Metnin Tamamı - orsam

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA
Basra Vilayetinin Balca Gelir Kaynaklar
14.000.000
12.000.000
Gelir Miktar (Guru)
10.000.000
8.000.000
6.000.000
4.000.000
2.000.000
0
1888 1889 1890 1897 1898
Yllar
Ör Haslat Ör Emaneti Koyun Vergisi Dier Gelirler
Yukardaki tablo ve grafie bakldnda 1888 yl hariç dier yllar için ör haslat ile
birlikte, ör emanetinden elde edilen gelirlerin birinci srada yer ald görülmektedir.
Buradaki “ör emaneti”, klasik tmar sisteminden farkl bir vergi toplama yöntemine iaret
etmektedir. Bu, dorudan doruya imparatorluun uzak eyaletlerinde vergi toplama yöntemi
olarak iltizamn kullanlmas ile ilgilidir.
Bilindii gibi klasik dönemde belli sürelerle iltizama verilen veya emanetle yönetilen
ve Osmanl maliyesinde bir yönetim ve iktisadî birim olan mukâta‘alarn 29 , XVI. yüzyln
ikinci yarsndan itibaren balayan malî bunalm 30 sonucunda iltizama verili ekillerinde ve
29 ltizam, tmar sisteminin dnda kalan ve geliri dorudan merkezî hazineye aktarlan gelir kalemlerinin ya da
gümrük vergisi, pazar vergisi gibi ticarî vergilerin veya devlet tekelinde bulunan darbhane, tuz ve balk üretilen
yerlerin gelirlerinin toplanmas için XV. yüzyldan beri tmar sisteminin tamamlaycs olarak kullanlyordu.
Bkz.: Halil nalck, “Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire”, Archivum Ottomanicum,
VI/1980, Peeters-Leuven, 327-332; Linda Darling, Revenue-Raising And Legitimacy, Tax-Collection and
Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden: E. Brill, 1996, 123-125. Darling’in bu
çalmas XVI. yüzyln ikinci yarsndan XVII. yüzyln ikinci yarsna kadar olan süreçte Osmanl maliyesinde
avârz ve cizye verilerinin toplanmas, vergi nüfusunun saym ve ortaya çkan defterlerin nitelii konusunda
oldukça kaspsaml bir çalmadr. ltizam uygulamas ile ilgili olarak ayrca bkz.: Halil Sahilliolu, “Bir
Mültezimin Zimem Defterine Göre XV. Yüzyl Sonunda Osmanl Darbhane Mukataalar”, ÜFM, XXIII/1-2,
(1962-1963).
30 lk olarak 1586 ve daha sonra 1600, 1618, 1641’de akçenin develüasyonundan sonra, fiyatlardaki art
görülmemi oranlara ulat ve böylece tmar sahiplerinin sabit gelirlerinin deeri ciddi bir ekilde dütü. kinci
gelime, hem douda hem de batda 16. yüzyln sonlarnda balayan ve 17. yüzyl boyunca devam eden uzun ve
masrafl savalar, ekonomik krizin daha da artmasna neden oldu. Dier bir deyile, 17. yüzyl Osmanl
ekonomisinde yaanan istikrarszln en önemli sebebi, çok uzun ve masrafl olan savalar olarak görüldü. Bkz.:
evket Pamuk, “Money in the Ottoman Empire, 1326-1914”, in An Economic and Social History of the
Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. nalck with D. Quataert, Cambridge: Cambridge University Press, 1994,
p.945-985. Sonuç olarak baz tarihçiler tarafndan “kriz ve deiim dönemi” olarak nitelenen 17. yüzyl boyunca
bütçe aç, Osmanl ekonomisinin özellii oldu. Bkz.: Suraija Faroqhi, “Crisis and Change, 1590-1699”, in An
Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. nalck with D. Quataert,
Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p.412-636. Bu, genellikle 16. yüzyln sonlarnda “askerî
21
21