Odeon 46 def - De Nederlandse Opera

een belangrijk ander aspect: ‘Bij EmiliaMarty is ook een grote behoefte aan gevoel.Ik wil proberen te laten zien dat er in haarnog altijd dat jonge meisje aanwezig is,dat meisje vol leven, vol verwachting, volseksualiteit, vol honger. Elke keer als datopduikt, als ze iemand té dicht tot zich toelaat,of als ze toch een beetje de moederwordt van Gregor, dan wordt ze daar heelmoe van, omdat ze intussen al té lang geleefdheeft, té veel heeft meegemaakt. Maar tochzijn die gevoelens er. Marty is niet een soortmuur waar mannen tegenaan stoten, zoalsLulu dat wel is. In India Song van MargueriteDuras heeft de vrouw al vóóraf een beslissinggenomen dat ze niet meer aan eennieuwe liefde wil beginnen. Emilia Martywil dat uiteindelijk ook niet, maar zij komter elke keer wel heel dichtbij, om het danaf te breken, omdat ze het niet meer kanopbrengen.’Dat afbreken, het niet meer kunnen opbrengenkomt wellicht ook uit angst voort.Janáček heeft zelf ooit gezegd dat het noodzakelijkis om op het toneel de angst uit tebeelden van een vrouw die geen ‘einde’heeft. Van Hove weet nog niet zeker of hijzich met deze ‘wens’ van de componist kanvereenzelvigen. ‘De angst zit voor mij voornamelijkin het derde bedrijf. In het eerstebedrijf zie ik Emilia Marty nog heel opgewektin het leven staan. In het tweede bedrijf zijnhet de oude en ogenschijnlijk van zijn verstandberoofde Hauk-Šendorf, de geliefdevan Marty toen zij Eugenia Montez heette, ende jonge Janek, Kristina’s vriendje, die voorEmilia Marty belangrijk zijn. Hauk-Šendorfzou je de “oude minnaar” kunnen noemen,en Janek de “nieuwe minnaar”. In de crucialescène met Hauk-Šendorf, in het tweedebedrijf, als er een oud mannetje verschijnt,maar met jonge verlangens, met jonge passies,wordt Marty teruggeworpen in de tijd.Dan wordt ze weer het meisje dat ze vroegerecht was. Dat is vergelijkbaar met de scènemet Albert Gregor in het eerste bedrijf, alsze door hem weer even in aanraking komtmet de moeder die ze ooit geweest is, maarniet wilde zijn.’Geen moralismeIn De zaak Makropulos valt in elk gevaléén dode te betreuren: Janek, de zoon vanJaroslav Prus, de man die Emilia Martyuiteindelijk de verzegelde envelop met deformule overhandigt na met haar het bedte hebben gedeeld. Janek is vurig verliefdop Kristina, kan niet van haar afblijven.Maar zodra hij Emilia Marty heeft gezien,is hij volledig aan háár verslingerd.Van Hove: ‘Janek is een heel tragischefiguur: al heeft hij een kleine rol, je kunt erwel heel veel achter voelen, achter vermoeden.Dat vind ik ook rijkdom. Je hoeft nietalles te zeggen om het toch rijk te maken.Janeks vader Prus is eigenlijk een Dr. Schönachtige,duistere figuur – om de vergelijkingmet Lulu nogmaals te maken – die een verborgenleven heeft. De suprematie die vanPrus op vooral zijn zoon uitstraalt, heeft eenkeerzijde in zijn eigen verlangen naar EmiliaMarty. Alle mannen rond Marty zijn trouwensgelaagde figuren en niet eenduidig.’Heeft Emilia Marty dan misschien eendemonische invloed op de mannen om haarheen? Zij lijkt een vrouwelijke Faust, maaris het nadrukkelijk niet, want zij verkocht11nooit haar ziel aan de duivel in ruil voorkennis en macht, zoals Faust, of in ruil voorjeugd en schoonheid. Janeks dood is ookniet door Marty veroorzaakt. Zijn zelfmoord‘gebeurt’, de andere personages wordenermee geconfronteerd – Janek is de enigedie ‘echt’ sterft. Wat niet wegneemt dat dereactie van Emilia Marty aanvankelijk ronduitkoud en wreed is; pas vlak vóór het eindevan de opera beseft zij wát Janek deed enwaarom. Maakt Janek dan de keuze die EmiliaMarty zelf misschien, en al veel eerder inhaar leven, zou hebben moeten maken?Van Hove: ‘Dat is mij veel te moralistischgedacht. Daar kunnen we niets mee! De zaakMakropulos is het werk van een oudere componist.Het is een opera die op geen enkelemanier wil behagen en het verhaal gewoonvertelt zoals Janáček aanvoelde dat het is.Namelijk: dat we allemaal willen leven en datwe allemaal weten dat we doodgaan, en datdit een eeuwige strijd zal blijven. En diestrijd zal eindigen in een doodstrijd. Zoalshet leven zelf óók een strijd is, en dat zienwe bij Janek.’Van belang hierbij is het briefje datJanek na zijn zelfmoord heeft achtergelaten.In de toneeltekst van Karel Čapek, waaropJanáček zijn opera baseerde, schrijft Janekaan zijn vader dat hij hem niet ‘in de weg’ wilstaan. Janáček lijkt de schuld van Janekszelfmoord geheel in de schoenen van EmiliaMarty te schuiven, maar het is zeer de vraagof dat terecht is. Van Hove meent dat je ditsoort zaken in de regie duidelijk kunt maken:‘Prus wil van Janek een soort modelzoonmaken, iemand zoals hij zelf is. Janáčekgeeft in zijn opera tweemaal aan dat Pruszijn zoon ten overstaan van anderen vernedert.Hier heb je het eeuwige vader/zoonprobleem,dat voor Janek niet tot een oplossingkomt. Hij doodt zichzelf, maar normaalgezien “doodt” een zoon zijn vader.’ZelfportretJanáček omschreef Emilia Marty in brievenvaak als ‘kil’ en noemde haar ‘die ijskoude’.Tegelijk spoorde hij zijn geliefde, KamilaStösslová, aan een voorstelling in Praag tegaan zien, want de opera bood een portretvan haar… Janáčeks aansporing heeft alleste maken met het gevoel van eerlijk willenzijn tegenover iemand. En tegelijkertijdiemand ook kunnen kwetsen op zo’n manier.Want als je iemand met je innerlijk echtbegrijpt, moet je ook in staat zijn zoiets tezeggen.Van Hove: ‘Het is allemaal wat vreemd.Al was ze dan platonisch, het gaat toch omde relatie van twee mensen die een diepeliefde voor elkaar gevoeld moeten hebben,of tenminste een diepe band gehad moetenhebben, en waar aan Janáčeks kant heus weleen verlangen naar meer of naar iets anderszal hebben gespeeld. Maar – en daar gaathet mij om – Janáček schreef dan wel dat heteen portret is van zijn geliefde, eigenlijk ishet een portret van zichzelf. De zaak Makropulosis een heel extreem werk van iemanddie het leven grotendeels achter zich heeft.En die op dat moment eigenlijk een avantgardistischwerk schrijft. Maar dat vól zit vangevoel, terwijl dat op het eerste gezicht nietzo lijkt te zijn.’Met dank aan de dramaturgen Janine Brogten Klaus BertischRepetitie De zaak Makropulos (Foto: Hans Hijmering)