De cultuur van het lezen - Taalunieversum

34. Soetaert: 00 .
35. Lanham: 993.
50 De cultuur van het lezen
In de tv-serie Taken laat een van de personages met een videodagboek een boodschap
achter: ‘Wow. Look at me. I guess in the end I turned out to be something of a humanist.’
Ook de reis van de Enterprise in Star Trek kan omschreven worden als een zoektocht naar
een verloren gegaan humanisme. De maker – Roddenberry – was niet toevallig lid van de
Amerikaanse versie van het Humanistisch Verbond. In zijn verhalen vraagt hij zich af hoe
mensen hun problemen oplossen zonder goden en zonder religieuze leiders. De missie van
de Enterprise is met andere woorden een exploratie van de menselijke conditie.
Zo verklaart kapitein Picard de keuze van zijn lectuur als volgt: ‘Homerus – one of the root
metaphors of our own culture.’ Zijn verdere toelichting zou als motto kunnen dienen voor
dit essay: ‘More familiarity with our own mythology might help us to relate to theirs.’
Ook een film als The Matrix, met sterke verwijzingen naar de grot van Plato en het werk van
Baudrillard, is een moderne mythe en als zodanig een alternatief voor Homerus. Filosofen
hebben zich op de format van The Matrix gestort met vragen die de filosofie al eeuwen domineren:
leven we in een voorgeprogrammeerde wereld? Of, vanuit een literair perspectief:
komen we terecht in een postliteraire wereld? Een wereld waarin boeken en literatuur
niet alleen verdwijnen, maar ook verboden worden? In sciencefiction worden traditionele
geletterdheden vaak geplaatst tegenover technologie. Boeken en literaire cultuur zijn het
onderwerp van censuur en vervolging, denk maar aan Brave New World, 1984, Fahrenheit 451,
et cetera.
Het bannen van boeken heeft veel te maken met het bannen van emoties of persoonlijke
verhalen uit een wereld die slechts één voorgeprogrammeerd verhaal voorschrijft.
Opnieuw een zwart-witbeeld: via de digitalisering dringt Big Brother meer dan ooit door tot
ons persoonlijke leven, versus de bestrijding van Big Brother via internet: de hackercultuur,
het media-activisme.
In sciencefictionverhalen bekleden de media een essentiële functie, ze fungeren als een drug
die de mensen zo gelukkig maakt dat ze elke kritiek overboord gooien. Misschien leert dit
ons iets over de tegendraadse functie van de literaire cultuur? Of over de gevaren die ons
bedreigen vanuit de mediaontwikkeling indien de literaire cultuur zou verdwijnen?
Digitalisering en kunst
De digitalisering beïnvloedt de traditionele kunstgenres maar genereert ook een splinternieuwe
kunstvorm, los van de bestaande disciplines. Het is lastig om te definiëren wat
digitale kunst is, maar dat veel kunst digitaal wordt, staat vast. Een tijd geleden volgde ik het
werk van de Vlaamse digitale kunstenaar Michaël Samyn, die stelde dat de nieuwe media
behoefte hebben aan een eigen taal en grammatica, aan een eigen esthetica. En om die
esthetica te leren kennen moet een kunstenaar bepaalde zaken ‘afleren’. ‘Afleren’ omschrijft
Samyn als het loskomen van bepaalde fetisjen: de geur van olieverf in de plastische kunsten,
in ons geval de vaak bewierookte geur van boeken of inkt. Kunstenaars als Samyn onderzoeken
op welke manier we (over)leven in cyberspace. Samyn: ‘Ik probeer Alice te helpen
overleven in Wonderland. Inderdaad, Alice leest, of beter, kijkt in een boek en vraagt zich af:
“What is the use of a book [...] without pictures or conversations?”’ 34 Wat is het nut van het
web als we er alleen maar teksten en beelden op vinden die ook in andere media opduiken?
Wat zou internet betekenen zonder kunst?
Een nieuwe generatie kunstenaars houdt zich niet enkel bezig met de reflectie op nieuwe
media, maar werkt ook concreet met soft- en hardware. Dit veroorzaakt een revolutie in
ons denken over kunst. Natuurlijk ontstaan er moeilijkheden rond de interpretatie en evaluatie
van dergelijke kunstwerken. Het is verbazend hoe sommige critici die de avant-garde
steeds omarmd hebben, haar deze keer afwijzen. Intussen heeft digitale kunst een plek
gevonden in traditionele instituten als musea en kunstacademies, ontwikkelt ze eigen sites
en ontstaat er langzamerhand een kritische traditie.
e-Literatuur
De tekstverwerker confronteert ons met een verschuiving in de schrift- en boekencultuur.
Volgens Lanham 35 leeft in de schriftcultuur het geloof dat we door (through) een tekst
kunnen kijken in plaats van naar (at) een tekst. Het digitale scherm toont ons hoe we teksten