De cultuur van het lezen - Taalunieversum

5 . Danto: 00 , p. 95.
5 . Danto: 00 , p. .
53. Postman: 985.
Hoofdstuk 6
Perspectieven op kunstkritiek
Kritiek en agora
Welke rol speelt de kritiek in de literaire cultuur? Om op die vraag te antwoorden, bespreek
ik de historische rol van de kunstkritiek en de manier waarop die rol problematisch is
geworden.
Vanaf de renaissance en verlichting ontstaan er in de westerse wereld gespecialiseerde disciplines
van kennis. Die specialisatie zorgt voor fragmentatie van de kennis en in sommige
gevallen voor vervreemding en onverschilligheid tegenover de massa. Die massa, buitengesloten
door het jargon, ontwikkelt irritatie en vijandschap. Enerzijds blijkt specialisatie
noodzakelijk, anderzijds kan van specialisten verwacht worden dat zij de relevantie van hun
werk in het publieke debat bespreekbaar maken. Als metafoor wordt dikwijls – en nogal
idealistisch – verwezen naar de agora uit het oude Griekenland: het plein waarop burgers
discussieerden over zaken die van belang waren.
Van intellectuelen en specialisten of – wat ons verhaal betreft – kunstenaars en critici wordt
verwacht dat ze hun ivoren toren verlaten. Critici vervullen immers een essentiële rol als
bemiddelaar tussen kunstenaars en publiek. Critici informeren door te selecteren uit het
aanbod, door kunstwerken te interpreteren, door manieren van lezen te suggereren en door
uiteindelijk te evalueren, een evaluatie waarbij ze hun argumenten inbedden in een breder
kunstdiscours.
Wat doet een kritische en competente lezer? De ideale lezer vindt het belangrijk om geregeld
literatuur te lezen, vanuit persoonlijke behoeften die sociaal ingebed zijn. Wie literatuur
leest moet daar vrije tijd en energie insteken. De behoeften van een lezer zijn afhankelijk van
de omstandigheden, voortdurend in ontwikkeling en onderhevig aan een sociale interactie.
Deze interactie kan vorm krijgen in gesprekken met vrienden en kennissen maar ook in het
lezen van kritieken.
Boeken- en praatprogramma’s op radio en televisie spelen een belangrijke rol in het verspreiden
van het boek. Vanuit dit perspectief hebben onderwijs en kritiek/journalistiek een
gemeenschappelijke opdracht: het inwijden van geïnteresseerden in wat er gaande is op een
bepaald domein. De kunstfilosoof Arthur Danto beschrijft de kunstwereld als een institutie:
‘[…] en het lidmaatschap van de kunstwereld houdt dientengevolge in dat men geleerd heeft
wat het betekent om deel te nemen aan het kunstdebat dat plaatsheeft in de eigen cultuur.
In elke cultuur is de discussie over kunst tot op zekere hoogte een taalspel, beheerst door
spelregels, en om dezelfde reden waarom er pas winnaars en verliezers kunnen zijn wanneer
er een spel gespeeld wordt, is er pas kunst wanneer er een kunstwereld is.’ 5 Onderwijs – en
zeker het secundair onderwijs – zorgt voor de eerste kennismaking en de kunstkritiek zet de
taak van het onderwijs verder. Het uiteindelijk doel is ‘richting te geven aan de ontwikkeling
van het oordeelsvermogen’ 5 .
Vandaag kunnen de massamedia de rol van agora overnemen. Elk nieuw medium wordt
immers aangekondigd als een mogelijkheid tot democratisering. Maar zowel de rol van de
media als die van de kunstkritiek verkeren in crisis.
Media
In verband met de media kunnen we ons afvragen of zij vandaag wel de rol van de agora
willen overnemen: kranten, radio en televisie besteden onder druk van kijk- en leescijfers
steeds minder aandacht aan complexe debatten. En het ziet ernaar uit dat alle openbare projecten
– media maar ook scholen – bedreigd worden door het marktgericht denken.
In 984, zo schrijft Neil Postman 53 , werd tevreden geconstateerd dat de voorspellingen van
George Orwell niet waren uitgekomen: de liberale democratie had stand gehouden. Maar
Postman herinnert zich een voorspelling van Aldous Huxley die gaandeweg wél verwe-
De cultuur van het lezen
7