Metnin Tamamı - orsam

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA
GR
Basra Vilayet Salnameleri:
Toplumdaki yeniliklerin yerel düzeyde dile getirilmesinin arac olarak tanmlanan
salnameler, taradaki kentsel yaam hakknda önemli bilgiler içermektedir 1 .
Mektupçunun denetiminde hazrlatlan vilâyet salnamelerinde, hükûmetçe gönderilen
örnek göz önünde tutularak bilgiler verilmektedir. Ancak vilayetin özel durumu, salnameyi
hazrlayanlarn bilgi düzeyleri, doal olarak salnameler arasnda önemli bilgi farkllklarna
neden olmutur 2 .
Bilindii gibi vilayet salnameleri, ilgili vilayetin tarihçesi ile yönetim birimlerini,
görevli listelerini, vilayetin fizikî, demografik yapsn, nüfusun cinsiyet, etnik ve mezhep
kökenine dair bilgileri, beldenin ticarî ve ekonomik faaliyetlerini, eitim faaliyetleri, hastane,
kütüphane, cami, mescit gibi sosyal yaplar ile askerî tekilat ve yabanc devlet temsilcilikleri
gibi birçok konuya dair bilgiler içermektedir.
Vilayet salnamelerinin yaynlanmasna Halep Mektubî Kalemi’nde bulunan brahim
Halet Bey tarafndan “Fihrist-i Vilayet-i Haleb” 3 adyla düzenlenen ve istatistikî bilgiler
içeren eserin Bâb- Âlî’nin dikkatini çekmesi üzerine baland bilinmektedir. brahim Halet
Bey’in hazrlad bu eserin birer örnei vilayetlere gönderilmi ve benzeri yllklar
hazrlanmas için emirler verilmitir. Bununla birlikte salname geleneinin olumas ise 1867
Vilayet Nizamnamesinin yaynlanmas ile birlikte gerçeklemitir. Bu nizamname ile birlikte
“eyalet” düzeninden “vilayet” düzenine geçilmitir 4 .
Bu balamda Basra Vilayet Salnamesinin yaynlanmas çok gecikmemitir. Her ne
kadar Basra Vilayet Salnamesinin ilki 1308 (1890) ylnda yaynlanmsa da, bundan önceki
yllara ait bilgiler, Badat Vilayet Salnamesinin içerisinde yer almaktadr. Nitekim 1292
(1874), 1299 (1881), 1300 (1882) ve 1301 (1883) yllarna ait Badat vilayet salnamelerinde,
Basra’ya da yer verilmitir. Bilindii gibi Basra, Kanuni’nin 1534’te Badat’ fethi ile
birlikte Osmanl hakimiyetine girmitir. Osmanl yönetiminde iken kimi zaman Badat’a
balanm, kimi zaman “ocaklk” veya “mülkiyet” eklinde “vilayet” olarak
tekilatlandrlmtr 5 . te bu nedenle Basra, 1292 (1874) tarihli Badat Vilayet
Salnamesinde, Badat eyaletinin 9 sancandan biri olarak kaydedilmitir. 1884’te yaplan
1 Latin harfleriyle yaynlanm sâlnâme örnei için bkz. Ankara Vilayeti Sâlnâmesi: 1325 (1907), Ankara
Enstitüsü Vakf Yaynlar, Ankara 1995. Ayrca sâlnâme ve sâlnâmelerin çeitleri hakknda genel bir bilgi için
bkz.: “Sâl-nâme”, slam Ansiklopedisi, X, stanbul 1967, s.134-136. Sâlnâmelerin toplu katalou için bkz.:
Hasan Duman, Osmanl Sâlnâmeleri ve Nevsâlleri, I-II, Ankara 2000.
2 Musa Çadrc, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, TTK Yaynlar,
Ankara 1997, s.293.
3 Henüz bu eserin herhangi bir nüshasna ulalamamtr. Bu nedenle mevcut vilayet sâlnâmeleri içerisinde en
eski tarihli olan 1868’de yaynlanan Bosna Vilayet Sâlnâmesi’dir. Bkz. Hasan Duman, Osmanl Sâlnâmeleri
ve Nevsâlleri, I, Ankara 2000, s.XVIII, 5.
4 Özer Ergenç, “Sâlnâmelerde zmir”, 1885-1985 Türkiye Ekonomisinin 100 Yl ve zmir ve zmir Ticaret
Odas Sempozyumu, 21-23 Kasm 1985 Atatürk Kültür Merkezi, zmir.
5 Yusuf Halaçolu, “Basra: Osmanl Döneminde”, DA, V, stanbul 1992, s.112-114; Halil Sahilliolu,
“Osmanl Döneminde Irak’n dari Taksimat”, Çeviren: Mustafa Öztürk, Belleten, LIV/211, Ankara 1991,
s.1233-1257. Klasik dönemdeki gerek Badad’a bal iken, gerekse müstakil bir eyalet konumunda iken Basra
idari taksimat için bkz. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasnda Osmanl Ümeras ve l daresi,
Boaziçi Üniversitesi Yaynlar, stanbul 1978, Ek:I-IV.
11
11