De cultuur van het lezen - Taalunieversum

54. Sloterdijk: 984.
55. Een bundeling van gesprekken met literaire
critici. Thijssen: 998.
56. Robberechts: 984.
57. Robberechts: 984, p. 7.
58. Russell: 000, p. 74.
8 De cultuur van het lezen
zenlijkt wordt: het is overbodig geworden om boeken te bannen aangezien de massa zich
spontaan afkeert van de boekencultuur. De massamedia, die alles presenteren in de vorm
van amusement, worden voor deze houding verantwoordelijk gesteld. Zoals Immanuel
Kant in de achttiende eeuw pleitte voor een ‘uittocht uit de onmondigheid’ constateert
Peter Sloterdijk 54 in de twintigste eeuw een ‘uittocht uit de mondigheid’. Cultuurcritici als
Postman wijzen op het feit dat ook op school reeds de wet van het amusement primeert:
‘We amuseren ons kapot’.
Criticus
Heeft literatuur nog een kans of raken boeken en kritiek steeds verder in de verdrukking
door de oprukkende commercie? Verdwijnt de grote criticus? Zijn de tijden waarin een
lezer blind kon vertrouwen op de criticus voorbij? Hebben critici nog gezag?
Het genre van de kritiek noch de persoon van de criticus staan boven alle verdenkingen.
Het onbehagen tegenover kunstkritiek is een fenomeen dat het best kan geschetst worden
vanuit de verschillende, soms botsende functies die de literaire kritiek speelt. Kritieken
kunnen bol staan van ideologische, esthetische en literaire vooroordelen, die aanleiding
geven tot irritatie. Bovendien draait ook de kunstkritiek mee in de carrousel van de massamedia.
Het adequaat analyseren van een boek wordt steeds vaker vervangen door het
toekennen van sterren, waarbij journalisten eerder op de man spelen dan op het boek.
Kritiek is in toenemende mate afhankelijk van markmechanismen: de kijkcijfers. Toch
wordt de ontwikkeling van de literatuur beïnvloed door literaire kritieken, aangezien zij
– in tegenstelling tot essayistische beschouwingen en academische studies – een belangrijke
rol spelen in het openbare leven.
Er groeit onbehagen tegenover de kritiek. De criticus Anthony Mertens stelt in zijn inleiding
op Alle schrijvers hebben gelijk 55 dat recensenten nog maar weinig in de pap te brokken
hebben. Ze behoren hooguit tot het ‘geroezemoes van het literaire discours’ en dragen hun
steentje bij ‘aan de conversatiewaarde van het boek’. Mertens beweert verder dat ‘vernietigend
besproken romans [...] de hoogste oplagecijfers halen.’
Er wordt zowel geklaagd over populisme als over elitarisme. Maar waar de kritiek moeilijk
aan voorbij kan gaan is de positie daartussenin, die de Vlaamse schrijver Daniël
Robberechts 56 als volgt beschreef: ‘Maar indien we die kanalen verzaken, dreigt onze afzondering
ten opzichte van de basis, de massa nog maar groter te worden dan die van de top,
van de elite die we aanvechten, en worden wij tot een elite van een elite, spits aan de top,
je reinste mandarinaat.’ 57
Deelnemen aan het culturele leven is deelnemen aan het gesprek over die cultuur. Cultuur
beschikt over de instituties en middelen om dit gesprek mogelijk te maken. De kritiek is
zo'n institutie. De school is zo’n forum, waarop de kritische dialoog vrijuit gaat. Centraal
staat de gedachte dat niets vanzelfsprekend waardevol is, maar dat cultuuroverdracht impliceert
dat leerlingen ingeleid worden in het debat over wat al dan niet waardevol is. Dat debat
is ingebed in een historisch verhaal, het vereist kennis van zaken en er komt geen einde
aan – het kan niet afgesloten worden met één, alles overkoepelende waarheid. Waarheden
worden immers geconstrueerd tijdens het debat zelf.
We zijn ons ook bewust van de nadelen van de kunstkritiek: kritiek kan kunst overwoekeren
in een bijlagencultuur, kritiek kan potsierlijk pretentieus zijn, kritiek kan onleesbaar
elitair zijn, kritiek kan zich commercieel prostitueren. In heel wat films en romans zijn
dan ook passages te vinden waarin precies een academische of kritische manier van praten
onderwerp vormt van satire. Een scène uit Educating Rita:
‘Anyway, this tutor come up to me, he looked at the book in my hand an’ he said, “Ah,
are you fond of Ferlinghetti?” It was right on the tip of my tongue to say “Only when it’s
served with Parmesan cheese” but, Frank, I didn’t. I held it back an’ I heard myself sayin’
“Actually I’m not too familiar with the American poets.” Frank, you woulda be dead
proud of me.’ 58