Odeon 46 def - De Nederlandse Opera

Marianne BroederDmitri Sjostakovitsj: ‘De neusis een gruwelverhaal, geen grap’Sjostakovitsj’ eerste opera De neus werd lange tijd gezien als grappig en grotesk. Maar De neus is eenafschildering van de absurde werkelijkheid waarin de componist leefde, een voorloper van wat hij ook inzijn latere werken uitdrukte. ‘Ik heb geprobeerd in De neus niet geestig te zijn,’ verklaarde hij, ‘en ikgeloof dat dat gelukt is.’22Dmitri SjostakovitsjEen man wordt wakker en ontdekt dat hijgeen neus meer heeft. Zijn wanhopige zoektochtlevert weinig op. Man en neus leidenieder een eigen leven. De man ondervindtirritatie en onverschilligheid. De neus zorgtvoor commotie en chaos. Tijdens zijn vluchtlevert hij een strijd met de politie die hemwil overmeesteren. Onrust en achterklapbeheersen de stad. Na veel omzwervingenkeert de neus terug. De man hervindt zijngezicht en zijn vertrouwde levenswandel.Het kafkaëske verhaal is beschreven inGogols De neus (1835), dat deel uitmaaktvan diens Petersburgse vertellingen, satiresuit de tijd van tsaar Nicolaas I. Dmitri Sjostakovitsjzag in De neus een ideaal themavoor zijn eerste opera.In zijn autobiografieTestimony verklaart hij: ‘Er is alleen maaronzin op de wereld, zoals Gogol het uitdrukte.De wereldproblemen grijpen de mensen bijde strot. Ze hebben al genoeg zorgen en dannog die wereldproblemen. Je zou er je hoofdbij verliezen, of je neus.’Sjostakovitsj componeerde De neus in1927, in een periode van culturele weelde.‘Geen Sovjetkunst zonder modernisme,’ wasde slogan in de jaren twintig. Het was de tijdvan het constructivisme, van de dichter Majakovski,de schilder en fotograaf Rodjenkoen de regisseur Meyerhold. Her en der konmen kennis nemen van westerse vernieuwingenin de kunst. Picasso werd tentoongestelden de kubisten; jazzmuziek werdeen rage; westers avant-garde theater werduitgevoerd en muziek van Paul Hindemith,Ernst Krenek, Alban Berg, Franz Schreker enDarius Milhaud. In deze experimentele beddingschreef Sjostakovitsj ook zijn radicaalavant-gardistische Eerste pianosonate enTweede symfonie. Een ongekende weeldevergeleken bij de huiveringwekkende kaalslagdie korte tijd later volgde door het grimmigeverbod op alle kunst die niet sociaalrealistischwas.Juni 1930 ging De neus in Leningrad inpremière, om na zestien voorstellingenwegens ‘formalisme’ van het repertoire teworden geschrapt. Pas in 1974, een jaar voorde dood van de componist werd de operaopnieuw in de Sovjetunie opgevoerd inde enscenering van Boris Pokrovski metzijn Moskouse Kameropera onder leidingvan Gennady Rozhdestvensky. Het libretto,een gezamenlijk werk van Sjostakovitsj,Jevgenji Zamijatin, Alexander Prejs enGeorgi Ionin is niet alleen gebaseerd opDe neus, maar bevat ook fragmenten uitGogols Voorvaderlijk grootgrondbezit, Dodezielen, Dagboek van een krankzinnige, TarasBulba en Het huwelijk, en het lied van Smerdjakovuit De gebroeders Karamazov vanDostojevski.De partituur is fascinerend. Alleen al de instrumentatie.Uit het kleine orkest (strijkers,enkel bezette blazers, een enorme batterijslagwerk voor elf bespelers, twee harpen,piano, celesta, domra’s en balalaika’s) zijnsteeds wisselende kamermuziekachtigeensembles samengesteld. Koor en ensemblesspelen een belangrijke rol, evenals deinstrumentalisten in de intermezzi tussende op zichzelf staande veertien scènes.Het muzikale idioom kent gelijktijdig klinkendetonaliteiten, een inventieve polyfonieen ingewikkelde ritmiek. Er klinken dansen:marsen, galops en polka’s. En in plaats vanaria’s schreef Sjostakovitsj uitsluitend recitatieven.Al met al een klankatmosfeer die velendoet vermoeden dat Sjostakovitsj alles gedaanheeft om Gogols satirische toon inmuziek weer te geven. ‘Het sarcasme en deironie van Gogols verhaal vindt men terugin de niet-alledaagse uitdrukkingsmiddelen,’schrijft biograaf Krzysztof Meyer. ‘Vervreemding,overdreven karakterschildering en vervormingvan de traditionele middelen zijnde belangrijkste stilistische eigenschappenvan deze opera. De partij van de neus moetgedeeltelijk met dichtgeknepen neus wordengezongen […] Het effect van het hoefgetrappelwordt door een combinatie vancelesta en slagwerk weergegeven; de hikvan de dronkemannen wordt door de harp,een vioolsolo en een groep houtblazers geimiteerd.Het scheren van Kovaljov wordttenslotte door flageolettonen in de contrabassenweergegeven.’Maar heeft Sjostakovitsj het eigenlijk sarcastischbedoeld? Hij zegt van niet. ‘Ik wildegeen satirische opera schrijven,’ verklaarthij in Testimony. ‘Ik begrijp zelfs helemaalniet wat dat inhoudt, een satirische opera.’Het lijkt er meer op dat Sjostakovitsj inGogols verhaal het absurdisme van het dagelijksleven herkende, de hypocriete willekeurvan het politieapparaat en de onbetrouwbaarheidvan verwaande, hooggeplaatstepersonen. En dat hij die harde realiteit inmuziek heeft willen uitdrukken.‘Sommigen vonden De neus satirisch engrotesk,’ noteert hij. ‘Maar ik heb volkomenserieuze muziek geschreven. Er zit geenparodie in en niets komisch. Het is heelmoeilijk om in muziek geestig te zijn. Ik hebgeprobeerd om in De neus niet geestig tezijn en ik geloof dat dat is gelukt. Want watis daar eigenlijk grappig aan: een man is zijnneus kwijt. Waarom zou je om dat arme monsterlachen? De man kan niet trouwen, hijkan niet naar zijn werk. Dit moet iedereenbedenken die De neus wil opvoeren. Je kuntDe neus als een grappig verhaal lezen, maarzo kun je het niet uitvoeren. Dat is te wreed.En nog belangrijker: het past niet bij demuziek.De neus is een gruwelverhaal, geen grap.Hoe kan intimidatie door de politie ooit grappigzijn? […] En de menigte in De neus isook niet grappig. Afzonderlijk vallen ze welmee, ze zijn niet slecht, hooguit excentriek.Maar tezamen vormen ze een meute jachthondendie bloed willen zien. Ook de figuurvan de neus heeft niets grappigs. Zonderneus ben je geen mens, maar de neus kanzonder jou een mens worden en zelfs eenhoge piet. En dat is helemaal niet overdreven.De geschiedenis is heel waarheidsgetrouw.Als Gogol nu nog leefde, dan zou hij zijnogen uitkijken. Vandaag de dag wandelen erzúlke neuzen rond dat je niet weet wat je ziet.’Sjostakovitsj’ getuigenis werpt een anderlicht op het in eerste instantie grotesk aandoendeklankidioom van De neus. Waarschijnlijkzette Sjostakovitsj in deze operaal de toon die we terugvinden in zijn LadyMacbeth van Mtsensk en in de latere symfonieën.Een uitbeelding van de tragische enabsurde werkelijkheid van de Sovjetunie.