Geleend en uitgeleend - Etymologiebank

Een andere reden waarom de Duitse benaming werd overgenomen,
kan gelegen zijn in het feit dat na de Middeleeuwen de
medische opvattingen veranderden. Een belangrijke vernieuwer
was de Zwitserse geneeskundige en alchimist Paracelsus
(i493-1541). Hij meende dat de natuur uit drie elementen bestond:
kwik, zwavel en zout. Ziekte was het gevolg van een verstoring
van het evenwicht tussen die elementen. Paracelsus was
de grondlegger van de iatrochemie, de toepassing van chemische
stoffen in de geneeskunde, die heeft geleid tot de huidige
farmaceutische industrie. In 1519 bezocht Paracelsus Vlaanderen
en later schreef hij hierover dat hij op de toentertijd befaamde
kruidenmarkt van Antwerpen meer geleerd had dan
aan alle Europese universiteiten die hij bezocht had.
Paracelsus was een van de eerste geleerden die in hun moedertaal
schreven in plaats van in het Latijn. In 1527 gaf hij zelfs
als eerste college in het Duits, waarmee hij zijn tijd ver vooruit
was. Omdat de geleerdenwoordenschat tot dan toe voornamelijk
uit Latijnse woorden bestond, maar ook omdat de wetenschappelijke
kennis zich in deze periode snel uitbreidde, moest
hij allerlei nieuwe woorden scheppen. Voor een deel greep hij
hierbij terug op het Latijn, voor een deel gebruikte hij Duitse
woorden.
Een aantal van deze Paracelsus-woorden is door andere talen
overgenomen. Zeker is dat we het door Paracelsus gemunte
laudanum uit het Duits hebben geleend; het is in een Nederlands
woordenboek van 1688 opgenomen in de vorm laudanum
opiatum. Mogelijk hebben we ook pest overgenomen uit
het Duits, waar Paracelsus het gevormd heeft van Latijn pestis
'besmettelijke ziekte, epidemie'. In het Nederlands dateert pest
van 1554, dus heel snel na Paracelsus. Maar het is ook mogelijk
dat we het woord geleend hebben uit het Frans, waar peste
sinds 1475 voorkomt. Andere Paracelsus-woorden zijn ether
(1778), gnoom (1824), kwintessens (1663), ventiel 'luchtklep'
(1641) en zink (1736). De jaartallen tussen haakjes geven aan
wanneer de woorden voor het eerst in het Nederlands zijn aangetroffen
en dat blijkt minstens een eeuw na Paracelsus' tijd te
zijn. De meeste woorden zijn bovendien internationaal, dus het
is niet eens zeker of ze direct uit het Duits zijn geleend.
3 1