De cultuur van het lezen - Taalunieversum

6. Robert Musil, De man zonder eigenschappen,
Amsterdam, Meulenhoff, 996, p. 3.
7. Anderson: 983.
8. Rheingold: 000.
9. Ook nu nog beweert men van literatuur dat ze
een bijdrage levert aan de vorming van nationale,
ethische en esthetische waarden; dat ze een
tegengewicht vormt tegen de verderfelijke invloeden
van een minderwaardige cultuur.
0. Graff: 987, p. .
. Graff: 987, p. 9.
6 De cultuur van het lezen
geleerd op de oorlogen van de Oostenrijkse kinderen neer te kijken. En men bracht hen
bij dat Franse kinderen nazaten waren van decadente losbollen, die het met duizenden
tegelijk op een lopen zetten zodra er een Duitse landweerman met een flinke baard op
hen afkwam. En de rollen omgedraaid en met de nodige wijzigingen leerden de Franse,
Russische en Engelse kinderen – die ook dikwijls hadden gezegevierd – hetzelfde.’ 6
De enkelvoudige geletterdheid en de enkelvoudige identiteit die mede door boeken werd
geconstrueerd, wordt gaandeweg vervangen door meervoudige geletterdheden en identiteiten.
Doordat mensen hun perspectieven verruimen worden nationale identiteiten steeds
filosofischer ervaren als ‘imaginaire gemeenschappen’ 7 . Of, zoals de Jiddische taalkundige
Max Weinreich schreef: ‘A shprakh iz a diyalekt mit an armey un a flot’: een taal is een
dialect met een leger en een vloot.
Hoe onderwijst men over naties als zijnde imaginaire constructies? Die vraag roept
begrippen op als globalisering, mediatisering, multiculturele evoluties en niet in het minst
digitalisering; aangezien er netwerken ontstaan waarin identiteiten buiten de fysieke
grenzen van de natie worden geconstrueerd: the virtual community 8 .
En toch, alle relativerende cultuurfilosofische bedenkingen ten spijt, is de ‘nationale
identiteit’ niet zomaar van de politieke en culturele agenda verdwenen. Cultuur – en heel
specifiek culturele identiteit – lijkt net hoog op ons prioriteitenlijstje te staan, de vorming
van een eigen identiteit is nog steeds een brandende kwestie. Hoewel de vanzelfsprekendheid
van de traditionele cultuuroverdracht in vraag wordt gesteld, is ze voorwerp van
aanhoudende zorg. Die zorg laat zich aflezen aan het recente debat over traditie en vernieuwing
binnen het moedertaalonderwijs. Maar daarvoor wil ik eerst de opkomst van het
moedertaalonderwijs in het schoolcurriculum toelichten.
Historische reconstructie
De geschiedenis van het moedertaalonderwijs is ingebed in een strijd tussen Latijn en de
volkstaal, tussen standaardtaal en dialect, tussen de verschillende kennisdefinities en de
onderwijsvormen die een bepaalde periode domineren. De klassieke talen hebben een grote
invloed gehad op de vorming en ontwikkeling van het moedertaalonderwijs. Vanaf haar
ontstaan werd dit onderwijs geconfronteerd met de concurrentie van de klassieken. Zelfs
toen de strijd gewonnen leek ten gunste van de volkstaal op school, bleef het moedertaalonderwijs
verplicht te vechten voor respect. Enkel door imitatio van een gevestigde waarde
(het onderwijs in de klassieke talen) kon het moedertaalonderwijs dit respect verwerven.
De meeste leerkrachten hadden trouwens zelf klassiek onderwijs genoten en spiegelden
zich dus aan dit voorbeeld. Zo werden inhoud en methode van het onderwijs in Latijn en
Grieks een voorbeeld voor het moedertaalonderwijs. Het klassieke onderwijs steunde op
de kennis van grammatica en woordenschat – de leraren moedertaal zullen aanvankelijk
proberen vooral deze onderdelen op een voetstuk te plaatsen. Moeilijker lag de waardering
van literatuur in de volkstaal. Misschien vond men deze literatuur te gemakkelijk, en dus
ongeschikt voor de lessen op school.
Literatuur was aanvankelijk dus het bezit van de leraren klassieke talen, die ervan uitgingen
dat ze zichzelf onderwees. De relevantie van literatuur werd niet in vraag gesteld. Sinds de
achttiende eeuw legitimeerden twee argumenten immers het klassieke literatuuronderwijs:
de idee dat het bijdroeg tot de vorming van ‘beschaafde’ mensen en de idee dat deze
literatuur gevoelens van ‘vaderlandsliefde’ aanwakkerde. 9 Zo waren de klassieken de beste
voorbereiding voor een culturele elite die in staat zou zijn ‘the twin excesses of grasping
businessmen and unruly industrial proletarians’ 0 te beheersen. Deze legitimering werd
overgenomen voor het literatuuronderwijs in de moderne vreemde talen.
Opvallend is het initiële gebruik van literatuur ten dienste van schrijfvaardigheid, retorica
of welsprekendheid, en dus niet als zelfstandig kennissubject. De idee om literatuur als
literatuur te behandelen werd pas verdedigd door Edgar Allan Poe, die in 840 ‘the heresy of
the didactic’ aanviel.
Het traditionele moedertaal- en literatuuronderwijs bloeit tot na de Tweede Wereldoorlog.
Dan barst, vanuit het onderwijs zelf, het debat los tussen traditie en vernieuwing.