Sample chapter - kitlv

Inleiding 19
relatie geen standhoudt wanneer een man zijn verloofde of echtgenote in
patria achterlaat. Voorts kon het kennis maken met typisch ‘Indische’ vormen
van bedrog. Trouwens andere – meer direct relevante – thema’s van
Van Elstland, zoals toverij en omgang met de duivel, waren toen bij het
thuisfront in de mode, vooral vanwege de controverses rond geschriften als
De betoverde wereld (1691) van Balthasar Bekker. De klucht kan bovendien
speciaal aantrekkelijk zijn geweest voor een Haarlems publiek vanwege de
herkenbare locaties (de tuchthuisbuurt waar Jan woont, de kroeg De Bonte
Molen) en de personen (Jan Fack, Hanske Stoffels, Jan Verfalje, meester Joost
de Coge, Piet Uyen) die erin werden genoemd. Ook de verwijzingen naar het
beleg van Haarlem en zijn gevolgen, de uitlatingen over het kantwerk en de
toespelingen op krantennieuws, dat Haarlemmers onmiddellijk zullen hebben
verstaan als nieuws uit de Oprechte Haerlemsche Courant, waren voor dit
publiek zeer herkenbaar.
Bij de kwestie of het stuk bedoeld was voor een Indisch publiek, dan wel
voor een publiek in Holland, kan ook naar het taalgebruik van bepaalde personages
worden gekeken. Een publiek in patria zal namelijk meteen hebben
vastgesteld dat het taalgebruik van de ‘Noorse’ kwakzalfster niet klopte. Stijn
praatte geen revelduits of kromtaal terwijl geregelde theaterbezoekers eraan
gewend waren dat kwakzalvers verbasterd Duits of potjeslatijn praatten.
Was de auteur soms niet bij machte dergelijke kromtaal op papier te zetten of
wilde hij duidelijk maken dat Stijn helemaal niet uit Noorwegen kwam en dat
ze haar hele voorgeschiedenis bij elkaar loog? Dit klemt des te meer omdat
de auteur in het geval van het personage Goosen (die als enige personage
jaren in Indië heeft gezeten) wel probeerde tot een realistisch taalgebruik te
komen. Van Elstland legt hem namelijk als enige woorden en uitdrukkingen
van Maleise herkomst in de mond. Dat is dus wel zo consequent en realistisch.
Zo zegt Goosen over een sukkel die aan de drank raakt, dat hij loopt:
‘de Coolwagen trecken’ (vers 526). Wanneer dezelfde zich negatief uitlaat
over de Aziaten, zegt hij dat ze niets anders kunnen dan achter de vrouwtjes
aanzitten, dat heet bij hem: ‘pagger springen’ (vers 828). Bedrog toegepast
door de onderkoopman die overjarige pinda’s laat glimmen door die met
vet te bewerken, luidt in Goosens woorden: ‘de smeerpuds doet de kadjang
vetten’ (vers 991). De vraag is of dit Indische taalgebruik in de zeventiende
eeuw in Holland wel algemeen begrepen werd. Misschien is het toch niet zo
gek om te stellen dat de auteur in de eerste plaats een publiek in Batavia op
het oog had, maar dat hij van meet af aan ook dacht aan een Hollands – in
het bijzonder een Haarlems – publiek van familie, vrienden en kennissen uit
rederijkerskringen. Jammer dat er tot nu toe niets bekend is over eventuele
opvoeringen van Jan onder de deecken in Indië, noch in Holland.