9.1 Inleiding 9.2 Vorm- en betekenisbijzonderheden van de ge ...

More documents

Recommendations

Info

198 Het Nederlandse prefix ge- in historisch perspectief volgende periode, op de gelede werkwoorden waarvan de stam in vormelijk opzicht afwijkt van de (prototipisch eenlettergrepige) stam van het ongeleed werkwoord, d.i. op de meerlettergrepige gelede werkwoorden. In het MNW(-MNHW) treffen we ook 4 voorbeelden 241 (vgl. gepangel, gesnater, gecrisel en geru(u)sel) aan van ge-substantieven die van meerlettergrepige gelede werkwoorden zijn afgeleid. Twee van deze ge-substantieven horen in semantisch opzicht – in de negatieve “hoorbare” Z-groep thuis (gecrisel, geru(u)sel). D.w.z. hun grondwoorden drukken een zintuiglijke waarneembaarheid uit die met het oor te percipiëren is. Beide andere ge-substantieven behoren tot de B-groep (gepangel en gesnater(=‘gebabbel’)), d.i. hun grondwoorden drukken een bewuste handeling uit. In vormelijk opzicht is in twee gevallen, namelijk gepangel (pangelen = ‘(ver)ruilen’ (WNT) en gesnater, de etymologie van het als grondwoord fungerende werkwoord pangelen 242 resp. snateren 243 niet met zekerheid vast te stellen, daarom is het ook niet mogelijk om het type geleedheid precies te bepalen. In geval van beide andere ge-substantieven, gecrisel en geru(u)sel zijn de grondwoorden gelede 241 Genoemd moet worden dat we onder het trefwoord gepens gegeven voorbeeldzinnen ook een twijfelgeval vinden, wat betreft de geleedheid van het grondwoord, vgl. (Uitbreiding van de context op basis van de dbnl: Want hi sal onse zonden So scaerpelike trecken vort, ) Dat no weder gepeins noch wort sal daer (bij het jongste gericht) mogen achterbliven, III3, 5, 144. (MNW, onderstreping van mij) Het feit zelf dat dit voorbeeld onder het trefwoord gepens staat vermeld, suggereert dat we hier met een ge-substantief te maken hebben dat van het ongelede werkwoord peinzen is afgeleid. Als we de context bekijken, waarin dit voorbeeld staat, dan is het echter duidelijk dat het woord weder bij het woord gepeins hoort (Dat ze niet aaneengeschreven zijn mag in de Middelnederlandse periode niet als een bewijs beschouwd worden dat ze niet bij elkaar horen. Toen kwam het nog vaak voor dat duidelijk bij elkaar horende woorden (samenstelling) apart werden geschreven, vgl. help geroup of eygen gesueck. Bovendien worden deze samenstellingen ook onder de trefwoorden geroep resp. gesoec vermeld, en niet onder trefwoorden als helpgeroep en eigengeroep.). In pricipe is het mogelijk dat weder gepeins van het werkwoord weder΄peinzen is afgeleid (vgl weder- (hedendaagse vorm: weer-) ter aanduiding van een handeling die terug of tegen iets in gaat, waarbij de klemtoon op het werkwoord ligt). Wat deze interpretatie echter toch moeilijk aanvaardbaar maakt, is het feit dat werkwoorden die voorzien zijn van onscheidbare voorvoegsels ook heden ten dage nog slechts heel zelden als grondwoorden optreden bij de ge-afleiding, waarvan de reden is dat we in het Nederlands met een verbod te maken hebben op de opeenvolging van twee onbeklemtoonde prefixen (in ons geval: weder en ge-). Verder zouden we verwachten dat het prefix ge-, als het om een afleiding van het onscheidbaar samengestelde werkwoord wederpeinzen zou gaan, bij de afleiding weder gepeins niet tussenin staat, maar voorop (gewederpeins). Hoe kunnen we de vorm weder gepeins dan toch verklaren? Het is waarschijnlijker dat weder gepeins een samenstelling is van het bijwoord weder ‘terug, tegen’ dat ook in samenstellingen met naamwoorden voor kan komen en van het zelfstandig naamwoord gepeins dat op z’n beurt in dit geval afgeleid is van het ongelede werkwoord peinzen. (In dit geval ligt de nadruk in tegenstelling tot wat het geval is bij de werkwoorden wel op weder, vgl. andere voorbeelden als ΄wederantworde ‘terugantwoord’ (MNW) enz.) 242 Vgl. het WNT: “Een woord dat vooral in de N. lijke en O. lijke gewesten thuisbehoort en in Friesland, Groningen, Drente en Gelderland nog bekend is. Zie DE JAGER, Freq. 1, 439; MOLEMA 317; DIJKSTRA 339. Daarnaast komt ook panjeren voor, b.v. in de stad Groningen en in zholl. zeemansplaatsen (Vlaardingen). Of het woord samenhangt met pingelen is onzeker.” 243 Vgl. het WNT (dat zich hierbij baseert op het EWA (Etymologisch woordenboek van het Afrikaans)): Ndl. Snateren is “gedeeltelik klanknabootsend gevorm en hou ook verband met ander Ndl. woorde wat met sn- begin, soos snavel (al Mnl.) "snawel", sneb (1518) "mond, snater" en snip (1898 – 1920).”
Het Nederlandse prefix ge- in historisch perspectief 199 werkwoorden die met een toevoegsel 244 zijn afgeleid. Bij deze grondwoorden (krijselen en ruiselen) is er duidelijk sprake van achtervoeging: krijsen en ruisen zijn voorzien van het (historisch gezien) frequentatief suffix -el. Het is opvallend dat gesnater en gepangel, hoewel ze wat het type geleedheid van het grondwoord betreft, geen voorbeelden zijn van achtervoeging, qua vorm (beide eindigen op –el of -er) toch op achtervoeging met de frequentatieve suffixen –el en -er lijken. Op deze manier bekeken bestaat de (door ons als) ‘gelede grondwoorden’ (beschouwde)-categorie in ons voorbeeldmateriaal van de Middelnederlands periode eigenlijk uitsluitend uit werkwoorden die afgeleid zijn met behulp van het frequentatieve suffix –el en uit werkwoorden die qua vorm erop lijken. Concluderend kunnen we zeggen dat het overduidelijk is dat we in de Middelnederlandse periode de ongelede werkwoorden (incl. de eenlettergrepige denominale(/de-adjectivische) werkwoorden) als prototype-grondwoorden moeten beschouwen. Maar de (meerlettergrepige) gelede werkwoorden verschijnen ook als periferie-gevallen, wat betekent dat een beperking, geërfd van de improductieve geafleiding, definitief doorbroken is: bij de ge-afleiding hoeven – in tegenstelling tot de improductieve ge-afleiding – niet meer uitsluitend ongelede werkwoorden als grondwoorden op te treden. 9.4.1.3 Frequentativiteit bij de ongelede werkwoorden Omdat zojuist gebleken is dat de categorie gelede grondwoorden bestaat uit met behulp van het frequentatieve suffix –el afgeleide werkwoorden en uit werkwoorden, die qua vorm erop lijken, is het de moeite waard om te kijken of we ook bij de ongelede grondwoorden (uit het in 9.4.1.2 gezegde voortvloeiend zijn de eenlettergrepige denominale of de-adjectivische werkwoorden ook inbegrepen) 245 “frequentativiteit” aantreffen. Vooraf moet gezegd worden dat het bepalen daarvan in de praktijk soms – vooral bij een handeling, waarbij er sprake is van bepaalde bewegingen – problematisch is gebleken. Laten we lopen en dansen als voorbeeld nemen: beide stellen bijv. precies genomen een herhaling van een zekere bewegingenreeks voor: lopen is ‘zich met meer of minder groote snelheid door middel van de beenen (pooten) [d.i. de benen of poten afwisselend naar voren brengend] voortbewegen’ (WNT) en dansen is ‘eene reeks van door maat en rhythme beheerschte passen doen en bewegingen maken, in den regel op maat van muziek’ (WNT). Bij lopen ligt de nadruk echter meer op de beweging(enreeks) als een geheel die een proces representeert (het zich voortbewegen) dan op het herhaaldelijke karakter van de bewegingen (de benen afwisselend naar voren te brengen) 246 . In geval van dansen is het juist andersom: de nadruk ligt op het 244 Toevogsel vat ik – zoals in 7.1.2.2.2 vermeld – op als een element (dus niet alleen affixen vallen eronder) dat vóór of achter de werkwoordstam wordt geplaatst. 245 Bij de behandeling van de frequentativiteit bij de ongelede grondwoorden worden de eenlettergrepige denominale/de-adjectivische werkwoorden ook in de volgende periode (1550-1900) zonder verdere uitleg inbegrepen. 246 Vgl. ook voetnoot 238.
Page 1 and 2: Het Nederlandse prefix ge- in histo
Page 15: Het Nederlandse prefix ge- in histo

9.1 Inleiding 9.2 Vorm- en betekenisbijzonderheden van de ge ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?