksten van zijn oom bespreekt,
is evenmin de oorspronkelijke. Zo noemt hij t Leven en bedrijf van de heylige
maagt Rosa, vervolgens de Klaaglieden Jeremie en nog zeven andere gedichten,
om daarna pas Op t zien van capiteyn Jonckers hooft als het op een staack ten toon
gestelt was te noemen, terwijl dit laatste gedicht halverwege op de bladzijde
begint waar het slot van de satire op de H. Rosa te vinden is. Met behulp van
Jans volgorde kan dus de oorspronkelijke volgorde van de stukken in het
pak niet worden gereconstrueerd.
Verdwenen stukken uit het pak van Lourens
Niet alles waar Jan op reageert kan men vandaag de dag in Lourens van
Elstlands Mengeldigten terugvinden. De volgende drie gedichten ontbreken:
U bruylofts digten, op den smith
van ’t wapenhuys, ter storm geleegen
voor ’t slot, gewillig ingekreegen,
behaagd mij ook niet min, als dit
daar u drie schippers kaartespeelen:
en aardig om het geld krackeelen.
Beneffens de onbedagte min,
die spoorloos zig aan ’t goud laat binden,
verthoond, in t vuyl bedroogen vinden
van een geldgierige sottin:

34
Lourens van Elstland
die, als een regte bruyd van Meenen,
haar meningh zag, als rook, verdweenen. (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol.
69r.)
Het zijn respectievelijk bruiloftsdichten voor de smid van het wapenarsenaal,
een gedicht over drie kaartspelende schippers en één over een geldbeluste
bruid uit Menen die bedrogen uitkomt. Van twee van deze teksten zijn nog
restanten te vinden in het handschrift: over twee stukjes tekst bleken namelijk
blaadjes geplakt te zijn. In 1990 zijn in de Bibliothèque Nationale te Parijs
op verzoek van Karel Bostoen de blaadjes op fol. 3v en fol. 19r losgemaakt.
Zowel de onderliggende teksten als de stukjes tekst op de versozijde van de
blaadjes werden vervolgens gefotografeerd. De blaadjes zijn daarna weer zo
vastgemaakt dat ze teruggeslagen kunnen worden, zodat de weggewerkte
stukjes tekst nu goed te raadplegen zijn.
In Antwoort aan mijn vriend op sijn vrage heeft een vriend gevraagd welk
type vrouw hij het best zou kunnen trouwen ‘een witte, zwarte of bonte
vrouw’ (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 2v-3v). Geen van de drie typen
blijkt geschikt voor het huwelijk, gezien hun respectievelijke ondeugden als
heerszucht en achterklap, luiheid en overspeligheid, en overdreven assertiviteit.
In de laatste verzen die nu nog te lezen zijn, beschrijft hij vooral de
assertiviteit van de donkere Aziatische vrouw ten aanzien van Euraziatische
en Europese soortgenoten als volgt:
Nu om een eynd te maken
van dese zeve zaken
gij weet wel wat een swart behoeft
omdat gij die selfs hebt geproeft
en weet, dat die geslagten
noch bont, noch witten agten
fluks is hun seggen is ons bloet
zoo root niet als ’t de witte doet
want sulck een ijdel seggen
is macklijck te weerleggen (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 3v)
De verzen die direct daarop volgen, zijn dus afgeplakt. Daarmee is trouwens
ook de conclusie van het gedicht gesneuveld, namelijk dat wie zich zonodig
wil verhangen (lees: trouwen), het best een Europese vrouw kan nemen. Dat
nu juist de laatste twaalf verzen afgeplakt zijn, waardoor de pointe van het
antwoord aan de trouwlustige vriend verloren gaat, is wellicht veroorzaakt
doordat de noodzaak werd gevoeld om de negatieve uitlatingen, zelfs ten
aanzien van een huwelijk met een blanke Europese vrouw (‘een witte strop’),
te verdonkeremanen.
De oorspronkelijke tekst van Antwoort aan mijn vriend op sijn vrage eindigde
namelijk met de volgende verzen:

Inleiding 35
bezie een vercken, of een hont
heeft oock root bloet, en schijt oock stront
dan is t noch niet te degen
veel beter dan geswegen.
en die sich self wil hangen op
neem dan voor best een witte strop
doch eer ick concludere
soo moogt gij hier uyt leeren
en mercken (dat ick als een vriend
uw op u vrage heb gedient)
dees’ bijlaag, wilt gij trouwen
ick sal ’t niet tegen houwen (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 3v)
Op de rectozijde van het blaadje dat over deze tekst heen is geplakt, zijn de
titel en de eerste strofe van een Verjaarszang geschreven. 46 Op de achterkant
van dat blaadje staan restanten van een bruiloftsdicht of epithalamium. 47
Op het tweede overgeplakte blaadje staan zowel op de recto- als op de
versozijde nieuwe titels boven de Klaag-lieden Jeremie. 48 De nieuwe titel op de
rectozijde is in koeienletters geschreven. Dit type letters komt verder in het
handschrift niet voor. Ze zijn echter wel van dezelfde hand en in dezelfde inkt
geschreven als het Danckbaar antwoord van Jan van Elsland. Dit is tevens een van
de argumenten om ook andere ingrepen in de tekst aan hem toe te schrijven.
Onder het blaadje is het slot van een gedicht te lezen dat ondertekend is
met Elstland, zoals Lourens vrijwel alle teksten apart ondertekent. Daarin
wordt geruzied over geld en is er sprake van een spel. 49 Waarschijnlijk stamt
het fragment uit het gedicht over de kaartspelende en ruziënde schippers
waar Jan van Elsland het over heeft in zijn Danckbaar antwoord.
Van de derde hierboven genoemde tekst waar Jan aan refereert, waarin
een passage voorkomt als ‘Beneffens de onbedagte min, [...] die, als een regte
bruyd uit Meenen’, is niets meer te achterhalen in het handschrift. Waarom
is deze tekst uit het oorspronkelijke pak verdwenen? Het is verleidelijk om te
denken aan een verband met de familiale achtergrond van de Van Els(t)lands.
Het is namelijk bekend dat deze familie in de zestiende eeuw uit Vlaanderen
naar Holland is uitgeweken en oorspronkelijk uit Menen of uit die buurt
komt (Bostoen 1993a:124-5). Mogelijk verwijst Lourens hier naar oud zeer
46 Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 3Ar: Verjaarzang aan Juffr J D B op haar 46ste Jaar 1693,
stemme den lustelijcken may.
47 Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 3Av: ‘uyt haar slot trat toe gelijck een Amazone’.
48 Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 19 Ar en fol. 19Av: respectievelijk Lourens van Elstland’s
Klaaglieden en gebed Jeremie in vijf deelen en Lourens van Elstland’s Klaaglieden van den profeet Jeremias
in vier deelen.
49 Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 19r: [...] ick koom hier gelt te kort en noch verlies ick meer.
[...] ze namze alle vier, [...] en wierp z hem voo sijn beck, doe ging het spel weer aan.

36
Lourens van Elstland
binnen de familie? Tussen fol. 18v en 19r is over de hele hoogte tegen de
band een dun strookje, een kimme, te zien. Daar is een blad uitgesneden,
waarop waarschijnlijk de tekst over ‘de onbedagte min van een Menense sottin’
te lezen was. Op dit blad moeten de Klaaglieden gevolgd zijn.
Geeft de kwestie van de verdwenen en overgeplakte tekstfragmenten al
voldoende aan dat er inderdaad in de oorspronkelijke samenstelling van het
pak van Lourens is ingegrepen, dan geldt dit des te meer voor vier gedateerde
stukken in het Parijse handschrift met de Mengeldigten, die niet in
chronologische volgorde zijn opgenomen. 50 Zo staat de Verjaarzang aan Juffr.
J D B op haar 46ste jaar 1693 op fol. 3Ar en niet – naar men zou verwachten
– achter in het handschrift. De Mengeldigten worden immers afgesloten door
het briefje dat dagtekent van 2 december 1693 (zie ook Afbeelding 6). De eerste
strofe van de Verjaarzang is duidelijk uit een ander blad geknipt en over
het einde van het Antwoort aan mijn vriend op sijn vrage geplakt. Niet Lourens
van Elstland is verantwoordelijk voor de huidige volgorde van de stukken in
de Mengeldigten, maar iemand anders. Zoals al eerder is opgemerkt: het ligt
voor de hand om die ingrepen aan zijn neef Jan toe te schrijven. Een argument
daarvoor vormen ook de vele opmerkingen van religieuze en morele
aard in zijn Danckbaar antwoord. 51 Zo komt zijn betrokkenheid bij de religie
tot uiting wanneer hij reageert op een lied dat oom Lourens als een gezang
had geschreven, waarbij mogelijk de typisch doopsgezinde spiritualiteit
tot uiting komt. 52 Neef Jan onderkent niet alleen dat zijn oom in dit lied de
barmhartigheid als een kardinale deugd beschouwt en gaat daar uitgebreid
op in, maar hij schrijft ook dat hij dit lied met plezier heeft gezongen:
bijsonder ’t antwoord, op de vraage,
wat deugd, voor God, in t laast der daage
in t oordeel best bestaan sal, nam
ick groot vermaak in om te zingen:
’t zijn ook zeer nutte en fraye dingen
des hooftdeugds-lof barmhertigheyd,
ten sterken stut ons voor te stellen,
daar die is kanme er meer bij tellen,
de needrigheyd, sagtmoedigheyd,
oodmoedigheyd, met hert en zinnen
God, en als zig de naaste minnen (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 72v)
50 Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 2r: Op sijn voorstellig tot gouverneur generaal den 25e
november1681, fol. 3Ar: Verjaarzang aan Juffr J D B op haar 46ste Jaar 1693, fol. 10r: Op de bruyloft van
E D V K met Z B den 4en Feb. 1690, fol. 66r: het persoonlijke briefje, Batavia 2 december 1693 neve en
broeder, [...].
51 Gegevens uit het archief van de Verenigde Doopsgezinde Gemeente bevestigen dat Jan
doopsgezind was. Hij bekleedde een functie binnen die gemeente (Bostoen 1993a:134-5).
52 Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 7v-9v: Zang op de vrage Wat deugt ist die voor God in t
oordeel sal bestaan.

Inleiding 37
De deugd der barmhartigheid speelt – zoals bekend – in de spiritualiteit van
de doopsgezinden met hun geschiedenis van bittere vervolgingen een centrale
rol. Voor hun overleving waren ze er vaak afhankelijk van geweest. 53
Wanneer zijn oom klaagt over de morele verwording te Batavia kan neef Jan
het niet laten om van de weeromstuit het verloederde thuisfront te noemen
dat zich overgeeft aan ontuchtig leven, hoogmoed en ijdelheid en daarom als
respectievelijk Faëton, Icarus en Narcissus te gronde zal gaan. Ook moord
en doodslag komen aan de orde, bedreven door kindermoordenaressen
van het slag Procne en Philomela uit Ovidius’ Metamorfosen (Parijs, BN, MS.
Néerlandais 61, fol. 67v).
de pragt en ondeugd, (t is te klaagen)
vermeerdren Hier nog alle daagen (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 67r)
[...]
Hier zietme een tweeden Phaeton
door wulps bestier van ’s leevens waagen
met rampspoets blixem vuur geslaagen.
gintze een Ikarus van de zon
gedaald, door hoogmoed opgeheeven,
onraad’lijck zijn siels dootsteek geeven.
daar, een verwaanden sot Narsis
door eygen liefden dranck beschonken,
verwijft zoo op zijn schoonheyd pronken
dat (dunckt hem) niemand mooyer is.
Hier weer een Progne en Filomela
na t moorde, in ‘t vlugte, als ‘t vliegend vee. (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol.
67r-v.)
Zeer uitgebreid is hij bijvoorbeeld over een mogelijk toenmalige cause célèbre
te Haarlem, waarover we helaas in andere contemporaine bronnen geen
sporen hebben gevonden. Het gaat om het geval van een 45-jarige moeder
die zich vrijwillig bij de schout komt aangeven, nadat ze eerst met een mes
haar vijfjarige kleuter heeft onthoofd (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol.
67v-8r).
Aangevuurd door de verssatire die oom Lourens aan de H. Rosa van Lima
heeft gewijd, geeft neef Jan vervolgens ruim baan aan zijn eigen arsenaal van
anti-rooms geschut, waarvan naast de onvermijdelijke Broer Cornelis ook
Paus Jut en voorts de pausen Sixtus IV, Innocentius VIII en Julius II (deze
laatsten vanwege hun ‘zodomie’) zijn voornaamste mikpunten zijn:
53 ‘De onderlinge herbergzaamheid en gastvrijheid was daarentegen zeer groot, waarbij ze
zich grondden op Matth. 25: 35-6: Want ik ben hongerig geweest, en gij hebt mij te eten gegeven, ik ben
dorstig geweest, en gij hebt mij te drinken gegeven, ik was een vreemdeling, en gij hebt mij geherbergd, ik
was naakt, en gij hebt mij gekleed, ik ben krank geweest, en gij hebt mij bezocht, ik was in de gevangenis, en
gij zijt tot mij gekomen. En Rom. 12:13: Tracht naar herbergzaamheid’ (Blaupot ten Cate 1847:167).

38
Lourens van Elstland
[...] gelijkmen siet
aan Broer Cornelis, die de vrouwe
in discipline wist te houwe,
en, als een dapren gardiaan
van agtren, met obedientie,
voldeed die vuyle biegt zententie
met Adams roede, of wijst het aan,
dat veele jonge en gayle paapen,
in hutten bij de wijven slaapen?
gelijck als Rosa, de musschiet
vergunden, als ze haar niet en beeten?
Paus Jut, geloov ick, zal tbest weeten. (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 70r-v.)
De verloedering van de rederijkerij te Haarlem krijgt van neef Jan ook de
volle laag. In plaats van zich bezig te houden met literatuur, zitten de heren
te kaarten. Kaartspelen is iets voor kinderen, oordeelt Jan van Elsland, en
niet voor volwassen mannen als de rederijkers. Als het al niet leidt tot ruzies
en vechtpartijen is het op z’n best een spelletje. In het bijzonder de drinkebroers
en kaartspelers van de Vlaamse kamer der Witte Angieren 54 moeten
het ontgelden:
De broeders, die In Liefd Getrouwe
de redenmaagd nog onderhouwe
met flappen bier en kaartespel (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 74r)
Vervolgens karakteriseert neef Jan het kaartspel als een activiteit die aan
verstandige lieden, de liefhebbers van Minerva, niet past: men verkwanselt
namelijk de tijd die voor nuttige en stichtelijke zaken dient te worden
gebruikt (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 74v-5v).
maar wat is t speele? op ’t best genaamd
(zoo ’t nog in vreede blijft geschieden)
een kinderwerk, dat wijsen lieden
die Pallas lieven, niet betaamd.
den tijd, bevoolen uyt te koopen
tot stigting, laatme, (als kindren), loopen. (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol.
74v.)
De conclusie lijkt gewettigd dat het Jan van Elsland is geweest die de
Mengeldigten heeft gecensureerd. Mogelijk heeft hij dit deels uit eigen over-
54 Lourens van Elstland is in Haarlem ‘liefhebber’ geweest in de rederijkerskamers van de
Witte Angieren. Uit de lange rijmbrief, naar het voorbeeld van Hoofts beroemde rijmbrief uit
Florence, waarmee de Mengeldichten worden afgesloten, blijkt zijn vertrouwen in hun dichtkunst.
Voor Lourens’ rijmbrief, zie Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 58v-66r.

Inleiding 39
tuiging gedaan en deels omdat hij zich verplicht voelde het werk van zijn
oom aan belangstellenden (familie, vrienden en kennissen) te laten lezen.
Het zou neef Jan sieren als hij daarbij ook de goede reputatie van zijn oom
op het oog heeft gehad. Hij heeft minstens twee folia uit de Mengeldigten
verwijderd en een aantal tekstfragmenten op de daaropvolgende bladzijde
afgeplakt. Ook de wat overdreven groot uitgevallen nieuwe titel van de
Klaag-lieden Jeremie duidt op zijn ingrijpen en geeft wellicht aan dat hij deze
nieuwe berijming (op basis van Van Manders eerdere berijming) vanuit literair
oogpunt zeer waardeerde. 55
Een ongetwijfeld uitgebreid onderdeel van het oorspronkelijke pak van
oom Lourens, is nog niet ter sprake gekomen. Het geldt hier een bewerking
van Erasmus’ Lof der zotheid door Lourens gemaakt op basis van een eerdere
vertaling uit het Vlaams of Brabants. Dat deze bewerking door Lourens is
gemaakt, kunnen we namelijk opmaken uit de volgende woorden van neef
Jan:
heb danck voor uwe Mengelstoffen
zeer leersaam nut en wel getroffen,
en rijck in stof ons toegedagt
met u beschreeven Lof der Sotheyd,
uyt Vlaams of Brabands kledings botheyd
in ‘t Nederduytsche kleed gebragt (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 75v)
De tekst van deze bewerking konden we helaas nergens terugvinden, wat
buitengewoon jammer is. In 1756 bestond hij nog en hij berustte bij de drukker
Rudolphus Joannes Noordbeek te Leeuwarden.
Deze neemt immers de titel daarvan als volgt op in de catalogus van zijn
leenbibliotheek: ‘D. Erasmus Lof der Zotheyd, uit het slordig Brabants en
Vlaams vertaalt door J. van Elsland.’ 56 De ironie van het geval wil evenwel
dat in deze vermelding de Lof der zotheid-bewerking ten onrechte wordt toegeschreven
aan Jan van Elsland, en niet aan Lourens! Het kan zijn dat Jan zelf
deze tekst uit het pak van zijn oom heeft gehaald om hem apart uit te lenen
en daarom ergens zijn eigen naam als bezittersmerk daarop heeft geplaatst.
Het misverstand kan evenwel ook te wijten zijn aan de samenstellers van de
catalogus die bekend waren met de naam van Jan van Elsland, maar die nog
nooit van diens oom Lourens van Elstland hadden gehoord.
55 Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 19r-28v. Het berijmen van de Klaagzangen van Jeremia
was in de vroegmoderne tijd in protestantse kring enorm populair. Overgeleverd zijn berijmingen
door Van Haecht, Van Mander, Revius en Rixtel, die aan die van Lourens van Elstland
vooraf zijn gegaan.
56 Considerabel vervolg 1756:8, nr 731. De tekst die Lourens van Elstland bewerkte, gaat mogelijk
terug op de oudste Nederlandse vertaling die voor het eerst te Emden van de pers kwam in
1560 bij Willem Gailliart. Daarna volgden vele herdrukken en bewerkingen (Bijl 1978:246-52).

40
Inkt en handen
Lourens van Elstland
De Mengeldigten zijn in één en dezelfde hand geschreven, van fol. 1r tot en
met het persoonlijke briefje op fol. 66r (zie ook Afbeelding 4). De teksten die
tot het hoofdwerk behoren, zijn zeker in het begin, met losse hand – of zelfs
een tikkeltje slordig – op papier gezet. De inkt ervan is nu verbleekt en grijs.
Een enkele maal besteedt de afschrijver meer aandacht aan zijn handschrift
bij het schrijven van een titel, van een hoofdletter of van een bepaald woord
dat meer nadruk krijgt. 57
Afbeelding 3. Een enkele keer besteedt de auteur meer aandacht aan zijn
handschrift, zoals bij deze toevoeging ‘in liefde Getrouw: Haarlem’
Dat het ondanks slordigheden om een net afschrift gaat, staat buiten kijf. De
vraag is wie de afschrijver was. Daarmee hangt tevens de kwestie samen
of dit Parijse handschrift in Indië, dan wel in patria, tot stand is gekomen.
Dat de afschrijver iemand anders is geweest dan Lourens van Elstland, lijkt
niet aannemelijk: de typisch vale inkt van de eerste folia, de ondertekening
van elke bijdrage met de naam Elstland, respectievelijk L van Elstland, de
kwestie van de blanco bladzijden die aanvankelijk waarschijnlijk aan elkaar
plakten van het vocht, het persoonlijke briefje uit 1693 met de groet aan neef
Jan en broer Joost (dat straks nog ter sprake komt), en vooral de titel van het
Danckbaar antwoord waarin neef Jan vermeldt dat de ‘volgeestige Mengel-
57 Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 6r, ‘D van Elstland’, fol. 18r, ‘in liefde Getrouw: Haarlem’,
fol. 58r, Brief voor de vrienden en het ‘vale’ op fol. 66r.

Inleiding 41
Stoffen’ hem door zijn oom uit Batavia zijn toegezonden, wijzen in die richting.
Het hoofdwerk moet in Batavia tot stand zijn gekomen.
De kleur van de inkt in het Danckbaar antwoord van Jan van Elsland
verschilt van die van Lourens: ze is namelijk bruinoranje. Ook het schrift
en de opmaak zijn anders dan in de hoofdtekst, want regelmatig en netjes.
Hetzelfde schrift en dezelfde inkt zien we terug in een aantal correcties in
de Mengeldigten, in de regieaanwijzingen bij de Klugt en in de titel boven
de Klaaglieden van Jeremie op het overgeplakte blaadje op fol. 19r. Er is geen
enkele reden om deze hand en inkt niet aan Jan van Elsland toe te schrijven.
De moeilijkheid tot nu toe was dat we niet over een autograaf van deze
auteur beschikten om zijn tekst in het Parijse handschrift daarmee te vergelijken.
Nu berust in het Centraal Bureau voor Genealogie een net afschrift
(dat Jan van Elsland zelf ‘Een snaakse Copij’ noemt) van zijn brief uit 1727,
geschreven aan de Amsterdamse koopman Abraham Thesingh te Archangel
(Den Haag, CBG, collectie handschriften voor 1800). De hand waarin deze
brief is geschreven, vertoont veel overeenkomst met die van het Danckbaar
antwoord. Er is zelfs merkwaardig genoeg sprake van enige inhoudelijke
overeenkomst qua mentaliteit en formuleringen. Zo kan Jan niet verhullen
dat hij enigszins jaloers is op de rust die zijn oom Lourens op de oude dag
geniet, en beklaagt hij zichzelf vanwege zijn dagelijkse geren om de kost
bijeen te garen. Hij schrijft:
dat gij de kost wind zonder werken
[...]
met mij, is ’t verre daar van daan:
ick moet om ’t kosje lustig wroeten
met matte leen, en natte voeten (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 66v)
In de brief aan A. Thesingh klaagt hij eveneens over de moeite die hij moet
doen om aan de kost te komen:
Dat het arm hondeke Jan Josten alle kruymkes van zijnes heeren tafel in dat groot
Rusland gevallen mogt op lekken? Hoe zou hij slingertongen. [...] Als ik van veel
schat en rijkdom hoor spreeken dan denk ik wel eens ik wouw het de mijne was.
In beide brieven komen ook verwijzingen voor naar overeenkomstige
begrippen en personen, zoals de Klaagliederen Jeremias, Faëton, Tantalus en
Paus Sixtus. De bewaard gebleven brief aan Thesingh moet dan ook een
eigenhandig door Jan van Elsland gemaakt afschrift zijn geweest. Op grond
van materiële en inhoudelijke overeenkomsten aarzelen we dan ook niet
langer om het Danckbaar antwoord en de correcties in Lourens’ Mengeldigten
te beschouwen als een autograaf van Jan van Elsland. Het grootste deel
van het Parijse handschrift (namelijk al hetgeen Lourens van Elstland heeft
geschreven) is te Batavia op papier gezet. Alles wat in ditzelfde handschrift

42
Lourens van Elstland
in de hand van Jan van Elsland is geschreven, kwam evenwel in Holland tot
stand. Dit is natuurlijk merkwaardig. Hoe we de gang van zaken zien, volgt
nu in een poging tot reconstructie die echter niet meer dan een hypothese
kan zijn.
Een reconstructie
Op hetzelfde papier met hetzelfde watermerk staan dus teksten van twee
auteurs die ze – op duizenden mijlen van elkaar verwijderd – op papier hebben
gezet. Dit lijkt een onmogelijke zaak. Wat zeker is, is dat Lourens van
Elstland vanuit Batavia contact is blijven houden met de familie in Haarlem.
Hij correspondeerde met zijn zwager Isaac Langeraert, met zijn broer Joost
en later met diens zoon Jan. Het pak papier dat hij plechtig de titel Lourens
van Elstlands Mengeldigten bestaande in verscheyde zinstoffen gaf, bevat een netschrift
van het werk dat hij in de loop der jaren heeft geschreven. Misschien
was het zijn bedoeling dit ooit bij terugkeer in patria te laten uitgeven, zoals
dit kennelijk ook het geval was met Pieter de Neyn, die in dezelfde tijd op
Ambon en te Batavia heeft gewoond. De Neyns Vrolyke uuren, bestaande uit
verscheide soorten van mengel-dichten zijn in 1681 te Amsterdam uitgegeven.
Het Parijse handschrift opent met twee gedichten ter ere van Speelman,
waarvan er een makkelijk te dateren is, want het is geschreven naar aanleiding
van Speelmans installatie als gouverneur-generaal op 25 november
1681. Het andere gedicht is een sonnet op het geschilderde portret van
Speelman door N. Dyckman. Speelman deed ook de dichtader van Pieter
de Neyn vloeien, want in diens bundel staat eveneens een gedicht bij een
afbeelding van Cornelis Speelman. 58
Dichten moet in het Batavia van de zeventiende eeuw geen onbekende
activiteit zijn geweest. De liefhebberij van het ‘verzensmeden’ was zo algemeen
dat zelfs een opperkoopman een door hem uitgebracht rapport met
verzen lardeerde. Bruiloften, verjaardagen en begrafenissen konden in de
‘gordel van smaragd’ niet zonder de begeleiding van passende Nederlandse
verzen plaatsvinden. 59 Het feit dat Lourens van Elstland dichtte, was dus
op zich niet uitzonderlijk, slechts het feit dat zijn werk van meer dan matige
kwaliteit is, maakt hem bijzonder. Overigens is het jammer dat het Parijse
handschrift geen enkel spoor bevat van zijn omgang met gelijkgestemde
literair bevlogenen in Indië. 60
58 De Neyn 1681:22. Overigens waren De Neyn en Van Elstland niet de enigen die een gedicht
hebben geschreven bij een afbeelding van Speelman (Stapel 1936:65-7).
59 De Haan 1911:732-4. De Haan gebruikt de term ‘verzensmeden’.
60 In zijn rondwandeling door Haarlem ziet Lourens zichzelf zitten in de rederijkerskamer De
Witte Angieren als jong gezel die nog moet luisteren en leren (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61,
fol. 65r).

Inleiding 43
We veronderstellen dat Lourens aanvankelijk van plan was geweest om
in patria zijn laatste dagen door te brengen, maar de tijd verstreek zonder
dat er uitzicht was op terugkeer. 61 Hij heeft in elk geval op een gegeven
ogenblik een net afschrift van zijn werk klaar gemaakt om het mee te geven
naar Holland. Of sommige stukken al eerder de weg naar Holland gevonden
hadden, weten we niet (zie ook Afbeelding 5). 62 De lange stukken die op de
Klugt volgen, zijn heel persoonlijk en specifiek gericht op vrienden en familie
in Haarlem. Dat kan er op wijzen dat hij zich op zijn oude dag, gestimuleerd
door het schriftelijke contact met de familie, steeds meer aangetrokken
voelde tot zijn eigen Haarlemse verleden. Dat blijkt onder meer uit de Brief
voor de vrienden (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 58v-66r) waarin hij het
heengaan van zijn zwager betreurt, omdat deze hem opbeurde wanneer hij
in Indië de moed liet zakken:
Mijn zwager Langeraat, dien vromen man is heenen!
[...]
sijn laaste schrijven, had mij niewe moet verschaft (Parijs, BN, MS. Néerlandais
61, fol. 60v)
De Brief voor de vrienden moet na augustus 1693 geschreven zijn en vóór 2
december 1693. Hij vermeldt daarin namelijk dat zijn schrijvende zoon iets
ouder is dan twintig jaar en we weten dat deze zoon Daniël in augustus 1673
is geboren. Ook de Wandeling door Haarlem waarin hij herinneringen ophaalt
en oude bekenden doet groeten, is helemaal op Haarlem gericht. Het slot
van deze rijmbrief maakt de indruk afgeraffeld te zijn, want hij beschrijft
in slechts enkele verzen de terugreis naar Indië. Kennelijk wilde hij het pak
meegeven aan een betrouwbaar persoon die op vertrekken stond, zoals hij
zelf op 3 december 1693 de brieven van de familie had ontvangen uit de
handen van Catharina, de dochter van de Haarlemse oud-burgemeester
Salomon Cousaart.
Twee of driemaal per jaar was er de mogelijkheid om vanuit Batavia post
mee te geven naar Holland, want de retourvloten vertrokken tussen november
en januari. 63 Daar moest ruim op tijd rekening mee gehouden worden
en er kunnen brieven van zijn zoon Daniël klaar gelegen hebben. Onze ver-
61 Als Lourens nog kinderen had uit een tweede huwelijk met een inlandse vrouw, was terugkeer
praktisch uitgesloten (Van der Chijs 1885:297; De Haan 1922, I:540).
62 Zoals het gedicht Aan de Broeders, onder twoort in Liefd Getrouw: Haarlem (Parijs, BN, MS.
Néerlandais 61, fol. 18r).
63 Uit Batavia vertrokken de retourvloten tussen november en januari en ze arriveerden ’s
zomers in de Republiek. Ze deden er ongeveer zeven maanden over, wat korter dan de uitreizen,
die acht à negen maanden duurden (Gaastra 1991:114). Vanuit Holland vertrok op drie
tijdstippen een vloot: in september of oktober, de zogenaamde Kermisvloot, in december, rond
kerstmis, de Kerstvloot, rond Pasen, de Paasvloot (zie Gaastra 1991:111).

44
Afbeelding 4. De Mengeldigten worden afgesloten met een persoonlijk briefje van
Lourens. Daarboven is de handtekening te zien, waarmee ieder stuk
in de Mengeldigten ondertekend is. 64
64 ‘Batavia 2 december 1693. Neve en broeder, Zoo als ick dit schrijf komt Cataryna Cousaart,
dochter vanden gewesen burgemeester, en brengtme een brief van u E beyde van dato den 4

Inleiding 45
onderstelling is dat terwijl Lourens zelf zijn Wandeling door Haarlem aan het
afronden was, er brieven en berichten uit Holland binnenkwamen. Dit blijkt
uit het reeds eerder vermelde briefje, gedateerd op 2 december 1693, dat op
dit gedicht volgt. Het einde van de Wandeling en het briefje zijn namelijk
geschreven op het eerste folium van een nieuw katern, waarvan nog minstens
negen folia maagdelijk blank bleven en waarop Lourens van Elstland
in principe nog meer gedichten in het net had kunnen overschrijven.
Op 2 december 1693 was het schip Mijdrecht in Batavia aangekomen.
Aan boord waren twee passagiers: één vanaf Goeree en één vanaf de
Kaap. Het schip was eerder dit jaar op 18 januari van Goeree vertrokken
(Internetbronnen: Dutch-Asiatic shipping (1595-1795). Voyage 1659.2 from
Goeree to Batavia). Lourens heeft toen waarschijnlijk impulsief besloten het
hele pak afschriften met een vriend mee te geven naar Holland. Op 7 december
1693 al vertrokken vanuit Batavia zes schepen naar Texel. Op deze schepen
voeren – naast de in totaal 410 zeelieden – 118 soldaten, 66 ‘impotenten’,
23 handwerkslieden en 59 passagiers mee. De passagiers waren echter allen
Franse gevangenen. Vermoedelijk heeft Van Elstland zijn pak aan één van de
handwerkslieden meegegeven. Het hele pak is aangekomen in Holland op 27
juni 1694 of op 26 of 27 juli van dat jaar, toen de verschillende schepen van
de retourvloot op Texel arriveerden (Internetbronnen: Dutch-Asiatic shipping
(1595-1795). Overview of voyages 1694-1695). Het antwoord van Jan zal op
zijn vroegst in juni of juli 1695 in Batavia aangekomen zijn. In de aanhef van
het Danckbaar antwoord van Jan vinden we twee data zonder jaartal:
geliefde oom, u E, beneeven
u zoons drie brieven, ons geschreeven
mitsgaders uwe rijmerij:
u E, den derden van desember 65
u soons van ultimo november
zijn door uw vrind besteld aan mij (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 66v)
Van zijn uitgebreide rijmbrief heeft Jan van Elsland zelf ook een net afschrift
gemaakt. Daarin gaat hij uitvoerig in op elk stuk dat het oorspronkelijke pak
van zijn oom Lourens moet hebben bevat, zoals we hebben gezien. Deze
rijmbrief die 714 verzen telt, begint op de versozijde van de laatste pagina
van het werk van Lourens, dus op het papier van het laatste katern van het
pak van Lourens.
en 21 december anno passado, dit verweckte mij stoffe om uE en huysvrouw met u overwinst
geluck te wenschen, sal u E daar op distinctelijck antwoorden. Vale’ (Parijs, BN, MS. Néerlandais
61, fol. 66r).
65 Deze brief van 3 december 1693 (niet te verwarren met het eerdergenoemde briefje van 2
december) was vermoedelijk tamelijk uitvoerig, maar is helaas niet overgeleverd, evenmin als de
drie brieven van Daniël van Elstland van 30 november 1693.

46
Lourens van Elstland
Of het werk van Lourens van Elstland succes heeft gehad bij familie en
vrienden weten we niet. Jan schrijft dat hij de Zang op de vrage Wat deugt ist die
voor God in t oordeel sal bestaan met plezier gezongen heeft. Wat de eventuele
opvoering van Jan onder de deecken betreft: uit de door Jan van Elsland toegevoegde
regieaanwijzingen kunnen we opmaken, dat hij wel met die gedachte
heeft gespeeld. We hebben evenwel geen enkele zekerheid dat het stuk daadwerkelijk
ooit is opgevoerd. Jan van Elsland schrijft er slechts dit over:
nog denkende aan die malle Jan,
van u zeer net onder de deeken
(gelijckmer nog van weet te spreeken)
gedekt, in klugt ter baan gebragt.
een stof wel waardig aan te roeren,
niet minder ten toneel te voeren. (Parijs, BN, MS. Néerlandais 61, fol. 68v.)
De zinsnede ‘gelijckmer nog van weet te spreeken’ hoeft niet te betekenen
dat het stuk ooit is opgevoerd, maar ze kan ook slaan op een waar gebeurd
voorval dat in Haarlem nog steeds bekend was op het ogenblik dat Jan van
Elsland zijn reactie op de klucht gaf.
Provenance van het Parijse handschrift
Gezien de uniciteit van het handschrift in kwestie, willen we graag weten
wanneer en hoe het op zijn huidige verblijfplaats is terechtgekomen. Na
het overlijden van Jan van Elsland in 1736 die – zoals gezegd – de bezitter
moet zijn geweest van meer teksten van zijn oom dan het Parijse handschrift
bevat, zal deze curieuze verzameling niet meteen en rechtstreeks in Parijs zijn
terechtgekomen. Daarom zullen we proberen hier het spoor terug te volgen.
De bundel Mengeldigten berust in elk geval sinds 1886 in de Bibliothèque
Nationale te Parijs, want hij werd toen uitvoerig beschreven in de Catalogue
des manuscrits Néerlandais door de toenmalige conservator van de handschriften
in deze eerbiedwaardige instelling. Deze conservator was Gideon Huet
(1860-1921), zoon van de bekende literaire criticus en redacteur van De Gids:
Conrad Busken Huet (1826-1886). Huet Jr., die een deel van zijn jeugd in Indië
had doorgebracht, voelde wellicht om die reden alleen al enige betrokkenheid
bij het weergeven van de inhoud van het handschrift onder bibliotheeksignatuur
‘MS. Néerlandais, 61’. Volgens hem bevatte het: satires, brieven, een
Jeremiabewerking en een klucht, getiteld Jan onder de deecken. Over de auteur
deelde hij mee dat deze aan het eind van de zeventiende eeuw te Batavia in de
Indische Archipel leefde en wellicht ook de Molukken had bezocht, omdat het
handschrift een satire bevat op de gouverneur van Banda. Hij vermeldde ook
dat in de dichtbundel een rijmbrief aan vrienden in Holland was opgenomen,
die als volgt gedateerd is: ‘uit Batavia, 2 december 1693’. Nog steeds volgens

Inleiding 47
Huet was de bundel nooit uitgegeven en zijn beschrijving eindigde met een
opmerking die op zijn minst de nieuwsgierigheid van zijn lezers hoorde te
prikkelen: ‘enkele stukken zijn merkwaardig met het oog op de geschiedenis
der zeden’. Hij karakteriseerde het handschrift tenslotte als een ‘Nieuwe aanwinst’
(Huet 1886:52, nr 61). Pas ruim een eeuw later (in 1988) zou Bostoens
nieuwsgierigheid door Huets opmerkingen zozeer geprikkeld worden dat hij
als eerste nader onderzoek deed naar dit handschrift.
Zo ‘nieuw’ als die aanwinst door Huet werd beschreven, kan ze nooit
zijn geweest, want de bundel was al veel eerder dan 1886 (het jaar van
Huets Catalogue) in de voorganger van de Bibliothèque Nationale, namelijk
de Bibliothèque Impériale, aanwezig. De Belgische historicus Émile de
Borchgrave beschreef namelijk in 1869 zeer beknopt 93 Nederlandse handschriften
in de Bibliothèque Impériale, namelijk de nommers 4702 tot en met
4794, en beschreef daarbij en passant onder nommer 4761 de ‘Poésies diverses
de Laurens van Elsland’ (De Borchgrave 1869:144). Hoe de signatuur toen
voluit luidde, vinden we nog steeds weergegeven op het huidige titelblad
in de rechterbovenhoek, namelijk: ‘Fonds étranger Néerlandais no 4761’.
Het is de vraag hoe en wanneer precies het handschrift in de Bibliothèque
Impériale is terechtgekomen. Er is een goede kans dat Van Elstlands werk
deel uitmaakte van de collectie Van der Lely, die in 1812 door de gebroeders
Van Cleef tegen een verdacht zacht prijsje aan de Parijse keizerlijke bibliotheek
werd overgedaan. 66 Als die veronderstelling juist is, dan berustte ons
handschrift al sinds 1813 te Parijs. Dat de situatie zo onduidelijk is, is voor
een groot deel te wijten aan de kleurrijke Parijse bibliofiel-pur-sang, tevens
bibliothecaris van Brugse afkomst, Joseph Basile Bernard van Praët (1754-
1837), de oudste zoon van de Brugse boekhandelaar Joseph-Ignace van Praet
(1724-1792). Joseph-Basile die zijn hele leven vrijgezel is gebleven, verliet zijn
vaderstad uiterlijk in 1779 om aan de slag te gaan bij de Parijse boekhandel
van Nicolas Desaint in de Rue Saint-Jacques en daarna in de boekhandel
van Guillaume de Bure werkzaam te zijn. 67 Vanaf 1781 begon zijn loopbaan
als bibliograaf, eerst bij Louis César de La Baume-le-Blanc, hertog van La
Vallière (1708-1780), wiens auctiecatalogus hij hielp samenstellen (zie Bure
(fils ainé) 1783), vervolgens bij koningin Marie-Antoinette en vanaf 1784 bij
de Bibliothèque Royale waar hij conservator oude drukken werd. Gezien
deze achtergrond is het niet verwonderlijk dat hij in augustus 1793 werd aangeklaagd
als ‘aristocrate’, waarop hij zich een tijdje moest schuilhouden (Van
den Abeele 1996:128-9, 1997:206-7). Daarna overleefde hij alle politieke strubbelingen
zonder kleerscheuren en zette zijn carrière ongestoord voort als
66 Zie over deze kwestie Bostoen 1994:154-63.
67 Het meest uitvoerig over de achtergrond en de revolutionaire carrière van Van Praët is Van
Biervliet 2004:48-53.

48
Afbeelding 5. Marmeren buste van Joseph van Praët, de Parijse bibliothecaris
die verantwoordelijk is geweest voor het verzamelen van uniek
Nederlands materiaal, waaronder vermoedelijk ook de Mengeldigten

Inleiding 49
bibliothecaris van de Bibliothèque ‘Nationale’, later ‘Impériale’ en opnieuw
‘Royale’. Hij zou zelfs in 1794 in de bibliotheek gaan wonen en bleef dat doen
tot aan zijn dood in 1837: vanaf 1798 deelde hij een appartement met zijn
secretaris op de hoek van de Rue de Richelieu. 68 Van Praët is onder de Franse
Revolutie verantwoordelijk geweest voor de precieze instructies betreffende
de boeken die uit buitenlandse bibliotheken dienden te worden geroofd en
overgebracht naar Parijs (Van Westreenen 1997:11). Hij droeg zijn oude vaderland
kennelijk nog steeds in het hart en daarom genoten de Nederlanden de
twijfelachtige eer daarbij als eerste aan de beurt te komen (na de overwinning
van de Franse troepen te Fleurus op 26 juni 1794). In adellijke bibliotheken
en kloosterbibliotheken onder andere te Brussel (de Bourgondische
bibliotheek), Antwerpen en Den Haag (de Stadhouderlijke Bibliotheek) liet
hij de koffers vullen. Uit Luik werden hem 17 kisten met boeken toegezonden,
uit Aken 5 en uit Maastricht maar liefst 79 (Biervliet 2004:54). Naast het
revolutionaire plunderwerk behoorde het ‘vriendelijker’ ruilen van kostbare
werken tegen ‘quelques bons livres français’ tot de reguliere praktijken die
hij zijn netwerk van handlangers (meest ex-geestelijken) liet toepassen. Na
de val van Napoleon ‘vergat’ de inmiddels tot Fransman genaturaliseerde
Van Praët bepaalde boeken en handschriften terug te geven of ze werden
intussen vermist, wat geen wonder was, want meneer de bibliothecaris had
er geheime kamers voor ingericht of hij had ze achter inderhaast opgetrokken
muurtjes laten verbergen, zodat er in de vele jaren na zijn dood bij verbouwingen
steeds ‘vergeten’ boeken en handschriften boven water kwamen.
Er bestond uiteraard geen catalogus van dit roofgoed. Iedere bezoeker die
hoopte een boek daaruit te kunnen raadplegen, moest de bibliothecaris benaderen
die dan ook voor een wandelende catalogus doorging. Men zal licht
begrijpen dat iemand als Van Praët onmogelijk met pensioen kon gaan. Hij
overleed in vol bedrijf op 83-jarige leeftijd, na een buitengewoon geslaagde
carrière waarin hij met eerbewijzen als onder andere het ‘Légion d’honneur’
en het lidmaatschap van de ‘Académie des inscriptions et belles-lettres’ was
overladen (Varry 1991b:302-3, 1991a:24). In Brugse lokaalhistorische kring zal
men tot op de dag van vandaag over deze oud-vaderlandse telg geen kwaad
woord vernemen: hij geldt daar kennelijk uitsluitend als mecenas, omdat hij
– geheel volgens de parabel van de onrechtvaardige rentmeester uit Lukas 16
– aan de stad Brugge een collectie Mansiondrukken vermaakte (voor zover
daar geen drukken bij waren die ontbraken in de Parijse collectie). 69
68 Voor details, zie Van Biervliet 2004:61.
69 Colard Mansion is een van de oudste boekdrukkers van Brugge geweest. In samenwerking
met William Caxton kwam bij hem te Brugge tussen 1473 en 1476 het oudste Engelstalige drukwerk,
namelijk Raoul Le Fevre´s Recuyell of the historyes of Troye van de pers. Zie over Van Praëts
rol bij het vergaren van Mansion-drukken, vooral Van Biervliet 2004:68-71.

50
Lourens van Elstland
Zoals hier eerder vermeld: mede vanwege Van Praëts optreden in die
periode is het vrijwel onmogelijk om te achterhalen wanneer het handschrift
van Lourens van Elstland in de Parijse bibliotheek is terechtgekomen. Wat
er ook van zij, de lijst van De Borchgrave uit 1869 (32 jaar na de dood van
Van Praët) bevat de oudste gedateerde verwijzing naar ons handschrift in de
Bibliothèque Nationale, samen met de verwijzing naar vier (of mogelijk vijf)
andere Nederlandse toneelstukken in handschrift die – evenals Van Elstlands
Mengeldigten – in een veilingcatalogus uit 1754 waren opgenomen. Van deze
stukken geven we hier eerst de vermelding zoals die in de veilingcatalogus
staat, gevolgd door de beknopte beschrijving van De Borchgrave:
A. SONNESTRAAL, Wreedheid en Vrymonde. Treurspel 1654 (Catalogus 1754:
1, nr 19).
4765. WREEDHART [sic] EN VRYMONDE, treurspel van Sonnestraal. In-4°,
papier, 1654 (De Borchgrave 1869:144).
LAURENS VAN ELSLAND, Mengeldichten, waar in JAN ONDER DE DEEKEN,
Kluchtspel, gemaakt in 1693. 70
4761. POÉSIES DIVERSES DE Laurens van Elsland. 1 vol. in-f°, papier, 1693 (De
Borchgrave 1869:144).
NICOLAAS ZEEMAN, Stomme Schildwagt, of Bedrooge Minnaar, Kluchtspel
(Catalogus 1754:2, nr 49).
4793. DE STOMME SCHILDWAGT oft de bedroogene minnaar, klugtspel door
Nicolaes Zeeman. 1 vol. in-4°, papier, XVIII e siècle (De Borchgrave 1869:146).
Mooy Marytje, of gewaande Kraamvrouw, Kluchtspel, zynde ’t origineel (Catalogus
1754:3, nr 73).
4763. MOOY MARIETJE of gewaande kraamvrouw, poetsspel. In-4°, papier, XVII e
siècle (De Borchgrave 1869:144).
De gelukte Liefde door Tovery, Pantomime, zeer net in groot octavo geschreven
(Catalogus 1754:4, nr 75).
4794. DE GELUKTE LIEFDE door Toverie, Pantomime. 1 vol. in-4°, papier, XVIII e
siècle (De Borchgrave 1869:146).
Van de laatste titel is het onzeker of het hier om een handschrift gaat:
70 Catalogus 1754:2, nr 32. Deze titel komt vrij precies overeen met de titel op fol. A van het
handschrift van Van Elstlands Mengeldigten. Vandaar ook dat we denken dat deze titel van de
verzamelaar Willem Henskes afkomstig is, die hier verderop nog uitvoerig ter sprake komt. In
het uitgeknipte en opgeplakte hart op fol. A staat ook nog ‘No. 32’. Ten overvloede wellicht: dit is
het volgnummer van het Van Elstland-handschrift in de veilingcatalogus uit 1754. Mogelijk had
Henskes al zijn handschriften een apart nummer gegeven en daarna een lijst gemaakt van alle
handschriften die hij bezat. Deze lijst zou dan de basis voor de veilingcatalogus kunnen hebben
gevormd.

Inleiding 51
JACOB VINCK, Darius of Vermoorde Doorluchtigheid 1663. 71
4792. DARIUS ofte vermaerde Doorluchtigheydt, treurspel door J. Vinck. 1 vol. in-4°,
papier, XVIII e siècle (De Borchgrave 1869:146).
Het Van Elstland-handschrift bracht ter veiling één gulden op, volgens het
door ons gebruikte exemplaar van de veilingcatalogus waarin de prijzen in
inkt zijn toegevoegd. Helaas werd de naam van de koper er niet bij vermeld.
Er wordt evenmin op de titelpagina vermeld wiens verzameling er werd
geveild, wat anders gebruikelijk was. Toch weten we wie de bezitter van
deze rijke verzameling toneelspelen was, namelijk de achttiende-eeuwse
Amsterdamse puissant rijke bibliofiel en poeta minor Willem Henskes. Dit
gegeven danken we overigens aan P.G. Witsen Geysbeek (1774-1833), eveneens
letterkundige en zoon van een Amsterdamse boekhandelaar. 72 Hij
schrijft over hem: ‘Henskes (Willem) is meer bekend door zijne prachtige
tooneelspellenverzameling, den 19 en 20 December 1754 in het openbaar te
Amsterdam verkocht, dan wel door zijne dichtstukken, die hier en daar verspreid
worden aangetroffen’ (Witsen Geysbeek 1822:173). Witsen Geysbeek
mag als een zeer betrouwbare getuige gelden: deze leergierige autodidact
heeft mogelijk van zijn eigen vader vernomen wie de eigenaar van die in
1754 geveilde 3000 ‘tooneel spellen’ (in feite: circa 3100 toneelstukken in
druk en nog eens circa 150 toneelstukken in handschrift) is geweest. In de
Amsterdamse boekhandel moet die veiling toentertijd veel aandacht hebben
gekregen, want het ging om de eerste grote veiling van Nederlandse
toneelstukken die waarschijnlijk veel werk bevatte dat regelrecht of via een
kleine omweg uit het bezit van al dan niet recent opgeheven rederijkerskamers
stamde (Bostoen 1994:153). In elk geval verdient de merkwaardige
boekenbezitter Henskes, over wie tot dusver vrijwel niets bekend was, 73 hier
een nadere toelichting.
Willem Henskes
Over Willem Henskes Jr. (1717-1782) is nu eigenlijk slechts bekend dat hij
een dichter van voornamelijk gelegenheidspoëzie is geweest. Hij was niet
doopsgezind zoals de Van Els(t)lands, want hij werd gedoopt in de Nieuwe
71 Dit zit in één kavel met werk van vier anderen. Daarbij staat de volgende toelichting: ‘6
raare onafgesnede Spelle, en compleete Auteurs in een Band’. Zie: Catalogus 1754:12, nr 37.
72 In de Catalogus 1754, exemplaar UB Leiden 1087 C 1, staat op de rug: ‘Catalogus van
Henskes. Met prijzen.’ In het exemplaar UB Gent 39 H 7 waarin ook prijzen zijn toegevoegd,
staat op het schutblad: ‘Verzameling Henskens [sic].’ Vriendelijke mededeling van Henk de
Kooker.
73 Bij de afsluiting van ons onderzoek zijn wij gestuit op de publicatie van Bert Kolkman
waarin de nodige aandacht wordt besteed aan Henskes (zie Internetbronnen: Kolkman).

52
Lourens van Elstland
Kerk. Gezien zijn belangstelling voor toneel was hij vermoedelijk evenmin
orthodox gereformeerd, maar remonstrant. Zijn ouders waren Willem
Henskes Sr. en Maria van Domburg. Ze waren op 23 juli 1715 te Amsterdam
in ondertrouw gegaan en woonden in de Warmoesstraat. 74
Nadat Willem Henskes Jr. zelf in 1738 met de Amsterdamse Susanna
Lemmers in het huwelijk was getreden, luidde het adres van dit echtpaar
eveneens: in de Warmoesstraat, maar met de nadere specificatie: bij de
Papenbrugsteeg. Bruid en bruidegom waren van gelijke leeftijd, namelijk 21
jaar. 75 Susanna was de dochter van de Amsterdamse makelaar Jan Lemmers
en Susanna Russel die op de Prinsengracht woonden. 76 Ter gelegenheid van
haar huwelijk met Willem Henskes op 2 april 1738 te Amsterdam werd een
gelegenheidswerkje in druk uitgegeven waaraan negen mensen met epithalamia
bijdroegen. 77 Deze huwelijksdichten bevatten soms toespelingen van
biografische aard die de achtergrond van bruidegom en bruid iets meer uit
de verf doen komen. Van alle bijdragen bevat die van J. Luyken (de kleinzoon
van de gelijknamige bekende graveur en dichter van de Duytse lier) 78
de meeste details over bruidegom Willem Henskes. Luyken weet te melden
dat deze ‘Troetel-zoon’ het enige kind was van zijn vader, die hem in zijn
eentje had opgevoed, aangezien de moeder jaren geleden al was overleden.
Hij vermeldt ook dat de ouders van de bruid precies op dezelfde dag, maar
25 jaar geleden, zijn getrouwd, 79 dus op 2 april 1713, en hij spreekt Susanna’s
74 Hij werd gedoopt in de Nieuwe Kerk op 29 september 1717, zie Amsterdam, GA, DTB, nr
49:47, olim fol. 24r (Doopregisters Nieuwe Kerk). Zijn ouders waren op 23 juli 1715 te Amsterdam
in ondertrouw gegaan. Het adres van de vader (geboren te Amsterdam in 1676) wiens ouders
vóór of in 1715 al overleden waren, luidde: in de Warmoesstraat. Dat van de moeder (geboren
in 1691 als dochter van Cornelis Domburg) luidde: op de Fluwelenburgwal te Amsterdam, zie
Amsterdam, GA, DTB, nr 551:393 (Ondertrouwregisters – kerk).
75 Amsterdam, GA, DTB, nr 580:335 (Ondertrouwregisters – kerk). Willem Henskes Jr. werd
bij het aantekenen op 14 maart 1738 geassisteerd door zijn vader Willem Henskes Sr. en Susanna
Lemmers door haar vader Jan Lemmers.
76 Amsterdam, GA, DTB, nr 549:59 (Ondertrouwregisters – kerk).
77 Ter bruilofte van den heere Willem Henskes 1738. De bijdragen zijn van: R. Woudman, Jan
Lemmers Junior, Uyt Vrindschap, Lucas Pater, Alles heeft zyn tyd, Uit Vriendschaps pligt,
Studio crescit sapientia, J. Luyken, Dk Willink.
78 Johannes Luyken (1707-1764) was de enige zoon van Casper Luyken (1672-1708) en
de Haagse Maria Elisabeth van Aken, die op 30 oktober 1705 in ondertrouw zijn gegaan,
zie Amsterdam, GA, DTB, nr 539:119 (Ondertrouwregisters – kerk). Hij werd gedoopt in de
Westerkerk, in de remonstrantse gemeente, net zoals zijn vader (Van Eeghen 1990:100). Als enige
kleinzoon van Jan Luyken (1649-1712) stond hij samen met zijn moeder aan zowel het sterfbed
van zijn vader als dat van zijn grootvader (Aa 1969, XI:718). Deze laatste had nog juist zijn Des
menschen begin, midden en einde aan hem opgedragen, dat postuum in 1712 is verschenen (Van
Eeghen 1990:100). Op een gravure zou grootvader Luyken hem als kleine trommelaar hebben
afgebeeld (Van Eeghen 1990:105).
79 Ze waren op 14 februari 1713 in ondertrouw gegaan. Over de Amsterdammer Jan Lemmers
werd bij die gelegenheid vermeld dat hij makelaar was van beroep, voorts dertig jaar was, op het

Inleiding 53
zuster Sara toe (Ter bruilofte van den heere Willem Henskes 1738, fol. D3v-4r).
Jan Lemmers Jr. (broer van de bruid) alludeert in zijn bijdrage eveneens op
de zilveren bruiloft van zijn ouders die onlangs is gevierd. Van hem leren we
nog dat Susanna de oudste is van vier kinderen Lemmers. Het is niet onmogelijk
dat de bruid nauw verwant is met de zeventiende-eeuwse toneelauteurs
Jan en Jasper Lemmers, want Henskes’ veilingcatalogus uit 1754 bevat
menige titel van deze auteurs die verder zo goed als onbekend zijn gebleven
(Catalogus 1754:8, nr 18, 33, nr 21, 74, nr 226). Als onze veronderstelling
juist is wat betreft de familiale achtergrond van de echtgenote van Willem
Henskes Jr., zou het handschrift van Lourens van Elstland ook via de familie
Lemmers in Henskes’ bezit kunnen zijn gekomen.
Willem Henskes moet een rasechte bibliofiel zijn geweest, die bovendien
behoorlijk welgesteld was. Zo kocht hij op 20 februari 1743 voor fl
5000,- de 82-delige atlas van de Republiek die was samengesteld door de
jurist Mattheus Brouërius van Nidek. 80 Volgens de bekende, negentiendeeeuwse
antiquaar Frederik Muller kwam deze 82-delige atlas na Henskes´
dood voor het grootste deel in handen van E. de Burlett te Amsterdam,
waarna diens verzameling in 1850 door Muller werd gekocht. Vervolgens
kochten J.T. Bodel Nijenhuis en J. Schouten uit Dordrecht in 1850 bij Muller
een flink deel hiervan, waarna J. Radink in 1852 de collectie van J. Schouten
kocht. Volgens Charles van den Heuvel, hoofd van de kaartenverzameling
van de afdeling Bodel Nijenhuis in de Leidse universiteitsbibliotheek, die
op de verschillende wegen die de atlas na de veiling in 1743 is gegaan zijn
licht liet schijnen, 81 is de oorspronkelijke atlas na de dood van Brouërius van
Nidek via diverse personen (onder wie Henskes die 82 delen ervan in zijn
bezit had) uiteindelijk bij Frederik Muller terechtgekomen. Het ligt voor de
hand te menen dat restanten van deze ooit omvangrijke compilatie-atlas
nu deel uitmaken zowel van de collectie Muller als van de collectie Bodel
Nijenhuis. 82 Al met al wordt steeds duidelijker dat Henskes mag gelden als
iemand die verantwoordelijk is geweest voor de overlevering van onschatbaar
Nederlands cultuurbezit.
Singel woonde en dat zijn moeder Hillegonde van Leeuwen heette. Zijn bruid Susanna Russel
was eveneens afkomstig uit Amsterdam waar ze op de Prinsengracht woonde. Haar leeftijd was
achttien en haar vader Pieter Russel assisteerde haar bij het aantekenen, zie Amsterdam, GA,
DTB, nr 549:59 (Ondertrouwregisters – kerk).
80 Zie: Atlas der Vereenigde Nederlandsche Provintien [1743]. Het exemplaar van de Bibliotheek
van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels te Amsterdam bevat
aan het eind de mededeling dat de atlas en bloc is gekocht door Willem Hengskes [Henskes].
Opbrengst fl 5000,-. Met twee briefjes van Frederik Muller van 16 en 30 december 1861 die de
Veilingcatalogus van de atlas van Mattheus Brouërius van Nidek betreffen. Vriendelijke mededeling
Henk de Kooker.
81 In een e-bericht aan Karel Bostoen van 1 oktober 2003.
82 Mededeling aan K. Bostoen van de Leidse adjunct-conservator Dr C.M.J.M. van den Heuvel.

54
Lourens van Elstland
We vinden het echtpaar Henskes later terug te Utrecht in de Zuilenstraat
waar Susanna Lemmers is overleden op 14 juli 1778. Ze werd op 21 juli
begraven op het kerkhof naast de Nederlands Hervormde kerk te Maarssen,
waar echtgenoot Willem Henskes een ‘Graft Kelder’ bezat (Utrecht, HUA,
Begraafboek Utrecht 137:844, Utrecht, HUA, Maarssen, ontvangsten begraven,
nr 108). Wanneer beide echtelieden naar Utrecht zijn verhuisd, is vooralsnog
niet bekend. In een stuk uit 1750 wordt Willem Henskes genoemd
als kanunnik van het kapittel van Oudmunster te Utrecht. 83 Sint-Salvator of
Oudmunster, opgericht door de H. Willibrord in de achtste eeuw, was de
oudste kerk van Utrecht. Ze lag aan de zuidkant van het huidige Domplein
en werd in de jaren tachtig van de zestiende eeuw afgebroken. Het kapittel
van deze kerk moet zo ongeveer de oudste en eerbiedwaardigste instelling
van ons land zijn geweest. Toen ten tijde van de reformatie de kapittels werden
geseculariseerd, kwamen de plaatsen (vooral de prebende die daaraan
was gekoppeld) van de rooms-katholieke kapittelheren of kanunniken veelal
in handen van aanzienlijke protestanten (Van den Hoven van Genderen
1997:30, 502). Willem Henskes Jr. zou vier jaar na zijn echtgenote Susanna
Lemmers te Utrecht overlijden. Hij werd namelijk op 17 juli 1782 begraven
of zoals het in het Maarssense kerkarchief te vinden is: ‘Is alhier van Utrecht
bijgezet’t Lijk van den Wel. Ed. Eerw. Heer Willem Henskes Jn zijn grafkelder
op ’t. Kerkh..’ 84 Het echtpaar bezat bij leven een ‘Buyten plaetsje’ te
Maarssen, Vechtevoort genaamd, en het liet twee dochters na: Maria Helena
Henskes die als echtgenote van Jan Jacob Thuret in 1779 te Weesp woonde,
en Susanna Johanna Cornelia Henskes die in hetzelfde jaar nog minderjarig
en ongetrouwd was. 85
Hoe Henskes aan het Van Elstland-handschrift van de Mengeldigten is
gekomen, is onbekend, waarschijnlijk heeft hij het gewoon gekocht. Hij was
negentien toen Jan van Elsland overleed, maar aanwijzingen betreffende
een eventuele familieconnectie zijn we niet tegengekomen. We weten dat
Jan van Elsland zijn kinderen en zijn echtgenote overleefde. Blijkens zijn
testament uit 1736 liet hij zijn bezittingen na aan zijn schoonzuster Sara van
Oudenburg, weduwe van Jan Moose. Bij haar overlijden zouden zijn bezit-
83 Utrecht, HUA, Inv.nr U 153 a 8, akte nr 131 van 01-12-1750. Hierin machtigt Mr Jacob
Fredrik Lantsheer (deze zoon en universeel erfgenaam van wijlen Jan Lantsheer is woonachtig
te Middelburg, lid van de Staten van Zeeland en kanunnik van het kapittel van Oudmunster) de
secretaris van het Domkapittel Jacob Gobius om twee boerenwoningen te verkopen aan Willem
Henskes, kanunnik ‘in den Capittule van Oud-munster’.
84 Utrecht, HUA, Begraafboek 138:126, Utrecht, HUA, Maarssen, ontvangsten begraven, nr
108.
85 Utrecht, HUA, Inv.nr U 211 a 4, akte nr 134 van 17-07-1779. Uitkoop door de weduwnaar
en kanunnik van het kapittel van Oudmunster Willem Henskes van zijn minderjarige dochter
Susanna in verband met de nalatenschap van haar moeder.

Inleiding 55
tingen naar haar kinderen gaan (Haarlem, AVK, ONAH, inv.nr 766, nr 178.
Testament van 11 juni 1736). Jan van Elsland overleed op 14 november 1736.
Het zal Henskes vermoedelijk niet te doen zijn geweest om de gedichten van
Lourens van Elstland, maar om het toneelstuk Jan onder de deecken. Dat blijkt
al uit de tekst van de titel op fol. A die we aan hem moeten toeschrijven. Ook
in de veilingcatalogus uit 1754, die deze tekst van fol. A heeft overgenomen,
wordt de aandacht van de lezer vooral op de klucht gevestigd.
Dat is niet verbazingwekkend: als groot liefhebber en verzamelaar van
Nederlandstalig toneel kan Henskes de erfgenamen van Jan van Elsland hebben
benaderd om de bundel te verwerven. Of was de bundel al vóórdat Jan
Afbeelding 6. Het later ingeplakte hart op fol. Ar met prominent de titel van de Klugt.
Daaruit blijkt hoe belangrijk dit onderdeel van het handschrift was voor de verzamelaar
Willem Henskes, aan wie de tekst toegeschreven wordt. Het No. 32 is tevens het
lotnummer geworden in de veilingcatalogus-Henskes uit 1754.

56
Lourens van Elstland
van Elsland zijn laatste jaren in het Haarlemse proveniershuis doorbracht,
naar een lid van de Witte Angieren gegaan? We blijven dus in het ongewisse
over de bezitter(s) van het Parijse handschrift in de periode 1736-1754.