De cultuur van het lezen - Taalunieversum

9 . Franzen: 00 , p. 83.
93. Franzen: 00 , p. 9 .
94. Franzen: 00 , p. 93.
95. Scholes: 00 .
96. Scholes: 00 .
97. de Botton: 994, p. 5 .
98. de Botton: 997.
99. Scholes: 00 .
38 De cultuur van het lezen
de schrijver schrijft omdat hij van schrijven houdt – net zoals een lezer van lezen houdt.
Leesplezier brengt ons ertoe deel te nemen aan een literaire cultuur. Toch is er meer aan de
hand dan – in navolging van Roland Barthes – het lezen als een vorm van erotiek. Het lezen
van belangrijke literatuur – schrijft Jonathan Franzen – gaat verder dan een ‘erotisch vreugdevolle’
taalervaring. Het gaat om ‘iets samenhangends en dodelijk relevants’ 9 .
‘We verdiepen ons liever niet te veel in het “lezerspubliek” en we houden niet van sociale
wetenschappen’, zo bekent Franzen. En toch zorgt een gesprek met antropologe Shirley
Brice Heath voor een antwoord op sommige van zijn vragen. Heath deed onderzoek naar
‘lezers’– Wie zijn ze? Waarom lezen ze? – en ondervroeg mensen die in ‘gedwongen overgangszones’
(stations, treinen, vliegvelden, …) ‘inhoudelijke fictie’ lazen.
Ze ontdekte dat enthousiaste lezers vaak geïnspireerd worden door een krachtig voorbeeld
in hun omgeving (ouders, een leraar, vrienden) en dat ze dat enthousiasme graag delen met
anderen. Verder constateerde Heath dat mensen blijven lezen omdat het een manier is om
over het leven na te denken en een soort gemeenschap te creëren met schrijvers en andere
lezers. Franzen ontdekt samen met Heath dat complexere vormen van lezen te maken hebben
met een groeiend inzicht in het ‘menselijk tekort’; de condition humaine. Literatuur betekent in
die optiek een vorm van zelfhulp, al gaat het niet om het vinden van pasklare oplossingen.
Fundamenteel is wel dat via het lezen de complexiteit van het leven in beeld wordt gebracht:
‘En zodoende gaan ze zichzelf zien als dieper en beter in staat tot het omgaan met hun onvermogen
om een totaal voorspelbaar leven te leiden.’ 93 Of vanuit een ruimer perspectief dan het
individu: ‘Het gevoel dat ze gezelschap hebben in de grote menselijke onderneming.’ 94
Uiteindelijk is dit inzicht vrij eenvoudig: de vermelde functies van lezen worden eveneens
gedeeld door mensen die buiten de gevestigde literaire canon lezen, lezers die van ‘gewone’
literatuur houden. Veel enthousiaste lezers zullen op zijn minst glimlachen om de uitspraak
van Monty Python: ‘Er komt een dag waarop je beseft dat er meer in het leven is dan cultuur.’
Gewone lezer
Die gewone lezer is (vaak) iemand die het lezen van literatuur betrekt op zijn persoonlijk
leven. Herkenning en identificatie staan centraal. Zoals in het televisieprogramma
Zomergasten een ‘gewone’ vrouw de poëzie van Carlos Drummond voorlas en de dichter
bedankte met de woorden: ‘Je bevrijdt ons van de last dit niet te kunnen zeggen.’
Hartverwarmende woorden in een klimaat waarin we constateren dat voor veel mensen
woorden als literatuur en kunst een negatieve bijklank hebben.
Hierboven heb ik het vooral over romans gehad, maar hetzelfde geldt voor poëzie.
Zo beschrijft de Amerikaanse literatuurwetenschapper Scholes 95 hoe poëzie ‘a name of
fear’ werd op het moment dat het lezerspubliek zich uitbreidde. Toen steeds meer mensen in
contact kwamen met diverse vormen van poëzie, werden bepaalde vormen van poëzie niet
langer (h)erkend als waardevol. Volgens Scholes 96 heeft de modernistische kritiek zich op
dat moment toegespitst op de ‘formele’ eigenschappen van literatuur, en hebben – ondanks
alle goede bedoelingen – kritiek en onderwijs meegewerkt aan een negatieve beeldvorming.
Zo wordt in het traditionele schoolcurriculum weinig aandacht besteed aan het soort poëzie
dat leerlingen aanspreekt, en gebruikt men termen die gewone lezers vervreemden van de
poëzie. Zoals Alain de Botton schrijft: ‘Onder het hardvochtige licht van de bibliotheekzaal
luidt het motto der academici: hoe meer een tekst mij laat lijden, des te waarachtiger moet hij
zijn.’ 97 Maar op een bepaalde manier wordt literatuur zo getrivialiseerd. Essentiële vragen als
‘Hoe kan literatuur mijn leven beïnvloeden en veranderen?’ verdwijnen immers. Of om het
met de Botton 98 te zeggen: ‘Hoe kan Proust mijn leven veranderen?’
Scholes 99 verwijst eveneens naar A la recherche du temps perdu om na te denken over de relatie
tussen lezen en leven. Deze problematische verhouding vat hij samen als het ‘Swann-
Odette-probleem’. In Een liefde van Swann vertelt Proust over de liefde van Swann voor
Odette. Zoals zovele verliefde mannen wil Swann zijn geliefde opvoeden. Hij wil haar tonen
wat artistieke schoonheid is en op welke manier men poëzie dient te waarderen. Maar echtheid
in de betekenis van ‘op een doorleefd gevoel berustend’ blijkt een complex begrip.
Soms, wanneer Swann een poging onderneemt om Odette iets uit te leggen, kijkt zij verstrooid
weg: ‘Dan voelde hij dat zij zo diep teleurgesteld was, dat hij voortaan liever loog en
zei dat dat ook niet kon zijn, dat dat alleen…’ 00 Maar ook wanneer zij gretig reageert, komt