BURGERSCHAP - Nationaal Onderwijsmuseum

der de kenmerken van een ideeëngeschiedenis met het
accent op vooruitgang te verliezen. Toonaangevende
werken van hoog niveau, die nog steeds als standaardwerken
gelden, verschenen vooral in Duitsland. 4 Een
voorbeeld van eigen bodem is de zeer globale en
summiere Inleiding in de historische pedagogiek van
N.F. Noordam. 5 Door het loslaten van het zuilspecifieke
denken kwamen de grote pedagogen in een ander licht
te staan. Noordam waardeerde het oecumenische en
democratische gehalte van Comenius:
‘In de onverdraagzame en
oorlogszuchtige 17e eeuw
vertegenwoordigde hij een
protestantisme van een
oecumenisch en een pacifistisch
karakter. Het volksonderwijs ging
hem zo mogelijk nog meer ter
harte dan de Latijnse school. Voor
het onderscheid in standen voelde
hij weinig en daarom zag hij het
liefst alle kinderen, jongens en
meisjes, rijk en arm, begaafd
en gewoon, samen op dezelfde
school. (…) Hij geloofde dat men
aan allen ‘alles’ kon leren, want het
principiële was voor iedereen te
bevatten. De fundamentele kennis,
het essentiële van het wezen
der dingen alleen moest worden
onderwezen.’ 6
Nieuwe thema’s en perspectieven
Na 1950 kwam er in sociaal-wetenschappelijke kringen
kritiek op de verzuiling en ermee gepaard gaande
ideologische bevangenheid. Sociologen riepen op tot
onafhankelijke kennisverwerving. Daarbij was het allerminst
de bedoeling om zich te distantiëren van actuele
maatschappelijke problemen. Integendeel, men wilde
zich er nadrukkelijk mee bemoeien, maar als onafhankelijk
adviseurs, als social engineers in dienst van
het maatschappelijke bedrijf. Vanuit die achtergrond
verscheen in 1960, gevolgd door een geheel herziene
herdruk in 1964: Schets van het Nederlandse schoolwezen
van Ph.J. Idenburg (1901-1995). Dit boek zou
lange tijd als standaardwerk van de onderwijsgeschiedenis
gelden. Idenburg was van huize geen pedagoog
of historicus maar socioloog. Het boek is doordrenkt
Het werk
van Idenburg
verouderde,
maar zijn
probleemgerichte
historische
schetsen
hebben
nog steeds
hun waarde
van de gedachte om
een onpartijdige bijdrage
te leveren aan
de ‘overwinning van
het particularistisch
denken’ in de onderwijssector,
met zijn
verzuilde belangengroepen
die iedere
onderwijsvernieuwing
blokkeerden. Idenburg
wilde met zijn studie
het algemeen belang
van het schoolwezen
op de voorgrond plaatsen
door op objectieve
wijze de fundamentele
beginselen ervan bloot
te leggen. Daarbij ging
hij historiserend en
vergelijkend te werk. Hij bestudeerde het Nederlandse
schoolwezen vanaf 1500 vanuit de permanente spanningen
tussen centralisatie en decentralisatie, eenheid en
verscheidenheid, standenhiërarchie en sociale mobiliteit
(gelijke kansen), en algemeen vormend en beroepsgericht
onderwijs.
Het werk van Idenburg verouderde, maar zijn
probleemgerichte historische schetsen hebben nog
steeds hun waarde en zijn een belangrijke inspiratiebron
geweest voor verder onderzoek. Het opende de weg naar
nieuwe, (onderwijs)sociologisch geïnspireerde vraagstellingen
en verhaallijnen. Een voorbeeld daarvan is het
werk van N.L. Dodde, waarin de eigentijdse problematiek
van onderwijsdemocratisering en kansengelijkheid en
de daarmee verbonden inrichting van het voortgezet
onderwijs als vertrekpunt dienden. 7
Een uitvoerig en geactualiseerd overzichtswerk
van de Nederlandse onderwijsgeschiedenis verscheen
in 1987: Geschiedenis van de school in Nederland
vanaf de middeleeuwen tot aan de huidige tijd van
P. Th. F. H. Boekholt en E.P. de Booy. Dit boek is
niet probleemgericht maar behelst een institutionele
geschiedschrijving van beschrijvende aard, waarin de
ontwikkelingen van het Nederlandse schoolsysteem
(herkomst, regelingen, effecten) gedetailleerd in beeld
komen. Het is een degelijk boek en als naslagwerk
nog steeds aan te bevelen, hoewel het de uitdagende
vraagstellingen van Idenburg mist.
HANDLEIDINGEN DECEMBER 2008 | LESSEN 4 9