Metnin Tamamı - orsam

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA
Bu eserin, “Osmanl Döneminde Basra’ya Atanan Valiler” ksmndaki isimler
incelendiinde görülecektir ki; Basra’ya zaman zaman yerli hanedanlar hakim olurken, kimi
zaman da Muntefik eyhi gibi airet eyhleri baa geçmitir. Tüm bu uygulamalar gösteriyor
ki, Özbaran’n deyimiyle “Snrdaki Osmanl”’da 23 merkezî otoritenin kurulabilmesi,
uygulanan esnek politikalara baldr.
Demografik Durum:
1552 tahririne göre ehirde, 11’i kalede olmak üzere toplam 20 mahalle mevcuttur ve
kent nüfusu 15.000 civarnda olup bunun 5.000’i kale içinde yaamaktadr. XVIII. yüzyla
gelindiinde Basra, 5 kaps olan bir sur içerisinde toplam 70 mahallede 40.000-50.000 nüfus
barndrmaktadr.
Kentin sürekli olarak civardaki airetlerin saldrlarna maruz kalmas ve etrafnn
kanallarla ve bataklklarla çevrili olmasndan dolay sk sk görülen stma ve veba salgnlar
yüzünden, XIX. yüzyln balarnda nüfus hzla azalmtr. Bu dönemde kentte 600’ü kargir,
kalan sârife 24 toplam 2.000 ev vard ve 10.000 nüfus yayordu.
XIX. yüzyln ikinci yarsna gelindiinde, Süvey Kanal’nn açlmasyla birlikte
Basra’nn yeniden gelimeye balad gözlenir. Böylece Körfez ticareti, bu yeni artlarda
yeniden palazlanmaya balamtr. Ayrca Midhat Paa’nn Badad valilii srasnda (1869-
1872) devlet nüfuzu kuvvetlenmi, bölgede yeniden bir istikrar salanabilmi ve bu da
demografik yapya yansmtr. XIX. yüzyl sonlarnda V. Cuinet’e göre Basra’nn nüfusu
18.000 civarndadr 25 . Salnamelerdeki verilere göre ise 1902’de Basra kazasnn merkezi olan
Basra kasabasnn toplam nüfusu 50.000’i bulmaktayd 26 .
Salnamelerde Basra’ya ait, aadaki üç tabloda yer alan rakamlar arasnda genelde
çelikiler görülmektedir. Bu, muhtemelen her salnameyi farkl kâtiplerin kaleme almasndan
ve bu kâtiplerin bilgi düzeylerinden kaynaklanyor olmaldr. Verilerdeki bu tutarszlk,
demografik açdan birtakm tahminler yapmamz imkansz hale getirmektedir. Bu
kaynaklardaki verilerin kullanlabilmesi için baka verilerle desteklenmesi gerekmektedir. Bu
nedenle bu konuda vilayet geneline ait üç tabloyu vermekle yetineceiz.
23 Salih Özbaran, Yemen’den Basra’ya Snrdaki Osmanl, Kitabevi Yaynlar, stanbul 2004. Osmanl’nn
dousunda Merkezin yönetsel dizginleri nasl kulland, denetimini nerelere kadar uzandrd/uzandrabildii
konusunda Osmanl’nn dou snrndan konuya yaklamay amaçlayan bir çalma için bkz.: Dina Rizk Khoury,
Osmanl mparatorluu’nda Devlet ve Tara Toplumu: Musul, 1550-1834, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
stanbul 2003.
24 Kamtan yaplm kulübeler.
25 Halaçolu, “Basra: Osmanl Döneminde”, s.113-114.
26 1302 tarihli Basra Vilayet Sâlnâmesinde bu durum öyle ifade edilmektedir: “Basra kasabasnn iki yakas
vardr. Birincisi, Basra ehri ki;….. Basra halknn yaklak %30’ Sünnî ve %50’si ii mezhebinden olup, geriye
kalan halk Hristiyan, Musevi ve dier mezheplerdendir. 800–900 evle, yerel halk ile yabanclarn yaklak
nüfusu 35.000 civarndadr….. ehrin ikinci yakas, attü’l-Arap üzerinde ve “Makam Ali” adyla bilinen yerdir.
çerisinde bir Bahriye ve Nizamiye Klas, bir tersane, bir Demir Fabrikas, bir Liman Dairesi, Karantina
Dairesi, Gümrük ve Umman Osmanl dareleri, Hükümet Eski Dairesi, Aar Nehrinin üzerinde ahaptan bir
köprü, Ticaret ve Bahriye darehaneleri, bir hamam, iki iptidai mektebi, bir cami, yaklak 400 dükkân ve 800–
900 ev mevcuttur. Ahali ile yabanclarn burada yaklak nüfusu 15.000 civarndadr”. Bkz. Bu eserin “Basra
Sancann Beeri Corafyas” ksm.
17
17