Odeon 46 def - De Nederlandse Opera

Sybille WijffelsIn de ban van een ijzige vrouw:Janáček en ‘De zaak Makropulos’Als succesvol operacomponist was Leoš Janáček een laatbloeier. Zijn beste opera’s zou hij pas na zijnzestigste levensjaar schrijven. De voorlaatste opera, tevens de laatste waarvan hij de première nog konmeemaken, was De zaak Makropulos.8Decorontwerp van Josef Čapek (Praag, 1928)Eind december 1922 schrijft Janáček aan zijnvriendin Kamila Stösslova over een toneelstukvan de Tsjechische schrijver KarelČapek – De zaak Makropulos – dat hij inPraag heeft gezien. Hij omschrijft het doorČapek zelf geregisseerde stuk als het verhaalvan een meer dan 300 jaar oude vrouw –Emilia Marty – die dankzij een levenselixermooi en jong is gebleven. Helaas is zij kouden gevoelloos: ze kan geen echte emotiesmeer ervaren omdat ze alles al zo vaak heeftbeleefd. Daarom is zij ongelukkig, in tegenstellingtot ons stervelingen, die weten datons leven eindig is en daarom ieder momentgoed willen benutten. Voor Janáček is juisthet cynisme van deze vrouw, die verwikkeldraakt in een rechtszaak en zo haar geschiedenisreconstrueert, bepalend voor haarfatale attractiviteit.Čapek was op dat moment in eigen landal een succesvol schrijver, die spoedig ookelders in Europa faam zou verwerven. Metname in Engeland zou hij heel bekend wordenmet twee toneelstukken: R.U.R. (Rossum’sUniversal Robots) en Uit het leven der insecten.Daarin behandelde hij sciencefictionthema’s,zoals de wereldheerschappij diewordt overgenomen door reuzeninsectenof robots. Het van oorsprong Tsjechischewoord ‘robot’ introduceerde hij in het internationalevocabulaire. Het laatste stukschreef hij samen met zijn broer, de schilderJosef, die tevens decorontwerper was.Beiden behoorden tot de Tsjechische avantgardevan de tijd tussen de twee wereldoorlogenen maakten deel uit van de groep dePragmatici. De invloed van met name Josefsdecorontwerpen zou nog lang doorwerkenin het Tsjechische theater.Een oude zonderlingOp Janáček maakte De zaak Makropulosgrote indruk. Hij zocht spoedig contactmet Čapek om de rechten te verwerven voorde bewerking tot een opera. Čapek voeldedaar weinig voor. Hij vond het geen geschiktonderwerp voor een opera en bovendien waser een probleem met de rechten van het stuk.Gezien de buitenlandse belangstelling voorzijn werk was er onder strikte voorwaardeneen contract gesloten met een Amerikaanseagent. Maar als Janáček zelf een eigen draaiaan het verhaal zou geven, kon hij het contractwellicht omzeilen. Uit andere bronnenblijkt dat Čapek het verzoek nogal absurdvond. In zijn ogen was de componist eenoude zonderling en hij voelde er beslist nietsvoor zelf zijn stuk tot een bruikbaar tekstboekte bewerken.Janáček besloot het plan even te laten rusten:hij werkte nog aan de opera Het sluwevosje en had nog een ander stuk op het oog.Dat was hem aangeraden door Max Brod,die verantwoordelijk was voor de Duitsevertaling van zijn operalibretti. Tijdens zijnvakantie in juli 1923 las Janáček beide tekstenen koos voor De zaak Makropulos. Hij schreefopnieuw aan Čapek, die met tegenzin akkoordging en de componist voor een contract verweesnaar zijn Tsjechische agent.In november 1923 schrijft Janáček enthousiastaan Kamila dat hij aan een nieuwe operabegonnen is. Hij zal proberen de ijzige heldinwat warmte mee te geven zodat men sympathievoor haar krijgt. ‘Misschien word ik welverliefd op haar,’ voegt hij er nog aan toe:een verwijzing naar zijn vriendschap met deveel jongere Kamila, die van haar kant langetijd koel bleef. Zij was de ijzige dame in zijnleven die hem op afstand hield en de meestevan zijn brieven niet beantwoordde. Kamilazou de inspiratiebron zijn voor de belangrijkevrouwenrollen in vrijwel al zijn opera’s.ErgernisJanáčeks bewerking van De zaak Makropulosverloopt voorspoedig. Eind december1923 is al ongeveer de helft van het tekstboekgereed. Hij onderbreekt het werk voor eenvakantie in de bergen en voltooit de eersteakte in februari 1924. Half maart begint hijaan de tweede akte, die in augustus gereedkomt.Na het zomerreces volgt de derdeakte die in februari 1925 klaar is. Hij schrijftKamila dat er een last van hem is afgevallennu de eerste versie er ligt, maar hij voeltook droefheid omdat de ijskoude dameinmiddels een plekje in zijn hart heeft veroverd.Na een korte onderbreking beginthij aan het herwerken en orkestreren vande opera. Veel wordt geschrapt, verplaatsten in mindere mate herschreven. Juli 1925is de revisie van de eerste en tweede aktegereed en in het najaar volgt de herzienederde akte.Janáček neemt dan contact op met zijnmuziekuitgever, Universal Edition. Hij wilde opera zo snel mogelijk gedrukt zien inverband met deelname aan een Amerikaansoperaconcours, ter gelegenheid van deWereldtentoonstelling in 1926 in Philadelphia.Maar de uitgever vindt dat niet haalbaar,niet in de laatste plaats vanwegeJanáčeks gewoonte na voltooiing van eenwerk nog talloze correcties aan te brengen.Ook bedingt de uitgever een nieuw contractmet Čapeks agent waarin betere voorwaardenvoor de componist zijn opgenomen.De partituur arriveert echter niet op tijdvoor de repetities in Brno. De eerste exemplarenen het Tsjechische libretto komenpas 15 december binnen. In het piano-uittrekselstaat de Duitse vertaling van Brod alafgedrukt. Universal Edition heeft hem daartoeopdracht gegeven, om de opera zo snelmogelijk ook in Duitse theaters uit te kunnenbrengen. Tot ergernis van Janáček heeft Brodzich bij zijn vertaling nogal wat vrijheden