Annex 3 B Teaching Material ... - C-Change

Lesmateriaal
Natuurspeeltuin Sloterpark
Ontwikkeld door studenten van de Minor Wetenschap en Techniek
PABO, Hogeschool van Amsterdam
in opdracht van Stadsdeel Nieuw-West
in samenwerking met de Academie van de Stad
Januari 2011

Inhoudsopgave
Inleiding, koppeling klimaat, biodiversiteit en duurzaamheid ........................................................ 3
1. Bewegingsenergie .......................................................................................................................... 4
1.1 bewegingsenergie deel 1........................................................................................................ 4
1.1.1 Waterraket...................................................................................................................... 5
1.1.2 Waterpomp.................................................................................................................... 7
1.2 Bewegingsenergie deel 2 ...................................................................................................... 9
1.2.1 Les 1 ‘Katrollen en kracht’ .......................................................................................... 11
1.2.2 Les 2 ‘Herontwerp een machine’................................................................................. 12
2. Bruggen, hutten en vlotten .......................................................................................................... 14
2.1 Thema: Bruggen .................................................................................................................. 15
2.1.1 Les 1: Confrontatie en Verkenning: Het bouwen van een zo hoog mogelijke toren.... 15
2.1.2 Les 2: Ontwerpen en uitvoeren: De bruggenbouwplaats ............................................ 17
2.1.3 De BruggenBouwPlaats ................................................................................................... 20
2.1.4 Les 3: Ontwerpen en uitvoeren 2: Bruggen bouwen in de klas................................... 22
2.1.5 Les 4: Verdiepen, presenteren en evalueren:............................................................. 24
2.2 Thema: Vlotten ......................................................................................................................... 30
2.2.1 Les 1 De Vlottenbouwplaats....................................................................................... 30
2.2.2 Les 2 Vlotten in de klas .............................................................................................. 33
2.2.3 Les 3 Drijven en zinken .............................................................................................. 35
2.2.4 Les 4 Knopen ............................................................................................................. 37
2.3 Thema: Hutten .......................................................................................................................... 39
2.3.1 Les 1: Isolatie .............................................................................................................. 39
2.3.2 Les 2: Confrontatie en verkenning in de klas............................................................... 42
2.3.3 Les 3: Verdieping, presentatie en evaluatie in de natuurspeelplaats ........................... 45
3. Water zuiveren en verplaatsen .................................................................................................... 48
3.1 Water zuiveren ..................................................................................................................... 49
3.1.1 Les 1: De schroef van Archimedes.............................................................................. 51
3.1.2 Les 2: De schroef van Archimedes.............................................................................. 53
3.2 Dammen en dijken .............................................................................................................. 55
3.3 Nederland in reliëf ................................................................................................................ 56
3.4 Het Normaal Amsterdams Peil ............................................................................................ 58
4. De heemtuin, de kruidentuin en het snoepbos........................................................................... 62
4.1 Les 1: De kuidentuin.......................................................................................................... 623
4.2 Les 2: De natuurlijke schilderles.......................................................................................... 68
4.3 Les 3: De kooklessen .......................................................................................................... 72
Bijlage 1: Achtergrondinformatie over geneeskrachtige kruiden ............................................ 75
Bijlage 2: Achtergrondinformatie over de heemtuin ............................................................... 76
Bijlage 3: Zelf kruidenzalf maken........................................................................................... 77
Bijlage 4: Zelf kruidenolie maken........................................................................................... 80
Bijlage 5: Zelf kruidenthee maken ......................................................................................... 83
Bijlage 6: Appelthee .............................................................................................................. 86
Bijlage 7: Achtergrondinformatie voor het maken van verf .................................................... 87
Bijlage 8: Receptenboekje Natuurspeelplaats Sloterpark ...................................................... 89
5. Bodem en water in het Sloterpark ............................................................................................. 105
5.1 Waterkwaliteit bepalen........................................................................................................ 107
5.1.1 Les: Hoe schoon is het water? .................................................................................. 108
5.2 Insectenhotel....................................................................................................................... 128
5.2 Insectenhotel....................................................................................................................... 128
5.2.1 Lesplan 1: De insecten in het insectenhotel .............................................................. 131
5.2.3 Lesplan 2: Maak je eigen insectenhotel (in de klas) .................................................. 134
5.2.4 Lesplan 3: De insecten verhuizen naar Nederland .................................................... 135
Bijlage ...................................................................................................................................... 141
2

Inleiding
Stadsdeel Nieuw-West is actief met de ontwikkeling van het gebied rondom de Sloterplas. De
Sloterplas ligt in het hart van het stadsdeel en biedt mogelijkheden voor recreatie met een
grootstedelijke uitstraling. Een van de belangrijke plannen die wordt uitgevoerd in dit gebied is het
ontwikkelen van een natuurspeeltuin aan de westkant van de plas. De natuurspeeltuin is bedoeld voor
kinderen en hun ouders/verzorgers om beweging en gezond leven te stimuleren, maar ook de
bewustwording van thema’s als klimaatverandering, biodiversiteit en duurzaamheid te versterken. In
dit gebied is ook een Natuur en Milieu Educatie (NME) centrum waarbij aansluiting wordt gezocht.
De lessenserie in deze bundel is bedoeld om de Natuurspeeltuin Sloterpark in te zetten als
leeromgeving voor kinderen in het primair onderwijs. De lessen zijn in opdracht van het Stadsdeel
Nieuw-West ontwikkeld door vierdejaarsstudenten van de PABO van de Hogeschool van Amsterdam
in het kader van de minor Wetenschap en Techniek, in samenwerking met de Academie van de Stad.
Klimaat, biodiversiteit en duurzaamheid zijn belangrijke thema’s in de huidige maatschappij en ook in
de natuurspeeltuin. Deze hoofdthema’s zijn daarom leidend geweest in de ontwikkeling van het
lespakket. Om de lessen interactief, creatief en gepast voor kinderen te maken, zijn de lessen
onderverdeeld in vijf subthema’s: ‘bewegingsenergie’, ‘bruggen, hutten en vlotten’, ‘water zuiveren en
verplaatsen’, ‘heemtuin, kruidentuin en snoepbos’ en ‘bodem en water in het Sloterpark’. De
verschillende subthema’s kunnen los van elkaar behandeld worden. De lessen zijn bedoeld voor
zowel schoolgebonden als buitenschoolse activiteiten, waarbij het NME-centrum ’De Drijfsijs’ een
belangrijke rol speelt. De meeste activiteiten zijn gericht op leerlingen van de midden-bovenbouw
(groep 5 t/m 8).
Voor elke les geldt dat is aangegeven aan welke wettelijk vastgestelde leerdoelen de les voldoet.
Daarnaast is bij elke les aangegeven in hoeverre het aansluit op de thema’s biodiversiteit,
klimaatverandering en/of duurzaamheid. Om de lessen ook op de grote thema’s klimaatverandering,
duurzaamheid en biodiversiteit in de bundel terug te kunnen vinden, is hieronder een zoekschema
toegevoegd. Ten slotte zijn in elke les de volgende onderdelen terug te vinden: inleiding,
verantwoording, doelen, werkwijze, benodigdheden, doelgroep/voorkennis en
organisatie/tijdsplanning.
Hoofdthema Hoofdstuk/les
Biodiversiteit - Les 4.1
Klimaatverandering
Duurzaamheid
- Hoofdstuk 5
- Les 2.1.5
- Les 2.3.1
- Les 3.3 & les 3.4
- Hoofdstuk 1
- Hoofdstuk 2
- Les 4.2
3

1. Bewegingsenergie
1.1 bewegingsenergie deel 1
Inleiding
Bewegingsenergie is de energie die voortkomt uit in principe alles om je heen. Dit wordt ook
wel kinetische energie genoemd. De bewegingsenergie van een voorwerp hangt af van de
massa en de snelheid. De bewegingsenergie is de arbeid die nodig is om het voorwerp
vanuit stilstand tot de gegeven snelheid te krijgen. Omgekeerd is de bewegingsenergie de
energie die vrijkomt wanneer een voorwerp vanuit een bepaalde snelheid tot stilstand komt,
in de vorm van bv warmte. Als je een voorwerp omhoog gooit wordt bewegingsenergie
omgezet in zwaarte-energie. Deze definitie kunnen we vertalen naar verschillende
activiteiten, waarvan we er in dit document een aantal hebben uitgewerkt als lesactiviteit. In
overleg en samenspraak zijn de onderstaande lesactiviteiten uitgewerkt voor in de
natuurspeelplaats:
- Katrollen, bestaande uit twee lessen;
- Waterpompspel, een spelactiviteit;
- De schroef van Archimedes;
- Waterraket, groepsles.
Alle activiteiten hebben een buitengedeelte, waarvan sommige een lesactiviteit in het
gebouw “Drijfsijs”.
Verantwoording
We hebben gekozen voor de katrollenlessen omdat een katrol symbool staat voor
krachtomzetting. Van oudsher wordt dit instrument gebruikt om met spierkracht de
zwaartekracht te lijf te gaan. Kinderen zullen door deze lessen het nut gaan inzien van het
toepassen van de katrol.
Het waterpompspel heeft ook direct het nut om de gebruiker te laten voelen hoe zijn
spierkracht omgezet wordt in waterkracht / stuwkracht. Daarnaast is het waterpompspel een
competitieve bezigheid wat thuis hoort in een speelplaats. Het nodigt uit tot bewegen in de
natuur.
Zoals de katrollen een link leggen met de uitgevonden gemakken uit het verleden, doet ook
de schroef van Archimedes hieraan mee. Om deze reden hoort de schroef thuis in de
categorie ‘bewegingsenergie’.
Als klap op de vuurpijl: de waterraket! Een raket die op water werkt, hoe duurzaam wil je het
hebben? Geheel gemaakt van recyclebare flessen en ander kosteloos materiaal. De flessen
worden voortgestuwd door een verschil in druk, waardoor de link naar bewegingsenergie
gelegd kan worden: vanuit het omhooggeschoten object wordt bewegingsenergie omgezet
in zwaarte energie.
4

1.1.1 Waterraket
Doelen
- Door samenwerking een gezamenlijk eindresultaat voort te brengen.
- Kennis opdoen over de energieomzetting.
- Bevorderen van de grove motoriek.
- De leerlingen kunnen constructie methodes toepassen.
Kerndoelen:
- 42: De leerlingen leren onderzoek doen aan materialen en natuurkundige
verschijnselen, zoals licht, geluid, elektriciteit, kracht, luchtdruk, magnetisme en
temperatuur.
Werkwijze
Een waterraket is eigenlijk een PET-fles die gedeeltelijk met water is gevuld. Pomp je lucht in
de fles, dan wil het water eruit. Dit gaat met een kleine explosie van water. Het water, wat er
aan de onderkant uitkomt, drukt de fles omhoog. Het is net een opgeblazen ballon die wordt
losgelaten, die vliegt ook weg. Zo werk elke raket. Door stuwing gaat de raket omhoog.
Probeer of de kurk of rubberen dop goed in de fles past. Dit is erg belangrijk, als de dop niet
goed past dan werkt de raket niet goed. Boor er heel voorzichtig een gaatje in waar precies
het rubberen slangetje in past. Het is de bedoeling dat het slangetje muurvast in de kurk
komt te zitten en dat er aan het andere eind een fietsventiel komt. Dit is het belangrijkste
onderdeel van de petfles.
Het lanceerplatform maken kun je doen zoals je zelf wilt. Bijvoorbeeld van hout en een stukje
aluminium. Als alternatief kan er een emmer gebruikt worden.
Vul de fles voor een derde deel met water. Plaats hem op het lanceerplatform en maak de
pomp vast aan het ventiel. Ga zo ver mogelijk van de fles afstaan en begin te pompen. Je
voelt tijdens het pompen de druk al toenemen. Totdat de stop loslaat en de fles de lucht in
schiet.
Let op
- Een waterraket is niet gevaarlijk. Je kunt hem heel erg vaak gebruiken. Ga alleen niet
te dicht bij staan tijdens het afvuren!
Benodigdheden
- Een petfles (plastic fles)
- Een kurk of rubberen dop die precies in de fles past
- Boortje
- Fietspomp of een andere stevige pomp
- Fietsventiel
- Rubberslangetje en goede lijm
5

Doelgroep / voorkennis
- Het spel is te spelen met deelnemers vanaf 8 jaar.
- De lanceerregels moeten bekend zijn.
Link met duurzaamheid en klimaatverandering
- Energieopwekking vanuit spierkracht in combinatie met
waterkracht en luchtdruk.
Organisatie en tijdsplanning
- De inleiding vindt plaats in Drijfsijs en het
middagprogramma vindt in de natuurspeelplaats
plaats.
- Je kunt de raket klassikaal maken en de leerlingen
om beurten de raket laten lanceren.
- Je kunt de klas in groepjes verdelen en
verschillende raketten laten maken.
- De duur van het lanceren der raketten kan naar
eigen inzicht bepaald worden.
Link met duurzaamheid
Deze les berust volledig op duurzaamheid. Het mooie
is namelijk dat alle onderdelen, waar gebruik van gemaakt
dient te worden, recyclebaar zijn. Daarnaast kun je zonder
gebruik van fossiele brandstoffen een raket afvuren die
toch een aanzienlijke afstand kan overbruggen.
Filmpje van de waterraket
http://www.youtube.com/watch?v=P3KH4qBBMm0&feature=player_embedded
6

1.1.2 Waterpomp
Doelen:
- Door samenwerken een versterkt effect te bereiken van energieopwekking.
- Kennis opdoen over de energieomzetting.
- Bevorderen van de grove motoriek.
Werkwijze:
- De leerlingen nemen plaats op een waterpomp en spuiten met de waterstraal tegen
de rotorbladen op de middenpaal.
- Wanneer deze as gaat draaien gaat er een lamp branden.
- Door samenwerking kan de lamp feller gaan branden.
- Er kan binnen een kader van vier waterpompen een spel gespeeld worden.
- Hierbij wordt er een bal losgelaten die de deelnemers in een doel kunnen spuiten.
Benodigdheden:
- Vier waterpompen. (zie ontwerptekening)
- Een opstaand ruitvormig kader in het water met twee doelen
- Een middenpaal met dynamo, rotorbladen en lamp
- Eventueel een bal
Doelgroep / voorkennis:
- Het spel is te spelen met deelnemers die op de waterpomp passen.
- De spelregels moeten bekend zijn.
- De werking van de waterpomp.
Link met duurzaamheid en klimaatverandering:
- Energieopwekking vanuit spierkracht.
Organisatie en tijdsplanning:
- Het balspel kan naar eigen wil en tijdsduur gespeeld worden.
- Het balspel wordt met maximaal vier leerlingen gespeeld.
- Wanneer de opstelling met minder leerlingen gebruikt wordt, heeft het de functie van
energie opwekken.
7

1.2 Bewegingsenergie deel 2
Context
De leerlingen zien veel soorten van energie om zich heen, al beseffen ze zich dit niet altijd.
Zo is er bewegingsenergie als je naar school fietst en elektrische energie als je het licht aan
doet. Zelfs een auto barst van de energie! De lichtjes, de geluiden en de bewegingen zijn
allemaal soorten van energie. Dit wordt alleen wel opgewekt door benzine… Wat is hier het
nadeel van? Wat zijn ‘’goede’’ vormen van energie opwekken?
Inhoud en aanpak
Deze lessenserie is opgezet om de leerlingen meer te leren over bewegingsenergie. Zo
wordt er gewerkt met verschillende katrollen waarmee gewichten verdeeld kunnen worden.
In deze les in het park leren leerlingen dat ze veel meer kunnen optillen met behulp van
katrollen.
Daarnaast zijn er aansluitende lessen voor in de klas aanwezig. Hier wordt de link met de
klimaatsverandering en duurzame energie gelegd. Zo leren de leerlingen meer over
verschillende soorten energie maar ook over de vervuiling van het milieu.
Materiaal
- Katrollen waarmee boomstronken opgetild kunnen worden. Er worden hier per
boomstronk verschillende maten en groottes katrollen gebruikt. Voor verschillende
groottes katrollen:www.dekker-watersport.nl/ www.harken.com
- Foto’s van apparaten waarbij een katrol is ingebouwd
- Tekengerei
- Wit A4- papier
Doelgroep en beginsituatie
Deze lessen zijn geschikt voor groep 6,7 en 8. Leerlingen hebben voor deze lessen nog
geen kennis nodig over katrollen. Volgens de leerlijnen zijn de leerlingen bekend met de
volgende bewegings-en overbrengingsprincipes: katrol met touw, scharnier, hefboom,
opwinden, tandwielen, ketting, snaar ( voor groep 7 en 8:besturing, bankschroef, hydrauliek
en pneumatiek).
Kerndoelen
Kerndoel 42
De leerlingen leren onderzoek doen aan materialen en natuurkundige verschijnselen, zoals
licht, geluid, elektriciteit, kracht, magnetisme en temperatuur.
Kerndoel 45
De leerlingen leren oplossingen voor technische problemen te ontwerpen, deze uit te voeren
9

en te evalueren.
Kerndoel 44
De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties tussen de werking, vorm en
materiaalgebruik.
Link met duurzaamheid
Hoe meer katrollen, hoe minder kracht/energie er nodig is. Katrollen kunnen grote generators
vervangen bij bijvoorbeeld verhuizingen. Dit scheelt weer fossiele brandstoffen. Daarnaast
werd er vroeger geen elektriciteit gebruikt en was alles van mensen- dierkracht afhankelijk.
10

1.2.1 Les 1 ‘Katrollen en kracht’
Lesdoelen
- Ervaren van de werking van een katrol/technisch inzicht in de katrol
- Waar worden katrollen voor gebruikt?
Tijdsplanning
Inleiding 15 minuten
Uitleg activiteit 15 minuten
Activiteit 30 minuten
Afsluiting 15 minuten
Totaal: 1 uur en 15 minuten
Materiaal
- Katrollen waarmee boomstronken opgetild kunnen worden. Er worden hier per
boomstronk verschillende maten en groottes katrollen gebruikt. Voor verschillende
groottes katrollen:www.dekker-watersport.nl/ www.harken.com
Groepsindeling
Deze les wordt klassikaal gegeven.
Lesverloop
Inleiding
De les begint met een gesprek tussen de Drijfsijs-leerkracht en de leerlingen. De Drijfsijsleerkracht
vraagt wat de leerlingen allemaal hebben gezien in het park en wat ze weten over
katrollen.
Uitleg activiteit
Drijfsijs-leerkracht vertelt dat deze les gaat over katrollen en kracht. Leerkracht en leerlingen
lopen naar de verschillende boomstronken die vastzitten door middel van een touw en een
katrol.
Activiteit
De leerlingen ervaren hoe het is om met een katrol een boomstronk op te liften. Ze proberen
de boomstronken op te tillen met behulp van de katrollen. De leerlingen zullen ervaren dat
een boomstronk met meerdere katrollen makkelijker op te tillen is dan een boomstronk met
één katrol. Dit komt doordat de meerdere katrollen zorgen voor een gewichtverdeling.
Afsluiting
Als afsluiting wordt er een gesprek tussen de Drijfsijs-leerkracht en de leerlingen gehouden.
In dit gesprek worden de bevindingen over de boomstronken en de katrollen uitgewisseld.
11

1.2.2 Les 2 ‘Herontwerp een machine’
Lesdoelen
- De leerlingen kunnen een ontwerp maken van een nog niet bestaande machine
waarbij kracht wordt overgebracht.
- De leerlingen kunnen een bestaande machine op fossiele brandstof herontwerpen
naar een machine met de zelfde doeleinden maar dan op spierkracht in combinatie
met katrollen.
- De leerlingen kunnen constructie methodes toepassen.
- De leerlingen weten wat duurzame energie is, en hoe ze een bijdrage kunnen leveren
aan een duurzaam klimaat.
- De leerlingen hebben kennis van verschillende ‘’ouderwetse’’ constructie methodes
Tijdsplanning
Inleiding 15 minuten
Uitleg activiteit 15 minuten
Activiteit 30 minuten
Afsluiting 15 minuten
Totaal: 1 uur en 15 minuten
Materiaal
- Foto’s van apparaten waarbij een katrol is ingebouwd
- Tekengerei
- Wit A4- papier
Groepsindeling
Leerlingen gaan in groepjes van vier aan de slag. Bij een combinatieklas is het raadzaam om
de leerlingen onderling te mengen.
Lesverloop
Inleiding
Leerkracht bespreekt met de leerlingen wat ze in het Sloterpark hebben gezien en geleerd.
Dit duurt tien minuten. Daarna laat de leerkracht foto’s zien van apparaten waarbij ook
gebruik wordt gemaakt van katrollen.
Uitleg Activiteit
Er wordt een koppeling gemaakt naar de fossiele brandstoffen. Deze brandstoffen raken ooit
op en zijn niet goed voor het milieu. Machines moeten dan vervangen worden door
hefbomen, katrollen, mensenkracht en rolconstructies. Ieder groepje krijgt een foto van een
machine. Deze machine moeten de leerlingen herontwerpen. De machine mag geen gebruik
maken van fossiele brandstoffen
12

Activiteit
De leerlingen maken een ontwerpschets van hun machine. Eventueel kan het ontwerp
uitgevoerd worden met technisch lego of k-nex.
Afsluiting
De leerlingen presenteren kort hun ontwerptekening en beantwoorden de volgende vragen:
‘Wat hebben ze eraan veranderd?’ ‘Waarom hebben ze hiervoor gekozen?’.
13

1. Onderdeel bruggen, hutten en vlotten
Inhoud context aanpak
In de aankomende lessen gaan de leerlingen zich verdiepen in het bouwen van bruggen,
vlotten en hutten. De driehoeksconstructie is een erg belangrijke term in dit thema. Samen
met het maken van verschillende knopen. Dit kan gebruikt worden bij het maken van vlotten
en het maken van hutten. Dit thema bevat lessen die u als leerkracht in de klas kan
aanbieden. Er staan ook lessen in die de leerlingen in de natuurspeeltuin gaan uitvoeren.
Als u naar de natuurspeeltuin gaat is het handig om de groep in drie groepjes te verdelen.
De groepjes kunnen dan elk twee van de drie onderdelen uitvoeren. Het derde onderdeel
kan elk groepje eventueel alsnog in de klas uitvoeren. Voeren de kinderen het niet in de klas
uit, dan is het nuttig om de kinderen hun activiteiten te laten presenteren. Handig is als er
foto’s zijn van de uitvoerig in de natuurspeeltuin.
In deze lessen wordt ook aandacht besteed aan het reflecteren op eigen werk en het werk
van een ander. De leerlingen kijken terug op hun eigen leerproces en kunnen aan de ouders
uitleggen hoe ze hebben gewerkt. De lessen kunnen ook met ouders uitgevoerd worden.
Kerndoelen
Nederlands; Mondeling onderwijs kerndoel 2
De leerlingen leren zich naar vorm en inhoud uit te drukken bij het geven en vragen van
informatie, het uitbrengen van verslag, het geven van uitleg, het instrueren en bij het
discussiëren.
Rekenen; Meten en meetkunde kerndoel 32
De leerlingen leren eenvoudige meetkundige problemen op te lossen.
Oriëntatie op jezelf en de wereld; Mens en samenleving kerndoel 39
De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu.
Oriëntatie op jezelf en de wereld; Natuur en techniek kerndoel 44
De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te leggen tussen de
werking, de vorm en het materiaalgebruik.
Kerndoel 45
De leerlingen leren oplossingen voor technische problemen te ontwerpen, deze uit te voeren
en te evalueren.
Daarnaast wordt er in dit hoofdstuk aandacht besteed aan duurzaamheid/ recyclen (in alle
lessen) en klimaatverandering (les . 2.3.1 Isolatie). Ook kunt u een koppeling maken met les
3.3 en 3.4 over de waterstijging en het klimaat.
14

2.1 Thema: Bruggen
2.1.1 Les 1: Confrontatie en Verkenning:
Het bouwen van een zo hoog mogelijke toren
Inhoud en aanpak
In deze les is het de bedoeling dat de leerlingen torens gaan bouwen met ijsstokjes en
splitpennen. De toren moet hoog en vooral stevig worden. De leerlingen worden in deze les
geconfronteerd met de verschillende constructies en leren vooral onderzoekend wat de
beste en stevigste constructie is voor het bouwen van een groot en hoog bouwwerk.
Doelgroep
Deze les is geschikt voor de leerlingen uit de groepen 5 t/m 8. Hoe jonger de leerlingen, hoe
meer u ze moet begeleiden in het proces tijdens het uitvoeren van de opdracht.
Beginsituatie
Dit is een inleidende les dus er is nog geen beginsituatie. De kinderen moeten wel kunnen
samenwerken en kunnen overleggen.
Lesdoelen
- De leerlingen weten dat de driehoeksconstructie de sterkste constructie is;
- De leerlingen kunnen met splitpennen en ijsstokjes (eventueel spekkies en spaghetti
een toren bouwen);
- De leerlingen kunnen in een groep een opdracht uitvoeren;
- De leerlingen kunnen reflecteren op het eigen werk en het werk van de ander.
Tijdsschema
Introductie/uitleg: 5 minuten
Activiteit: 30 minuten
Nabespreking: 20 minuten
Materialen
- IJsstokjes;
- Splitpennen;
- Een boek dat u op de torens kunt leggen.
15

Deze les kunt u eventueel ook uitvoeren met ongekookte spaghetti en spekjes.
Groepsindeling
Voor deze les is de klas opgedeeld in groepjes van vier à vijf leerlingen. Het is de bedoeling
dat ze allemaal om een tafel heen kunnen zitten, want dan kunnen ze goed samen de
opdracht uitvoeren.
Lesplan
Lesfase: Introductie/uitleg
De klas wordt in groepjes van vier à vijf leerlingen verdeeld, afhankelijk van het aantal
leerlingen in de groep. Bij een combinatieklas is het handig om de leerlingen uit de
verschillende groepen in groepjes te laten werken. De groepjes krijgen allemaal splitpennen
en ijsstokjes. De opdracht is dat ze met dit materiaal een toren gaan bouwen. Deze toren
moet hoog worden, maar ook stevig. Vertel erbij dat u de stevigheid ook gaat testen door er
na afloop een boek op te leggen. Het groepje dat de hoogste toren heeft die het gewicht van
het boek kan dragen, wint.
Lesfase: Activiteit
De leerlingen gaan aan de slag. Loop rond en geef hier en daar tips als dat nodig is. Zorg
ervoor dat alle leerlingen betrokken blijven door ze positief te stimuleren en ze uit te dagen.
Probeer ze niets te vertellen over de constructie. Dit moeten ze zelf ontdekken. Geen
inhoudelijke vragen beantwoorden.
Lesfase: Nabespreking
De leerlingen bekijken elkaars werk. Met de hele groep bespreek je welk bouwwerk het
stevigst lijkt. Laat de leerlingen ook nadenken waarom dat bouwwerk het stevigst lijkt.
Als jullie over alle torens hebben gepraat gaan jullie deze testen. Maak eventueel vooraf een
foto – sommige torens zullen de testfase immers niet overleven.
Leg op elk bouwwerk een boek en kijk of het bouwwerk stevig genoeg is. Als ze allemaal
getest zijn zullen er torens blijven staan en torens inzakken en kapot gaan. U kunt de vraag
stellen wat de torens die zijn blijven staan gemeen hebben. Als het goed is komen de
leerlingen zelf met de conclusie dat de driehoeksconstructie de sterkste vorm heeft. Mocht
dit niet het geval zijn, dan kunt u leerlingen binnen het groepje verschillende
constructievormen laten maken met de splitpennen en de ijsstokjes (bijvoorbeeld de
driehoekconstructie en het vierkant). De vormen worden recht op tafel gezet en er wordt druk
op uitgeoefend. Als het goed is, zien de kinderen dan zelf wel dat de driehoeksconstructie
veel steviger is dan het vierkant.
16

2.1.2 Les 2: Ontwerpen en uitvoeren: De bruggenbouwplaats
Inhoud en aanpak
De activiteit op de bruggenbouwplaats bestaat uit het gezamenlijk bouwen van een stevige,
veilige brug. Daarbij worden onder andere constructieve en reflectieve vaardigheden
geoefend. De leerlingen gaan zelfstandig in groepjes aan de slag en bouwen boven het
water een brug. Vervolgens vindt er een reflectie plaats en is er ruimte om de brug te
verbeteren.
Doelgroep
Deze les is geschikt voor de leerlingen uit de groepen 5 t/m 8. Hoe jonger de leerlingen hoe
meer u ze moet begeleiden in het proces tijdens het uitvoeren van de opdracht.
Lesdoelen
Directe doelen
- De leerlingen kunnen samen een stevige, veilige brug bouwen;
- De leerlingen weten dat een driehoeksconstructie steviger is dan een
vierkantconstructie;
- De leerlingen kunnen sterke en zwakke punten van hun brug benoemen;
- De leerlingen kunnen hun brug op basis van de zwakke punten verbeteren;
- De leerlingen kunnen verwoorden waarom dit materiaal geschikt is voor de
natuurspeeltuin;
- De leerlingen kunnen verwoorden waarom de brug na het bouwen afgebroken moet
worden.
Indirecte doelen
- De leerlingen kunnen verschillende constructievaardigheden toepassen op
verschillende soorten bouwwerken;
- De leerlingen kunnen tijdens diverse opdrachten samen tot een gezamenlijk
eindresultaat komen;
- De leerlingen kunnen op hun werk en op dat van anderen reflecteren;
- Op basis van reflectie kunnen de leerlingen hun product aanpassen;
- De leerlingen weten welke stappen er komen kijken tijdens de productie van
materialen en de gevolgen van deze stappen voor het milieu.
Kern- en tussendoelen (inclusief voorbereidende en afsluitende lessen)
- 32. De leerlingen leren eenvoudige meetkundige problemen op te lossen.
Werken met constructieve materialen zorgt regelmatig voor meetkundige problemen.
Leerlingen zullen passen en meten om deze problemen op te lossen.
- 39. De leerlingen leren zorg dragen voor het milieu.
- 44. De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te leggen tussen
de werking, de vorm en het materiaalgebruik.
Leerlijn: Technische inzichten – constructies en verbindingen
- 45. De leerlingen leren oplossingen voor technische problemen te ontwerpen, deze
uit te voeren en te evalueren.
Leerlijn: Technische inzichten – constructies en verbindingen
Tijdschema
Introductie: 10 minuten
Bouwen van de brug: 20 minuten
17

Reflecteren op de brug door kijken en testen: 10 minuten
Aanbieden driehoeksconstructie: 10 minuten
Verbeteren van de brug: 20 minuten
Opnieuw reflecteren en afsluiten (foto): 10 minuten
Afbreken en opruimen: 15 minuten
Materialen
- Halve boomstammen met gaten;
- Boomstronken in het water met gaten;
- Allerlei materialen die de leerlingen vinden in de natuurspeeltuin (waaronder stevige
takken);
- Eventueel papier en potloden;
- Eventueel touw.
Groepsindeling
Vier tot zes leerlingen kunnen gezamenlijk een brug bouwen.
Organisatie
Alle onderdelen van de activiteit die in de volgende paragraaf worden beschreven, vinden
plaats op de bruggenbouwplaats.
Vooraf zijn al groepjes samengesteld voor deze en de andere activiteiten in de
natuurspeeltuin. Ook zijn deze over de activiteiten verdeeld. De materialen liggen klaar bij de
bruggenbouwplaats. Een deel van de materialen moet door de leerlingen verzameld worden.
Het is tijdens deze activiteit belangrijk dat de leerkracht een begeleidende rol neemt. Dat
houdt in dat de leerkracht zich qua beslissingen en ideeën op de achtergrond houdt. De
leerlingen hakken, zo mogelijk, zelf de knopen door. De leerkracht probeert hen in dit proces
te begeleiden. Het doel is dat het uiteindelijk een brug wordt van de leerlingen.
Lesplan
Lesfase 1: Introductie
Vertel de leerlingen dat er al verschillende soorten bruggen in de natuurspeeltuin zijn, maar
dat ook hier een brug moet komen. De leerlingen zijn de architecten van deze nieuwe brug.
Geef aan dat de mensen die in de natuurspeeltuin werken zelf al het materiaal hebben
gekozen dat zij hier vonden passen. Wijs de leerlingen op het materiaal en vraag waarom zij
denken dat dit goed in de natuurspeeltuin past. Geef aan dat men het liefst onbewerkte
bomenstammen uit de speeltuin gebruikt, omdat er geen vervoer nodig is; andere bossen er
geen schade van ondervinden en omdat de productie van dit materiaal voor weinig
vervuiling. Vergelijk de boomstammen bijvoorbeeld met tropisch hardhout uit de Amazone of
meer bewerkelijke en schadelijke materialen als staal en beton.
Er zijn maar twee eisen waar de brug aan moet voldoen: de brug moet stevig zijn en
veilig.
Vertel dat de leerlingen de boomstammen met gaten mogen gebruiken en de boomstronken
in het water. De loopbruggetjes langs de stronken zijn tijdelijk, dus mogen geen onderdeel
uitmaken van de brug. De leerlingen mogen alles wat ze in de omgeving kunnen vinden
gebruiken als ze het daarvoor niet kapot hoeven te maken. Dit hoeven niet per se natuurlijke
producten te zijn; hergebruik van materiaal als plastic is immers goed voor het milieu. De
leerlingen mogen schetspapier en potloden gebruiken, maar dat hoeft niet.
Vertel dat er na het bouwen gezamenlijk wordt gekeken hoe de brug verbeterd kan worden.
De verbeterde brug wordt op de foto gezet en op de website van de natuurspeeltuin
geplaatst. Daarna zal de brug helaas weer afgebroken moeten worden. Andere klassen
18

moeten immers ook een brug kunnen bouwen. Geef aan dat het vooral belangrijk is dat het
een brug van de leerlingen samen wordt.
Lesfase 2: Kern – bouwen van de brug
De leerlingen gaan aan de slag.
De leerkracht heeft vooral de rol van bemiddelaar. Het is belangrijk dat de leerlingen al
ontdekkende leren. Probeer dan ook geen oplossingen aan te dragen.
Alles wat de leerlingen doen is goed, ook al lijkt het bouwwerk niet meteen een stevige,
veilige brug te worden.
Probeer pas in te grijpen bij discussies als deze te lang duren of uit de hand dreigen te
lopen.
Lesfase 3: Kern – reflectie I
Als de leerlingen klaar zijn of na 20 minuten:
Samen kijken naar hoe de brug is gebouwd.
De brug wordt beschreven:
- Wat is er bijzonder?
- Wat is er mooi of goed?
Een aantal leerlingen loopt over de brug om deze te testen
- Is de brug stevig? Hoe komt dat?
- Is de brug veilig? Hoe komt dat?
- Wat zou er beter kunnen? Hoe?
Lesfase 4: Kern – aanbieden driehoeksconstructie
Leg de leerlingen uit dat de vorm van de brug heel belangrijk is voor de stevigheid. Splits de
groep en geef de ene groep de opdracht om even een driehoek te maken en het andere
groepje om een vierkant te maken van het constructiemateriaal. Geef vervolgens aan dat zij
met de hele groep even kort onderzoek mogen doen naar de stevigheid van deze
constructies. Als zij denken dat zij deze informatie kunnen gebruiken voor hun brug, mogen
ze weer aan de slag.
Lesfase 5: Kern – verbeteren van de brug
De leerlingen gaan opnieuw aan de slag. Als de leerlingen klaar zijn of na 20 minuten wordt
er opnieuw besproken.
- Wat is er beter aan deze brug?
- Wat is er steviger/veiliger? Hoe komt dat?
- Is er nog iets wat de leerlingen willen veranderen? Waarom?
Als de leerlingen erg snel klaar zijn, kunt u hen een extra eis geven, zoals:
- Als je over de brug loopt, moet je droog blijven als het regent.
Lesfase 6: Afsluiting
Als de brug klaar is, maakt u een foto van de leerlingen op of bij de brug. Deze foto wordt op
de website van de natuurspeeltuin geplaatst.
Lesfase 7: Afbreken en opruimen
Vervolgens moet de brug helaas worden afgebroken, zodat ook andere klassen een nieuwe
brug kunnen ontwerpen. Wijs de kinderen hier opnieuw op het belang van hergebruik. Want
wat zou er nodig zijn als elke klas een eigen brug zou bouwen? (Denk aan het beperkte
aantal bomen, bomen die naar de natuurspeeltuin vervoerd moeten worden, bosdieren die
hun huis verliezen, etc.)
Laat de leerlingen controleren of er nergens takken in gaten zijn blijven steken en laat ze de
takken en andere materialen verspreid terug brengen in de omgeving.
19

2.1.3 De BruggenBouwPlaats
Toelichting
Water is een belangrijk onderdeel van de natuurspeeltuin. Veel kinderen vinden het prettig
om met water te spelen. Zij willen bijvoorbeeld water overbruggen. Dit kunnen zij op allerlei
manieren doen.
Er bestaan in (natuur)speeltuinen diverse soorten bruggen, de een nog uitdagender dan de
ander. Het zou echter zonde zijn om de kinderen uitsluitend gebruik te laten maken van
bestaande bruggen. Ze kunnen deze bruggen immers ook zelf bouwen.
Een dergelijke activiteit heeft een grote didactische waarde. Kinderen doen
constructievaardigheden en materiaalkennis op. Bovendien wordt hun vermogen om
problemen op te lossen en om in teamverband te werken, gestimuleerd.
Een van de speerpunten van deze natuurspeeltuin is beweging. Het bouwen van een brug
sluit daarop aan, want dat is hard werken!
De bouwplaats
De bruggenbouwplaats bestaat uit een waterstroom met daarin boomstronken; twee
loopbruggen om bij de boomstronken te komen en boomstammen als constructiemateriaal.
Het constructiemateriaal bestaat uit halve boomstammen (in de lengte doorgezaagd) van
maximaal twintig centimeter breed. De boomstammen hebben verschillende lengten, om
creatief gebruik te stimuleren. Aan beide uiteinden van de boomstammen is een gat geboord
in de hoogte én in de breedte. Eventueel kunnen ook op andere plaatsen in de
boomstammen gaten worden geboord, zodat de boomstammen gemakkelijker op
verschillende manieren aan elkaar te bevestigen zijn. Dit kan worden gedaan door de gaten
op elkaar te leggen en er een stevige tak door te steken. Deze takken zoeken de kinderen in
de omgeving van de bouwplaats.
1. Gaten in de hoogte
2. Gaten in de breedte
In het water en op de oevers staan stukken boomstam van ongeveer veertig centimeter
breed. Deze stammen staan – van middelpunt tot middelpunt – ongeveer een meter uit
20

elkaar. Ook in deze boomstammen zijn gaten geboord: in de lengte en de breedte. (Zie
afbeeldingen op de volgende pagina.)
Zijaanzicht
Bovenaanzicht
Brede boomstam met gaten in de
lengte en breedte
Dit materiaal biedt vrijheid voor de creativiteit van de kinderen, maar geeft ook voldoende
houvast om tot een goed resultaat te komen. Bovendien worden kinderen gestimuleerd om
echt over de constructie na te denken. Verder past dit materiaal goed in de natuurspeeltuin:
het is gemaakt van materiaal dat afkomstig is uit het park zelf en het produceren ervan heeft
praktisch geen schadelijke gevolgen voor het milieu. Bovendien kan het materiaal
gemakkelijk hergebruikt worden.
21

2.1.4 Les 3: Ontwerpen en uitvoeren 2: Bruggen bouwen in de klas
Inhoud en aanpak
Een deel van de leerlingen zal tijdens het bezoek aan de natuurspeeltuin geen brug hebben
ontworpen op de bruggenbouwplaats. Om toch tot een vergelijkbaar leerresultaat te komen,
bouwen deze leerlingen bruggen in de klas.
Doelgroep
Deze les is dus bedoeld voor de leerlingen die in de natuurspeeltuin geen brug hebben
gebouwd. U kunt ervoor kiezen om alle leerlingen een brug te laten bouwen in de klas. Lees
hierover meer onder het kopje differentiatie.
Deze les is geschikt voor de leerlingen uit de groepen 5 t/m 8. Hoe jonger de leerlingen hoe
meer u ze moet begeleiden in het proces tijdens het uitvoeren van de opdracht.
Lesdoelen
Directe lesdoelen
- De leerlingen kunnen een stevige, veilige brug bouwen van een meter lang die
tenminste vijf speelgoedautootjes moet kunnen dragen;
- De leerlingen weten dat de driehoeksconstructie sterker is dan bijvoorbeeld de
vierkantconstructie;
- De leerlingen kunnen tot een gezamenlijk eindproduct komen.
Indirecte lesdoelen
- De leerlingen kunnen verschillende constructievaardigheden toepassen op
verschillende soorten bouwwerken;
- De leerlingen kunnen tijdens diverse opdrachten samen tot een gezamenlijk
eindresultaat komen;
- De leerlingen kunnen op hun werk en op dat van anderen reflecteren;
- Op basis van reflectie kunnen de leerlingen hun product aanpassen.
Kerndoelen
Als in natuurspeeltuin.
Tijdschema
Introductie: 10 minuten
Bouwen van de brug: 20 minuten
Reflecteren op de brug door kijken en testen: 10 minuten
Aanbieden driehoeksconstructie: 10 minuten
Verbeteren van de brug: 20 minuten
Opnieuw reflecteren en afsluiten (foto): 10 minuten
Afbreken en opruimen: 15 minuten
Materiaal
- IJsstokjes met gaatjes;
- Splitpennen;
- Meetlint of (bord)liniaal;
- Speelgoedautootjes.
22

Groepsindeling
Twee tot vier leerlingen per groepje.
Lesplan
Lesfase 1: Introductie
Vertel de leerlingen dat zij alsnog een brug zullen gaan bouwen. Aan de brug in de
natuurspeeltuin werden twee eisen gesteld. De brug moest veilig en stevig zijn. Voor de
leerlingen in de klas zijn nog twee eisen: hun brug moet een meter lang zijn en moet
minimaal drie (reken-)boeken kunnen dragen.
De leerlingen mogen geen ander materiaal gebruiken dan de ijsstokjes en splitpennen.
Lesfase 2: Kern- bruggen bouwen
De leerlingen gaan aan de slag. U neemt, net als in de natuurspeeltuin, de rol van begeleider
op zich.
Lesfase 3: Kern - reflectie
Na ongeveer twintig minuten wordt de brug gezamenlijk bekeken.
Wat is er al goed of mooi aan de brug?
En wat is al stevig of veilig?
Lesfase 4: Kern – aanbieden driehoeksconstructie
Geen de leerlingen de opdracht om van de stokjes een driehoek en een vierkant te maken
van stokjes en om deze constructies met elkaar te vergelijken. Geef aan dat zij de informatie
die zij hieruit verkregen hebben, kunnen toepassen in hun brug.
Lesfase 5: Kern – brug verbeteren
De leerlingen proberen hun bruggen te verbeteren en af te maken.
Lesfase 6: Afsluiting – reflecteren en testen
Wanneer de bruggen af zijn, worden zij eerst uitgebreid door alle groepjes bekeken.
Welke brug is veilig en waarom?
En welke lijkt het meest stevig?
Eventueel worden de bruggen gefotografeerd.
De bruggen kunnen getest worden. Welke brug wint?
Hadden de leerlingen dit voorspeld? Waarom?
Differentiatie
U kunt er voor kiezen om ook de leerlingen die wel op de bruggenbouwplaats hebben
gewerkt, wel een brug te laten bouwen. Laat ze bijvoorbeeld hun brug nabouwen.
Vervolgens kunt u ze hun brug laten verbeteren of de brug laten uitbreiden tot een stevige
brug van een meter lang.
Er zijn diverse mogelijkheden om te differentiëren tijdens deze opdracht. U kunt er
bijvoorbeeld ook voor kiezen om te werken met ander materiaal, zoals marshmallows en
spaghetti of kranten. Ook kunt u de eisen aan het eindproduct veranderen.
23

2.1.5 Les 4: Verdiepen, presenteren en evalueren:
De groene brug
Inhoud en aanpak
Alle kinderen hebben – in de klas of in de natuurspeeltuin – een brug gebouwd. In de
natuurspeeltuin is al kort aandacht besteed aan het maken van een verstandige
materiaalkeuze met betrekking tot het milieu. Tijdens deze les, bestaande uit twee lesdelen,
ontwerpen en bouwen de kinderen een ‘groene brug’; een stevige, veilige brug gemaakt van
natuurlijk materiaal. Er wordt ook uitgebreid aandacht besteed aan productieprocessen en
vervuiling die daarbij komt kijken.
Doelgroep
Deze les is geschikt voor de leerlingen uit de groepen 5 t/m 8. Hoe jonger de leerlingen, hoe
meer u ze moet begeleiden in het proces tijdens het uitvoeren van de opdracht.
Beginsituatie
Alle leerlingen hebben inmiddels al een brug gebouwd. Zij weten dus dat de
driehoeksconstructie belangrijk is voor de stevigheid van de brug. Ook weten zij dat het
belangrijk is om het milieu schoon te houden.
Lesdoelen
Directe doelen
- De leerlingen weten wat een productieproces is en hoe zo’n proces eruit kan zien;
- De leerlingen weten hoe bepaalde fasen van een productieproces kunnen zorgen
voor milieuvervuiling;
- De leerlingen kunnen milieuvriendelijk materiaal selecteren voor hun ‘groene brug’;
- De leerlingen kunnen op basis van het materiaal een brug ontwerpen;
- De leerlingen kunnen met vergelijkbaar materiaal de bruggen op schaal nabouwen;
- De leerlingen weten welke constructie het sterkste is en kunnen dit ook laten zien in
het maken van de bruggen.
Indirecte doelen
- De leerlingen kennen verschillende productieprocessen;
- De leerlingen weten wat bronnen zijn van vervuiling;
- De leerlingen kunnen de koppeling maken tussen vervuiling en klimaatverandering;
- De leerlingen kennen verschillende natuurlijke en onnatuurlijke materialen;
- De leerlingen kunnen werken met schaal in diverse situaties;
- De leerlingen kunnen een tekening uitwerken tot een driedimensionaal model;
- De leerlingen kunnen constructieve vaardigheden toepassen in diverse opdrachten.
24

Kerndoelen
- 32. De leerlingen leren eenvoudige meetkundige problemen op te lossen.
Werken met constructies zorgt regelmatig voor meetkundige problemen. Leerlingen
zullen passen en meten om deze problemen op te lossen.
- 39. De leerlingen leren zorg dragen voor het milieu.
- 44. De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te leggen tussen
de werking, de vorm en het materiaalgebruik.
Leerlijn: Technische inzichten: constructies; Materialen en gereedschappen
- 45. De leerlingen leren oplossingen voor technische problemen te ontwerpen, deze
uit te voeren en te evalueren.
Leerlijn: Technische inzichten: constructies; Materialen en gereedschappen
Tijdsschema
Lesdeel I: Productieproces en ontwerp
Introductie: 5 minuten
Instructie: 15 minuten
Activiteit: 30 minuten
Nabespreking: 15 minuten
Lesdeel II: Materiaal bewerken en uitvoeren
Introductie: 5 – 15 minuten
Instructie: 5 minuten
Activiteit: 45 minuten
Nabespreking: 20 minuten
Materialen
Lesdeel I: Productieproces en ontwerp
- Schoolbord;
- Computers met internet;
- Potloden;
- Een aantal blaadjes A4-papier voor elk kind;
- A3-papier per groep.
Lesdeel II: Materiaal bewerken en uitvoeren
- Ontwerpen uit het vorige lesdeel;
- Bordliniaal en kleinere linialen;
- Natuurlijke materialen, zoals:
o Takken
o Schors
o Steentjes
o Riet
o Wol
25

- Andere materialen, zoals:
o IJsstokjes
o Splitpennen
o Touw
- Fototoestel
- Eventueel speelgoedautootjes of ander materiaal om de brug te testen
Groepsindeling
Voor deze les is de klas opgedeeld in groepjes van 3 à 4 leerlingen.
De lesinhoud
Deel I: Productieproces en ontwerp
Lesfase 1: Introductie
Geef aan dat de leerlingen inmiddels best bouwspecialisten genoemd kunnen worden voor
onder andere bruggen. Vraag ze zich voor te stellen dat zij een architectenbureau hebben
speciaal voor bruggen en andere ingewikkelde constructies. Zij hebben een brief gekregen
van twee dorpjes in Italië. Daar staan ergens in dunbevolkt gebied twee dorpjes – elk op een
heuvel. Tussen deze heuvels stroomt een wilde rivier. Als de bewoners naar het andere
dorpje willen, moeten zij eerst naar een hoger gelegen deel klimmen waar de rivier rustiger
is, om daar via keien en stammen naar de overkant te klimmen. De dorpsbewoners zijn dit
zat. Ze willen gemakkelijker naar het andere dorp komen. Jawel, door middel van een brug.
Nu hebben ze wel een aantal speciale eisen. In de omgeving van de dorpjes ligt een prachtig
bos met veel dieren en bijzondere plantensoorten en insecten. Ook in de rivier zwemmen
talloze vissen. De bewoners van de dorpjes weten best dat er over het algemeen op de
wereld vaak slecht voor het milieu wordt gezorgd. Zij willen dat hun omgeving mooi blijft en
gezond, dat er voldoende dieren en planten kunnen leven en dat de lucht, grond en water
schoon blijven. Ook willen ze niet dat hun brug in andere delen van de wereld voor vervuiling
zorgt. Verder willen ze een stevige, veilige brug. De brug moet precies 100 meter lang
worden.
Lesfase 2: Instructie
Voordat de leerlingen mogen beginnen met ontwerpen, krijgen zij uitleg over
productieprocessen. Teken op het bord hoe een productieproces kan verlopen (zie
afbeelding).
26

Productieproces en vervuiling
Eventueel kunt u de kinderen vragen wat voor vervuiling er bij de verschillende fasen kan
zijn. Geef aan dat er bij sommige processen zelfs nog meer stappen zijn.
De vervuiling wordt dus veroorzaakt door:
- Veel transport (grondstoffen worden ver van huis gewonnen);
- Productieproces op verschillende plaatsen;
- Er worden stoffen gebruikt tijdens het productieproces die schadelijk zijn voor het
milieu;
- Bijkomende factoren, zoals energieverbruik tijdens het productieproces, benzine voor
de transportvoertuigen, verpakkingsmateriaal;
- Veel producten worden niet gerecycled.
Geef aan dat er gelukkig ook productieprocessen zijn die veel milieuvriendelijker zijn. Vraag
de kinderen of zij kunnen bedenken hoe je ervoor kan zorgen dat een proces voor minder
vervuiling zorgt. Bijvoorbeeld:
- Grondstoffen uit de directe omgeving gebruiken;
- Alleen natuurlijke grondstoffen gebruiken;
- Het materiaal zo bewerken dat er weinig schadelijke stoffen en dergelijke hoeven
worden gebruikt;
- Zo weinig mogelijk ‘tussenstations’.
Lesfase 3: Activiteit
Nu is het tijd om aan de slag te gaan. De klas wordt in groepjes van drie à vier leerlingen
verdeeld, afhankelijk van de groepsgrootte. Bij een combinatieklas is het handig om de
leerlingen uit de verschillende groepen in groepjes te laten werken. Elk groepje is als het
ware een architectenbureau. De leerlingen krijgen de opdracht om voor de Italiaanse
dorpsbewoners een brug te ontwerpen van natuurlijk materiaal uit de nabije omgeving in
Italië.
27

Ter inspiratie kunnen de kinderen bestaande bruggen op het internet bekijken of
onderzoeken welke natuurlijke materialen er in Italië te vinden zijn. Geef ook aan dat de
kinderen alles wat zij tijdens eerdere lessen hebben geleerd, moeten toepassen – denk aan
de driehoeksconstructie.
Eerst maken alle kinderen zelfstandig op A4-papier kladschetsen. Vervolgens gaan de
groepjes weer bij elkaar zitten en wordt een van de schetsen gekozen. Nu maken de
leerlingen gezamenlijk een definitief ontwerp op A3-papier. Daarbij geven zij maten en
materialen aan, bijvoorbeeld in een legenda.
Lesfase 4: Presenteren
Als alle groepjes een definitief ontwerp hebben, worden deze aan de andere groepjes
getoond. De leerlingen geven tops (wat is er goed, veilig, stevig of milieuvriendelijk?) en tips
(wat zou beter kunnen?). Na de korte presentaties krijgen de kinderen eventueel de kans om
hun ontwerp aan te passen.
Lesfase 5: Afsluiten en voorbereiden op deel II.
Geef aan dat de kinderen de brug die zij hebben ontworpen in het klein gaan nabouwen. Zij
kunnen voor een groot deel zelf voor materiaal zorgen. Gebruiken zij boomstammen, dan
kunnen zij daarvoor zelf takken zoeken. Gebruiken zij planken, dan kunt u zorgen voor
ijsstokjes. Probeer ook materiaal te vinden dat kinderen niet direct nodig denken te hebben,
maar dat van pas kan komen tijdens het bouwproces. Denk aan stukjes touw, riet, steentjes,
takken, schors en ander natuurlijk materiaal.
Deel II: Materiaal bewerken en uitvoeren
Lesfase 1: Introductie en instructie
In het vorige deel van de les is er gesproken over productieprocessen en de invloed daarvan
op het milieu. Nu kunt u eventueel de koppeling leggen met de verandering van ons klimaat.
Voor een deel zijn broeikasgassen die tijdens productieprocessen worden uitgestoten, daar
de oorzaak van.
De leerlingen gaan nu aan de slag met het bouwen van de brug. De schaal wordt 1:100. 1
centimeter van het model, is 100 centimeter in werkelijkheid. De bruggen worden dus een
meter lang. Geef aan dat het belangrijk is dat de leerlingen hun eigen ontwerp nabouwen.
Ook is het belangrijk dat het een brug is die zonder hulpmiddelen een afstand van een meter
(tussen twee tafels bijvoorbeeld) kan overbruggen.
Lesfase 2: Bouwen en materiaal bewerken
De leerlingen proberen de bruggen na te bouwen van natuurlijk materiaal. Ondersteun de
leerlingen en wijs ze zo nodig op wat zij al over constructies hebben geleerd. Laat ze
problemen zoveel mogelijk zelfstandig oplossen. Handel als bemiddelaar, niet als leider.
28

Mocht het materiaal werkelijk tekort schieten, dan kunt u alsnog splitpennen en dergelijke
toevoegen. Ook kunt u bij bepaalde problemen de kinderen wijzen op afbeeldingen van
bestaande bruggen. Welke oplossingen voor constructieve problemen zijn er bij die bruggen
te zien?
Lesfase 3: Bespreken
Na ongeveer twintig minuten worden de bruggen bekeken.
- Beginnen deze al op bruggen te lijken?
- Wat ziet er al goed uit?
- Waar moeten de kinderen op letten?
Lesfase 4: Bouwen
De leerlingen bouwen verder aan hun brug.
Lesfase 5: Presenteren en bespreken
Wanneer de bruggen klaar zijn, worden deze gepresenteerd. Eventueel kunnen de bruggen
worden getest, door er bijvoorbeeld een aantal speelgoedautootjes op te zetten. Vergeet dan
niet vooraf de bruggen te fotograferen. Vraag eerst de leerlingen wat zij goed vinden aan hun
brug en waarover ze minder tevreden zijn. Vraag vervolgens de anderen tops en tips te
geven.
Vraag de kinderen wat zij hebben geleerd over productie en materialen.
Waarom is het belangrijk om natuurlijke materialen uit de nabije omgeving te gebruiken?
En waarom denken zij dat dat vaak niet wordt gedaan?
Denk aan:
- Kwaliteit van het materiaal (hardhout – ‘gewoon’ hout)
- Mogelijkheden van het materiaal (hout – roestvrij staal)
- Kosten van het materiaal (fabricage op grote schaal – kleine, duurdere productie)
Natuurlijk kan van de bruggen een tentoonstelling worden gemaakt.
29

2.2 Thema: Vlotten
2.2.1 Les 1 De Vlottenbouwplaats
Inhoud en aanpak
De activiteit op de vlottenbouwplaats bestaat uit het gezamenlijk bouwen van een stevige,
veilige vlot. Daarbij worden onder andere constructieve en reflectieve vaardigheden
geoefend. De leerlingen gaan zelfstandig in groepjes aan de slag en bouwen een vlot
waarmee ze het veilig het water over kunnen steken. Vervolgens vindt er een reflectie plaats
en is er ruimte om het vlot te verbeteren.
Doelgroep
Deze les is geschikt voor de leerlingen uit de groepen 5 t/m 8. Hoe jonger de leerlingen hoe
meer u ze moet begeleiden in het proces tijdens het uitvoeren van de opdracht.
Beginsituatie
Als u voorafgaande aan deze les, de voorbereidende lessen heeft gegeven, weten de
leerlingen al hoe zij met touwknopen onderdelen voor het vlot aan elkaar kunnen bevestigen
en welke materialen er drijven en zinken en waarom. Daarbij is het belangrijk dat de
leerlingen met elkaar kunnen samenwerken en overleggen.
Lesdoelen
Directe doelen
- De leerlingen kunnen samen een stevig, veilig vlot bouwen
- De leerlinge kunnen op verschillende manieren materialen aan elkaar verbinden
- De leerlingen kunnen sterke en zwakke punten van hun vlot benoemen
- De leerlingen kunnen hun vlot op basis van de zwakke punten verbeteren.
Indirecte doelen
- De leerlingen kunnen verschillende constructievaardigheden toepassen op
verschillende soorten bouwwerken
- De leerlingen kunnen tijdens diverse opdrachten samen tot een gezamenlijk
eindresultaat komen
- De leerlingen kunnen op hun werk en op dat van anderen reflecteren
- Op basis van reflectie kunnen de leerlingen hun product aanpassen
Tijdsschema
Introductie: 10 minuten
Bouwen van het vlot: 20 minuten
Reflecteren/testen: 10 minuten
Verbeteren van het vlot: 20 minuten
Opnieuw reflecteren en afsluiten: 10 minuten
Opruimen: 15 minuten
30

Materialen
- Boomstammen met en/of zonder gaten
- Allerlei materialen die de leerlingen vinden in de natuurspeeltuin
(waaronder stevige takken)
- Piepschuim blokken of tonnen
- Touwen
- Netten
Groepsindeling
Vier tot zes leerlingen kunnen gezamenlijk een brug bouwen.
Organisatie
Alle onderdelen van de activiteit die in de volgende paragraaf worden beschreven, vinden
plaats op de bruggenbouwplaats.
Vooraf zijn al groepjes samengesteld voor deze en de andere activiteiten in de
natuurspeeltuin. Ook zijn deze over de activiteiten verdeeld. De materialen liggen klaar bij de
bruggenbouwplaats. Een deel van de materialen moet door de leerlingen verzameld worden.
Het is tijdens deze activiteit belangrijk dat de leerkracht een begeleidende rol neemt. Dat
houdt in dat de leerkracht zich qua beslissingen en ideeën op de achtergrond houdt. De
leerlingen hakken, zo mogelijk, zelf de knopen door. De leerkracht probeert hen in dit proces
te begeleiden. Het doel is dat het uiteindelijk een vlot wordt van de leerlingen.
Lesplan
Lesfase1: Introductie
Laat de leerlingen het werkende vlot bekijken en testen. Vertel dat er nog meer vlotten
moeten komen en dat zij daarvan de architecten zijn. Er zijn maar twee eisen waar het vlot
aan moet voldoen: het vlot moet stevig/ veilig zijn en je moet er droog mee naar de overkant
komen.
Vertel de leerlingen dat zij alle materialen mogen gebruiken die er op de bouwplaats liggen.
Daarnaast mogen de leerlingen zelf opzoek gaan naar materialen uit de natuur die zij
kunnen vinden in de natuurspeeltuin. Dit materiaal moet uiteraard wel heel blijven.
Vertel dat er na het bouwen gezamenlijk naar de vloten wordt gekeken. Er wordt gekeken
hoe het vlot verbeterd kan worden. De verbeterde vloten worden op de foto gezet en op de
website van de natuurspeeltuin geplaatst. Daarna zal het vlot helaas weer afgebroken
moeten worden. Andere klassen moeten immers ook een vlot kunnen bouwen. Geef aan dat
het vooral belangrijk is dat het een vlot van de leerlingen samen wordt.
Lesfase 2: Kern – bouwen van het vlot
De leerlingen gaan aan de slag. De leerkracht heeft vooral de rol van bemiddelaar. Het is
belangrijk dat de leerlingen al ontdekkende leren. Probeer dan ook geen oplossingen aan te
dragen. Alles wat de leerlingen doen is goed, ook al lijkt het bouwwerk niet meteen een
31

stevige, veilige brug te worden. Probeer pas in te grijpen bij discussies als deze te lang
duren of uit de hand dreigen te lopen.
Lesfase 3: Kern – reflectie 1
Als de leerlingen klaar zijn of na 20 minuten:
Samen kijken naar hoe het vlot is gebouwd.
Het vlot wordt beschreven:
- Wat is er bijzonder?
- Wat is er mooi of goed?
Een aantal leerlingen testen het vlot:
- Is het vlot stevig? Hoe komt dat?
- Is het vlot veilig? Hoe komt dat?
- Wat zou er beter kunnen? Hoe?
Lesfase 4: Kern – verbeteren van het vlot
De leerlingen gaan opnieuw aan de slag. Als de leerlingen klaar zijn of na 20 minuten wordt
er opnieuw besproken.
- Wat is er beter aan dit vlot?
- Wat is er steviger/veiliger? Hoe komt dat?
- Is er nog iets wat de leerlingen willen veranderen? Waarom?
Als de leerlingen erg snel klaar zijn, kunt u hen een extra eis geven, zoals:
- Is dit vlot ook sterk en groot genoeg voor meerdere mensen?
- Kun je met dit vlot ook droog naar de overkant als het regent?
Lesfase 5: Afsluiting
Als het vlot klaar is, maakt u een foto van de leerlingen op of bij het vlot. Deze foto wordt op
de website van de natuurspeeltuin geplaatst.
Lesfase 6: Afbreken en opruimen
Vervolgens moet het vlot helaas worden afgebroken, zodat ook andere klassen een nieuw
vlot kunnen ontwerpen. Laat de leerlingen de takken en andere gevonden materialen
verspreid terug brengen in de omgeving.
32

2.2.2 Les 2 Vlotten in de klas
Inhoud en aanpak
Een deel van de leerlingen zal tijdens het bezoek aan de natuurspeeltuin geen vlot hebben
ontworpen op de vlottenbouwplaats. Om toch tot een vergelijkbaar leerresultaat te komen,
bouwen deze leerlingen een vlot in de klas.
Doelgroep
Deze les is dus bedoeld voor de leerlingen die in de natuurspeeltuin geen vlot hebben
gebouwd. U kunt ervoor kiezen om alle leerlingen een vlot te laten bouwen in de klas of om
hier een circuitles van te maken. Lees hierover meer onder het kopje differentiatie.
Lesdoelen
Directe lesdoelen
- De leerlingen kunnen een stevige, veilige vlot bouwen van ongeveer 20 bij 20 cm, die
ongeveer 20 knikkers moet kunnen vervoeren.
- De leerlingen kunnen verschillende materialen zoeken die blijven drijven.
- De leerlingen kunnen tot een gezamenlijk eindproduct komen.
Indirecte lesdoelen
- De leerlingen kunnen verschillende constructievaardigheden toepassen op
verschillende soorten bouwwerken
- De leerlingen kunnen tijdens diverse opdrachten samen tot een gezamenlijk
eindresultaat komen
- De leerlingen kunnen op hun werk en op dat van anderen reflecteren
- Op basis van reflectie kunnen de leerlingen hun product aanpassen.
Tijdschema
Introductie en instructie: 10 minuten
Bouwen van het vlot: 20 minuten
Reflecteren: 10 minuten
Verbeteren: 20 minuten
Reflecteren: 10 minuten
Opruimen: 15 minuten
Materiaal
- Kosteloos materiaal (zoals kurk, ijsstokjes, doppen, verpakkingen ed.)
- Elastiekjes
- Touw
- Emmers
- Water
- Theedoeken
Groepsindeling
Twee tot vier leerlingen per groepje.
33

Lesplan
Lesfase 1: Introductie
Vertel de leerlingen dat zij alsnog een vlot zullen gaan bouwen. Aan het vlot in de
natuurspeeltuin werden twee eisen gesteld. Het vlot moest veilig/stevig zijn en je moet er
droog mee naar de overkant mee kunnen komen. Voor de leerlingen in de klas zijn nog twee
eisen: het vlot moet ongeveer 20 bij 20 cm zijn en moet 20 knikkers kunnen vervoeren.
Lesfase 2: Kern- vlotten bouwen
De leerlingen gaan aan de slag. U neemt, net als in de natuurspeeltuin, de rol van begeleider
op zich.
Lesfase 3: Kern – reflectie
Na ongeveer twintig minuten wordt het vlot gezamenlijk bekeken.
Wat is er al goed of mooi aan het vlot?
En wat is al stevig of veilig?
Lesfase 4: Kern vlot verbeteren
De leerlingen proberen hun vlotten te verbeteren en af te maken.
Lesfase 5: Afsluiting – reflecteren en testen
Wanneer de vlotten af zijn, worden zij eerst uitgebreid door alle groepjes bekeken.
Welk vlot is veilig en waarom?
En welke lijkt het meest stevig?
Eventueel worden de vlotten gefotografeerd.
De vlotten kunnen getest worden. Welk vlot wint?
Hadden de leerlingen dit voorspeld? Waarom?
Differentiatie
U kunt er voor kiezen om ook de leerlingen die wel op de vlottenbouwplaats hebben gewerkt,
ook een vlot te laten bouwen in de klas. Laat ze bijvoorbeeld hun vlot nabouwen. Vervolgens
kunt u ze hun vlot laten verbeteren of het vlot laten uitbreiden.
Ook kun je ervoor kiezen om alleen de leerlingen die geen vlot hebben gebouwd, deze les te
laten doen. De andere leerlingen kunnen een onderdeel gaan doen die zij nog niet gedaan
hebben. Zo kunt u een circuitles vormen, zodat iedereen alle onderdelen een keer gedaan
heeft.
34

2.2.3 Les 3 Drijven en zinken
Inhoud en aanpak
In deze les gaan de leerlingen ervaren welke materialen drijven, zinken of zowel drijven als
zinken en hoe dat komt. De leerlingen gaan dit zelf ervaren door te experimenteren.
Doelgroep
Deze les is bedoeld voor leerlingen uit groep 5 t/m 8. Hoe jonger de leerlingen hoe meer
begeleiding zij nodig hebben.
Lesdoelen
Directe lesdoelen
- Leerlingen weten welke eigenschappen bepalen of materialen zinken of drijven.
- Leerlingen leren hoe je een materiaal kunt vervormen zodat deze blijft drijven of juist
gaat zinken.
Indirecte lesdoelen
- De leerlingen kunnen een experiment uitvoeren en de uitkomsten hiervan verklaren.
Tijdschema
Introductie: 5 minuten
Kern: 20 à 30 minuten
Afsluiting: 5 à 10 minuten
Materiaal
- Genoeg drijvende en zinkende materialen, zoals: kurk, aluminiumfolie, klei, knikker,
hout, papier ed.
- Emmers
- Water
- Theedoeken
Groepsindeling
Twee tot vier leerlingen per groepje.
Lesplan
Lesfase 1: Introductie
Start de les door een punaise met de punt naar beneden in het water te leggen. Vraag de
leerlingen wat ze zien. Leg de punaise daarna met het kopje in het water. Vraag de
leerlingen wat ze nu zien. Vertel dat de leerlingen een experiment gaan doen naar
materialen die drijven, zinken of zowel drijven als zinken en hoe dat komt.
35

Lesfase 2: Kern
De leerlingen gaan in hun groepje testen welke materialen zinken, drijven of zowel zinken als
drijven. Zij gebruiken hiervoor alle materialen die beschikbaar zijn, benoemen wat zij
waarnemen en proberen dit te verklaren. U heeft hierin een begeleidende rol.
Lesfase 3: Afsluiting
Tijdens de afsluiting van deze les vraagt u de leerlingen naar hun ervaringen en verklaringen
hiervoor. Welke materialen drijven? Welke zinken? Welke kunnen zowel drijven als zinken?
Hoe komt dat? ed.
Vraag ter conclusie van welke materialen we een vlot zouden kunnen gaan bouwen?
36

2.2.4 Les 4 Knopen
Inhoud en aanpak
In deze les gaan de leerlingen verschillende knopen leren om verschillende materialen aan
elkaar te verbinden.
Doelgroep
Deze les is bedoeld voor leerlingen uit groep 5 t/m 8. Hoe jonger de leerlingen hoe meer
begeleiding zij nodig hebben.
Lesdoelen
Directe lesdoelen
- De leerlingen kunnen verschillende knopen leggen.
- De leerlingen kunnen deze vaardigheid toepassen bij het vlotten en hutten bouwen.
- De leerlingen kunnen oplossingsgericht werken.
Indirecte lesdoelen
- De leerlingen kunnen met verschillende knopen verschillende materialen met elkaar
verbinden.
Tijdschema
Introductie: 5 minuten
Kern: 40 minuten
Afsluiting: 5 à 10 minuten
Materiaal
- Verschillende touwsoorten (wol, touw, dik, dun ed.)
- Aantal grote stevige touwsoorten om knopen in te leggen
Groepsindeling
Twee tot vier leerlingen per groepje.
Lesplan
Lesfase 1: Introductie
Bespreek met de leerlingen de verschillende touwtjes. Wat maakt het ene touw sterker dan
het andere? Hoe wordt touw gemaakt? Waarom is touw sterk? Ed. Bespreek met de
leerlingen waar touw voor gebruikt wordt. (bv. Schepen aanleggen, hijsen, verbinden ed.)
Je kunt er verschillende dingen mee vastknopen of aan elkaar knopen. In deze les gaan jullie
verschillende knopen leren. Deze zijn in een circuit opgesteld.
37

Lesfase 2: Kern
De leerlingen gaan aan de slag. U heeft hierin een begeleidende rol. De leerlingen gaan zelf
experimenteren met de verschillende knopen, zoals:
- Scheepsknopen bv. Lus om paal, karaaksteek
- Klimknopen bv. Acht of dubbele acht
- Multifunctionele knopen bv. Dubbele constrictorsteek, osselsteek, visserslus,
kruisknoop
Lesfase 3: Afsluiting
Bespreek met de leerlingen wat zij hebben ervaren en wat zij hebben geleerd. Welke knoop
is makkelijk om te leggen? Welke knoop is moeilijk? Waarvoor worden de knopen gebruikt of
waar kunnen ze voor gebruikt worden?
38

2.3 Thema: Hutten
2.3.1 Les 1: Isolatie
In de klas (Voorbereidende les op het bouwen van hutten)
Inhoud en aanpak
In deze les leren de kinderen wat isolatie is en welke soorten isolatiemateriaal er zijn. Ook
komen ze erachter waarom je eigenlijk isoleert. Ze vullen twee plastic bekertjes met warm
water waarvan er een geïsoleerd wordt. Vervolgens meten ze een aantal keer de
temperatuur om te zien hoeveel de temperatuur daalt om zo te ondervinden welk materiaal
het beste isoleert.
Doelgroep
Groep 5 t/m 8
Beginsituatie
De kinderen weten wat temperatuur is en hoe je dit kunt meten.
Lesdoelen
Directe doelen:
De kinderen weten hoe je iets kunt isoleren en waarom je dit doet.
De kinderen kunnen onderzoeken hoe de temperatuur van water zakt in een plastic bekertje
dat wel geïsoleerd is en in een die niet geïsoleerd is.
Indirecte doelen:
Kerndoel 39. De kinderen leren met zorg om te gaan met het milieu.
Leerlijn: Duurzame ontwikkeling, verantwoordelijk zijn voor de omgeving.
Kerndoel 44. De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te leggen
tussen de werking, de vorm en het materiaalgebruik.
Leerlijn: Keuze voor geschikt materiaal in relatie tot de werking.
Tijdschema
Lesfase 1: Inleiding 5 min.
Lesfase 2: Instructie 5 min.
Lesfase 3: Verwerking 20 min.
Lesfase 4: Evaluatie 10 min.
Lesfase 5: Afsluiting 10 min.
Materialen
- Stof
- Wit papier
- Keukenrol
- Aluminiumfolie
- Harde plastic bekers (minimaal 8)
- Scharen
- Plakband
Groepsindeling
De kinderen worden in vier groepen verdeeld. Bij het maken van de groepjes kunt u al
rekening houden met de verschillende niveau’s van de leerlingen. Elk groepje krijgt twee
plasticbekers die gevuld worden met warm water. Een hiervan gaan ze isoleren.
39

Organisatie
De groepjes zitten verdeeld over de klas. Na de introductie en de instructie geeft u de
materialen en gaan de kinderen aan de slag. Vervolgens kunt u verder gaan met andere
activiteiten. Om de 20 min. meet van elk groepje een leerling de temperatuur van het water
in het bekertje dat niet geïsoleerd is en een leerling de temperatuur van het water in het
bekertje dat wel geïsoleerd is.
Lesplan
Lesfase 1: Introductie
U vraagt aan de kinderen waarom het in huis meestal warmer is als buiten. Als de kinderen
vertellen dat dit komt omdat de kachel aan staat kunt u vragen ‘Maar wat zorgt er dan voor
dat de warmte in het huis blijft?. Als de kinderen er niet mee komen vertelt u dat dit isolatie
heet en dat dit op verschillende manier kan gebeuren. Ook vertelt u welk materiaal er
meestal gebruikt wordt om huizen te isoleren (zie achtergrondinformatie).
Lesfase 2: Instructie
U legt de opdracht uit: De kinderen krijgen twee plastic bekertjes met warm water. Een
hiervan gaan ze isoleren. Er moet echter wel een opening in het isolatie materiaal komen
zodat de temperatuur van het water gemeten kan worden.
Lesfase 3: Verwerking
U verdeelt de kinderen in vier groepen en zet elke groep aan een groep tafels. Vervolgens
gaan de kinderen aan de slag. Ze moeten een bekertje isoleren met het materiaal dat ze
hiervoor krijgen.
Lesfase 4: Evaluatie
Als er de kinderen klaar zijn laat u de kinderen de begintemperatuur meten en deze noteert u
op het bord. Kinderen uit groep 7 en 8 kunt u de resultaten in een grafiek laten weergeven
(zie bijlage 1: Werkblad ‘Isolatie’). Vervolgens wijst u kinderen aan die om de 20 minuten de
temperatuur in de bekertjes meten. Deze resultaten worden ook bijgehouden op het bord of
in de grafiek.
Lesfase 5: Afsluiting (presenteren)
Na een of twee uur bespreekt u de resultaten met de kinderen. Hierbij kunt u vragen ‘Welk
materiaal heeft het beste geïsoleerd?’ of ‘In welk bekertje is de temperatuur het hoogste
gebleven?’ waarna u verteld dat dat bekertje het beste is geïsoleerd. Kinderen uit groep 8
kunt u eventueel ook nog laten uitrekenen met hoeveel procent de temperatuur is gedaald in
het bekertje dat wel geïsoleerd is in vergelijking met het bekertje dat niet geïsoleerd is.
40

Werkblad ‘Isolatie’ Groep:
Resultaten
Water in een plastic bekertje dat niet geïsoleerd is
Water in een plastic bekertje dat wel geïsoleerd is
41

2.3.2 Les 2: Confrontatie en verkenning in de klas
Inhoud en aanpak
In deze les voert u eigenlijk precies dezelfde activiteit uit als in de natuurspeelplaats. Deze
les is dus bedoeld voor de kinderen die geen hut in de natuurspeelplaats hebben gebouwd.
Tijdens de inleiding en de introductie van deze les bespreekt u de opdracht en de eisen die
aan de hut gesteld worden. Tijdens de verwerking gaan de kinderen de hut bouwen en
tijdens de evaluatie wordt de hut eventueel aangepast en verbeterd. Tijdens de evaluatie
presenteren de kinderen de resultaten aan elkaar en evalueren ze elkaars werk.
Doelgroep
Deze les is geschikt voor de leerlingen uit de groepen 5 t/m 8. Hoe jonger de leerlingen hoe
meer u ze moet begeleiden in het proces tijdens het uitvoeren van de opdracht.
Beginsituatie
De kinderen hebben een idee over de materialen die je nodig zou hebben bij het bouwen van
een hut.
De kinderen kennen enkele constructies.
De kinderen weten wat isolatie betekent.
Lesdoelen
Directe doelen:
- De kinderen kunnen een stevige, geïsoleerde hut bouwen.
- De kinderen kunnen samenwerken.
Indirecte doelen:
- Kerndoel 39. De kinderen leren met zorg om te gaan met het milieu.
- Leerlijn: Duurzame ontwikkeling, verantwoordelijk zijn voor de omgeving.
- Kerndoel 44. De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te
leggen tussen de werking, de vorm en het materiaalgebruik.
- Leerlijn: Stevigheid, stabiliteit, driehoeksconstructie.
- Kerndoel 55. De leerlingen leren op eigen werk en dat van anderen te reflecteren.
- Leerlijn: Mening geven over eigen product en werkproces en over dat van
groepsgenoten en eigen mening met argumenten onderbouwen.
Tijdschema
Inleiding: 5 minuten
Instructie: 5 minuten
Verwerking: 20 minuten
Evaluatie: 10 minuten
Afsluiting: 10 minuten
42

Materialen
- IJsstokjes, lucifers of kleine takken
- Touw
- Scharen
- Vuilniszakken
- Plakband
Groepsindeling
De kinderen worden in groepjes van 2 á 3 leerlingen verdeeld. Bij het maken van de
groepjes kunt u al rekening houden met de verschillende niveau’s van de leerlingen. Aan een
groepje dat het heel goed doet zou u ook kunnen vragen of ze er misschien een raampje in
zouden kunnen proberen te maken. Een groepje dat het wat moeilijker vindt zou u even op
weg kunnen helpen door misschien iets voor te doen of iets samen met de kinderen te doen.
Organisatie
U zorgt ervoor dat de leerlingen dicht bij elkaar zitten zodat ze samen kunnen doen met het
materiaal. Tevens loopt u rondjes om te kijken waar u hulp kunt bieden. Tijdens de
introductie vertelt u wat u van de kinderen verwacht.
Lesplan
Lesfase 1: Inleiding
U vertelt aan de kinderen dat er hutjes gebouwd moeten worden en vraagt of ze kunnen
bedenken hoe je dat kunt doen. De kinderen bedenken hoe je een hut kunt bouwen en wat je
hier voor nodig hebt.
Lesfase 2: Instructie
U laat het beschikbare materiaal aan de kinderen zien en laat de kinderen indien mogelijk
kiezen welk materiaal ze willen gebruiken. U vertelt ook hoeveel tijd de kinderen hebben en
bespreekt de regels en de eisen voor de hut (stevig en geïsoleerd)
Lesfase 3: Verwerking
De kinderen gaan aan de slag. Er is geen gebruiksaanwijzing. Het is dus de bedoeling dat de
kinderen zelf ontdekken hoe de hut stevig genoeg wordt. Hierbij werken de kinderen samen.
U loopt rondjes en stelt af en toe vragen om de kinderen wat beter of iets te laten nadenken.
Zo kunt u bijvoorbeeld vragen: ‘Is de hut stevig genoeg? Zo nee: Hoe zou je hem steviger
kunnen maken?’ Doe dit echter niet te veel want het is wel de bedoeling dat de kinderen het
zelf leren te ontdekken.
Lesfase 4: Evaluatie
Als er een groepje klaar is vraagt u deze kinderen om kritisch naar hun eigen werk te kijken.
Wat kan er nog beter? De kinderen bekijken hun werk en evalueren hierop. Als er nog iets
aan verbetert kan worden gebeurt dit in deze fase van de
les.
43

Lesfase 5: Afsluiting (presenteren)
U laat de kinderen kritisch naar het werk van de anderen kijken. Hierbij kunt u de volgende
vragen stellen:
- Is de hut stevig?
- Is de hut toegankelijk?
- Is de hut goed geïsoleerd?
- Is de hut mooi?
44

2.3.3 Les 3: Verdieping, presentatie en evaluatie in de natuurspeelplaats
Inhoud en aanpak
De kinderen wonen allemaal in een huis. Maar hoe wordt een huis eigenlijk gebouwd? En
wat zijn de overeenkomsten in het bouwen van een hut? In deze les leren de kinderen een
stevige hut te bouwen die ook nog eens goed geïsoleerd dient te worden. Tijdens de
inleiding en de introductie van deze les bespreekt u de opdracht en de eisen die aan de hut
gesteld worden. Tijdens de verwerking gaan de kinderen de hut bouwen en tijdens de
evaluatie wordt de hut eventueel aangepast en verbeterd. Tijdens de evaluatie presenteren
de kinderen de resultaten aan elkaar en evalueren ze elkaars werk.
Doelgroep
Deze les is geschikt voor de leerlingen uit de groepen 5 t/m 8. Hoe jonger de leerlingen hoe
meer u ze moet begeleiden in het proces tijdens het uitvoeren van de opdracht.
Beginsituatie
De kinderen hebben een idee over de materialen die je nodig zou hebben bij het bouwen van
een hut.
De kinderen kennen enkele constructies.
De kinderen weten wat isolatie inhoudt.
Doelen
Directe doelen:
- De kinderen kunnen een stevige, geïsoleerde hut bouwen.
- De kinderen kunnen samenwerken.
Indirecte doelen:
- Kerndoel 39. De kinderen leren met zorg om te gaan met het milieu.
- Leerlijn: Duurzame ontwikkeling, verantwoordelijk zijn voor de omgeving.
- Kerndoel 44. De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te
leggen tussen de werking, de vorm en het materiaalgebruik.
- Leerlijn: Stevigheid, stabiliteit, driehoeksconstructie.
- Kerndoel 55. De leerlingen leren op eigen werk en dat van anderen te reflecteren.
- Leerlijn: Mening geven over eigen product en werkproces en over dat van
groepsgenoten en eigen mening met argumenten onderbouwen.
Tijdschema
Inleiding: 5 minuten
Instructie: 10 minuten
Verwerking: 40 minuten
Evaluatie: 15 minuten
Afsluiting: 10 minuten
45

Materialen
- Takken
- Touw
- Scharen
Groepsindeling
De kinderen worden in groep van 3 á 4 leerlingen verdeeld. Bij het maken van de groepjes
kunt u al rekening houden met de verschillende niveaus van de leerlingen. Ook kunt u het
ene groepje een hut tussen twee bomen laten bouwen (zie afbeelding) en het andere
groepje op de grond. Aan een groepje dat het heel goed doet zou u ook kunnen vragen of ze
er misschien een raampje in zouden kunnen proberen te maken. Een groepje dat het wat
moeilijker vindt zou u even op weg kunnen helpen door misschien iets voor te doen of iets
samen met de kinderen te doen
Organisatie
De inleiding en de instructie doet u centraal met alle kinderen die een hut gaan bouwen.
Hierna gaan de kinderen op zoek naar materiaal. Geef hierbij eventueel aan welk groepje
waar gaat zoeken en/of waar de kinderen hun hut moeten gaan bouwen. U loopt rondjes en
bied hulp waar nodig. Aan het eind van de les bekijken de kinderen de hutten van de andere
groepjes en evalueren ze hierop.
Lesplan
Lesfase 1: Inleiding
U vertelt aan de kinderen dat er hutjes gebouwd moeten worden en vraagt of ze kunnen
bedenken hoe je dat kunt doen. De kinderen bedenken hoe je een hut kunt bouwen en wat je
hier voor nodig hebt.
Lesfase 2: Instructie
U vertelt dat de kinderen zelf op zoek gaan naar materiaal. Het enige dat ze krijgen is touw
en een goede schaar. U vertelt ook hoeveel tijd de kinderen hebben. De kinderen gaan op
zoek naar geschikt materiaal.
Lesfase 3: Verwerking
De kinderen gaan aan de slag. Er is geen gebruiksaanwijzing. Het is dus de bedoeling dat de
kinderen zelf ontdekken hoe de hut stevig genoeg wordt. Hierbij werken de kinderen samen.
U loopt rondjes en stelt af en toe vragen om de kinderen wat beter of iets te laten nadenken.
Zo kunt u bijvoorbeeld vragen: ‘Is de hut stevig genoeg? Zo nee: Hoe zou je hem steviger
kunnen maken?’ Doe dit echter niet te veel want het is wel de bedoeling dat de kinderen het
zelf leren te ontdekken.
Lesfase 4: Evaluatie
Als er een groepje klaar is vraagt u deze kinderen om kritisch naar hun eigen werk te kijken.
Wat kan er nog beter? De kinderen bekijken hun werk en evalueren hierop. Als er nog iets
aan verbetert kan worden gebeurt dit in deze fase van de les.
46

Lesfase 5: Afsluiting (presenteren)
U laat de kinderen kritisch naar het werk van de anderen kijken. Hierbij kunt u de volgende
vragen stellen:
- Is de hut stevig?
- Is de hut toegankelijk?
- Is de hut goed geïsoleerd?
- Is de hut mooi?
etc.
47

3. Water zuiveren en verplaatsen
Inhoud
Bij dit onderdelen horen twee lessen. Een les gaat over de zuivering van water en de andere
gaat over het verplaatsen van water naar een hoger niveau. Het zijn twee doe-lessen. Dit
houdt in dat de leerlingen technisch bezig zijn. Hier leren de leerlingen van hoe je water kunt
zuiveren en hoe water tot een hoger niveau kan worden gebracht.
Context:
Het water in Nederland raakt steeds meer vervuild. Dit komt onder andere door fabrieken die
hun afval in de rivieren dumpen. Dit water komt uiteindelijk in sloten, meren en rivieren
terecht waar wij misschien wel in zwemmen of water uit halen om te zuiveren voor
drinkwater. Zonder waterzuivering worden mensen erg ziek. Daarom is het van groot belang
dat kinderen weten wat een waterzuivering doet en hoe belangrijk het is.
Het waterpeil in Nederland stijgt. Hierdoor moeten er duinen, dammen en dijken gebouwd
worden. Toch kan het waterniveau gereguleerd worden. Door middel van de schroef van
Archimedes ontdekken leerlingen dat water van een laag niveau naar een hoog niveau
gebracht kan worden.
Aanpak:
Tijdens de lessen worden materialen gebruikt die niet allemaal uit de natuur komen. De
spullen die niet uit de natuur komen worden hergebruikt, want dit is beter voor het milieu. De
lessen kunnen zowel op school als bij de natuurspeeltuin uitgevoerd worden. Aan de hand
van de werkbladen kunnen de leerlingen zelfstandig met de opdracht aan het werk. De
begeleider is er enkel om achtergrond informatie te geven en de leerlingen de goede richting
op te sturen.
48

3.1 Water zuiveren
Doelgroep:
Deze activiteit is bestemd voor kinderen vanaf 8
jaar (met begeleiding) tot 12 jaar (zonder
begeleiding).
Beginsituatie:
De kinderen zullen zeer weinig weten over de
werking van een waterzuivering en wat het nut
ervan is. Aan de hand van achtergrond informatie
kan de leerkracht meer informatie geven.
Doel van de activiteit:
Directe doelen:
- Kinderen leren hoe het water door middel van natuurlijke producten gezuiverd wordt.
- Kinderen weten wat het nut is van waterzuivering.
- Kinderen weten hoe vervuiling van water ontstaat.
Kerndoelen:
- Kerndoel 44: de leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te
leggen tussen de werking, de vorm en het materiaalgebruik.
- Kerndoel 45: de leerlingen leren oplossingen voor technische problemen te
ontwerpen, deze uit te voeren en te evalueren.
Tijdsplanning:
Inleiding 10 minuten
Kern 25 minuten
Afsluiting 10 minuten
Totale duur: 45 minuten
Materiaal:
- lege waterfles van 1,5 liter
- schaar
- kopje kleine steentjes, kopje zand en watten
- emmer vuil water
Groepsindeling:
Het maakt niet uit of de leerlingen in tweetallen werken of alleen. Aan het materiaal ligt het
hoeveel leerlingen er tegelijk kunnen werken.
49

Wat moet je doen?
Knip de bodem van de fles en draai de fles om. Vul de fles zoals op het plaatje. Giet het vuile
water in de filter. Doe het voorzichtig, zodat de lagen niet door elkaar gaan.
Werkt je filter?
Maak zelf vuil water! Neem een klein emmertje water. Los er een handvol aarde in op (goed
roeren). Neem nog een paar stokjes, blaadjes, ... Gooi deze ook in de emmer.
Opties:
In plaats van het vuile water maken, kan er water uit de sloot gehaald worden.
Kleine zuiveringsinstallatie neerzetten waar de kinderen zelf water bovenin kunnen doen en
dan vervolgens zien dat er onder schoon water uit komt.
50

3.1.1 Les 1: De schroef van Archimedes
Maak je eigen schroef van Archimedes
Doelgroep
Deze les is bestemd voor de bovenbouw. Het maken van de schroef van Archimedes
gebeurt in groepjes. De leerkracht kan het aantal leerlingen per groepje bepalen.
Begeleiding is noodzakelijk.
Beginsituatie
Op youtube kan de leerkracht de leerlingen de werking van de schroef laten zien. Kortom, de
kinderen moeten bekend zijn met de werking van de schroef voordat je met deze les kan
beginnen.
Doel van activiteit
Door zelf een soort van schroef van Archimedes te maken zien de leerlingen duidelijk de
werking van de schroef in.
Kerndoel:
- Kerndoel 44: de leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te
leggen tussen de werking, de vorm en het materiaalgebruik.
Tijdsplanning/lesverloop
Inleiding 10 minuten. Met de gehele groep
Verwerking plus testen 25 minuten In groepjes
Evalueren 10 minuten. Met de gehele groep
De totale les duurt ong. 45 minuten
Materiaal
- Dikke pvc buis
- Tuinslang
- Tape/touw
- 2 bakken, 1 met water en 1 zonder water
Groepsindeling
De opdracht kun je doen met groep van 3 of 4 leerlingen. Samenwerking is belangrijk bij
deze opdracht. Dit kun je vooraf met de leerlingen bespreken.
51

Wat moet je doen?
Je neemt een dikke pvc buis of iets wat daarop lijkt. Vervolgens heb je een tuinslang nodig.
Deze tuinslang bind je van onder naar boven vast aan de buis. Dit kun je doen met behulp
van touw en/of tape. Vervolgens houd je de buis rechtop met de onderkant in de waterbak.
Dan laat je de buis draaien, en die draaibeweging zorgt ervoor dat het water in de andere
bak terecht komt.
Opties
Deze vragen kun je na afloop aan de leerlingen stellen (evalueren):
Welke kant moet de hendel opdraaien om te zorgen dat het water omhoog komt?
Wie kan uitleggen hoe de schroef van Archimedes werkt?
Twee filmpjes ter verduidelijking
http://www.youtube.com/watch?v=NsAd7SlCpZ0&feature=related
http://www.youtube.com/watch?v=YMAXXQEFqOI
52

3.1.2 Les 2: De schroef van Archimedes
Doelgroep
Deze activiteit is bestemd voor al het publiek van de
natuurspeeltuin
Beginsituatie
De mensen zullen niet vaak of nog nooit in aanraking
geweest zijn met de schroef van Archimedes.
Doel van activiteit
- Directe doelen:
- Kinderen zien dat water van een laag punt naar een hoogpunt kan worden gebracht
door middel van een schroef.
- Kinderen weten dat door hun bewegingsenergie het water omhoog komt.
- Kinderen weten dat water altijd naar het laagste punt stroomt.
Kerndoelen
- Kerndoel 44: de leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te
leggen tussen de werking, de vorm en het materiaalgebruik.
Tijdsplanning/lesverloop
Zolang de gasten zelf willen (het leuk blijft).
Materiaal
- De schroef van Archimedes.
- Water
Wat moet je doen?
Door aan de schroef van Archimedes te draaien, zie je hoe het water stijgt naar een hoger
niveau. Als het water eenmaal boven aangekomen is, loopt het via een stroming weer naar
het laagste punt.
53

Postadres:
Falco BV
Postbus 18
7670AA Vriezenveen
T: (+31)(0)546 - 55 44 44 (+31)(0)546 - 55 44 44
F: (+31)(0)546 - 56 11 15
E: info@falco.nl
Bezoekadres:
Weitzelweg 8
7671 EJ Vriezenveen
Openingstijden verkoop:
Maandag tot en met donderdag: 08.00-
17.30 uur.
Vrijdag: 08.00-17.00 uur
Kamer van Koophandel Enschede
onder nummer 06042011.
http://www.falcobvba.be/
54

3.2 Dammen en dijken
Doelgroep
Deze activiteit is bestemd voor alle bezoekers van de natuurspeeltuin.
Beginsituatie
De kinderen zullen nog niet eerder een dam hebben gebouwd in werkelijkheid.
Doel van de activiteit
Directe doelen:
- Kinderen leren ze water tegen kunnen houden door middel van een dijk of dam.
- Kinderen leren dat er stroming in het water zit.
- Kinderen weten wat een hoogte verschil in water is.
Kerndoelen:
- Kerndoel 44: de leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te
leggen tussen de werking, de vorm en het materiaalgebruik.
- Kerndoel 45: de leerlingen leren oplossingen voor technische problemen te
ontwerpen, deze uit te voeren en te evalueren.
Tijdsplanning
Tijd kan door de persoon zelf ingevuld worden
Materiaal
- Diverse soorten stenen in het water.
- laarzen
Groepsindeling:
Naar eigen indeling.
Wat moet je doen?
De kinderen kunnen door in het water te gaan staan stenen bij elkaar rapen. Deze stenen
kunnen bij elkaar opgestapeld worden zodat er een dam ontstaat. Door de dam te bouwen
zullen de kinderen zien dat er een hoogte verschil in water komt en een kleine waterval
ontstaat.
55

3.3 Nederland in reliëf
Doelgroep
Deze activiteit is bestemd voor kinderen vanaf 8 jaar
(met begeleiding) tot 12 jaar (zonder begeleiding).
Beginsituatie
De kinderen zullen zeer weinig weten over
klimaatverandering en de effecten die het met zich
mee brengt.
Doel van de activiteit
Directe doelen:
- Kinderen leren wat klimaatverandering doet met de stijging van water.
- Kinderen leren hoe we de stijging van het water tegengaan.
- Kinderen weten wat het klimaat is van Nederland.
Kerndoelen:
- Kerndoel 45: de leerlingen leren oplossingen voor technische problemen te
ontwerpen, deze uit te voeren en te evalueren.
Tijdsplanning
Inleiding: 10 minuten
Kern: naar eigen invulling
Afsluiting: 10 minuten
Materiaal:
- Water
- Nederland in reliëf in een waterdichte bak
- Kaart Nederland
- Achtergrond informatie zeeklimaat
Groepsindeling:
De inleiding en afsluiting zijn klassikaal. De kern van de activiteit is naar eigen invulling.
Wat moet je doen?
Inleiding
Er wordt verteld over het klimaat in Nederland aan de hand van de achtergrond informatie.
56

Kern
Kinderen kunnen door water in de bak te doen zien welke delen van Nederland onder water
komen te staan. Door tijdens deze activiteit in gesprek te gaan met de kinderen, ervaren en
leren de kinderen wat de consequenties van klimaatverandering kunnen zijn voor Nederland.
Afsluiting
Tijdens een gesprek met de kinderen wordt er gesproken over het tegengaan van de
klimaatverandering en het stijgen van het water. De kinderen kunnen met creatieve ideeën
komen. Hier kan een poster van gemaakt worden en opgehangen worden in het NMEcentrum.
Achtergrondinformatie zeeklimaat
Wat is een klimaat
De gemiddelde toestand van het weer berekend over een langere periode, meestal is dit 30
jaar. Het weer wordt steeds in de gaten gehouden. Er wordt gekeken naar de toestand van
het weer en dat wordt bijgehouden. Zo kun je een soort 'gemiddeld weer' uitrekenen.
Zeeklimaat
Het lijkt misschien zo, dat dit klimaat op zee voorkomt. Met zeeklimaat bedoelen we dat het
vooral gebieden aan de zee dit klimaat hebben. Nederland heeft dus ook een zeeklimaat.
Het zeeklimaat heeft vrij veel regen en wind. De temperaturen zijn vrij constant. Het heeft
een koele zomer en een zachte winter.
57

3.4 Het Normaal Amsterdams Peil
Doelgroep
Groep 6
Directe doelen
- Kinderen snappen het gevaar van het water
- Kinderen kennen het begrip NAP, en weten waarvoor het gebruikt wordt
- Kinderen weten welk deel van Nederland onder het NAP ligt, en welk deel boven het NAP.
Tijdsplanning
Tijd kan door de persoon zelf ingevuld worden
Materiaal
- werkbladen
Groepsindeling
Met de gehele groep.
Wat moet je doen?
Je kunt als leerkracht dit onderwerp zelf invulling gaan geven. Onderstaand werkblad is te
gebruiken om te controleren of kinderen het onderdeel begrijpen.
Wat is het NAP?
Bijna iedereen heeft de letters NAP wel eens ergens zien staan. Maar wat betekent deze
afkorting en waar wordt het NAP voor gebruikt? En hoe en wanneer is het NAP tot stand
gekomen?
Het NAP is een paar honderd jaar geleden ontstaan in Amsterdam, namelijk in de 17e eeuw.
In deze eeuw kwamen overstromingen en wateroverlast vaak voor. In 1675 vond er zelfs
zo'n grote stormvloed plaats, dat men het tijd vond om er iets aan te gaan doen. Door deze
ramp ging men dijken en sluizen bouwen, maar ook de waterstanden structureel meten. De
gemiddelde vloedstand van het IJ tussen september 1683 en september 1684, noemde men
het Amsterdams Peil. Dit peil werd als 0-punt (referentievlak) genomen om waterstanden en
hoogtes te meten. In 1683 liet burgemeester Hudde, destijds burgemeester van Amsterdam,
8 grote marmeren stenen in sluizen en dijken rondom het IJ metselen. Elke steen had een
groef en de tekst: ZEEDIJCKSHOOGTE, 9 VOET VYF DUYM BOVEN STADSPEYL.
Omgerekend is dat 2,67 meter boven het NAP. Deze huddestenen (men vernoemde de
stenen naar de burgemeester), waren bedoeld om aan te geven hoe hoog de zeedijken
boven het Amsterdams Peil moesten zijn.
58

Het NAP is dus een referentievlak. Dit betekent dat alle hoogtes van bijvoorbeeld water,
dijken en tunnels ten opzichte van dit vlak worden gemeten.
Dit referentievlak werd vroeger bepaald aan de hand van metingen met een peilstok.
Tegenwoordig worden metingen gedaan met behulp van allerlei moderne technieken zoals
GPS of automatische meetinstrumenten. Maar ook wordt er gebruik gemaakt van de
techniek 'hydrostatisch waterpassen'.
Leuk om te laten zien aan de klas als inleiding:
http://www.youtube.com/watch?v=feASpakgc8w
59

Werkblad
Vraag 1.
Wat betekent het NAP? En wat geeft het NAP aan?
……………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………....
……………………………………………………………………………………………………………
Vraag 2. Als men over het NAP praat gaat het vaak over laag en hoog-Nederland. Wat
betekenen deze begrippen?
…………………………………………………………………………………………………………....
…………………………………………………………………………………………………………....
……………………………………………………………………………………………………………
Vraag 3.
Wat beschermt laag-Nederland tegen overstromingen door de zee? Noem twee dingen.
……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
Vraag 4.
Kijk naar de kaart van Nederland. Kun je drie plaatsen noemen die in hoog-Nederland zitten
en drie plaatsen in laag Nederland?
………………………………………………………………………………………………………........
60

……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
Vraag 5.
Wat geeft deze meetlat aan?
a. Boven NAP
b. Onder NAP
61

4. De heemtuin, de kruidentuin en het snoepbos
Context
De omgeving waarin de leerlingen vandaag de dag leven is stedelijk. De natuur die zij
kennen is beperkt door een aantal speelparkjes in hun omgeving. Doordat er weinig ruimte is
waarin de leerlingen kunnen spelen, denk aan het verkeer, te veel huizen e.d., blijven veel
leerlingen veilig binnen achter hun computer of de televisie. Ze leren vanachter de computer
de natuur om zich heen kennen, maar echt voelen, proeven, ruiken zullen zij niet doen. Een
natuurspeeltuin in hun omgeving kan dit veranderen en helemaal als de leerlingen een
activiteit zullen gaan doen die past bij hun interesses. Het leren kennen van producten uit de
natuur, zoals bloemen, planten en kruiden is interessant, maar wordt nog leuker en
leerzamer, wanneer er een bijbehorende activiteit aanwezig is. Sommige planten, kruiden en
bloemen komen nu niet meer voor, terwijl deze flora vroeger wel in Nederland voor kwam.
De bijbehorende leervraag die hier naadloos bij aansluit is: “Waardoor komt het dat sommige
flora hier niet meer voorkomt?”. Het antwoord hierop is simpel, door de verstedelijking van
het landschap en de toenemende temperatuur voor het versterkte broeikaseffect.
Weten de leerlingen ook dat sommige (on)bekende producten uit de natuur gebruikt kunnen
worden als voedsel en om geneesmiddelen mee te maken. Dat brandnetels niet alleen
vervelend zijn als je erin valt, maar ook smaakvol kunnen zijn in de soep of thee. Tot slot dat
je met verschillende producten uit de natuur ook kunst kan maken?
De leerlingen prikkelen om naar buiten te gaan, hun omgeving te leren kennen en zelf
producten maken met kruiden en bloemen, zowel op een kunstzinnige manier als een
biologische manier, dat is waar deze lessen om draaien.
Les 4.1 heeft een koppeling naar biodiversiteit. Tijdens de les Zelf kruidenzalf maken,
krijgen de leerlingen een rondleiding over de heemtuin. Tijdens die rondleiding krijgen de
leerlingen te weten welke flora en fauna daar leeft/groeit. De leerlingen leren daardoor wat
over de biodiversiteit.
Les 4.2 heeft een koppeling naar duurzaamheid/ recyclen. De leerkracht kan er voor
kiezen om in de klas een recyclethema te doen. Dit recyclethema staat in les 5.2. schilderen
met natuurlijke producten.
62

4.1 Les 1: De kruidentuin
Inhoud en aanpak
De les over de kruiden- en de heemtuin is opgebouwd in drie lesfases, waarvan twee
lesfases zich in het klaslokaal afspelen en één een workshop. De workshop vindt plaats in de
heem- en kruidentuin op de natuurspeeltuin te Sloterplas. Deze les gaat over het gebruik en
eigenschappen van kruiden. De leerlingen bereiden zich voor op de workshop in het
klaslokaal door zich te verdiepen in de verschillende functies van kruiden. Daarna gaan de
leerlingen naar de natuurspeeltuin te Sloterplas. Zij zullen een rondleiding krijgen op de
heem- en kruidentuin. De leerlingen gaan in het NME centrum ‘de Drijfsijs’ aan de slag met
het maken van kruidenzalf, -olie en thee. De derde les is een optionele les die wederom
plaats vindt op school en dient als verwerking van deze (en de twee andere) lessen.
Doelgroep
De leerlingen zitten in groep 6 t/m 8.
Beginsituatie
- De leerlingen weten wat kruiden zijn.
- De leerlingen kennen tenminste één functie waarvoor je kruiden kunt gebruiken: eten,
koken, thee maken, medicatie maken, kruidengeneeskunde e.d.
- De leerlingen weten wat een woordweb is.
Lesdoelen
Directe doelen:
De leerlingen weten:
- dat kruiden een geneeskrachtige werking kunnen hebben;
- dat (sommige) bloemen een geneeskrachtige werking kunnen hebben.
De leerlingen kunnen:
- vier geneeskrachtige kruiden noemen;
- vier geneeskrachtige bloemen noemen;
- twee voorbeelden geven van een geneeskrachtig kruid en de eigenschap hiervan
benoemen;
- twee voorbeelden geven van een geneeskrachtige bloem en de eigenschap hiervan
te benoemen.
63

Indirecte doelen:
Kerndoel 40
De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren
onderscheiden en benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving.
Tussendoelen bij kerndoel 40
- Planten zijn in te delen in de hoofdgroepen: bomen, kruiden, grassen, varens en
mossen;
- Organismen hebben bepaalde relaties in voedselketens;
- Mensen beheren gewassen en huisdieren met een bepaald doel;
- Voedsel en water zijn nodig voor opbouw, handhaving, herstel en energie.
Tijdsschema
Lesfase 1: Drie kwartier voorbereiden in de klas
Lesfase 2: Twee uur op het NME centrum:
30 minuten – Rondleiding heemtuin
60 minuten – zalf en olie maken
30 minuten – thee maken en drinken
Lesfase 3: Optioneel: Koppeling naar Recyclen en hergebruik van andere producten
Verschillende suggesties om in de les te verwerken (deze bevindt zich bij de
schilderles, les 2)
Materialen
- Bij lesfase 1: De geschiedenis van geneeskrachtige kruiden (bijlage 1), de
werkbladen zelf kruidenzalf, - olie en thee maken (bijlage 3,4 en 5). Op deze
werkbladen staat een lijst met geneeskrachtige kruiden en bloemen.
- Bij lesfase 2: Achtergrondinformatie over de heemtuin (bijlage 2).
- Bij lesfase 2: Werkbladen voor het maken van zalf (bijlage 3).
- Bij lesfase 2: Werkbladen voor het maken van olie (bijlage 4).
- Bij lesfase 2: Werkbladen voor het maken van thee (bijlage 5).
De materialen die nodig zijn voor het maken van zalf, olie en thee zijn te vinden bij de
werkbladen.
- Bij lesfase 2: Handschoenen voor de brandnetels
- Bij lesfase 2: 5 kookpitjes voor het smelten van de vaseline, 5 snijplankjes, 5
weegschaaltjes en 5 aardappelmesjes.
- Lesfase 2: Genoeg potjes om de zalf en de olie in te doen.
Groepsindeling
De eerste lesfase is een klassikale les waarbij de leerlingen een gesprek gaan voeren over
geneeskrachtige kruiden. De informatie die de leerlingen mondeling krijgen uitgereikt zijn te
vinden in bijlage 1 en 3, 4 en 5. Het hulpmiddel wat gebruikt wordt bij het voeren van dit
gesprek is het woordweb.
De tweede lesfase, deze speelt zich af op de natuurspeelplaats, is het eerste half uur
klassikaal. De leerlingen krijgen het eerste halfuur een rondleiding in de heemtuin. Het
volgende uur gaan de leerlingen in groepjes van maximaal vier leerlingen zelf kruidenzalf- en
64

olie maken. Tot slot is er een klassikale terugkoppeling op het NME centrum ‘de Drijfsijs’ en
drinken de leerlingen zelfgemaakte kruidenthee.
Organisatie
Bij een klassenbezoek aan de natuurspeeltuin zal de leerkracht rekening moeten houden dat
er genoeg ouders mee gaan. Op de natuurspeelplaats zal ook één leerkracht aanwezig zijn
die de rondleiding en workshop geeft. Bij het maken van de kruidenzalf- en olie kan het
handig zijn dat er één begeleider per twee groepjes is.
Regels
Tips
- De leerlingen mogen de kruiden niet eten.
- De leerlingen mogen de olie niet drinken.
- De leerlingen smelten vaseline onder begeleiding van een volwassene.
- De leerlingen snijden of malen onder begeleiding van een volwassene de kruiden.
- Om een allergische reactie te voorkomen proberen de leerlingen hun crème of olie op
een klein stukje van hun huid uit.
- De gemaakte crème of vaseline wordt niet gegeten.
- Brandnetels worden geplukt met handschoenen.
- Vaseline stolt binnen vijf minuten, zodra het van het vuur af komt. Zorg er daarom
voor dat wanneer de vaseline (in vloeibare vorm) van het vuur komt, direct wordt
opgevangen in een grote plastic bak. Met een pollepel kunnen de potjes gevuld
worden.
- Vaseline is erg vet, dus zorg ervoor dat alle spullen na gebruik in heet water met
zeep worden geplaatst en dat er voldoende keukenpapier aanwezig is. Handig is om
per groepje een wc-rol te geven.
Lesplan
Lesfase 1
Deze voorbereidende les wordt een week voor de leerlingen naar de natuurspeeltuin gaan
gegeven. Zo is er voldoende tijd voor de leerkracht om begeleiders te vinden die mee gaan
naar de natuurspeeltuin.
In deze voorbereidende les bespreekt de leerkracht de achtergrondinformatie (bijlage 1, 3, 4,
en 5). De leerkracht voert met de leerlingen een gesprek over geneeskrachtige flora. Dit
gesprek wordt gevoerd aan de hand van een woordweb. In het midden van het woordweb
komt ‘geneeskrachtige kruiden’ te staan. De leerlingen geven hun eerste associatie bij
geneeskrachtige kruiden. Deze associatie wordt opgeschreven en de leerkracht stelt vragen
aan de leerlingen. De minimale eis van deze les is dat de leerlingen de
achtergrondinformatie kennen en een aantal flora die een geneeskrachtige werking hebben.
Mochten de leerlingen moeite hebben om met associaties te komen die aansluiten bij
‘geneeskrachtige kruiden’, kan de leerkracht passende vragen stellen, zoals:
65

1. Wie gebruikt er wel eens homeopathische middelen? (Denk aan stomen met kamille
wanneer je verkouden bent of cranberry tegen een zwakke blaas.)
2. Hoe genas men vroeger (in de Middeleeuwen) wonden en kwalen? (Heksen die
maakten zelf brouwsels van producten uit de natuur.)
3. Wat gebeurt er met je lichaam wanneer je in de brandnetel valt? (Wist je dat je
brandnetel ook prima in de soep en thee kan gebruiken?)
De leerkracht trekt voor het maken van het woordweb ongeveer een half uur uit. Na het
maken van het woordweb, vertelt de leerkracht dat de leerlingen een workshop krijgen om
zelf kruidenzalf te maken. De workshop krijgen de leerlingen op het NME centrum ‘den
Drijfsijs’. De leerkracht maakt de groepjes en zorgt voor genoeg begeleiders voor de
workshop op het NME centrum.
Lesfase 2
De leerlingen komen aan op het NME centrum te Sloterplas. Hier krijgen de leerlingen de
eerste dertig minuten een rondleiding in de heemtuin en kruidentuin door een leerkracht op
het NME centrum. Bij het geven van de rondleiding is er achterin in de bijlagen
achtergrondinformatie over de heemtuin gegeven(bijlage 2). Er is aangenomen dat de
leerkracht op de heemtuin weet wat er specifiek groeit op de heemtuin te Sloterplas.
Na de rondleiding op de heemtuin gaat de leerkracht van het NME centrum met de leerlingen
zalf maken. De leerkracht van het NME centrum legt de volgende punten uit:
1. De bovenstaande regels worden de met de leerlingen besproken.
2. De bovenstaande tip worden met de leerlingen besproken.
3. Het werkbladen worden uitgelegd aan de leerlingen. Hierbij wordt gelet op de
volgende begrippen:
a. Au Bain Marie smelten: De vaseline wordt Au Bain Marie gesmolten, dit wil
zeggen dat de vaseline in de kleine pan wordt gedaan. De grote pan wordt
voor de helft gevuld met water. De kleine pan wordt geplaatst in de grote pan.
Dit wordt in zijn totaliteit op het vuur gezet. Het vuur mag niet hoog en het
water mag niet koken.
b. Kookpunt: Het kookpunt van water ligt op 100 ºC. Wanneer water zijn
kookpunt bereikt gaat het water bubbelen en komt er stoom vrij.
c. Stollen: Wanneer vaseline of een ander vloeibaar product warm is geworden,
gaat het afkoelen. Het afkoelen wordt ook wel stollen genoemd. Bij het stollen,
wordt het vloeibare product (weer) hard.
4. De kruiden die leerlingen gaan gebruiken worden toegelicht. De leerlingen weten dan
waarvoor zij de zalf en olie kunnen gebruiken.
In de bijlagen staan verschillende lijsten met bruikbare kruiden om zelf een zalfje, olie of thee
mee te maken. Echter sommige kruiden en planten zijn moeilijk te telen of groeien in niet in
Nederland. Daarnaast komen er meerdere groepen op het NME centrum om deel te nemen
aan deze workshop. Om deze redenen is er een lijst gemaakt met zeven bruikbare kruiden
die veel voorkomen en die niet moeilijk te telen zijn en geoogst kunnen worden. Neem
bijvoorbeeld de brandnetel, deze plant groeit overal en kan door de leerlingen zelf geplukt
worden.
1. Goudsbloem voor olie en zalf
2. Munt (pepermunt of kruizemunt) voor olie en thee
66

3. Kamille voor olie, zalf en thee
4. Brandnetel voor olie, zalf thee
5. Arnica voor in de olie en zalf
6. Rozen voor in de olie en zalf
7. Lavendel voor in de olie en de zalf
Deze genoemde kruiden kunnen door de leerlingen zelf geplukt worden, mits er genoeg van
zijn en niet bespoten zijn. Anders kan de leerkracht van het NME centrum zelf de kruiden
plukken en klaar leggen. Het kan voorkomen dat er onvoldoende kruiden en bloemen
beschikbaar zijn, dan is het mogelijk om met gedroogde kruiden en bloemen te werken. In de
betere reformwinkels zijn er zakjes te koop met gedroogde kruiden.
Nadat de leerlingen de uitleg hebben gehad over het maken van de kruidenzalf- en olie,
gaan de leerlingen zelf in groepjes aan de slag. De leerlingen maken eerst de kruidenzalf.
Hiervoor moeten zij vaseline smelten en kruiden toevoegen. De vaseline moet een uur op
het vuur staan, willen de kruiden erin trekken. In dat uur dat de kruiden in de vaseline trekt,
maken de leerlingen hun kruidenolie en drinken eventueel een kopje thee. De olie die de
leerlingen gaan maken wordt in een grote fles gedaan. Deze fles gaat mee terug naar
school, omdat de kruiden in de olie moeten trekken gedurende drie weken. De fles olie staat
op een warme plek of in de zon.
Zodra de kruiden goed in de vaseline is getrokken, wordt de vloeibare vaseline opgevangen
in een grote bak en kunnen de leerlingen elk hun potje vullen met hun kruidenzalf. Op het
zowel het potje kruidenzalf en de fles kruidenolie, komt de naam van de kinderen en de
datum. Beide producten zijn na een jaar over datum.
Lesfase 3
Terug in de klas, koppeling naar klimaatsverandering & recycling
Handige websites:
• www.kruidenvrouwtje.nl
• www.overkruiden.nl
• www.natuurlijkerwijs.com
• www.kenkkruidenshop.nl
67

4.2 Les 2: De natuurlijke schilderles
Inhoud en aanpak
De les over schilderen is opgebouwd uit 3 lesfases, waarvan twee lesfases zich in de klas
afspelen en één een workshop op de natuurspeeltuin te Sloterplas. Deze les gaat over het
gebruik en schilderen van natuurlijke producten. De leerlingen bereiden zich voor op de
workshop in het klaslokaal door zich te verdiepen. Misschien kennen de leerlingen zelf al
natuurlijke producten waarmee zij kunnen schilderen. Daarna gaan de leerlingen naar de
natuurspeeltuin te Sloterplas gaan de leerlingen zelf aan de slag. De leerlingen gaan zelf met
natuurlijke producten schilderen. De derde les is een optionele les die plaats vindt op school
en dient als verwerking van deze (en twee andere) lessen.
Doelgroep
De leerlingen zitten in groep 6 t/m 8
Beginsituatie
- De leerlingen weten wat natuurlijke producten zijn.
- De leerlingen. hebben kennis van het woordweb (of een andere werkvorm).
Lesdoelen
Directe doelen:
De leerlingen weten:
- dat je met natuurlijke producten kan schilderen
- dat je verf kan maken van natuurlijke producten. Dit kan je doen door producten te
pletten, te koken of te malen.
- De leerlingen weten wat zetmeel is.
- De leerlingen weten dat er in groente en fruit natuurlijke kleurstoffen zitten.
De leerlingen kunnen:
- Vier producten noemen waaruit je verf kan halen.
- De ll. kunnen van groenten, fruit en bloemen verf maken.
Indirecte doelen:
Kerndoel 39
De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu.
Tussendoelen bij kerndoel 39
- Ingrijpen met zorg
- Schoonheid
- Verwondering
68

Kerndoel 55
De leerlingen leren op eigen werk en dat van anderen te reflecteren.
Tussendoelen bij kerndoel 55:
- kijken/luisteren naar en praten over eigen werk en dat van hun groepsgenootjes
- respect en waardering tonen voor het werk en de zienswijze van anderen
- mening geven over eigen product en werkproces en over dat van groepsgenoten
Tijdsschema
Lesfase 1: Half uur voorbereiden in de klas
Lesfase 2: Twee uur op het NME centrum:
30 minuten – Uitleg maken van verf uit producten
60 minuten – Schilderen met verf
20 minuten – Reflecteren op het gemaakte werk
Lesfase 3: Optioneel: Koppeling naar Recyclen en hergebruik van andere producten
Verschillende suggesties om in de les te verwerken
Materialen
- De materialen die nodig zijn voor het maken van verf staan in de bijlagen (bijlage 6).
- Schorten om bij de leerlingen om te doen (tegen knoeien)
- Kwasten
- Papier
Groepsindeling
De leerlingen zijn tijdens lesfase 1 in de klas aanwezig.
Op de Natuurspeeltuin zijn de leerlingen bezig in groepen i.v.m. de tafels die er staan.
Regels
De leerlingen mogen met de verf alleen schilderen.
Lesplan
Lesfase 1
De eerste les draait om het enthousiasmeren van de leerlingen. De bedoeling is dat de
leerkracht aan de leerlingen leert dat je meer kunt doen met groente, fruit en bloemen.
U start de les met een woordweb over hergebruik van natuurlijke materialen (compost). U
probeert tijdens de instructie de leerlingen te sturen naar de volgende vraag: ‘Wat kun je nog
meer doen met groenten en fruit.’
Met de leerlingen brainstormt u over de vraag en schrijft alle suggesties van de leerlingen op
in het woordweb. Mochten de leerlingen er niet toe komen dat zij groentes ook kunnen
gebruiken voor verf, attendeert u dat. U laat de leerlingen bedenken hoe ze van groenten
ook verf kunnen maken en ook deze suggesties worden op geschreven. U vertelt de
69

leerlingen dat ze in de loop van de week naar de ‘Natuurspeeltuin’ gaan, ze krijgen hier een
workshop schilderen met groente en fruit.
Groepjes maken voor de les op het NME centrum.
Lesfase 2
De leerlingen komen aan op het NME centrum. Hier krijgen zij de eerste dertig minuten een
workshop van een medewerker over het maken van verf uit natuurlijke producten. De
leerlingen hebben op school al over het onderwerp nagedacht. Op de Natuurspeeltuin krijgen
zij antwoorden op de vraag: , Hoe zijn groenten, fruit en bloemen nog meer te gebruiken?
Na de korte workshop over het maken van verf gaan de leerlingen zelf aan de slag met de
verf. Door de medewerkers van de Natuurspeeltuin is al wat verf gemaakt (dit omdat het
maken van meer verf een lange tijd duurt). De leerlingen worden verdeelt over de tafels.
Hieraan kunnen zij met de verf en kwasten een mooi schilderij maken.
U kunt ervoor kiezen om aan de schilderij een opdracht te hangen. U kunt de leerlingen
bijvoorbeeld alleen laten schilderen over de aanwezige natuur in de Natuurspeeltuin.
Hierdoor moeten de leerlingen goed om zich heen kijken wat zij allemaal zien.
In de bijlagen staat hoe u zelf verf kunt maken. Aangezien de medewerkers in de
Natuurspeeltuin niet alle verf maken waar de leerlingen bij zijn (de workshop duurt maar een
half uur), kunt u met de leerlingen dat nog eens zelf maken.
Lesfase 3
De leerlingen zijn in de Natuurspeeltuin geweest. Daar hebben zij geleerd over het
hergebruik van groente, fruit en bloemen. U kunt met de leerlingen tijdens lesfase 3 een
koppeling maken naar recyclen.
U kunt met de kinderen het onderwerp hergebruik uitdiepen. Buiten groente, fruit en bloemen
worden meerdere producten hergebruikt. U kunt weer een woordweb op het bord maken met
de verschillende producten de worden gerecycled. U kunt denken aan: Wc Papier, Hout,
Plastic etc.
Als de leerlingen hier niet uit komen, kunt u de leerlingen het laten opzoeken. Hierdoor leert
u de leerlingen hun informatie op te zoeken door middel van de computer of literatuur.
Om het onderdeel hergebruik te stimuleren, kunt u een aantal producten verzamelen om te
kunnen scheiden. Doordat afval goed word uitgezocht, kan de fabriek het makkelijker
hergebruiken (recyclen). U kunt hier aan een les besteden.
U kunt op het schoolplein op zoek gaan naar afval en deze mee te nemen naar de klas. Of u
kunt zelf al een aantal producten meenemen. Tijdens deze les mogen de kinderen afval
scheiden. Denkend aan Plastic, Papier, Glas, GFT en overig.
De leerlingen worden bewust van het feit dat afval ook materiaal bevat die kunnen worden
hergebruikt.
70

Indien u nog behoefte heeft kunt u een koppeling maken naar het klimaat. Het verbranden
van afval stoot veel CO2 uit. Dit is slecht voor het milieu en veroorzaakt klimaatverandering.
Hierdoor werkt u aan kerndoel 39: De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu.
Tussendoel: luchtvervuiling (door verkeer, fabrieken, intensieve veeteelt) verantwoordelijk
zijn voor de omgeving
71

4.3 Les 3: De kooklessen
Inhoud en aanpak
Dit zijn naschoolse lessen, waarbij de leerlingen gaan koken met producten die te vinden zijn
in het NME centrum en de kruidentuin. Aan deze naschoolse lessen kunnen maximaal 12
kinderen deelnemen. Vanuit het NME centrum zullen minstens drie vrijwilligers/leerkrachten
aanwezig zijn om de leerlingen te begeleiden met de kooklessen. De leerlingen krijgen tien
lessen waarbij ze verschillende recepten uitproberen. De lessen duren maximaal anderhalf
uur en de ouders van de leerlingen kunnen na afloop met de leerlingen mee eten. Op deze
manier wordt er ook gewerkt aan de multiculturele samenleving.
Doelgroep
De leerlingen zijn minimaal 8 jaar (oudere kinderen zijn ook welkom)
Beginsituatie
- De leerlingen kunnen lezen.
- De leerlingen hebben verstand van maateenheden.
- De leerlingen kunnen overweg met messen.
- De leerlingen kunnen samenwerken.
Lesdoelen
Directe doelen:
De leerlingen weten
- dat je producten uit de natuur kunt omzetten naar een voedzame maaltijd.
- welke producten in welk seizoen groeien.
- de namen van de gebruikte groentes.
De leerlingen kunnen
- aan de hand van een recept een voedzame maaltijd creëeren.
- steeds betere maateenheden plaatsen.
- overweg met kookapparatuur.
- samen een taakverdeling maken
Indirecte doelen:
Kerndoel 35
De leerlingen leren zich redzaam te gedragen in sociaal opzicht, als verkeersdeelnemer en
als consument.
Tussendoelen bij kerndoel 35
- biologische invloeden op de consumptie;
72

- de beste manier van kiezen per product;
- sociale invloeden op de consumptie;
- de relaties tussen consumptiegedrag, afval en gezondheid;
- mogelijkheden om in het eigen consumptiepatroon rekening te houden met het
milieu;
- de gevolgen van consumptie voor het milieu;
- maatregelen op school om in het consumptiepatroon rekening te houden met het
milieu.
Tijdsschema
Lesfase 1: 15 minuten in het NME centrum kort het recept en de werkwijze doornemen.
De regels en het gebruik van materialen bespreken. Eventuele vragen
beantwoorden.
Lesfase 2: 7 minuten in het NME centrum groepjes vormen en materialen uitdelen.
Lesfase 3: Maximaal anderhalf uur aan de slag met recept maken in het NME centrum.
Lesfase 4: Samen met de ouders de maaltijd nuttigen en afwassen
Algemene materialen
- De benodigdheden voor de
maaltijden staan beschreven bij het
recept
- Oven
- Bakplaten
- Bakpapier
- Boter
- Olie (olijf of zonnebloem)
- Schilmesjes
- Bestek
- Ovenschalen
- Springvormen
- Borden
- Afwasmiddel
- Afwasborstel
- Theedoek
- Afwasteil
Groepsindeling
- Dunschiller
- Appelsnijder/appelboor
- Snijplanken
- Groente- en broodmes
- Vier kookstelletjes
- Handzeep
- Tafellaken
- Servetten
- Opscheplepels
- Onderzetters
- Theekopjes
- Waterkoker
- Handdoeken
- Plastic bakjes om hun gesneden
producten in te doen
Er worden maximaal drie groepjes van vier leerlingen gemaakt. Voor elk groepjes is er één
begeleider, dit kan een ouder/vrijwilliger/leerkracht van NME centrum zijn.
Organisatie
De leerlingen krijgen een tienrittenkaart voor een minimaal bedrag. Dit bedrag is afhankelijk
van de inkoop van producten. Per les krijgen de leerlingen een stempel en bij de tiende
73

stempel mogen zij de eerstvolgende keer gratis. Elke woensdagmiddag kunnen de leerlingen
deelnemen aan deze kooklessen rond de klok van 16.00u.
Regels
- De leerlingen zijn voorzichtig met messen.
- De leerlingen dienen hun handen te wassen voor ze beginnen met koken.
- De leerlingen dienen hun groentes te wassen voor ze deze gebruiken.
- De leerlingen mogen tussendoor niet snoepen van de producten.
- De leerlingen dienen verschillende snijplanken te gebruiken voor het snijden van
groentes en vlees.
- De leerlingen gebruiken onder begeleiding de oven.
- De leerlingen wassen na afloop zelf hun spullen af.
- De leerlingen krijgen de eerste keer bij misbruiken van de materialen een gele kaart. En
wanneer de leerlingen de tweede keer hun materialen misbruiken een rode kaart. Een
rode kaart betekent dat de leerlingen verwijderd worden van de kookles.
Lesplan
Lesfase 1
De leerlingen komen om 16.00 aan in het NME centrum. De leerlingen krijgen de
gelegenheid om vragen te stellen. Daarna worden de regels, de werkwijze en de recepten
besproken door de leerkracht van het NME centrum.
Lesfase 2
De leerlingen worden onderverdeeld in groepjes van maximaal vier leerlingen. Er wordt
ernaar gestreefd dat elke leerling een keer met elkaar in een groepje heeft gezeten. Daarom
moet de leerkracht opschrijven welke leerling bij wie in het groepje zit. De leerlingen pakken
de materialen die zij nodig hebben voor het betreffende recept en wassen hun handen.
Lesfase 3
De leerlingen maken onderling een taakverdeling en daarna volgen zij de stappen op het
recept. Hierbij worden de groepjes begeleid door een volwassene. Wanneer er een recept is
dat in de oven moet, kunnen de leerlingen samen een kopje thee nuttigen. De recepten voor
de thee zijn te vinden in bijlage 4. Mochten de ouders ook in het NME centrum blijven,
kunnen zij daar een kopje thee drinken. (hiervoor dient wel betaald te worden).
Lesfase 4
De leerlingen gaan samen met hun ouders de maaltijd nuttigen. De leerlingen dekken zelf de
tafels en serveren het eten aan de ouders. Voor de leerlingen gaan eten dienen zij hun
handen te wassen. Na het eten van de voedzame maaltijd wordt er afgewassen door de
leerlingen en kunnen zij naar huis gaan.
Eet smakelijk!
74

Bijlage 1: Achtergrondinformatie over geneeskrachtige kruiden
De geschiedenis
Plantengeneeskunde is niet hetzelfde als homeopathie, de overeenkomst tussen deze twee
kundes, is dat ze allebei als natuurlijke geneeswijzen kunnen worden beschouwd. Echter bij
plantengeneeskunde, ook wel fytotherapie, is het zo dat men alleen werkt met
plantenextracten en dat men bij homeopathie ook gebruik maakt van mineralen, dierlijke,
menselijke, scheikundige en farmaceutische middelen. Een ander verschil is dat
homeopathische middelen erg uitgedund zijn en daarom is er van de werkzame stof weinig
over. Hierdoor zijn homeopathische middelen onschadelijke voor de mens. Bij
plantengeneeskunde is dit niet zo en kunnen planten/kruiden naast het genezende effect ook
negatieve bijwerkingen hebben. Wanneer men gebruik maakt van plantengeneeskunde is
het van belang dat men op zoek gaat naar een erkende fytotherapeut en niet zelf aan de
slag gaat. De redenen hiervan is dat het verkeerd gebruik van planten en kruiden dusdanige
gevolgen kunnen hebben voor de gezondheid van de mens. De recepten die zich in deze
bijlage vinden, zijn niet schadelijk voor de mens, tenzij anders aangegeven. Echter, het kan
niet voorkomen worden dat iemand een allergische reactie krijgt bij het gebruik van het
product. Dus wees altijd voorzichtig.
Plantengeneeskunde is een eeuwenoude tak van de geneeskunde en werd al toegepast in
de tijd van de Oude Grieken. Later is men er steeds meer onderzoek naar gaan doen en
werden er nieuwe recepten ontwikkeld. In de Middeleeuwen werden ‘heksen’ op de
brandstapel gelegd wanneer zij een geheimzinnig brouwsel hadden gemaakt die wonden
kon genezen. Deze brouwsels werden gemaakt met een specifiek kruidenmengsel en
eigenlijk waren deze ‘heksen’ nog niet eens zo slecht. Deze heksen hadden veel kennis
vergaard over kruiden en de werking hiervan, misschien hadden zij wel meer kennis dan een
echte dokter in die tijd!
Vandaag de dag gebruikt men nog steeds kruiden of plantenextracten om wonden en andere
kwalen te genezen, dit is een precieze kunde, waarbij geen fouten mogen worden gemaakt.
Fouten kunnen dusdanige gevolgen hebben voor de gezondheid van de mens. Veel
doktoren zijn huiverig over fytotherapeuten, omdat zij het maar kwakzalverij vinden.
Geneeskrachtige kruiden, planten of bloemen zijn flora die genezende werking hebben bij
een bepaalde kwaal. Deze producten vindt je in de natuur, zoals in het bos, de tuin of de
berm. Men legt er soms een speciale tuin voor aan, zodat de flora goed verzorgd kan worden
en de kans op plantenziektes te verkleinen. Vroeger werden ze vaak in het bos gevonden,
omdat dan de kans op grotere hoeveelheid groter is. Geneeskrachtige flora kun je gebruiken
tegen een kwaal en is voor iedereen beschikbaar.
Sommige mensen geloven niet dat producten uit de natuur je beter kunnen maken en vinden
onzin. Andere mensen geloven in de kracht van de natuur, maar moeten er wel voor zorgen
wanneer ze een ernstige kwaal hebben om medisch advies te winnen bij een dokter.
Om een geneeskrachtige werking van een kruid of plant toe te kunnen passen, kunnen er
verschillende producten meegemaakt worden, namelijk:
- Een drankje maken
- Thee maken
- Een zalf/crème maken
- Olie maken.
Hoe je dat doet staat bij de volgende kopjes.
75

Bijlage 2: Achtergrondinformatie over de heemtuin
Een heemtuin is een kunstmatig aangelegd landschap waar men wilde en inheemse flora en
fauna vindt. De bedoeling van een heemtuin is dat men inzicht krijgt op de
leefgemeenschappen. Een heemtuin moet dicht bij de mensen staan.
De heemtuin in het Sloterpark is in 1975 aangelegd en betrekt een gebied van 1,5 hectare.
Er is gezorgd voor hoogteverschil en dat er verschillende grondsoorten te vinden zijn.
Hierdoor is de tuin een afwisselend geheel van dichtgroeiende stukjes bos, vennetjes,
plasoever en rietlanden. In de heemtuin zijn er veel vogels en konijnen te vinden.
Bij het ontwikkelen van een heemtuin zijn er bepaalde zaken die moeten gebeuren,
bijvoorbeeld ervoor zorgen dat reliëf is en het voorkomen van erosie. Andere zaken die van
belang zijn bij de ontwikkeling van een heemtuin zijn:
- Het zaaien en planten van inheemse flora en de flora die niet thuis hoort in de heemtuin
bestrijden of herplanten.
- Het uitzetten van inheemse dieren en insecten en hiervoor een beschutting creëren.
- Het controleren van de bodem en er voor zorgen dat er geen ‘schadelijke’ dieren wonen,
zoals ratten of zwerfkatten.
- Nieuwe waterwegen aanleggen en er voorzorgen dat deze waterwegen schoon blijven.
76

Bijlage 3: Zelf kruidenzalf maken
Voor je kruidenzalf gaat maken:
- Wanneer je de zalf gaat gebruiken, probeer eerst een klein beetje uit. Het kan namelijk
zo zijn dat je er allergisch voor bent.
- Ga nooit zelf kruidenzalf maken, maar doe dit altijd onder begeleiding van iemand die er
verstand van heeft.
- Maak deze zalf in tweetallen of in viertallen.
Dit heb je nodig (per potje):
- 250 gram vaseline
- 30 gram gedroogde kruiden of 75 gram verse kruiden (zie lijst hieronder)
- 1 grote pan met water
- 1 kleine pan zonder water
- Een vergiet/zeef
- Houten pollepel
- Lege plastic kom
- Een goed afsluitbaar donker potje (per kind)
- Een etiket en een pen (per kind)
- Wc-papier
Tijd: anderhalf uur
Au Bain Marie smelten:
- Vul de grote pan voor helft met water.
- Zet de grote pan op een laag vuurtje.
- Doe de kleine pan in de grote pan.
- Doe de vaseline in de kleine pan.
- Wacht tot de vaseline gesmolten is.
Basis van de kruidenzalf:
1. Doe de vaseline in de kleine pan.
2. Zet de kleine pan in de grote pan met water.
3. Zet de grote pan op het vuur en laat de vaseline au bain Marie warm worden.
4. Was de verse kruiden en snij deze in kleine stukjes of snij de gedroogde kruiden in
stukjes.
5. Voed de fijngehakte stukjes kruid in de gesmolten vaseline.
6. Roer de fijngehakte stukjes kruiden goed door de gesmolten vaseline.
7. Laat het mengsel een uur staan op een laag vuurtje.
8. Na een uur doe je het vuur uit.
9. Zeef het mengsel door de zeef in een grote plastic bak.
10. Wacht tot de vaseline gestold is en schep het dan in potjes.
11. Schrijf op het etiket wat voor zalf het is en de datum waar je het gemaakt hebt.
12. Je zalf is klaar. Je kunt het 2 tot 3 jaar gebruiken, mits je het bewaart op een donkere,
koele plek.
77

Lijst met geneeskrachtige kruiden om zalf mee te maken
Goudsbloemen - Desinfecteren, reinigen en genezen van
de wond.
- Bescherming tegen een droge en schrale
huid.
Brandnetel - Werkt bij: eczeem, droge huiduitslag,
acne, brandwonden, muggenbeten.
- Het werkt reinigend en helend.
Arnica - Gebruiken bij: een schrale en droge
handen, ellebogen en kloven, jeuk.
Berkenblad - Werkt bij: eczeem, natte huiduitslag,
voetschimmel en blaasjes.
Kamille - Desinfecterend.
- Helpt de huid reinigen en verzachten.
Lavendel - Werkt ontspannend, krampwerend en
kalmerend.
Pepermunt of
kruizemunt
- Werkt ontspannend en verfrissend.
- Een beetje zalf onder de neus zorgt er
voor dat de verkoudheid los komt.
78

Kastanjeblad - Tegen wintertenen en winterhanden
Smeerwortel - Werkt verzachtend bij kneuzingen en
botbreuken.
- Werkt helend bij wondjes, puistjes en
acne.
79

Bijlage 4: Zelf kruidenolie maken
Voor je kruidenolie gaat maken
- Wanneer je de olie gaat gebruiken, probeer eerst een klein beetje uit. Het kan namelijk
voorkomen dat je er allergisch voor bent.
- Ga nooit zelf kruidenolie maken, maar doe dit altijd onder begeleiding van iemand die er
verstand van heeft.
- Maak deze olie in tweetallen of in viertallen.
Dit heb je nodig voor 1 fles
- 20 bloemen of 30 bloemtoppen of één eetlepel gedroogde of verse kruiden
- Een glazen pot (doorschijnend)
- Koud zonnebloemolie (zelf geperst of van de reformwinkel)
- Een gaasje of een stukje doek
- Een elastiek
- Een zonnige plek
- Dunnen doek of koffiefilters
- Maatkan
- Goed afsluitbare donkere flesjes
- Etiketjes en een pen
Tijd: een kwartier voor stap 1 t/m 4, drie weken voor stap 5 en 6, een uur voor stap 7 t/m 9.
Basis voor de kruidenolie
1. Doe verse bloemen of verse bloemtoppen droog in een glazen pot.
2. Schenk er zonnebloem over tot de bloemen onder staan.
3. Doe het stukje gaas of doekje over de glazen pot en dek deze af met het elastiek.
4. Zet de glazen pot op een zonnige plek neer.
5. Roer de eerste week de olie door.
6. Laat de pot minstens drie weken in de zon staan.
7. Na drie weken haal je de doek van de glazen pot.
8. Zeef de olie door een dunne doek of een koffiefilter onder een maatkan
9. Schenk de olie in kleine donkere flesjes en sluit deze goed af.
10. Plak een etiket met de naam van de olie en de datum van de olie op het flesje
11. De olie kun je gebruiken door op je huid te smeren, maar mag je nooit proeven.
12. De olie is een jaar houdbaar.
80

Lijst met geneeskrachtige kruiden om zalf mee te maken
De bloemen van:
St. Jans kruid Verwarmend en wond helend
Kamille Verzachtend
Kaasjeskruid Voor verkoudheid
Rozemarijn Verwarmend en doorbloeding bevorderend
Goudsbloem Wond helend en verzachtend
Drie kleurig
viooltje
Bij huidproblemen
Rozen Ruikt lekker, verzachtend en ontspannend.
81

Lavendel Kalmerend, krampwerend en ruikt lekker
Citroenmelisse Koortsverlagend, kalmerend en verzacht
eczeem
De bladeren van:
Tijm
Voor verkoudheid
Rozemarijn Voor spieren en gewrichtspijnen
Jeneverbes Reumatische klachten
Brandnetels Eczeem, huiduitslag, muggenbeten
Werkt helend en reinigend.
82

Bijlage 5: Zelf kruidenthee maken
Kruidenthee is een aftreksel van een kruid. Omdat kruidenthee geen zwarte thee bevat,
zoals de meeste theesoorten, blijft de kruidenthee licht van kleur. Kruiden zet je van verse of
gedroogde kruiden. Er zijn drie manieren om kruidenthee te vervaardigen:
1. Doe de kruiden in een netje en doe ze daarna in een pan met koud water. Doe deksel op
de pan en je laat het warm langzaam warm worden, het moet net onder het kookpunt
blijven. Zet het vuur uit net onder kookpunt en laat de kruiden nog één minuut trekken.
Giet het aftreksel in de thermoskan of de theepot. Direct in glazen mag ook.
2. Doe de kruiden in een kruidennetje (deze zijn te koop bij de reformwinkel). Hang dit netje
in de theepot of thermoskan en schenk er kokend water over. Laat de kruiden 5 tot 10
minuten trekken.
3. Laat de kruiden een nacht trekken in een bodem koud water, voordat je alles opwarmt op
manier één of twee.
Voor één liter thee heb je de volgende hoeveelheden nodig:
- Thee die gezet wordt van gedroogde kruiden één eetlepel is genoeg.
- Thee die gezet wordt van verse kruiden, voor één pot thee is een bosje van 40 gram
voldoende. Mocht dit toch onvoldoende zijn, pas de dosis op gevoel aan.
Benodigdheden (voor één klas ca. 25 leerlingen
- 5 eetlepels gedroogde kruiden of 200 gram verse kruiden.
- 5 theepotten van een liter
- 25 glazen van 0,2 liter
- 5 liter heet water (vanuit de waterkoker of een pan)
- Kruidennetje, verkrijgbaar bij de betere reformwinkel
Lijst met kruiden die bruikbaar zijn in de thee
Citroenkruid Bevorderd voor de spijsvertering en is
rustgevend.
Brandnetel Vochtafdrijvend en helpt tegen diarree.
Pomerans Kalmeert en helpt de spijsvertering en wordt
gebruikt bij griep.
83

Salie Werkt tegen nachtelijk zweten.
Tijm Werkt bij griep en helpt bij de spijsvertering tegen
krampen en winderigheid.
Paardenbloem De wortels en de bloemen zijn vochtafdrijvend en
stimuleren de lever en galblaas
Anijs Werkt voor een goede spijsvertering en
luchtwegen.
Venkel Werkt voor een goede spijsvertering en
luchtwegen
Rozemarijn Werkt opwekkend en spijsverteringsbevorderend,
maar mag niet gebruikt worden tijdens de
zwangerschap!
Pepermunt Werkt opwekkend, verfrissend en voor een goede
spijsvertering en voor een goed geheugen. Niet
gebruiken tijdens de zwangerschap!
84

Kruizemunt Hetzelfde als pepermunt, maar mag wel tijdens
de zwangerschap. Kruizemunt is minder sterk van
smaak.
Kamille Rustgevend en werkt tegen krampen,
spijsvertering en de luchtwegen.
Citroenverbena Is rustgevend, werkt tegen krampen en is milt van
smaak.
Zoethout Werkt voor een goede spijsvertering, beschermt
de maag en mag niet gebruikt worden bij een te
hoge bloeddruk! Maar je mag ook niet teveel
zoethoutthee drinken, omdat je er een hoge
bloeddruk van kan krijgen.
Kaneel Verwarmt, bevordert en stimuleert de
spijsvertering. Wil je thee maken van kaneel,
stamp dan een kaneelstokje fijn.
Vlierbloesem Is goed voor de luchtwegen, werkt bij koorts en
griep en is rustgevend.
85

Bijlage 6: Appelthee
Benodigdheden
- Appelschillen
- Theepot
- Theezeefje
- Theedoosje
Beschrijving
Deze thee maak je van appelschillen.
Dus als je appelmoes hebt of gebakken appel, kun je van de schillen nog eens een lekker
drankje brouwen.
Voor dit recept is het echter wel belangrijk dat je de schillen van onbespoten appels gebruikt,
die je bovendien nog eens goed schoongemaakt hebt.
Werkwijze
Eerst moet je de schillen in de oven langzaam laten uitdrogen.
Daarvoor spreid je ze uit op een bakblik dat je in de over zet van 50 tot 80 graden.
De ovendeur laat je op een kiertje zodat de vochtige lucht kan ontsnappen.
Zo nu en dan draai je de schillen om, want anders loop je de kans dat ze geroosterd worden,
wat niet de bedoeling is.
Als je thee wilt maken neem je een handjevol gedroogde schillen. Hier giet je een liter
kokend water overheen.
Dit laat je 10 minuten trekken, waarna je het vervolgens door een zeefje giet. Hoe droger de
schillen, hoe fruitiger de thee smaakt.
In een goed afgesloten doos kunnen de schillen meerdere weken bewaard worden, zonder
dat zij hun smaak verliezen
86

Bijlage 7: Achtergrondinformatie voor het maken van verf
Voordat u verf gaat maken:
- Kwasten moeten direct na gebruik schoongemaakt worden, vanwege het zetmeel wat
gaat klonteren
- Wanneer u verf maakt, probeer eerst een beetje uit.
- Probeer nauwkeurig te werken. Het maken van verf kost tijd en kan veel rommel geven.
Benodigdheden
- Verschillende soorten groenten, fruit
en bloemen.
- Meerdere grote pannen om de
producten in te koken.
- Een kookplaat/gasstel.
- Verschillende bakjes om het verf in te
plaatsen
- Kwasten
- Oude t-shirts om te verven / Oude
overhemden als schorten (eventueel)
- Karton om op te schilderen
- Potjes met water om de kwasten in
schoon te spoelen.
- Zout
- Azijn
- Water
- Bakjes om verf in te maken
- Kleine garde
- Weegschaal
- Maatbeker
- Keukenmachine
- Zeef
87

Geel: Oranje
- 20 gram donkergeel multivruchtensap
- 20 gram zetmeel
Werkwijze:
Voeg het zetmeel al roerende bij het koude
sap.
Als het goed is heeft het mengsel de kleur
van dikke yoghurt. Mocht dit niet
zo zijn voeg dan extra zetmeel toe.
Rood Bruin
- 100 gram stukje rode paprika
- 40 ml koud water
- 20 gram zetmeel
Werkwijze:
Pureer de stukjes rode paprika in de
keukenmachine.
Zeef de paprika met een bolzeef.
Het gezeefde sap gebruiken.
Als het goed is, heft het mengsel de dikte
van yoghurt. Mocht dit niet zo zijn,
dan al roerende meer zetmeel toevoegen
tot dat wel het geval is.
Groen
- 50 gram spinazie, peterselie, schil van
de komkommer of courgette
- 25 ml koud water
- 20 gram zetmeel
Werkwijze:
Pureer de spinazie met het water in de
keukenmachine.
Zeef de spinazie met een bolzeef.
Het gezeefde sap gebruiken.
Het zetmeel al roerende bij het
spinazievocht voegen
Als het goed is heeft het mengsel de kleur
van dikke yoghurt. Mocht dit niet
zo zijn voeg dan extra zetmeel toe.
- 20 gram wortelsap, eventueel zelfgemaakt.
- 20 gram zetmeel
Werkwijze
Voeg het zetmeel al roerende bij het koude
sap toe.
Als het goed is, heft het mengsel de dikte van
yoghurt. Mocht dit niet zo zijn,
dan al roerende meer zetmeel toevoegen tot
dat wel het geval is.
- 20 gram cocao
- 20 gram koud water
- 25 gram zetmeel
Werkwijze:
Vermeng de cacao en het water.
Dan het zetmeel al roerende toevoegen.
Als het goed is, heft het mengsel de dikte van
yoghurt. Mocht dit niet zo zijn,
dan al roerende meer zetmeel toevoegen tot
dat wel het geval is.

Bijlage 8: Receptenboekje Natuurspeelplaats Sloterpark
89

Aardappelsalade
Benodigdheden
Start
- 500 gram gekookte aardappelen
- 1 halve ui
- 1 halve citroen
- 6 eetlepels mayonaise
- 1 bosje bieslook
Snij de aardappelen in kleine blokjes en doe ze in een kom.
Leg de halve ui met de platte kant op een snijplank en snij er heel dunne plakjes van en dan
die plakjes weer in kleine stukjes. Doe nu de gesneden ui bij de aardappelen.
Werkwijze
1. Pers de halve citroen uit en doe het sap bij de
aardappelen
2. Was de bieslook en knip ze boven de kom in
kleine stukjes.
3. Schep nu de mayonaise erbij en roer alles goed
door elkaar.
4. Zet de salade een poosje in de koelkast ,dan
wordt ze nog lekkerder.
90

Pizza bakken
Benodigdheden
- 1 kleine rode paprika, ontveld, zonder de zaadjes kleingesneden
- ¼ theelepel gekneusd venkelzaad of oregano
- ¼ theelepel zout
- ⅛ theelepel zwarte peper
- 30 g mozzarella, geraspt
- 2 volkoren pitabroodjes (10 cm)
- 8 eetlepels tomaten- of pizzasaus
- ½ kleine rode ui, in dunne ringen
Werkwijze
1. Verwarm de grill voor.
2. Vermeng in een kommetje de paprika met de venkel of oregano, het zout en de peper.
3.
3. Vermeng in een ander kommetje beide soorten kaas.
4. Splits de pitabroodjes in twee helften. Leg de 4 broodrondjes met de gladde kant omlaag
op een bakplaat.
5. Rooster ze circa 1 min. op 10 cm afstand van de hittebron.
6. Neem de rondjes onder de grill vandaan en bestrijk elk met 2 theel. tomatensaus.
7. Verdeel de paprika, de kaas en de uienringen erover.
8. Plaats de pizza's circa 2 min. onder de grill, tot ze heet zijn en de kaas gesmolten is.
91

Wortelkoekjes
Benodigdheden
- 1 bos bospeen, groen verwijderd en wortels gewassen en fijngeraspt
- 1 bakje verse bieslook (25 g)
- 75 g gezouten cashewnoten
- 3 eieren
- 50 g bloem
- 6 el olijfolie
Werkwijze
1. Doe de wortelrasp in een ruime kom.
2. Knip de bieslook boven de kom fijn.
3. Maal de noten in een keukenmachine fijn en voeg ze toe
aan de geraspte wortel.
4. Breng op smaak met peper.
5. Mix de eieren met de bloem tot een glad beslag en meng
door het wortelmengsel.
6. Vorm met vochtige handen kleine koekjes (ca. 6 cm
doorsnede).
7. Verhit de olijfolie in een koekenpan en bak de koekjes in
2 porties in ca. 5-6 min. goudbruin. Keer halverwege.
92

Wortelsoep
Benodigdheden
- 2 el zonnebloemolie
- 1 cm verse gember, geraspt
- 1 ui, gesnipperd 1 kg winterpeen, in plakjes
- 1 teen knoflook, fijngesneden
- 700 g groentebouillon (van tablet) 1 pakje kokosmelk (200 ml)
- 1 sinaasappel, uitgeperst
- Materialen
- Staafmixer of keukenmachine
Werkwijze
1. Verhit de olie in een grote soeppan.
2. Fruit hierin de gember met de ui 5 min. Roer af en
toe.
3. Voeg de winterpeen en de knoflook toe en bak kort
mee.
4. Schenk de bouillon en de kokosmelk in de pan.
5. Breng de soep aan de kook en laat 15 min.
zachtjes doorkoken tot de winterpeen gaar is.
Pureer de soep in de keukenmachine of met de
staafmixer.
6. Roer het sinaasappelsap door de soep en breng op smaak met peper en zout.
93

Bramentaart
Benodigdheden
- 125 g bloem + extra om te bestuiven
- 50 g griesmeel (pak 500 g)
- 4 el witte basterdsuiker
- 100 g koude boter, in blokjes
- 1 ei, losgeklopt
- 2 friszoete appels (bijv. elstar), geschild
- 1 doosje bramen
Materialen
- Deegroller
Werkwijze
1. Meng de bloem, het griesmeel, 1 el suiker en een mespunt zout in een kom.
2. Voeg de boter toe en meng snel tot grove kruimels.
3. Voeg het ei toe en kneed snel tot een soepel deeg.
4. Vorm er een bal van, dek af met vershoudfolie en leg minimaal 30 min. in de
koelkast.
5. Snijd de appels in vieren, verwijder het klokhuis.
6. Snijd de kwarten in stukjes. Verwarm de oven voor op 200 °C.
7. Bestrooi het werkblad dun met bloem en rol het deeg uit tot een ronde lap van ca. 35
cm doorsnede.
8. Leg het deeg op een met bakpapier beklede bakplaat.
9. Schep de appel en de bevroren bramen erop en laat ca. 8 cm rondom vrij.
10. Bestrooi het fruit met 2 el suiker en vouw de rand naar binnen over het fruit.
11. Bestrooi de rand met de rest van de suiker.
12. Bak de taart in het midden van de oven in ca. 30 min. gaar.
13. Neem uit de oven, laat een beetje afkoelen en serveer warm.
94

Pompoentaart
Benodigdheden
- 1 sinaasappel, schoongeboend
- 1 pompoen
- 1 flesje gembersiroop (250 ml)
- 1 pak kandijkoeken (ontbijtkoek, 260 g)
- 60 g boter
- 3 eieren
- 100 g lichtbruine basterdsuiker
- 1 bekertje slagroom (125 ml)
- 5 el schenkstroop (fles 500 g)
- 2 tl kaneel
- 1 tl gemalen foelie (bakje 18 g)
- 1 tl gemalen kruidnagel (bakje 23 g)
Materialen
- keukenmachine
- siliconen bakvorm (Ø 24 cm)
Werkwijze
1. Verwarm de oven voor op 170 °C. Rasp de oranje s chil van de sinaasappel en pers
de vrucht uit. Snijd de pompoen in parten. Verwijder zaden, draden en de schil. Snijd
in blokjes en kook deze 20 min. in 1 liter water, de gembersiroop en het
sinaasappelsap. Giet af en laat afkoelen.
2. Verkruimel ondertussen de koeken in de keukenmachine. Smelt de boter en vermeng
met de kruimels. Verdeel over de bodem van de bakvorm en druk stevig aan. Zet tot
gebruik in de koelkast.
3. Pureer de pompoen. Klop de eieren met de basterdsuiker en slagroom los. Meng de
puree erdoor en voeg sinaasappelrasp, stroop, kaneel, foelie en kruidnagel toe. Doe
de vulling in de vorm. Garneer desgewenst met kaneelstokjes en bak de taart 45 min.
Laat goed afkoelen.
95

Kaas-Preitaart
Benodigdheden
- 1/2 pakje deeg voor hartige taart (a 450 g, diepvries)
- 1 el olijfolie
- 600 g prei, in schuine ringen van 2 cm
- 4 eieren
- 150 ml halfvolle melk
- 200 g roombrie (stukje), in kleine stukjes
- 100 g extra belegen kaas 48+, geraspt
- 1 pakje verse roomkaas met kruiden (125 g)
Materialen
- Bakpapier
- Springvorm (doorsnede 26 cm)
Werkwijze
1. Verwarm de oven voor op 190 °C.
2. Bedek de bodem van de springvorm met bakpapier.
3. Bekleed met het deeg.
4. Bak 8 min. in de oven.
5. Verhit de olie en bak de prei 3 min.
6. Druk in een vergiet het vocht eruit. Verdeel over de vorm.
7. Klop de eieren los met de melk.
8. Roer de brie, de geraspte kaas, de roomkaas en peper naar smaak erdoor.
9. Schep over de prei en bak in ca. 30 min. goudbruin in de oven.
10. Lekker met een salade van Chinese kool en vinaigrette.
96

Worteltaart met banaan
Benodigdheden
- 4 eieren
- 200 g lichtbruine basterdsuiker (zak 500 g)
- 200 ml zonnebloemolie
- 250 g zelfrijzend bakmeel
- 2 tl kaneelpoeder
- 1/2 zakje bakpoeder (a 8 g)
- 300 g winterpeen (zak 1 kg), fijngeraspt
- 2 bananen, fijngeprakt
- 1 bakje walnoten (60 g), gehakt
- 25 g boter, op kamertemperatuur
- 200 g poedersuiker
- 3 el roomkaas
Materialen
- springvorm (Ø 24 cm), ingevet
Werkwijze
1. Verwarm de oven voor op 170 °C. Klop met een mix er de eieren, de basterdsuiker en
een mespunt zout tot een schuimige crème. Zet de mixer op de laagste stand en
meng de olie erdoor.
2. Zeef het bakmeel, het kaneelpoeder en het bakpoeder boven het eimengsel en meng
met een houten lepel voorzichtig door elkaar.
3. Voeg de wortels, de bananen en de walnoten toe. Doe het mengsel in de springvorm.
Bak ca. 50 min. in de oven. Laat afkoelen.
4. Doe de boter, de poedersuiker en de roomkaas in een kom en meng met een vork tot
glazuur. Verdeel met de bolle kant van een lepel over de worteltaart.
97

Broccoli- courgettesoep
Benodigdheden
- 2 el olijfolie
- 1 rode ui, fijngesneden
- 1 courgette, fijngesneden
- 300 g broccoliroosjes
- 750 ml water
- 1 1/2 tuinkruidenbouillontablet
Materialen
- Staafmixer
Werkwijze
- Verhit de olijfolie en fruit de ui 3 minuten.
- Bak de courgette 5 min. mee.
- Voeg de broccoli, water en bouillontablet toe.
- Laat 4 min. zacht koken.
- Pureer met een staafmixer.
- Breng op smaak met peper en zout.
- Lekker met verse munt.
98

Slasoep
Benodigdheden
- 1 kropsla
- 1 ui, gesnipperd
- 25 g boter
- 1 el bloem
- 750 ml groentebouillon (van 1 tablet)
- 1 bekertje crème fraîche (125 ml)
Materialen
- Staafmixer
Werkwijze
1. Haal de bladeren van 1 kropsla los en was ze.
2. Fruit de ui 4 min. in de boter in een soeppan.
3. Voeg de sla toe en laat iets slinken.
4. Voeg de bloem toe en laat al roerend in 2 min.
binden.
5. Voeg de groentebouillon toe, breng aan de kook.
6. Haal de pan van het vuur en pureer met een
staafmixer.
7. Roer de crème fraîche en peper en zout erdoor.
8. Lekker met fijngesneden peterselie.
99

Verse tomatensoep
Benodigdheden
- 1,5 kg tomaten, aan tros
- 2 eetlepels olijfolie
- 1 ui, fijngesneden
- 2 tenen knoflook, fijngesneden
- 2 stengels bleekselderij, in kleine stukjes
- 1 liter groentebouillon, van tabletten
- 400 g rundergehakt
- 100 g rauwe ham, fijngesneden
- 1 klein ei
- 1 beschuit, verkruimeld
Materialen
- Staafmixer of keukenmachine
Werkwijze
1. Snijd het vel van de tomaten kruislings in, dompel ze in kokend water en trek het vel
eraf. Snijd ze in kleine stukjes.
2. Verhit de olie in een ruime pan en fruit de ui, knoflook en bleekselderij 3 minuten.
3. Voeg de tomaten toe en bak ze 5 minuten mee.
4. Schenk de bouillon in de pan en laat 15 minuten zacht koken.
5. Kneed het gehakt met de rauwe ham, het ei, de beschuit en wat zout en peper, of
maal alles in een keukenmachine fijn.
6. Draai gehaktballetjes ter grootte van grote knikkers.
7. Pureer de soep in de pan met een staafmixer.
8. Voeg de balletjes toe en laat de soep nog ca. 10 minuten zachtjes koken.
9. Zet de pan op een rechaud.
10. Lekker met pittige geraspte kaas en peterselie.
100

Maïsomelet
Benodigdheden
- 1 blik maïskorrels/ 300 gram
- 1 ui
- 1 rode paprika
- 6 eieren
- 4 eetlepels vloeibare margarine
- 160 gr rucola sla
- 4 eetlepels sladressing bieslook (fles a 270 ml)
- 4 harde bruine broodjes
Werkwijze
1. Maïs laten uitlekken.
2. Ui pellen en fijnsnijden.
3. Paprika schoonmaken en in blokjes snijden.
4. Eieren loskloppen met zout en peper.
5. In koekenpan helft van margarine verhitten.
6. Ui en paprika 2 min. bakken. Ui en paprika door maïs scheppen.
7. Groentemengsel met ei mengen.
8. Bak van eimengsel na elkaar 2 grote omeletten in 1 el margarine (per stuk) met de
deksel op de pan.
9. Salade over vier borden verdelen en met dressing besprenkelen.
10. Omeletten in 4 punten snijden.
11. Op elk bord 2 punten omelet leggen.
12. Met broodjes serveren.
101

Aardappelomelet
Benodigdheden
- 4 grote aardappels (ca. 700 g Lady Cristl)
- 1 eetlepel boter of margarine
- 8 eieren (M)
- zout en versgemalen zwarte peper
- 1/2 eetlepel gedroogde Provençaalse kruiden
- 100 g geraspte Gruyère (kaas)
- 2 takjes peterselie
- 4 eetlepels slagroom
Materialen
- Koekenpan met anti-aanbaklaag, doorsnede ca. 28 cm
Werkwijze
1. Aardappels schillen en in kleine blokjes snijden.
2. Boter in koekenpan met antiaanbaklaag verhitten en hierin aardappels op middelhoog
vuur al omscheppend in ca. 10 minuten gaar en goudbruin bakken.
3. Intussen eieren in kom loskloppen met zout, peper, kruiden en helft van geraspte
kaas erdoor mengen.
4. Peterselie fijn hakken.
5. Losgeklopte eieren bij aardappels in pan schenken.
6. Pan afdekken en omelet ca. 5 minuten bakken tot onderkant goudbruin is.
7. Bord op bovenkant omelet leggen en omelet keren.
8. Andere kant ook goudbruin bakken.
9. Omelet op schaal laten glijden en rest van kaas erover strooien en slagroom erover
schenken.
10. Garneren met fijngehakte peterselie.
11. Serveren met frisse tomatensalade en knapperig brood.
102

Witlofsalade
Benodigdheden
- 3 stronken witlof
- 1 sinaasappel
- 3 el olijfolie extra vierge
- 1 el wittewijnazijn
- 1 tl grove mosterd
- 1 tl vloeibare honing
Werkwijze
1. Snijd de onderkant van de stronken witlof en snijd het witlof doormidden. Verwijder de
harde kern. Haal de blaadjes los. Schil met een scherp mes de schil en het wit van de
sinaasappel en snijd de vruchtvleesparten uit de vliesjes.
2. Klop een dressing van de olie, de azijn, de mosterd en de honing. Breng op smaak
met peper en zout.
3. Leg de witlofblaadjes en de sinaasappel door elkaar op een schaal. Schenk de
dressing erover.
103

Brandnetelsoep
Benodigdheden
- 1 ui (gesnipperd)
- 1 teentje knoflook
- 2 eetlepels olie
- 200 gram jonge brandnetels
- 5 deciliter groentebouillon
- scheutje room
- peper
- zout
Werkwijze
Tip
1. Verhit de olie en fruit hierin de ui en pers de teen knoflook die je ook even meefruit tot
ze glazig zijn.
2. Was de brandnetels en breng ze met aanhangend vocht aan de kook zodat ze
slinken.
3. Als ze geslonken zijn meteen uit de pan halen.
4. Hak de brandnetels fijn of gebruik hier een keukenmachine / blender bij.
5. Voeg de brandnetels samen met de bouillon toe aan de ui en knoflook en breng dit
aan de kook.
6. Laat 10 á 15 minuutjes zachtjes koken en breng de soep op smaak met peper en
zout.
7. Voeg als laatste de room toe.
Bij deze hele ouderwetse soep zijn croutons erg lekker.
Bak blokjes oud brood in een beetje olie tot ze lichtbruin en knapperig zijn.
104

5. Bodem en water in het Sloterpark
Docentenhandleiding PO
105

Inleiding en verantwoording
De Natuurspeeltuin in Stadsdeel West is een rijke leeromgeving waar leerlingen
spelenderwijs in aanraking komen met natuur- en techniekonderwijs.
De leerlingen leren vooral van elkaar en de omgeving, zonder dat er begeleiding
noodzakelijk is.
Het NME centrum Drijfsijs heeft verschillende lespakketten ontwikkeld voor leerlingen uit het
primair onderwijs. Deze lessen kunnen begeleid worden door leerkrachten, vrijwilligers en
begeleiders uit het NME centrum zelf.
Het lespakket Bodem en water bestaat voor het primair onderwijs uit twee verschillende
onderdelen:
- Het insectenhotel
- Waterkwaliteit bepalen
Beide onderdelen bestaan uit lessen die in de klas of in en rond het NME centrum uitgevoerd
kunnen worden. Er kan een keuze gemaakt worden uit een of meer lessen. De lessen zijn zo
ontwikkeld dat er niet veel voorkennis nodig is van de leerlingen noch van de begeleiders.
Binnen deze onderdelen word Biodiversiteit uitgebreid behandeld.
In deze docentenhandleiding vindt u achtereenvolgens de globale inhoud en de leerdoelen
van het lesprogramma, een uitgebreide beschrijving van de lesonderdelen en tot slot
achtergrondinformatie. In de bijlage vindt u de werkbladen en het lesmateriaal wat gebruikt
kan worden om te kopiëren.
106

5.1 Waterkwaliteit bepalen
Context
Veel leerlingen weten dat er in de sloot, plas, meer of gracht in de buurt waterdieren leven.
Een aantal leerlingen zullen weleens gevist hebben met een hengel of met een netje. Als
leerlingen denken aan dieren in het water, wordt er meteen gedacht in de vorm van een vis.
Als de leerlingen even beter kijken, zullen ze zich verwonderen over de hoeveelheid
verschillende dieren in het water. Welke dieren zich in het water bevinden en hoeveel
verschillende, gaan de leerlingen onderzoeken op twee plaatsen in het Sloterpark. Een deel
van het water in het Sloterpark wordt namelijk gezuiverd door een rietkraag.
Inhoud en aanpak
De temperatuur, zuurgraad, helderheid, geur van het water geeft aan of het water schoon is.
Dit kan gemeten worden met meetinstrumenten. Al deze factoren hebben invloed op de
biodiversiteit van de waterdieren. In het Sloterpark wordt een deel van het water gezuiverd
door een rietkraag. De vraag is of dit daadwerkelijk voor schoner water en een hogere
biodiversiteit zorgt.
De les bestaat uit het onderzoeken van de waterdieren die zich in het ‘vuile’ water bevinden
en in het ‘schone’ water. De dieren kunnen met een digitale microscoop vergroot worden.
Ook kan als aanvulling voor groep 7 en 8 de waterkwaliteit gemeten worden met
meetinstrumenten. Al deze gegevens worden met elkaar vergeleken en een conclusie
getrokken.
107

5.1.1 Les: Hoe schoon is het water?
Doelgroep
De lessen zijn geschikt voor leerlingen uit groep 5 t/m 8. Ook is van belang dat de leerlingen
minimaal beschikken over zwemdiploma A.
Beginsituatie
De leerling weet:
- Dat er verschillende waterdieren in de sloot bevinden
Lesdoelen
De leerling weet:
- Dat je de waterkwaliteit kunt bepalen door de hoeveelheid en soorten dieren die in het
water leven, in kaart te brengen.
- Wat biodiversiteit is en kan vertellen of er een hoge of lage biodiversiteit is.
De leerling kan:
- Een zoekkaart van waterdieren gebruiken.
- Op de juiste manier met levende dieren omgaan. (respect hebben voor de natuur)
- Een conclusie trekken over de waterkwaliteit in het Sloterpark.
Extra lesdoelen groep 7 en 8
De leerling kan:
- Met een thermometer de temperatuur van het water bepalen
- Met pH-papier de zuurgraad van het water bepalen
Kerndoelen
Kerndoelen Natuur en techniek 40, 41 en 42
- De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren
onderscheiden ten benoemen en leren hoe ze functioneren in hun eigen omgeving.
- De leerlingen leren over de bouw van planten, dieren en mensen en over de vorm en
functie van hun onderdelen.
- De leerlingen leren onderzoek doen aan materialen en natuurkundige verschijnselen
zoals licht, geluid, elektriciteit, kracht, magnetisme en temperatuur.
Tijdschema
1. Start met uitleg 15 minuten
2. Uitdelen van de spullen 10 minuten
3. Buitenactiviteit 20 minuten
4. Waterdieren bekijken en noteren 30 minuten
5. Vergelijken van waterkwaliteit + afronden 15 minuten
6. Opruimen van materiaal 15 minuten
Totaal 1 uur 45 minuten
108

Materiaal
- Werkblad voor elke leerling (zie werkblad 1 en 2)
- Schrijf- en tekenmateriaal
- Emmer om water in te doen
- Witte bak (afwasteil)
- Zoekkaart waterkwaliteit bepalen
- Loep
- Schepnetje
- Petrischaal
- Plastic pipet (opening iets groter geknipt)
- Digitale microscoop (aangesloten op beeldscherm)
- Torkrol
Extra materiaal bij gebruik van werkblad groep 7 en 8
- Thermometer
- pH-papier en kleurenkaart
Groepsindeling
De groepen zijn ingedeeld van 2 tot 4 leerlingen. Elke les kent een klassikale start en
afronding. Ook tijdens de les zullen er momenten zijn dat de klassikale ideeën worden
uitgewisseld. Leerlingen werken individueel aan hun werkblad.
Lesplan
Lesfase 1
Start de les zo, dat leerlingen goed het bord kunnen zien. Projecteer met behulp van de
beamer de plattegrond van het park. Vertel dat een deel van het water gezuiverd wordt
doordat er een rietkraag geplaatst is. De leerlingen gaan onderzoeken of de waterkwaliteit
verschilt. Vraag aan de leerlingen hoe een rietkraag werkt.
Laat de leerlingen nadenken over hoe ze de waterkwaliteit kunnen testen. Hoe kun je zien of
het water schoon is? De leerlingen geven antwoorden en deze worden op het bord
genoteerd. (helderheid van het water, temperatuur, diertjes, zuurgraad etc.)
Vertel de leerlingen dat je aan de hand van de hoeveelheid verschillende waterdieren die je
kunt vinden, je kunt zeggen of het water schoon is. Zal het water schoner zijn bij meer of
minder dieren?
Vertel dat sommige dieren liever in schoon water leven en sommige dieren in vies water.
Zodra dit besproken is, wordt er uitgelegd hoe een zoekkaart werkt. Een zoekkaart helpt je
bij het geven van een naam aan het diertje. Ook kun je in een tabel vinden of het diertje juist
in schoon of vies water leeft. Door diertjes te vangen en te bestuderen gaan we kijken welk
water het schoonst is.
Hulpvragen:
- Welke dieren verwachten de leerlingen te vinden in het water?
- Vertellen dat we geen vissen vangen, maar naar andere dieren gaan zoeken
- Vertellen over waterzuivering, waar verwachten ze meer dieren te vinden?
Deel de werkbladen uit en laat de leerlingen de werkbladen individueel goed lezen. Geef ze
voldoende tijd. Hierna vraag je een leerling kort samen te vatten wat er op het werkblad
stond. Vertel zelf nog in een aantal regels wat de bedoeling is.
109

Lesfase 2
Laat de leerlingen in groepen werken. Ze kunnen zelf groepen maken van 2 tot 4 leerlingen.
Als het mogelijk is om in kleine groepen te werken, heeft dat de voorkeur. Het ligt aan de
hoeveelheid materiaal wat beschikbaar is. Hierna krijgen de groepen een nummer. Dit
nummer komt overeen met het materiaal dat ze krijgen. De materialen zijn genummerd. De
oneven nummers gaan het gewone water onderzoeken. De even nummer onderzoeken het
gezuiverde water.
Op de laatste pagina van het werkblad, is een overzicht van de materialen die uitgedeeld
worden. De leerlingen kunnen controleren of ze alles hebben gehad. Ook bij het inleveren
aan het einde van de opdracht, moet worden gecontroleerd of het materiaal compleet is. De
groepsleden zijn allen verantwoordelijk voor het materiaal. Maak dit de leerlingen duidelijk.
Vertel de leerlingen respectvol om te gaan met de dieren.
Lesfase 3
De leerlingen gaan buiten waterdieren verzamelen. Spreek een tijd af en zorg dat elk groepje
beschikt over een klok. Spreek een bepaalde tijd af dat de leerlingen terug moeten zijn.
Lesfase 4
Leerlingen komen terug en gaan de diertjes isoleren met behulp van een opengeknipte pipet.
Hiermee brengen ze het diertje over in een apart bakje of petrischaaltje. Met een loep
bestuderen ze het diertje en kunnen ze met behulp van de zoekkaart de naam van het diertje
vinden. Deze wordt genoteerd op hun werkblad. Ze krijgen 30 minuten de tijd om zoveel
mogelijk diertjes te bestuderen om aan te geven of het om schoon of vies water gaat.
Aan het einde van de 30 minuten hebben de leerlingen op grote vellen papier met een dikke
stift geschreven welke dieren ze gevonden hebben. En een conclusie getrokken over de
waterkwaliteit.
Lesfase 5
De grote vellen worden naast elkaar opgehangen. Zorg dat de vellen van het ongezuiverde
en gezuiverde water apart van elkaar hangen. Bespreek waar de biodiversiteit het hoogst is.
Is er verschil tussen gezuiverd en ongezuiverd water?
Lesfase 6
Na het bespreken van de uitkomsten, moet er opgeruimd worden. Vertel de leerlingen
duidelijk hoe je wilt dat er opgeruimd wordt en waar alles moet komen te staan. Na het
opruimen gaat iedereen weer netjes op zijn/haar plaats zitten om de dag gezamenlijk af te
ronden. Zo kan er ook goed gezien worden waar niet goed opgeruimd is.
110

Achtergrondinformatie
Waterkwaliteit
Waterkwaliteit kan worden omschreven als de samenstelling van het oppervlaktewater en
grondwater. Deze verschilt op verschillende plekken, tijdstippen en dieptes. De waterkwaliteit
wordt beïnvloed door natuurlijke processen en door watervervuiling door de mens. De
waterkwaliteit kan vanuit verschillende invalshoeken beschouwd worden. De chemische en
ecologische waterkwaliteit.
Chemische waterkwaliteit
Bij chemische waterkwaliteit kijk je naar de chemische samenstelling van het water.
Bijvoorbeeld de hoeveelheid zout, kalk, zuurstofgehalte. Maar ook emissies uit industrie en
landbouw en afspoeling van wegen (pekel, zware metalen) en van gebouwen (zink, koper,
zware metalen) bepalen mede de chemische waterkwaliteit.
Ecologische waterkwaliteit
Verschillende planten en dieren gedijen bij verschillende waterkwaliteiten. Van nature is de
belangrijkste onderscheid in ecologische kwaliteit het zoutgehalte. Een zoetwaterplant zul je
namelijk niet in een zout of brak milieu aantreffen. Brakwater kun je vinden bij de overgang
van zoet en zout water. Door te kijken naar de diersoorten die je in het water treft, kun je
bepalen of het gaat om een goede, matige of slechte kwaliteit water.
Verschillende aspecten van het water zullen ook aangeven of het om een goede, matige of
slechte kwaliteit gaat: o.a. de zuurgraad, kalkgehalte, zoutgehalte, zuurstofgehalte,
helderheid, geur.
Biodiversiteit
Biodiversiteit is de verscheidenheid aan leven om ons heen in alle mogelijke vormen en
soorten:
- Bio is leven
- Diversiteit is verscheidenheid
Het belang van biodiversiteit
De wereld kan niet zonder biodiversiteit. Soorten en ecosystemen zorgen bijvoorbeeld voor
de productie van zuurstof, afbraak van dode dieren en planten, bestuiving van planten
(waaronder landbouwgewassen), waterzuivering en het beheersen van plagen. Biodiversiteit
betekent voor de mens voedsel, bouwmateriaal, brandstof (hout) en grondstoffen voor
kleding (zoals katoen) en medicijnen.
Veel levensvormen op de aarde zijn afhankelijk van elkaar. Daarin speelt variatie een
belangrijke rol. Ook de mens kan zonder andere organismen niet bestaan. Biodiversiteit is
behalve mooi, ook nuttig en noodzakelijk. Het zorgt niet alleen voor schoon water, vruchtbare
grond en een stabiel klimaat, maar levert ook voedsel en grondstoffen voor huisvesting,
kleding, brandstof en medicijnen. Deze natuurlijke hulpbronnen verschaffen
bestaanszekerheid en vormen de basis voor onze welvaart. Biodiversiteit draagt bij aan de
kwaliteit van leven en het welzijn van mensen.
Ook leidt wetenschappelijk onderzoek aan biodiversiteit regelmatig tot technologische
innovatie, economische vooruitgang en meer welzijn (als het bijvoorbeeld leidt tot nieuwe
medicijnen).
Bedreiging biodiversiteit
De biodiversiteit op aarde gaat sterk achteruit. De mens tast leefgebieden van diersoorten,
plantensoorten en schimmelsoorten aan. Dat gebeurt onder andere door boskap,
111

wegenaanleg, visserij en handel in bedreigde diersoorten. Dier- en plantensoorten reizen ook
met mensen mee en brengen in een ander gebied de inheemse soorten in gevaar. Herstel
van de biodiversiteit op aarde duurt vele miljoenen jaren.
Planten, dieren, bacteriën en schimmels hebben bepaalde leefomstandigheden nodig om te
kunnen overleven. In Nederland zie je buiten geen palmbomen, maar wanneer je richting het
zuiden rijdt (Zuid-Frankrijk en Spanje) vind je ze wel. Dit heeft te maken met verschillende
klimaten over de hele wereld. Ook vind je apen en kamelen niet in Nederland, maar in
andere werelddelen wel.
Wanneer er verandering is van het klimaat, de temperatuur van het water bijvoorbeeld
steeds hoger wordt, zullen bepaalde dieren hier niet kunnen overleven. Dan spreek je over
het dalen van de biodiversiteit.
Door wereldwijde klimaatverandering, toename van consumptie, vervuiling, introductie van
vreemde soorten, overexploitatie van natuurgebieden en natuurlijke hulpbronnen wordt de
biodiversiteit ernstig bedreigd. Plant- en diersoorten verdwijnen en ecosystemen raken
verstoord. Schone lucht, zuiver water, een vruchtbare bodem en een stabiel klimaat zijn niet
langer vanzelfsprekend. Dit treft mensen in arme landen, omdat zij vaak direct afhankelijk
zijn van wat de bossen en het land voortbrengen, maar het treft ook onszelf. Aantasting van
biodiversiteit en uitputting van natuurlijke hulpbronnen bedreigt uiteindelijk het voortbestaan
van alle mensen.
Daar moet verandering in komen! De Nederlandse overheid heeft duurzaam gebruik en meer
kennis van biodiversiteit en natuurlijke hulpbronnen hoog op de agenda staan. Zij neemt
initiatieven voor het ontwikkelen van effectief nationaal en internationaal beleid. Maar niet
alleen de overheid is verantwoordelijk. Een doeltreffende aanpak van dit levensbelangrijke
probleem is alleen mogelijk als overheid, burgers, bedrijven en maatschappelijke
organisaties nauw met elkaar samenwerken.
http://www.biodiversiteit.nl/biodiversiteit-is-levensbelang/wat-is-biodiversiteit-waarom-isbelangrijk
Zoekkaart
Determinatie is in de biologie het 'op naam brengen' van een planten- of diersoort, dat wil
zeggen identificeren, of bepalen tot welke soort een bepaald exemplaar behoort. Om dit
gemakkelijk te kunnen doen zijn zoekkaarten of determinatietabellen gemaakt voor
bijvoorbeeld waterdieren, bodemdieren, waterplanten etc.
Hoe gebruik je een zoekkaart?
Een zoekkaart is heel eenvoudig te gebruiken ook voor leerlingen, want er staat weinig tekst
en is in begrijpelijke taal met plaatjes.
Je begint bij start. Daar bevindt zich meteen een vraag. Je hebt een aantal
keuzemogelijkheden. Je maakt een keuze en komt bij een nieuwe vraag. Op een gegeven
moment ben je bij het einde en is er geen vraag meer. Dit betekent dat als je het dier of de
plant goed bekeken hebt, je de naam ervan kunt aflezen. Stel dat je uitkomt op spin,
betekent dit dat je in een boek verder kunt zoeken om welke sin het precies gaat. Je bent in
ieder geval zeker dat het om een spin gaat.
http://nl.wikipedia.org/wiki/Determinatie
112

Praktische tips
Materiaal compleet houden
Bij deze les wordt veel gebruik gemaakt van kostbaar materiaal. De kleine spullen kunnen
snel kwijtgeraakt worden, doordat er veel verschillende leerlingen met het materiaal werken.
Ook gaan de leerlingen een buitenactiviteit doen en kunnen er spullen blijven liggen.
- Maak een lijst met de groepsleden.
- Zorg ervoor dat elk groepje een nummer krijgt. Al het materiaal waar de groepjes mee
werken, markeer je met een groepsnummer. Gebruik hiervoor een watervaste stift en
stickers.
- Voor in het werkboek is een lijst te vinden met materiaal. Gebruik je meer of ander
materiaal, zorg dat de lijst bijgewerkt wordt. Aan het einde van de les, vinken de
leerlingen af of het materiaal compleet is. Op deze manier kun je als begeleider in een
oogopslag zien of het compleet is. Ook gaan de leerlingen zuinig met het materiaal om.
- Zorg dat de leerlingen tijdens de buitenactiviteit niet meer meenemen dan nodig is.
Alleen een emmer en visnetje. De rest blijft in het NME-centrum op tafel liggen.
Websites
www.bioplek.org
www.biodiversiteit.com
113

Bijlagen
Bijlage I: Werkblad 1 Hoe schoon is het water? (groep 5 t/m 8)
Bijlage II: Werkblad 1 Hoe schoon is het water? (groep 7 en 8)
Bijlage III: Zoekkaart waterdieren
Bijlage III: Zoekkaart waterkwaliteit bepalen
Bijlage IV: Afbeeldingen van de materialen + naam
114

Werkblad Waterkwaliteit bepalen (groep 5 t/m 8)
Groepsnummer
1 / 2 / 3 / 4 / 5 / 6 / 7 / 8 / 9 / 10
Groepsleden
1. _____________________________
2. _____________________________
3. _____________________________
4. _____________________________
Voor je begint met het onderzoek krijg je alle materialen die je nodig hebt. Samen met je
groepje ben je hier verantwoordelijk voor.
- Vink aan welke materialen je hebt gekregen.
- Ben je klaar en ga je de materialen weer inleveren?
Vink aan of alles weer compleet is.
Materialen Gekregen Weer
compleet?
Witte bak
Zoekkaart waterkwaliteit bepalen
Loep
Schepnetje
Pen/Potlood
Emmer
Petrischaaltje
Pipet
115

Wat ga je doen?
Je gaat de waterkwaliteit bepalen van een sloot in het Sloterpark. Van je begeleider krijg je
te horen waar je het water gaat onderzoeken en waterdieren gaat vangen.
Informatie
De waterkwaliteit hangt af van waar het water uit bestaat. De mens heeft invloed op de
waterkwaliteit. Denk maar aan vervuiling van het water door er troep in te gooien. Ook
wanneer het water in de stad is, is de kwaliteit anders dan in een natuurgebied.
Het water dat je met behulp van dit werkblad gaat bekijken
is oppervlaktewater. Dit is bijvoorbeeld water in een
gracht, sloot of meer.
Wat heb je nodig?
- Emmer om water in te doen
- Witte bak
- Zoekkaart waterkwaliteit bepalen
- Loep
- Schepnetje
- Pen/Potlood
Wat ga je buiten doen?
- Eerst ga je het water onderzoeken, hierna ga je pas waterdieren bekijken.
- Lees de opdrachten goed en maak de vragen. Omcirkel het juiste antwoord.
1. Welk water ga je onderzoeken? Gezuiverd water / ongezuiverd water
2. Bekijk het water kort. Hoe denk je dat de waterkwaliteit is? Goed / matig / slecht
Waarom denk je dat?
3. Welke kleur heeft het water?
De kleur van het water is: _____________________________________________
4. Hoe ruikt het water?
Het water ruikt: _____________________________________________________
5. Het water in de sloot: Stroomt / staat stil
6. Bekijk de aan de kant van het water de hoeveelheid planten.
Er zijn: veel / weinig verschillende soorten planten.
116

Waterdieren bekijken
1. Vul de emmer voor de helft met water.
Daar komen straks de waterdieren in.
2. Ga met het schepnet tussen de planten door of net boven de bodem langs.
De meeste kleine waterdiertjes zitten langs de kant op stenen of op waterplanten.
3. Doe dit rustig en schuur niet over de bodem, anders wordt het water troebel.
4. Haal het schepnetje uit het water en keer het schepnetje binnenste buiten in het water
van de emmer.
De diertjes komen dan los van het net.
5. Nu kan de volgende scheppen.
Als jullie allemaal aan de beurt zijn geweest, kun je weer naar binnen. Daar ga je de
vangst bekijken met een loep.
Wat ga je binnen doen?
6. Giet de emmer leeg in de witte bak.
7. Bekijk de beestjes en probeer met de zoekkaart de naam te vinden.
Maak gebruik van een pipet om de diertjes apart in een bakje te doen. Zo kun je ze beter
bekijken. Vul de namen in de tabel van de waterdiertjes die je gevonden hebt.
NAAM WATERDIERTJE GOED MATIG SLECHT
117

8. Zoek uit of de waterdieren leven in goede, matige of slechte waterkwaliteit. Zet een
kruisje in de tabel. Het kan ook zijn dat het waterdiertje in goede, matige en slecht
kwaliteit leeft. Dan zet je meer kruisjes.
9. Hoe is de kwaliteit van het water? Goed / matig / slecht
10. Schrijf alle waterdieren die je gevonden hebt met een dikke stift op het grote vel
papier. Deze uitkomt ga je met alle groepen bespreken.
118

Werkblad Waterkwaliteit bepalen (groep 7/ 8)
Groepsnummer
1 / 2 / 3 / 4 / 5 / 6 / 7 / 8 / 9 / 10
Groepsleden
1. _____________________________
2. _____________________________
3. _____________________________
4. _____________________________
Voor je begint met het onderzoek krijg je alle materialen die je nodig hebt. Samen met je
groepje ben je hier verantwoordelijk voor.
- Vink aan welke materialen je hebt gekregen.
- Ben je klaar en ga je de materialen weer inleveren?
Vink aan of alles weer compleet is.
Materialen Gekregen Weer
compleet?
Witte bak
Zoekkaart waterkwaliteit bepalen
Loep
Schepnetje
Pen/Potlood
Emmer
Petrischaaltje
Pipet
119

Wat ga je doen?
Je gaat de waterkwaliteit bepalen van een sloot in het Sloterpark. Van je begeleider krijg je
te horen waar je het water gaat onderzoeken en waterdieren gaat vangen.
Informatie
De waterkwaliteit hangt af van waar het water uit bestaat. De mens heeft invloed op de
waterkwaliteit. Denk maar aan vervuiling van het water door er troep in te gooien. Ook
wanneer het water in de stad is, is de kwaliteit anders dan in een natuurgebied.
Het water dat je met behulp van dit werkblad gaat bekijken
is oppervlaktewater. Dit is bijvoorbeeld water in een gracht,
sloot of meer.
Wat heb je nodig?
- Emmer om water in te doen
- Witte bak
- Zoekkaart waterkwaliteit bepalen
- Loep
- Schepnetje
- Pen/Potlood
- pH-papier + kleurenkaart
- Thermometer
Wat ga je buiten doen?
- Eerst ga je het water onderzoeken, hierna ga je pas waterdieren bekijken.
- Lees de opdrachten goed en maak de vragen. Omcirkel het juiste antwoord.
1. Welk water ga je onderzoeken? gezuiverd water / ongezuiverd water
2. Bekijk het water kort. Hoe denk je dat de waterkwaliteit is? goed / matig / slecht
Waarom denk je dat?
3. Welke kleur heeft het water?
De kleur van het water is: _____________________________________________
4. Hoe ruikt het water?
Het water ruikt: _____________________________________________________
5. Het water in de sloot: stroomt / staat stil
6. Bekijk de aan de kant van het water de hoeveelheid planten.
Er zijn: veel / weinig verschillende soorten planten.
Watertemperatuur
7. Doe in je emmer voldoende water en gebruik een thermometer om de temperatuur van
het water te meten.
120

8. Steek de thermometer in het water. Kijk na twee minuten wat de temperatuur is.
De temperatuur is
o
C
Zuurgraad
9. Een proces dat invloed heeft op de biodiversiteit is verzuring. Verzuring wordt onder
andere veroorzaakt een gas dat door auto’s en fabrieken wordt uitgestoten.
Denk je dat er in het water verzuring plaatsvindt? Waarom wel/niet?
Ja / nee
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
Wanneer je een pH-strookje een paar seconden in het water houdt, krijgt het strookje een
andere kleur. Deze kleur is terug te vinden in de pH-kleurentabel.
In de kleurentabel staat onder elke kleur een getal. Dit getal geeft aan hoe zuur het water is.
We noemen dit getal ook wel de pH-waarde.
Het water is
Zuur : als het pH getal tussen de 0 en 5 is (net als azijn en cola)
Neutraal : als het pH getal tussen de 6 en 8 is (net als kraanwater)
Basisch (niet zuur) : als het pH getal tussen 9 en 11 of hoger is (net als zeep)
Bepaal de pH-waarde van het slootwater als volgt:
- Pak het strookje om de pH van het slootwater te onderzoeken.
- Houd een stukje van het pH-strookje een paar seconden in het water van de emmer.
- Haal het strookje uit het water en wacht een halve minuut.
- Kijk in de tabel welke kleur hetzelfde is als die van het strookje.
10. Welk pH-getal hoort hier bij? ________
11. Is het water zuur, neutraal of basisch? Zuur / Neutraal / Basisch
Waterdieren bekijken
12. Vul de emmer voor de helft met water.
Daar komen straks de waterdieren in.
13. Ga met het schepnet tussen de planten door of net boven de bodem langs.
De meeste kleine waterdiertjes zitten langs de kant op stenen of op waterplanten.
14. Doe dit rustig en schuur niet over de bodem, anders wordt het water troebel.
15. Haal het schepnetje uit het water en keer het schepnetje binnenste buiten in het
water van de emmer. De diertjes komen dan los van het net.
16. Nu kan de volgende scheppen.
Als jullie allemaal aan de beurt zijn geweest, kun je weer naar binnen. Daar ga je de
vangst bekijken met een loep.
121

Wat ga je binnen doen?
17. Giet de emmer leeg in de witte bak.
18. Bekijk de beestjes en probeer met de zoekkaart de naam te vinden.
Maak gebruik van een pipet om de diertjes apart in een bakje te doen. Zo kun je ze
beter bekijken. Vul de namen in de tabel van de waterdiertjes die je gevonden hebt.
NAAM WATERDIERTJE GOED MATIG SLECHT
19. Zoek uit of de waterdieren leven in goede, matige of slechte waterkwaliteit. Zet een
kruisje in de tabel. Het kan ook zijn dat het waterdiertje in goede, matige en slecht
kwaliteit leeft. Dan zet je meer kruisjes.
20. Hoe is de kwaliteit van het water? Goed / matig / slecht
21. Schrijf alle waterdieren die je gevonden hebt met een dikke stift op het grote vel
papier. Deze uitkomt ga je met alle groepen bespreken.
122

124

Wat zijn de namen van de materialen?
Witte bak Pipet Petrischaal
Loep Zoekkaart Waterdieren Zoekkaart
waterkwaliteit
125

Thermometer pH-papier + kleurenkaart
126

127

5.2 Insectenhotel
Context
In de Natuurspeeltuin staat een mooi kunstwerk. Op het eerste gezicht lijkt het vooral een mooi
kunstwerk. Als je het van dichterbij gaat bekijken zie je dat het niet zomaar een kunstwerk is.
Het is een hotel! Het hotel heeft speciale gasten, ze zijn veel kleiner dan wij en kriebelen een
beetje.
De biodiversiteit is ernstig in gevaar. Doordat de mens het milieu aan het vervuilen en vernietigen
is, hebben insecten minder gelegenheid om een huis te zoeken en zich voort te planten.
Hierdoor zullen er steeds minder verschillende insecten blijven bestaan.
Met een insectenhotel zorg je ervoor dat de insecten zich wel kunnen blijven voortplanten
Meer informatie over de hotelgasten krijgen de kinderen in het NME centrum.
Inhoud en aanpak
Deze lessenserie bestaat uit drie lessen waarin de leerlingen aan de slag gaan met deze insecten.
Er wordt ingegaan op de bouw, de leefomstandigheden en kenmerken van de diertjes.
De derde les gaat over de invloed van het klimaatverandering op de insecten in Nederland.
Het klimaat en milieu is een tegenwoordig een belangrijk aspect in Nederland en heeft veel invloed
op de natuur van Nederland. Het is moeilijk om de kinderen hier echt bewust van te laten worden.
Door het onderwerp in de context van insecten te behandelen, zal het voor de leerlingen gaan
leven en zien ze de gevolgen van milieubewust leven.
De lessen 2 en 3 kunnen zowel in het NME centrum als op de basisschool gegeven worden.
Hiervoor is het lesplan aangepast aan de situatie in de klas.
Beginsituatie
- De kinderen weten voorafgaand van de les al wat insecten zijn.
- De kinderen weten dat er verschillende soorten insecten zijn.
- De kinderen weten voorafgaand van de les wat waterdiertjes zijn.
- De kinderen kennen voorafgaand van de les globaal de delen van een plant.
Lesdoelen
- Kerndoel 40 De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren
onderscheiden ten benoemen en leren hoe ze functioneren in hun eigen omgeving.
De kinderen:
- leren dat (delen van) waterplanten en dieren hebben verschillende kenmerken, zoals vorm,
kleur, geur
- leren dat dieren op basis van overeenkomstige kenmerken in te delen in de hoofdgroepen
- zoogdieren, vogels, vissen, amfibieën, reptielen, insecten en spinnen
- leren dat eigenschappen en kenmerken van organismen passen bij de omgeving waarin ze
leven (schutkleur, vorm)
- leren dat organismen bepaalde relaties in voedselketens hebben.
- leren dat de omgevingsfactoren bepalen welke organismen op een bepaalde plaats voorkomen
- leren dat verschillende organismen samen een levensgemeenschap vormen
128

- zoeken in de natuurspeeltuin naar kleine diertjes en stellen vast waar ze leven.
bekijken wandelende takken en vlinders en redeneren waarom ze zo moeilijk te zien zijn.
- gaan in het voorjaar op zoek naar plantenen insecten in de natuurspeeltuin. Ze zoeken met
een zoekkaart de soortnaam op.
Kerndoel 41 De leerlingen leren over de bouw van planten, dieren en mensen en over de vorm
en functie van hun onderdelen.
De kinderen:
- leren de functie van wortel, stengel en blad van een waterplant
- leren dat sommige diersoorten een gedaanteverwisseling doormaken tijdens de ontwikkeling
- volgen o.a. de ontwikkeling van kikkerdril tot kikkers of eitjes tot vlinders en kunnen daaraan
verschillende stadia herkennen (gedaanteverwisseling).
Kerndoel 42 De leerlingen leren onderzoek doen aan materialen en natuurkundige verschijnselen
zoals licht, geluid, elektriciteit, kracht, magnetisme en temperatuur.
De kinderen:
- leren dat warmte is afkomstig van bronnen
- leren dat licht is afkomstig van bronnen
- gebruiken een loep/microscoop/telescoop om voorwerpen te vergroten.
Tijdschema les 1: De insecten uit het insectenhotel
1. Binnen 15 minuten
2. Buiten 30 minuten
3. Binnen 75 minuten
Totaal 2 uur
Tijdschema les 2: Maak je eigen insectenhotel
1. Buiten 30 minuten
2. Binnen 60 minuten
Totaal 1,5 uur
Tijdschema les 3: De insecten verhuizen naar Nederland
1. Binnen 60 minuten
Totaal 1 uur
129

Materiaal les 1: De insecten uit het insecten hotel
- Emmertje/bakje en vergrootglasbakje
- Zoekkaarten
- Digitale microscoop
- Laptop
- Groot scherm/digitaal schoolbord
- Werkblad 1 (zie bijlage)
Materiaal les 2: Maak je eigen insectenhotel
- Emmer
- Voorbeeld kaarten (zie bijlage)
- Het maken van een insectenhotel
- A4 papier
- Potloden
- Materiaal voor het maken van een insectenhotel
(voor suggesties zie Praktische tips, verderop in de
lessenserie)
Materiaal les 3: De insecten verhuizen naar Nederland
- kaarten (zie bijlage)
- A4 papier
- Materiaal om mee te tekenen of schilderen.
Groepsindeling
De lessen zijn voor de leerlingen uit groep 3 tot en met 6.
De leerlingen werken in groepen van 2,3 of 4.
Elke les kent een klassikale start en afronding, en ook tijdens de les zullen er momenten zijn dat
de klassikale ideeën worden uitgewisseld. Leerlingen werken individueel aan hun werkblad.
130

5.2.1 Lesplan 1: De insecten in het insectenhotel
Lesfase 1
Start de les aan het hoofd van de kring/hoefijzer. Jij bent een van de bewoners van de natuur
speeltuin en je woont in het NME centrum. Gelukkig woon je daar niet alleen, maar samen met de
inwoners van het insectenhotel.
De biodiversiteit is ernstig in gevaar. (vraag of de kinderen weten wat biodiversiteit is en leg dit uit)
Doordat de mens het milieu aan het vervuilen en vernietigen is, hebben insecten minder
gelegenheid om een huis te zoeken en zich voort te planten.
Hierdoor zullen er steeds minder verschillende insecten blijven bestaan.
Met een insectenhotel zorg je ervoor dat de insecten zich wel kunnen blijven voortplanten
Meer informatie over de hotelgasten krijgen de kinderen in het NME centrum.
Je laat op het digitale schoolbord het insectenhotel zien zoals die in de natuurspeeltuin te zien is.
Je verteld de kinderen dat hier ook bewoners van de natuurspeeltuin wonen. Vertel de kinderen
dat we de bewoners op de koffie gaan vragen.
Lesfase 2
Nu ga je met de kinderen naar buiten en loopt naar het insectenhotel.
Bij het insectenhotel vertel je over de kenmerken van het insectenhotel.
Welke materialen zie je? Wat is het verschil tussen dit hotel en een hotel voor mensen.
Vraag de kinderen waarom ze denken dat dit zo is en wat het verschil is tussen een insectenhotel
en een hotel voor mensen? Laat de kinderen op elkaar reageren.
Vertel de kinderen dat ze dit nu gaan onderzoeken.
De leerlingen krijgen daar in tweetallen of viertallen (hangt af van de groep kinderen) een
emmertje/bakje en vergrootglasbakje. Geef de kinderen de opdracht om 3 verschillende soorten
diertjes te vangen en in het bakje te doen.
Lesfase 3
Neem de kinderen met de insecten mee naar binnen en laat ze weer in de kring/hoefijzer zitten.
Doe de microscoop en de laptop aan. Vertel de kinderen dat we de bewoners nu gaan bekijken,
maar met onze ogen gaat dit niet goed genoeg.
Laat de microscoop zien en vertel wat je hiermee kan doen.
Vervolgens roep om de beurt een groepjes naar voren die een insect onder de microscoop mag
komen leggen. Vraag de kinderen wat ze zien, laat de kinderen op elkaar reageren.
Vraag de kinderen wat de verschillen en de kenmerken zijn.
Zorg ervoor dat er veel verschillende insecten onder de microscoop komen te liggen.
Gebruik de achtergrondinformatie om de kinderen extra kennis over insecten te geven.
Bij het bekijken van de insecten kan ook de zoekkaart (zie bijlage) gebruikt worden.
Lesfase 4
Geef elke leerling uit een groepje een werkblad (zie bijlage) en laat ze deze maken.
Ze gebruiken hierbij de insecten die zij op visite hebben.
Lesfase 5
Bespreek met de kinderen het werkblad na en laat de leerlingen op elkaar reageren.
De leerlingen kunnen dit presenteren of je kan het gewoon in de kring/hoefijzer bespreken.
(kan ook op de school zelf als verwerking)
Vervolgens vertel je de leerlingen dat we de dieren weer naar hun huisje gaan brengen.
Je gaat met de kinderen en de insecten naar buiten en brengt ze weer terug naar het hotel.
131

5.2.2 Lesplan 2: Het maken van een insectenhotel(NME)
Lesfase 1
Start de les aan het hoofd van de kring/hoefijzer.
Jij bent een van de bewoners van de natuur speeltuin en je woont in het NME centrum.
Gelukkig woon je daar niet alleen, maar samen met de inwoners van het insectenhotel.
De biodiversiteit is ernstig in gevaar. (vraag of de kinderen weten wat biodiversiteit is en leg dit uit)
Doordat de mens het milieu aan het vervuilen en vernietigen is, hebben insecten minder
gelegenheid om een huis te zoeken en zich voort te planten.
Hierdoor zullen er steeds minder verschillende insecten blijven bestaan.
Met een insectenhotel zorg je ervoor dat de insecten zich wel kunnen blijven voortplanten
Meer informatie over de hotelgasten krijgen de kinderen in het NME centrum.
Je laat op het digitale schoolbord het insectenhotel zien zoals die in de natuurspeeltuin te zien is.
Je verteld de kinderen dat hier ook bewoners van de natuurspeeltuin wonen.
Lesfase 2
Nu ga je met de kinderen naar buiten en loopt naar het insectenhotel.
Bij het insectenhotel vertel je over de kenmerken van het insectenhotel.
Welke materialen zie je? Wat is het verschil tussen dit hotel en een hotel voor mensen.
Vraag de kinderen waarom ze denken dat dit zo is en wat het verschil is tussen een insectenhotel
en een hotel voor mensen? Laat de kinderen op elkaar reageren.
Vertel de kinderen dat ze dit nu gaan onderzoeken.
Je laat de kinderen kijken in en rond het insectenhotel. Vertel de kinderen dat ze moeten
onthouden wat ze opvalt.
Lesfase 3
Neem de leerlingen mee naar binnen en laat ze weer in de kring/hoefijzer zitten.
Vraag de kinderen naar hun bevindingen en laat ze op elkaar reageren.
Maak op het bord een woordspin met als onderwerp het insectenhotel.
Laat de kinderen de voorbeeldkaarten (zie bijlage) zien. Op de kaarten zie je verschillende
modellen van een insectenhotel.
Vertel de leerlingen dat ze nu zelf of in groepjes een insectenhotel mogen ontwerpen. Ze moeten
hierbij letten op de woordspin die op het bord staat.
Geef alle leerlingen een A4 blaadje en een potlood.
Vertel de leerlingen welk materiaal er aanwezig is. (voor materiaal zie praktische tips verderop in
de lessenserie)
Als afsluiting presenteren de leerlingen hun ontwerp en vertellen ze hoe ze het hotel gaan maken.
Laat ze ook beargumenteren waarom ze hiervoor gekozen hebben.
Lesfase 5
Laat de leerlingen hun insectenhotel ontwerp volgens plan uitvoeren.
Bewaar het afwerken van het hotel eventueel voor na de presenteerfase.
132

Lesfase 6
Laat de tweetallen hun ontwerp klassikaal presenteren en testen aan de hand van de eisen.
Hoe zouden ze hun ontwerp kunnen bijstellen van de ontwerpen die niet aan de eisen voldoen?
Uitvoerbare aanpassingen kunnen eventueel nog tegelijk met de presentatie gedaan worden.
De kinderen kunnen de hotels na afloop meenemen naar huis, op het schoolplein of in de
schooltuin ophangen.
Daarna kan het onderwerp verder worden verdiept of verbreed:
- Welke insecten zullen er in onze hotels komen? Dit is na een maand te testen
- De insecten uit het hotel onderzoeken
- Koppeling maken naar les 3 uit deze lessenserie
133

5.2.3 Lesplan 2: Maak je eigen insectenhotel (in de klas)
Lesfase 1
Start de les klassikaal.
De leerlingen zijn in de natuurspeeltuin geweest en hebben het insectenhotel gezien.
Vraag aan de leerlingen wat het insectenhotel precies is en waar het voor dient.
Je laat op het digitale schoolbord het insectenhotel zien zoals die in de natuurspeeltuin te zien is.
Je verteld de kinderen dat hier de bewoners van de natuurspeeltuin wonen.
De biodiversiteit is ernstig in gevaar. (vraag of de kinderen weten wat biodiversiteit is en leg dit uit)
Doordat de mens het milieu aan het vervuilen en vernietigen is, hebben insecten minder
gelegenheid om een huis te zoeken en zich voort te planten.
Hierdoor zullen er steeds minder verschillende insecten blijven bestaan.
Met een insectenhotel zorg je ervoor dat de insecten zich wel kunnen blijven voortplanten
Meer informatie over de hotelgasten krijgen de kinderen in het NME centrum.
Vraag de kinderen naar hun bevindingen en laat ze op elkaar reageren.
Zorg ervoor dat de kinderen helder krijgen wat de eigenschappen van het hotel zijn en waarom er
gaten in zitten.
Maak op het bord een woordspin met als onderwerp het insectenhotel. Hiermee geef je inzicht in
de belangrijke eigenschappen van een insectenhotel.
Laat de kinderen de voorbeeldkaarten (zie bijlage) zien. Op de kaarten zie je verschillende
modellen van een insectenhotel.
Lesfase 2
Vertel de leerlingen dat ze nu zelf of in groepjes een insectenhotel mogen ontwerpen. Ze moeten
hierbij letten op de woordspin die op het bord staat.
Geef alle leerlingen een A4 blaadje en een potlood.
Vertel de leerlingen welk materiaal er aanwezig is. (voor materiaal zie praktische tips verderop in
de lessenserie)
Als afsluiting presenteren de leerlingen hun ontwerp en vertellen ze hoe ze het hotel gaan maken.
Laat ze ook beargumenteren waarom ze hiervoor gekozen hebben.
Lesfase 3
Laat de leerlingen hun insectenhotel ontwerp volgens plan uitvoeren.
Bewaar het afwerken van het hotel eventueel voor na de presenteerfase.
Lesfase 4
Laat de tweetallen hun ontwerp klassikaal presenteren en testen aan de hand van de eisen.
Hoe zouden ze hun ontwerp kunnen bijstellen van de ontwerpen die niet aan de eisen voldoen?
Uitvoerbare aanpassingen kunnen eventueel nog tegelijk met de presentatie gedaan worden.
De kinderen kunnen de hotels na afloop meenemen naar huis, op het schoolplein of in de
schooltuin ophangen.
Daarna kan het onderwerp verder worden verdiept of verbreed:
- Welke insecten zullen er in onze hotels komen? Dit is na een maand te testen
- De insecten uit het hotel onderzoeken
- Koppeling maken naar les 3 uit deze lessenserie
- Het technische aspect van het hotel uitdiepen
134

5.2.4 Lesplan 3: De insecten verhuizen naar Nederland
Lesfase 1
De biodiversiteit is ernstig in gevaar. (vraag of de kinderen weten wat biodiversiteit is en leg dit uit)
Doordat de mens het milieu aan het vervuilen en vernietigen is, hebben insecten minder
gelegenheid om een huis te zoeken en zich voort te planten.
Ook doordat het klimaat steeds warmer wordt, zullen de omstandigheden voor de insecten
veranderen. Sommige insecten die niet tegen warmte kunnen zal je niet meer in Nederland zien en
insecten die juist veel in andere landen voorkomen, verhuizen naar Nederland. Er zullen over
tientallen jaren waarschijnlijk andere insecten in ons land leven.
Begin de les door het woord 'insecten' op het bord te schrijven.
Maak hier een woordweb van en vraag de leerlingen om je te helpen.
De woorden die je in ieder geval op het bord wil hebben staan hebben te maken met:
- soorten voedsel
- leefomstandigheden
- de invloed van de temperatuur op insecten
- kleuren van insecten
- buitenlandse insecten
Lesfase 2
Als je voldoende woorden op het bord hebt verzameld stel je de leerlingen de vraag of het klimaat
ook invloed zal hebben op de dieren die in Nederland leven.
Wat voor invloed dan?
Daarna koppel je deze vraag aan het onderwerp insecten.
Stel de vraag: als je nu naar het woordweb kijkt, denk je dan dat de veranderingen in het klimaat
ook invloed hebben op de insecten die in Nederland wonen?
Laat de leerlingen antwoord geven op deze vraag en laat ze op elkaar reageren.
Vul dit antwoord aan met een verhaal over de biodiversiteit. (zie achtergrondinformatie in bijlage)
Lesfase 3
Nu gaan we zelf een insect ontwerpen. Hoe denk je dat de insecten zullen veranderen bij een
hoger klimaat? Laat de leerlingen foto's zien van buitenlandse insecten (zie bijlage).
De leerlingen krijgen een potlood en A4 papier waarop ze zelf een insect mogen ontwerpen.
Je kan zelf bedenken hoe je de insecten laat afwerken.
Bijvoorbeeld met vetkrijt en ecoline, verf, houtskool, of laten scheuren met gekleurd papier.
Lesfase 4
Laat de kinderen hun insect presenteren. Waarom denken ze dat de insecten er zo uit zullen zien
over 100 jaar?
Vraag de kinderen of het goed zal zijn dat ze insecten zo veranderen? Wat is er niet goed aan?
Hierna kan je met de kinderen bespreken hoe we er zelf voor kunnen zorgen dat het klimaat
minder snel veranderd.
De insecten kunnen worden opgehangen in school of in de klas.
Daarna kan het onderwerp verder worden verdiept of verbreed:
- Waar zal een hoger klimaat nog meer invloed op hebben?
- Zelf veranderingen in het klas aanbrengen om het klimaat te helpen
- De anatomie van insecten uitdiepen
- De leefomstandigheden van insecten bespreken
135

Achtergrondinformatie
Toelichting
Deze achtergrondinformatie is bedoeld voor de leraar of medewerker van het NME.
Het dient ervoor om de leraar of medewerker voldoende kennis te geven waardoor hij of zij de
opmerkingen van de leerlingen onderkent en kan inpassen in het kader van de lessenserie.
Behalve inhoudelijke informatie vindt u ook praktische lestips en een lijst met websites.
Inhoud
Anatomie
Een insect is een dier dat geen inwendig skelet heeft (geleedpotig, ongewerveld).
Dieren die wel een inwendig skelet hebben zijn bijvoorbeeld: vissen, vogels, reptielen, amfibieën,
zoogdieren.
Behalve gewervelden en geleedpotigen zijn er nog allerlei andere groepen zoals sponzen,
platwormen, rondwormen, eencellige etc. die blijven verder buiten beschouwing.
Andere geleedpotigen, dieren met een stevige huid die als skelet dienst doet, zijn de:
- Kreeftachtige (waaronder ook pissebedden);
- Spinachtige (oa. spinnen, schorpioenen en hoogwagens);
- Duizend potigen (waaronder ook miljoenpoten) en dus ook de insecten.
Duizendpoten hebben veel segmenten, en ieder segment heeft tenminste 1 paar poten
(miljoenpoten hebben 2 paar poten per segment)
Kreeftachtige zijn schaaldieren.
Spinachtige hebben een romp en een kop (spinnen) of alleen een kop (hooiwagens) met acht
poten.
Insecten hebben een kop, een romp met zes poten en een achterlijf. Dus een insect is een dier
met een uitwendig skelet (exoskelet) een kop, romp met zes poten en een achterlijf. Omdat er
zoveel verschillende soorten insecten zijn, is ook de vormenrijkdom enorm. Insecten hebben een
in drieën verdeeld lichaam, al is dat lang niet altijd duidelijk te zien. Soms zijn de delen versmolten
of is een deel ook weer gespleten waardoor dit uiterlijk niet meer opgaat. Voorbeelden zijn het
lieveheersbeestje en de mieren De drie belangrijkste delen zijn de kop, borststuk en het achterlijf.
Aan de kop zitten de ogen, kaakdelen en voelsprieten. Het borststuk draagt de poten en eventuele
vleugels. Het achterlijf bevat de spijsverterings-, uitscheidings- en voortplantingsorganen van het
insect, en een groot deel van het ademhalingssysteem met de ademhalingsbuisjes. Sommige
insecten bootsen plantendelen of andere insecten na. Dit zijn soms 'gevaarlijke' soorten, zoals de
onschuldige zweefvliegen die op stekende wespen lijken. Andere insecten lijken op onderdelen
van een plant, zoals een tak, een blad, een uitschieter of een doorn.
Voortplanting
De voortplanting van insecten vindt over het algemeen plaats door inwendige bevruchting en zich
buiten het moederlichaam ontwikkelende eitjes. Insecten kennen een paring, waarbij de mannetjes
geslachtscellen afgeven in de vrouwtjes. Bij sommige groepen is de paring een waar schouwspel.
Na de paring wordt het sperma van het mannetje direct naar de eicellen geleid, maar kan ook
136

worden opgeslagen. Koninginnen van bijen en wespen paren in de nazomer, en produceren pas
eitjes na de winterslaap in de lente. De insecten kennen hiernaast vele bijzondere manieren van
voortplanting met ieder een eigen term zoals maagdelijke voortplanting en hypermetamorfose
waarbij de larve niet één maar twee keer verpopt.
De eitjes van insecten zijn zeer klein, en komen soms na enkele dagen, maar soms pas na
maanden of na een winterrust uit. Sommige zijn kleverig of worden met een lijmachtige substantie
op een oppervlak geplakt. Insecteneitjes hebben alle mogelijke vormen: rond, flesvormig,
tonvormig, staafvormig of ovaal, de enorme variatie in kleuren en met name patronen van kuiltjes,
putjes, stekeltjes en bobbeltjes geeft een insectenei op microscopisch niveau vaak een fraai
uiterlijk. Alle insecten produceren eitjes, maar soms komen deze in het moederdier al uit, zodat het
lijkt of het insect levendbarend is.
Veel insecten zijn al maanden dood als hun eitjes uitkomen, maar er zijn ook soorten, bijvoorbeeld
bepaalde wantsen, die een tijdje voor de jongen zorgen door ze te beschermen. Sommige wantsen
maken zelfs een soort crèche, door meerdere kroosten te verzamelen en deze met meerdere
moederwantsen te bewaken zodat de nimfen beter worden beschermd.
De meeste insecten maken een volledige of onvolledige gedaanteverwisseling (metamorfose) door
bij ontwikkeling van respectievelijk larve of nimf naar imago (volwassen insect). Het jonge insect
groeit stapsgewijs, met iedere vervelling. Na de laatste vervelling kan het insect zich voortplanten
en is anatomisch volledig ontwikkeld; larven en nimfen hebben nooit vleugels. Deze stapsgewijze
groei is nodig door de zeer geringe elasticiteit van het exoskelet, dat steeds afgeworpen moet
worden om het insect te laten groeien. Het groeien gebeurt vlak na de vervelling, het enige
moment waarop het pantser zacht en rekbaar is.
Het insectenhotel
Een insectenhotel is een kunstmatige nestgelegenheid voor onder meer bijen en wespen,
lieveheersbeestje en vlinders, kevers en mieren met als nevendoel het aantrekken van bestuivers.
Een muurtje van gestapelde stenen of oude dakpannen is voor veel insecten een goede plek voor
het bouwen van een nest of als schuil- en overwinteringplaats. Soms worden er speciaal gaten in
stenen geboord die door insecten als nest kunnen worden gebruikt. Men neemt daarvoor bij
voorkeur stenen van verschillende samenstelling, waaronder mergelstenen. Ook houtblokken met
gaten erin geboord en rietstengels kunnen dienstdoen. De diverse onderdelen van een
insectenmuur trekken verschillende soorten. Ook doodhout in bijvoorbeeld takkenwallen is een
geschikte habitat voor insecten.
Insecten in een ander klimaat
Insecten zijn koudbloedig. Dat is een wat misleidende term, want het wil niet zeggen dat hun bloed
letterlijk koud is. Het betekent wèl dat deze dieren niet of nauwelijks in staat zijn om hun
lichaamstemperatuur door verbranding van voedingsstoffen constant te houden, zoals zoogdieren
en vogels dat doen. Toch is die lichaamstemperatuur voor koudbloedige dieren als insecten
belangrijk, want veel processen in het lichaam zijn afhankelijk van de temperatuur. Insecten zijn
voor hun lichaamstemperatuur vooral afhankelijk van hun omgeving. Bijvoorbeeld de snelheid
waarmee spiervezels zich kunnen samentrekken neemt toe bij hogere omgevingstemperaturen.
Voor een insect betekent dit dat het zich bij een hogere temperatuur sneller zal kunnen
voortbewegen. Bij warm weer is het dus moeilijker vliegen vangen. Sneller voortbewegen kan ook
betekenen dat het insect eerder een partner vindt om mee te paren, en zich daardoor sneller
voortplant.
137

Deze snellere voortplanting kan op zijn beurt allerlei gevolgen hebben voor het insect en zijn
omgeving. De positieve relatie tussen temperatuur en insectenactiviteit kent zijn grenzen. Er zijn
minimum- en maximumtemperaturen waarbuiten de biologische processen in het lichaam niet
meer mogelijk zijn. Bij die te hoge en te lage temperaturen kan het insect dus niet leven. De
tolerantie voor dit soort extremen verschilt van soort tot soort. Het succes van insecten is dus
rechtstreeks afhankelijk van het klimaat. Daarom mag je verwachten dat klimaatsverandering een
heel directe invloed heeft op insecten en andere koudbloedigen.
Als je weet hoe belangrijk insecten zijn in ecosystemen – driekwart van alle beschreven
diersoorten zijn insecten, en deze hebben allemaal hun eigen functie in ecosystemen – dan kun je
wel nagaan wat de impact zal zijn van klimaatsverandering op het leven op aarde.
Neem een kever als voorbeeld. Dit insect zit ergens waar een bepaalde temperatuur heerst, de
zon schijnt op zijn schild en er waait een beetje wind. Hoe kunnen we nu bepalen hoe warm dit
dier zal worden? Dit vereist de toepassing van enige natuurkunde. De omgevingstemperatuur
beïnvloedt voor een deel de lichaamstemperatuur van het insect. En er gebeurt meer. Een deel
van de zonnestraling zal door het oppervlak van het insect worden teruggekaatst, een ander deel
wordt geabsorbeerd. Het is ook mogelijk dat een deel van de zonnestraling dieper in het kevertje
doordringt, bijvoorbeeld als hij dekschilden heeft die enigszins doorschijnend zijn. De
geabsorbeerde zonnestraling wordt omgezet in warmte. Een deel van de warmte wordt aan het
oppervlak weer afgevoerd door de wind, door een proces dat ‘convectie’ heet.
Dieper in het insect, onder de dekschilden, staat geen wind. De warmte die hier ontstaat kan
slechts worden afgevoerd door warmtegeleiding. Wanneer het insect warm wordt, gaat het zelf
lang-golvige straling uitzenden. Bovendien wordt in het lichaam van de kever een klein beetje extra
warmte geproduceerd door de stofwisseling, al is deze bij koudbloedige dieren van ondergeschikt
belang. Het kevertje vangt dus straling op, waardoor het warmer wordt en het raakt straling kwijt,
waardoor het afkoelt. Volgens de wetten van de natuurkunde treedt er een evenwicht op waarbij
de straling die binnenkomt gelijk is aan de straling die afgevoerd wordt. Bij dit evenwicht past een
bepaalde lichaamstemperatuur. Wanneer we dus een aantal klimaatsfactoren kunnen meten, en
een paar eigenschappen van de kever kennen, zoals grootte en de mate van reflectie van hun
dekschilden, kunnen we door het invullen van een natuurkundige formule de lichaamstemperatuur
van de kever voorspellen. Als we dan bovendien de relatie weten tussen de lichaamstemperatuur
en de activiteit van het insect, kunnen we voorspellen hoe verschillende klimaatsfactoren de
activiteit van een insect beïnvloeden. Dit natuurkundige model werd door onderzoekers toegepast
op het tweestippelig lieveheersbeestje, een ‘economisch belangrijk beestje’ omdat hij bladluizen
eet. Lieveheersbeestjes worden ingezet om op een natuurlijke manier bladluisplagen te bestrijden.
Het tweestippelig lieveheersbeestje is bijzonder, omdat er twee kleurvormen bestaan: ze kunnen
zwart zijn met rode stippen, of juist andersom: rood met zwarte stippen. Deze eigenschap biedt
een mooie mogelijkheid om het effect van klimaat op de activiteit te onderzoeken: is er een verschil
tussen de kleurvormen wat betreft hun warmtehuishouding?
Een zwart voorwerp dat in de zon wordt gelegd absorbeert veel meer zonnestraling dan een lichter
gekleurd voorwerp. Het zal daardoor warmer worden. Is dit ook zo bij de lieveheersbeestjes? De
onderzoekers deden een aantal metingen aan lieveheersbeestjes, zoals aan de reflectie van de
rode en zwarte dekschilden, de grootte en de transparantie van de dekschilden. Uit de
berekeningen bleek dat de zwarte lieveheersbeestjes onder de meeste omstandigheden warmer
zouden moeten worden dan de rode. Van de theorie naar de praktijk: levende zwarte en rode
lieveheersbeestjes werden in een goed gecontroleerde ruimte blootgesteld aan verschillende
138

combinaties van klimaatsfactoren. Hun lichaamstemperatuur werd met een minuscule
thermometer geregistreerd.
De metingen bevestigden de voorspellingen: de zwarte individuen werden meestal warmer. Ook
de activiteit van de lieveheersbeestjes werd geregistreerd. Geheel volgens verwachting waren de
zwarte exemplaren actiever.
De onderzoekers zagen dat de verschillen tussen zwarte en rode lieveheersbeestjes kleiner
werden naarmate de omgevingstemperatuur hoger werd. Dat is logisch: als de
omgevingstemperatuur maar hoog genoeg is, kunnen zowel rode als zwarte lieveheersbeestjes
actief zijn en is er geen extra absorptie van zonnestraling nodig om actief te worden. Het belang
van de verschillende kleuren dekschilden verdwijnt dus bij hogere temperaturen.
Wat betekent dit allemaal voor de aantallen en de verspreiding van de verschillende kleurvormen
van dit lieveheersbeestje in relatie tot de klimaatverandering. In de afgelopen decennia is
regelmatig door heel Nederland de verhouding tussen het aantal rode en zwarte
lieveheersbeestjes geteld. Daaruit bleek dat er zo’n dertig jaar geleden grote verschillen waren
tussen verschillende plaatsen in het aandeel van de twee kleurvormen. In het zuidoosten van
Nederland was meer dan zestig procent zwart, in het noordwesten minder dan tien procent. Eén
van de mogelijke verklaringen was dat de klimaatsomstandigheden verschilden, waardoor de
zwarte exemplaren in het zuidoosten actiever konden zijn dan de rode, en daardoor algemener
werden. Sinds die eerste tellingen zijn de verhoudingen dramatisch veranderd. Vooral het aandeel
zwarte beesten in het zuidoosten nam af. Kunnen we dit rijmen met de klimaatsveranderingen die
in die tijd zijn opgetreden? In de afgelopen dertig jaar is de gemiddelde maximumtemperatuur op
veel plaatsen in Nederland met bijna 1ºC toegenomen. Dit betekent dat het relatieve belang van
absorptie van zonnestraling voor de activiteit –en dus het succes – van de lieveheersbeestjes is
afgenomen. Beide kleurvormen kunnen actief zijn als de temperatuur maar hoog genoeg is.
Dit voorbeeld illustreert een aantal gevolgen van de klimaatsverandering. Als er door de
opwarming steeds meer ruimte komt voor (rode) lieveheersbeestjes, zullen die meer bladluizen
gaan eten. Maar de vijanden van de lieveheersbeestjes krijgen ook meer te eten. Een veranderend
klimaat en het effect op één van de leden van een voedselweb zal uiteindelijk dus consequenties
hebben voor andere dieren en planten. Dat heeft ook economische gevolgen. Zo heeft
klimaatverandering dus zelfs gevolgen voor het succes van bladluizenbestrijding. Een ander
gevolg is het vóórkomen. Wanneer de verspreiding van insecten, direct of indirect, wordt beïnvloed
door het klimaat, dan zal klimaatsverandering dus gevolgen hebben voor de plaatsen waar deze
dieren kunnen leven. Dit kan ver gaande consequenties hebben. Denk bijvoorbeeld aan de
verspreiding van insecten die ziekten kunnen overbrengen. Het is moeilijk in te schatten hoe groot
de consequenties van een veranderend klimaat zullen zijn voor insecten en uiteindelijk voor de
mens en zijn omgeving. Maar als je weet dat insecten direct worden beïnvloed door
klimaatsverandering, en dat zij bovendien een zeer grote rol spelen in onze ecosystemen, dan kun
je op je klompen aanvoelen dat de gevolgen meer dan marginaal zullen zijn.
Bron: Natuur en Bondgenoot 4, 2008, Dr. Peter de Jong (insectendeskundige bij Wageningen
Universiteit.)
139

Praktische tips
Werkblad
Voor deze leeftijdsgroep is het schrijven op het werkblad soms nog best moeilijk. Groep 3 kan net
lezen en zal er dus iets meer tijd voor nodig hebben. Het is dus belangrijk om langs te lopen, zodat
je de kinderen kan begeleiden.
Keuze van materiaal insectenhotel
Voor het maken van het insectenhotel zijn verschillende materialen te gebruiken. Belangrijk bij het
bouwen van een hotel is dat de insecten ruimte hebben om zich in te schuilen. Materiaal met gaten
is dus erg belangrijk. Je kan bijvoorbeeld gaten boren in hout, maar je kan ook rietjes of buizen
gebruiken. Op de plaatjes is te zien hoe andere dit hebben gedaan. Hier kan je inspiratie uit
opdoen. De achterkant van het hotel moet dicht zijn, hier houden insecten van.
Websites
http:// insecten.verzamelgids.nl
http://www.kidnet.utwente.nl/insecten.html
http://www.biolplek.org
140

Bijlage
Werkblad - Kijken naar dieren uit het insectenhotel
Wat ga je doen?
Vandaag ga je kijken naar kleine
dieren uit het insectenhotel.
Wat heb je nodig?
- dit werkblad
- potlood en gum
- lepel
- wit bakje
- loep
De meeste kleine diertjes leven in de bovenste laag van de bodem, de strooisellaag. Deze
diertjes zorgen voor de afbraak van allerlei materiaal, bijvoorbeeld bladeren.
Opdrachten
1 Zoek verschillende insecten die in het insectenhotel wonen.
Verzamel minstens drie verschillende soorten in het witte bakje.
2 Kijk goed naar de dieren. Beantwoord daarna voor drie verschillende soorten dieren de
vragen in de tabel op de achterkant van dit vel.
3 Als je klaar bent, zet dan de diertjes terug op de plek waar je ze hebt gevonden. Waarom is
dit belangrijk?
Zat het diertje op of in de grond?
Wat deed het diertje toen je het vond?
Wat denk je dat het diertje eet?
Waar denk je dat dit diertje het liefste leeft?
Waarom denk je dat?
Hoeveel poten heeft het diertje?
Heeft het voelsprieten? Zo ja, wat doet het
diertje daarmee?
Heeft het ogen? Zo ja, hoeveel?
Heeft het vleugels? Zo ja, hoeveel?
Diertje 1 Diertje 2 Diertje 3
141

Welke kleuren heeft het?
Hoe beweegt het?
Maak een duidelijke tekening van het diertje.
3. Zoekkaart
142

4. Voorbeelden insectenhotels.
143

144