9.1 Inleiding 9.2 Vorm- en betekenisbijzonderheden van de ge ...

198
Het Nederlandse prefix ge- in historisch perspectief
volgende periode, op de gelede werkwoorden waarvan de stam in vormelijk opzicht
afwijkt van de (prototipisch eenlettergrepige) stam van het ongeleed werkwoord, d.i.
op de meerlettergrepige gelede werkwoorden.
In het MNW(-MNHW) treffen we ook 4 voorbeelden 241 (vgl. gepangel,
gesnater, gecrisel en geru(u)sel) aan van ge-substantieven die van meerlettergrepige
gelede werkwoorden zijn afgeleid. Twee van deze ge-substantieven horen in
semantisch opzicht – in de negatieve “hoorbare” Z-groep thuis (gecrisel, geru(u)sel).
D.w.z. hun grondwoorden drukken een zintuiglijke waarneembaarheid uit die met
het oor te percipiëren is. Beide andere ge-substantieven behoren tot de B-groep
(gepangel en gesnater(=‘gebabbel’)), d.i. hun grondwoorden drukken een bewuste
handeling uit.
In vormelijk opzicht is in twee gevallen, namelijk gepangel (pangelen =
‘(ver)ruilen’ (WNT) en gesnater, de etymologie van het als grondwoord fungerende
werkwoord pangelen 242 resp. snateren 243 niet met zekerheid vast te stellen, daarom
is het ook niet mogelijk om het type geleedheid precies te bepalen. In geval van
beide andere ge-substantieven, gecrisel en geru(u)sel zijn de grondwoorden gelede
241 Genoemd moet worden dat we onder het trefwoord gepens gegeven voorbeeldzinnen ook een
twijfelgeval vinden, wat betreft de geleedheid van het grondwoord, vgl.
(Uitbreiding van de context op basis van de dbnl: Want hi sal onse zonden So scaerpelike trecken vort, )
Dat no weder gepeins noch wort sal daer (bij het jongste gericht) mogen achterbliven, III3, 5, 144. (MNW,
onderstreping van mij)
Het feit zelf dat dit voorbeeld onder het trefwoord gepens staat vermeld, suggereert dat we hier met een
ge-substantief te maken hebben dat van het ongelede werkwoord peinzen is afgeleid. Als we de context
bekijken, waarin dit voorbeeld staat, dan is het echter duidelijk dat het woord weder bij het woord gepeins
hoort (Dat ze niet aaneengeschreven zijn mag in de Middelnederlandse periode niet als een bewijs
beschouwd worden dat ze niet bij elkaar horen. Toen kwam het nog vaak voor dat duidelijk bij elkaar
horende woorden (samenstelling) apart werden geschreven, vgl. help geroup of eygen gesueck.
Bovendien worden deze samenstellingen ook onder de trefwoorden geroep resp. gesoec vermeld, en niet
onder trefwoorden als helpgeroep en eigengeroep.). In pricipe is het mogelijk dat weder gepeins van het
werkwoord weder΄peinzen is afgeleid (vgl weder- (hedendaagse vorm: weer-) ter aanduiding van een
handeling die terug of tegen iets in gaat, waarbij de klemtoon op het werkwoord ligt). Wat deze
interpretatie echter toch moeilijk aanvaardbaar maakt, is het feit dat werkwoorden die voorzien zijn van
onscheidbare voorvoegsels ook heden ten dage nog slechts heel zelden als grondwoorden optreden bij de
ge-afleiding, waarvan de reden is dat we in het Nederlands met een verbod te maken hebben op de
opeenvolging van twee onbeklemtoonde prefixen (in ons geval: weder en ge-). Verder zouden we
verwachten dat het prefix ge-, als het om een afleiding van het onscheidbaar samengestelde werkwoord
wederpeinzen zou gaan, bij de afleiding weder gepeins niet tussenin staat, maar voorop (gewederpeins).
Hoe kunnen we de vorm weder gepeins dan toch verklaren? Het is waarschijnlijker dat weder gepeins een
samenstelling is van het bijwoord weder ‘terug, tegen’ dat ook in samenstellingen met naamwoorden voor
kan komen en van het zelfstandig naamwoord gepeins dat op z’n beurt in dit geval afgeleid is van het
ongelede werkwoord peinzen. (In dit geval ligt de nadruk in tegenstelling tot wat het geval is bij de
werkwoorden wel op weder, vgl. andere voorbeelden als ΄wederantworde ‘terugantwoord’ (MNW) enz.)
242 Vgl. het WNT: “Een woord dat vooral in de N. lijke en O. lijke gewesten thuisbehoort en in Friesland,
Groningen, Drente en Gelderland nog bekend is. Zie DE JAGER, Freq. 1, 439; MOLEMA 317;
DIJKSTRA 339. Daarnaast komt ook panjeren voor, b.v. in de stad Groningen en in zholl.
zeemansplaatsen (Vlaardingen). Of het woord samenhangt met pingelen is onzeker.”
243 Vgl. het WNT (dat zich hierbij baseert op het EWA (Etymologisch woordenboek van het Afrikaans)):
Ndl. Snateren is “gedeeltelik klanknabootsend gevorm en hou ook verband met ander Ndl. woorde wat
met sn- begin, soos snavel (al Mnl.) "snawel", sneb (1518) "mond, snater" en snip (1898 – 1920).”