NJB-1510

Opinie
stelsel kiezers meer dan een stem verschaft, moet voor
iedereen eenzelfde aantal stemmen gelden. 7 Dit leidt bij
het volmachtstemmen tot problemen. De OVSE ziet volmachtstemmen
namelijk vooral als een manier om mensen
een tweede (of derde) stem te geven. Daarvan lijkt mij
slechts sprake in twee gevallen: 1. de volmachtgever laat
de gemachtigde volledig vrij in zijn of haar keuze, of 2. de
gemachtigde besluit ondanks een verzoek van de volmachtgever
dat niet te volgen en op de partij van zijn of
haar eigen voorkeur te stemmen. Of dit ook daadwerkelijk
gebeurt, is echter in het geheel niet te controleren. Deze
oncontroleerbaarheid zorgt er derhalve voor dat de volmacht
de facto een tweede stem oplevert.
Ten tweede geldt het stemgeheim als uitgangspunt. 8
Voor de kiezer moeten de omstandigheden en voorwaarden
geschapen worden die ervoor zorgen dat hij vrijelijk
en in het geheim al dan niet van het kiesrecht gebruik
kan maken. Het stemgeheim wordt onder andere geschonden
als een kiezer bij het verlenen van de volmacht aan
de gemachtigde opdraagt om op lijst 11, kandidaat 25 te
stemmen. Dit gebeurt meestal echter op vrijwillige basis.
Er is geen enkele verplichting om iemand te machtigen,
noch om daarbij aan te geven op welke partij de gemachtigde
zou moeten stemmen. 9 Desalniettemin betreft het
strikt genomen een schending van het stemgeheim. Ook
als sprake is van het ronselen van volmachten wordt het
stemgeheim geschonden, maar dan lang niet altijd op
vrijwillige basis. Denk bijvoorbeeld aan een vrouw die
zich vanuit haar geloofsovertuiging verplicht voelt om
haar man te machtigen om namens haar te stemmen.
4. De reactie op de kritiek
De reactie uit politiek Den Haag laat zich raden. Het stemmen
bij volmacht wordt breed gedragen, verhoogt de
opkomst 10 en legitimiteit van de uitslag. Tegenwerpingen
als deze zijn onvoldoende overtuigend. Tot op heden weigeren
regering en parlement de door de OVSE gesignaleerde
problemen te (willen) zien.
Een mogelijke praktische overweging die een rol
speelt bij deze afweging, is het politiek en maatschappelijk
draagvlak dat het stemmen bij volmacht nog altijd heeft. 11
Het afschaffen of verder beperken van het aantal volmachten
zou dan ook kunnen leiden tot een lagere opkomst. 12
Als dit gebeurt, zou dat ten koste gaan van de democratische
legitimatie die politici aan de verkiezingen ontlenen.
Toch is er alle reden om de aanbevelingen van de
OVSE meer ter harte te nemen. Volmachten volledig
afschaffen is dan niet eens nodig. De OVSE heeft bijvoorbeeld
voorgesteld dat de volmachtgever in persoon naar het
gemeentehuis gaat om toestemming voor de volmacht te
verlenen, zodat ook bij de schriftelijke aanvraag identificatie
nodig is. De onderhandse volmacht wordt in een dergelijk
voorstel wel een stuk minder aantrekkelijk of zelfs volledig
afgeschaft, waardoor het risico bestaat dat bepaalde kiezersgroepen
minder gebruikmaken van het stemrecht. 13
Misbruik, met name ten aanzien van de vrijwilligheid,
kan verder worden beperkt door de kring van
gemachtigden te beperken. Het beperken van de kring
van gemachtigden tot bijvoorbeeld echtgenoten, geregistreerd
partners, ouders, kinderen en wellicht ook overige
familieleden die nauw bloed- of aanverwant zijn, zou een
stap zijn om tegemoet te komen aan de aanbevelingen
van de OVSE. Dit kan gedeeltelijk gecontroleerd worden
door middel van de kopie van het identiteitsbewijs. Op
deze manier wordt voorkomen dat volmachten door willekeurige
derden geronseld kunnen worden. 14 Ook kan worden
overwogen om het aantal machtigingen dat een
gemachtigde mag aannemen, terug te brengen tot één.
Dit maakt het minder gemakkelijk om op grote schaal via
volmachten te frauderen.
In ons omringende landen worden alternatieven
voor het stemmen bij volmacht gebruikt, die ook kunnen
worden overwogen. Gedacht kan dan worden aan briefstemmen
of de mogelijkheid om voor de verkiezingsdag
al te stemmen. Met name bij het systeem van advance
voting, zoals dat bijvoorbeeld in Zweden wordt gebruikt,
geldt dat dit vele malen veiliger is dan het stemmen bij
volmacht, maar hier geldt dat dit vooral een oplossing is
voor gezonde kiezers. 15
5. Slot
Het stemmen bij volmacht kan internationaal op kritiek
rekenen. Deze kritiek is vanuit historisch oogpunt, met
misbruik en het ronselen van stemmen, op zichzelf
terecht. Het stemmen bij volmacht is in de huidige opzet
immers kwetsbaar. Zo is het stemgeheim niet gewaarborgd
en dreigt het principe van gelijk stemrecht op de
helling te komen doordat niet met zekerheid kan worden
vastgesteld of de gemachtigde de keuze van de volmachtgever
volgt. Deze kritiek leidt er in de waarnemersrapporten
van de OVSE toe dat gepleit wordt voor een aanpassing
van het systeem. Nederland zou er goed aan doen die
rapporten ter harte te nemen en het systeem van het
stemmen bij volmacht aan te passen.
7. Vergelijk bijv. het Duitse kiesstelsel, waar
zowel gestemd wordt volgens evenredige
vertegenwoordiging als via een districtenstelsel.
Alle kiezers hebben daar twee stemmen.
8. Zie hierover ook R. de Jong, ‘Stemvrijheid
en stemgeheim. Eroderende waarborgen
van het verkiezingsproces?’, NJB
2014/1058, afl. 21, p. 1427-1431.
9. In dat laatste geval bestaat wel het
gevaar dat de gemachtigde op de partij van
zijn of haar eigen voorkeur stemt en op die
manier het beginsel van one man, one vote
met voeten treedt.
blijkt dat 84% van de kiezers vindt dat het
stemmen bij volmacht moet blijven. Zie
Sociale samenhang: Participatie, vertrouwen
en Integratie, Den Haag/Heerlen: CBS
2010, p. 73.
13. Te denken valt aan bijvoorbeeld zieken
en ouderen.
14. Hoewel ook deze eis fraude niet volledig
uitsluit, bijvoorbeeld door het fenomeen van
family voting. Zie S. Lukowski, Verkiezingsfraude
vanuit strafrechtelijk perspectief, in:
J.G. van Eerden & R. de Jong (red.), Fraude
en ongewenste beïnvloeding. Lezingen
uitgesproken op het symposium ter gelegenheid
van het 90-jarig bestaan van de Kiesraad,
Den Haag: Kiesraad 2008, p. 31.
15. R. de Jong, ‘Stemmen bij volmacht en
ondersteuningsverklaringen in historisch en
rechtsvergelijkend perspectief’, in: J.G. van
Eerden & R. de Jong (red.), Fraude en ongewenste
beïnvloeding. Lezingen uitgesproken
op het symposium ter gelegenheid van
het 90-jarig bestaan van de Kiesraad, Den
Haag: Kiesraad 2008, p. 116.
10. Uit onderzoeken blijkt dat bij ongeveer
8 à 12% van de stemmen sprake is van een
volmachtstem. Zie o.a. Verkiezingen: Participatie,
Vertrouwen en Integratie, Den
Haag/Heerlen: CBS 2011, p. 149.
11. Uit een onderzoek van het CBS uit 2010
blijkt dat 84% van de kiezers vindt dat het
stemmen bij volmacht moet blijven. Zie
Sociale samenhang: Participatie, Vertrouwen
en Integratie, Den Haag/Heerlen: CBS
2010, p. 73.
12. Uit een onderzoek van het CBS uit 2010
628 NEDERLANDS JURISTENBLAD – 13-03-2015 – AFL. 10