Tijdschrift Gezondheid en Politiek jaargang 1986 nr 3

tussen wijkverpleging, cliënt en informele
zorgverlening" terr grondslag. 7
Het Instituut voor Sociale Geneeskunde
van de Vrije Universiteit heeft
in deze studie 43 zorgsituaties in
Noord-Holland bestudeerd door gesprekken
te voeren met wijkverpleegkundigen,
cliënten en informele zorgverleners.
Naar aanleiding van deze
gesprekken zal ik in dit artikel eerst
enkele zorginhoudelijke tegenstellingen
noemen. Vervolgens wil ik praktische
knelpunten uit de thuiszorg aan
de orde stellen.
Tegenstellingen
Zelfzorg is het geheel van activiteiten
dat elk mens persoonlijk ontplooit
om zinvol in zijn omgeving te leven.
Het houdt meer in dan practische activiteiten
als jezelf wassen en aankleden.
Belangrijk van het begrip zelfzorg
is de wil en de motivatie, het zelf
verantwoordelijkheid dragen voor je
leven en de keuzen die je maakt. Kortom
de zeggenschap die ieder mens
heeft over zijn eigen bestaan. Dat zelfzorg
zo belangrijk gevonden wordt,
heeft veel te maken met de onafhankelijkheid
en de waardigheid van de
cliënt. Uit de twee case-beschrijvingen
blijkt hoe op verschillende wijzen
met zelfzorg omgegaan kan worden.
In het eerste voorbeeld heeft de wijkverpleegkundige
het doelbewust en
radikaal aangepakt. Meestal stimuleert
de wijkverpleegkundige voorzichtiger.
In de loop der jaren wordt
het idealisme van de verpleegkundige
wat getemperd. Het zwart-wit denken
wordt grijs! De wijkverpleegkundige
probeert meer vanuit de mensen te
denken. Zelfzorg blijft het hoogste
doel, maar de mate waarin dat lukt is
bijvoorbeeld afhankelijk van de leeftijd
van een cliënt. Jonge mensen kunnen
het beter alleen redden, oudere
mensen doen het vaak meer sàmen. Als
wijkverpleegkundige wil je een cliënt
zoveel mogelijk zelf laten doen, maar
dat moet je voorzichtig aanpakken.
Het eerste bezoek begin je er niet meteen
over, want dan valt het verwachtingspatroon
in duigen en dat vinden
mensen niet leuk. Je probeert stap
voor stap je doel te bereiken en af en
toe kijk je hoever je bent.
Uit het voorbeeld van mevrouw
Roosblijkt dat de verpleegkundige het
heel voorzichtig heeft aangepakt.
Mevrouw Bloem en mevrouw Roos
werden op een verschillende manier
gestimuleerd tot zelfzorg: mevrouw
Bloem rigoreus en mevrouw Roos subtiel,
stap voor stap. Hoe mensen omgaan
met zelfzorg hangt nauw samen
met de twee componenten die aan zelfzorg
te onderscheiden zijn. Enerzijds
onderscheidt men de beslissing of zeggenschap
over datgene dat de cliënt
wil doen, anderzijds het door de cliënt
zelf uivoeren van de zorg. Zelfzorg .
moet beginnen bij de zeggenschap,
met andere woorden bij de beslissing
over zelfzorg als doel. Mevrouw Bloem
heeft deze beslissing over zelfzorg niet
genomen en zij voelt zich gedwongen
activiteiten te ontplooien waarvan zij
de betekenis of de zin niet begrijpt. Als
alléén de wijkverpleegkundige en niét
de cliënt het stimuleren van zelfzorg
als doelstelling van haar hulpverlening
formuleert, wordt de zelfzorgideologie
- hoe paradoxaal het ook
klinkt - een bedreiging voor de onafhankelijkheid
en waardigheid van de
cliënt.
Mevrouw Roos daarentegen ontdekt -
onder begeleiding van de wijkverpleegkundige
- zèlf wat zij aankan en
in hoeverre zij zelf de anus prenaturalis
kan verzorgen. In dit voorbeeld zijn
beide componenten van zelfzorg, zeggenschap
en uitvoering van zorg, tot
hun recht gekomen.
Informele zorg is de zorg die op
grond van een persoonlijke relatie met
de hulpvrager door mensen uit diens
directe leefomgeving wordt verstrekt.
Meestal is er één centrale verzorger,
Mevrouw Roos
"De eerste kennismaking met mevrouw
Roos had ik in het ziekenhuis.
Ze zei dat ze het prettig vond als ik
thuis elke dag even kwam kijken, omdat
ze onzeker was over de verzorging
van haar anus prenaturalis.
In het ziekenhuis is het heel beschermd
om met een a.p. te leven: alle
materialen en deskundigheid heb je bij
de hand. En het is niet alleen de a.p.verzorging,
er komt veel meer bij kijken.
Ik dacht daar loopt ze wel tegenaan
en dan grijp ik dat wel aan om er
over te praten. In eerste instantie deed
ze het helemaal zèlf. Ik keek alleen
maar. De tweede keer was er een ongelukje
gebeurd en zag ze het niet zo zitten
en heb ik het overgenomen. Alles
wat ze aangaf dat wil ik zèlf doen heeft
ze gedaan, maar het werd steeds minder,
omdat het best tegenviel. Toen
heb ik het een paar weken helemaal
van haar overgenomen. We zaten wat
te rommelen met de materialen en er
kwamen allerlei vervelende dingen
bij, omdat haar man in die tijd overleed.
Ze kon het niet meer aan en gaf
ook zèlf niet meer aan dat ze het wilde,
het lukte haar gewoon niet en ze was
's morgens behoorlijk in paniek. Haar
psychische gesteldheid belemmerde
haar in de verzorging van de a.p. Als de
a.p. 's nachts lekte dan kon ze die
's morgens ook niet goed verzorgen.
Ging het met de a.p. goed dan ging het
ook goed met haar: .dan deed ze alles
zèlf en dan ging ik ook weg. Het was
een wisselwerking: het lichamelijke
sloeg terug op het psychische. Langzaam
overwon mevrouw Roos haar
Tijdschrift voor Gezondheid en Politiek - oktober '86 11
een huisgenoot of een ander familielid,
langdurig en intensief bij de verzorging
betrokken. Hulp van overige familieleden,
buren of kennissen kan
deze centrale verzorger. ontlasten,
maar hier blijkt in de praktijk nauwelijks
sprake te zijn. Cliënt en centrale
verzorger zijn eigenlijk een "zorgkoppel".
Zij willen het zoveel mogelijk samen
redden en doen zonodig een beroep
op professionele hulp. Familie,
buren of vrienden langdurig om hulp
vragen vindt men afschuwelijk: mensen
doen het liever zelf dan dat ze om
hulp vragen. Het stimuleren van hulp
van buitenstaanders kan het zorgkoppel
ontlasten, maar zal daarentegen de
afhankelijkheid vergroten. Dit is een
dilemma waaraan vaak voorbij gegaan
wordt.
Een broer die samenwoont met een
zieke zus en een groot deel van de huishouding
voor zijn rekening neemt,
verwoordt de spanning tussen enerzijds
het zwaar belast worden en anderzijds
de moeite met het vragen om
aanvullende hulp aan buitenstaanders
als volgt:
angsten: de angst om op visite te gaan,
de angst om boodschappen te doen, de
angst dat de a.p. zou lekken, dat iemand
het kon ruiken, kon zien, kon
horen borrelen!
Er werden materialen gevonden, die ze
zèlf makkelijk kon hanteren. Kortom
mevr. Roos leerde er mee leven en
langzaam nam ze de verzorging van de
a.p. zèlf weer over". ..".
Mevrouw Rooservaart het als volgt:
"In het ziekenhuis hebben ze me geleerd
hoe ik het moest verzorgen. Toen
ik thuis was kwam de wijkverpleegkundige
kijken hoe het ging. De huid
was nogal geïrriteerd en dat is wel een
moeilijk punt voor je eigen om dat te
verzorgen. Ik wilde het wel zèlf proberen
en zélf blijven doen, maar het zag
er zo afschuwelijk uit. Ik durfde het
niet alleen aan. Toen kwam de wijkverpleegkundige
iedere dag en later
om de dag als het er wat beter uitzag.
Dus in het begin moest ze me nog een
beetje helpen, dan zei ik: "doe jij het
effe", danvond ik dat even prettiger.
Maar ik heb er mee om leren gaan en
het geaccepteerd. Ik ben er nu zo overheen.
Ik zei tegen de wijkverpleegster,
moet je horen - het gaat zoprachtig - ik
moet het weer meer zèlf gaan doen. Jij
hebt het ook druk genoeg. Het is wel
haar werk, maar ik vond het pràchtig
dat ik tegen haar kon zeggen: "kom
morgen maar niet, sla maar een dag
over". Zo is dat gaan groeien. Zoheb ik
dat opgebouwd met haar. Op het laatst
had ze een week vakantie en toen zei
ze... die andere zuster komt". Toen zei
ik: geef maar niet door, ik red mezelf
wel"!