Metnin Tamamı - orsam

OSMANLI 

VİLAYET 

SALNAMELERİNDE 

BASRA 

Editörler 

Cengiz EROĞLU 

Murat BABUÇOĞLU 

Orhan ÖZDİL 

ORSAM 

1

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA 

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE 

OSMANLI VLAYET 

SALNAMELERNDE 

BASRA 

HALEP 

Cengiz Murat Orhan 

EROLU BABUÇOLU ÖZDL 

Cengiz Murat Yrd. Doç. Dr. Mehmet 

EROLU BABUÇOLU KÖÇER 

gl bal 

strateji enstitüsü 

TKV TKV 

Ankara TKV TKV - 2005 

Ankara 

2007 

ORSAM 

3

ORSAM Kitapları No: 6 

ORSAM Ortadoğu Kitapları No: 4 

“Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Basra” 

Editörler: Cengiz EROĞLU, Murat BABUÇOĞLU, Orhan ÖZDİL 

ANKARA - Kasım 2012 

ISBN: 978-975-8975-04-8 

ORSAM 

Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi 

Center for Middle Eastern Strategic Studies 

Mithatpaşa Caddesi 46/6 Kızılay-Ankara 

Tel: 0 (312) 430 26 09 Fax: 0 (312) 430 39 48 

www.orsam.org.tr, orsam@orsam.org.tr 

ORSAM © 2012 

Bu kitabın içeriğinin telif hakları ORSAM’a ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu 

uyarınca kaynak gösterilerek kısmen yapılacak makul alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde 

önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, yeniden yayımlanamaz. Bu kitapta yer alan değerlendirmeler 

şahısların kendilerine aittir; ORSAM’ın kurumsal görüşünü yansıtmamaktadır. 

4

5 

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA


İÇİNDEKİLER 

KISALTMALAR..................................................................................................................................9 

GİRİŞ....................................................................................................................................................11 

Basra Vilayeti Salnameleri....................................................................................................................11 

XIX. ve XX. Yüzyıllarda Basra Vilayeti ve Basra Şehri......................................................................12 

Salnamelerde Basra’ya İlişkin Bilgiler.................................................................................................15 

SALNAMELERDE BASRA..............................................................................................................29 

I- TARİH..............................................................................................................................................31 

Basra’nın Kuruluşu...............................................................................................................................32 

Cemel Vakası...................................................................................................................................33 

Emevi Devleti Döneminde Basra..........................................................................................................35 

Abbasi Devleti Döneminde Basra.........................................................................................................39 

Zenci Ayaklanması..........................................................................................................................43 

Moğol İstilası Döneminde Basra..........................................................................................................54 

İlhanlı Devleti Döneminde Basra..........................................................................................................55 

Karakoyunlu Devleti Döneminde Basra...............................................................................................55 

Akkoyunlu Devleti Döneminde Basra..................................................................................................56 

Safavi Devleti Döneminde Basra..........................................................................................................56 

Osmanlı Devleti Döneminde Basra......................................................................................................56 

Osmanlı Döneminde Basra’ya Atanan Valiler................................................................................65 

II- İDARİ TEŞKİLAT........................................................................................................................69 

III- İDARİ TAKSİMAT......................................................................................................................85 

Basra Vilayetine Bağlı Sancaklar..........................................................................................................86 

1- Basra Merkez Sancağı.................................................................................................................86 

2- Müntefik Sancağı........................................................................................................................92 

3- Amara Sancağı............................................................................................................................97 

4- Necid Sancağı.............................................................................................................................100 

IV- DEMOGRAFİK DURUM...........................................................................................................105 

Müntefik Livasında Bulunan Aşiretler, Hane Sayıları ve Yaklaşık Nüfusları......................................106 

Amara Livasında Bulunan Aşiretler, Hane Sayıları ve Yaklaşık Nüfusları..........................................107 

Kasaba ve Köylerdeki Tahmini Nüfus..................................................................................................108 

Kasaba ve Bölgelerdeki Kaydedilmeyen Nüfus...................................................................................109 

Basra Vilayetinin Toplam Nüfusu.........................................................................................................110 

Basra Merkez Sancağı.....................................................................................................................110 

Amara Sancağı................................................................................................................................110 

Amara Livasındaki Mevcut Aşiretlerin Nüfusu..............................................................................111 

Müntefik Sancağı............................................................................................................................111 

Necid Sancağı..................................................................................................................................111 

Basra Genel Toplamı.......................................................................................................................112 

Basra Vilayeti Nüfus Cetveli...........................................................................................................112 

7

ORSAM 

V- İKTİSADİ DURUM.......................................................................................................................113 

Basra Vilayetinin Gelir ve Giderleri.....................................................................................................114 

Basra’da Yetişen Mahsuller..................................................................................................................123 

Yerel Tüketim ve İhracat.................................................................................................................124 

Kullanılan Ağırlık Ölçü Birimleri...................................................................................................126 

Tekstil ve İmalat....................................................................................................................................126 

Madenler...............................................................................................................................................126 

Ormanlar...............................................................................................................................................126 

Basra Ticaretinde Önemli Bir Yer Tutan İnci ve İnci Avı İle İlgili Bilgiler..........................................127 

VI- SİLAHLI GÜÇLER.....................................................................................................................129 

Kara Ordusu: Askerî Güç......................................................................................................................130 

İç Güvenlik: Zabtiye Kuvveti...............................................................................................................134 

Donanma: Basra Tersanesi....................................................................................................................135 

VII- BASRA’DA EĞİTİM-ÖĞRETİM VE SAĞLIK......................................................................143 

Basra Vilayetinde Bulunan Mektepler..................................................................................................144 

Basra Vilayet Salnamelerinde Hıfzısıhha (Sağlık Bilgisi)....................................................................150 

VIII. HABERLEŞME VE ULAŞIM.................................................................................................161 

Vilayetin Posta ve Telgraf Hatları Hakkında Genel Bilgi.....................................................................162 

Postalar..................................................................................................................................................162 

Yol ve Köprüler.....................................................................................................................................162 

Ulaşım Araçları.....................................................................................................................................163 

IX. BASRA VİLAYETİNDE ÇALIŞAN YABANCI 

ŞİRKETLER VE KONSOLOSLUKLAR........................................................................................165 

Londra-Basra Arasında Çalışan Vapur Şirketleri..................................................................................166 

Basra Vilayetinde Bulunan Konsolosluklar..........................................................................................168 

Basra’daki Gayrımüslimlerin Ruhani Liderleri....................................................................................169 

X- BASRA VİLAYETİ İLE İLGİLİ ÖZEL BİLGİLER.................................................................171 

Basra’ya Mahsus Yapılması Gereken İşler...........................................................................................172 

Merkez Vilayetin Bir Senelik Yazışma İstatistiği.................................................................................173 

Basra Vilayetinde Bulunan Cami ve Medreseler..................................................................................174 

Basra Vilayetinde Bulunan Ashâb-ı Kirâm, Evliya ve Şeyhlerin Türbeleri.........................................176 

Madalya ve Nişan Alan Saygın Kişiler.................................................................................................177 

XI. TÜM VİLAYET SALNAMELERİNDEKİ MEVCUT GENEL BİLGİ: 

TARİHÎ OLAYLAR...........................................................................................................................181 

Tarihte Meydana Gelen Önemli Olaylar (Hicretten Önce)...................................................................182 

Tarihte Meydana Gelen Önemli Olaylar (Hicretten Sonra)..................................................................185 

KAYNAKÇA.......................................................................................................................................189 

İNDEKS...............................................................................................................................................193 

8


KISALTMALAR 

b. bn (olu) 

Bkz. 

DA 

ed. 

EI 2 

Baknz 

Diyanet slam Ansiklopedisi 

Editör 

Encyclopedia of Islam 

H. Hicri 

Hz. 

ÜFM 

Hazreti 

stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi Mecmuas 

M. Miladi 

MEB 

Nr. 

R.A. 

Milli Eitim Bakanl 

Nereden 

Raziyallahu Anhu 

s. Sahife 

S.A. 

TTK 

Sallallahu Aleyhi ve Sellem 

Türk Tarih Kurumu 

10 

9


GR 

Basra Vilayet Salnameleri: 

Toplumdaki yeniliklerin yerel düzeyde dile getirilmesinin arac olarak tanmlanan 

salnameler, taradaki kentsel yaam hakknda önemli bilgiler içermektedir 1 . 

Mektupçunun denetiminde hazrlatlan vilâyet salnamelerinde, hükûmetçe gönderilen 

örnek göz önünde tutularak bilgiler verilmektedir. Ancak vilayetin özel durumu, salnameyi 

hazrlayanlarn bilgi düzeyleri, doal olarak salnameler arasnda önemli bilgi farkllklarna 

neden olmutur 2 . 

Bilindii gibi vilayet salnameleri, ilgili vilayetin tarihçesi ile yönetim birimlerini, 

görevli listelerini, vilayetin fizikî, demografik yapsn, nüfusun cinsiyet, etnik ve mezhep 

kökenine dair bilgileri, beldenin ticarî ve ekonomik faaliyetlerini, eitim faaliyetleri, hastane, 

kütüphane, cami, mescit gibi sosyal yaplar ile askerî tekilat ve yabanc devlet temsilcilikleri 

gibi birçok konuya dair bilgiler içermektedir. 

Vilayet salnamelerinin yaynlanmasna Halep Mektubî Kalemi’nde bulunan brahim 

Halet Bey tarafndan “Fihrist-i Vilayet-i Haleb” 3 adyla düzenlenen ve istatistikî bilgiler 

içeren eserin Bâb- Âlî’nin dikkatini çekmesi üzerine baland bilinmektedir. brahim Halet 

Bey’in hazrlad bu eserin birer örnei vilayetlere gönderilmi ve benzeri yllklar 

hazrlanmas için emirler verilmitir. Bununla birlikte salname geleneinin olumas ise 1867 

Vilayet Nizamnamesinin yaynlanmas ile birlikte gerçeklemitir. Bu nizamname ile birlikte 

“eyalet” düzeninden “vilayet” düzenine geçilmitir 4 . 

Bu balamda Basra Vilayet Salnamesinin yaynlanmas çok gecikmemitir. Her ne 

kadar Basra Vilayet Salnamesinin ilki 1308 (1890) ylnda yaynlanmsa da, bundan önceki 

yllara ait bilgiler, Badat Vilayet Salnamesinin içerisinde yer almaktadr. Nitekim 1292 

(1874), 1299 (1881), 1300 (1882) ve 1301 (1883) yllarna ait Badat vilayet salnamelerinde, 

Basra’ya da yer verilmitir. Bilindii gibi Basra, Kanuni’nin 1534’te Badat’ fethi ile 

birlikte Osmanl hakimiyetine girmitir. Osmanl yönetiminde iken kimi zaman Badat’a 

balanm, kimi zaman “ocaklk” veya “mülkiyet” eklinde “vilayet” olarak 

tekilatlandrlmtr 5 . te bu nedenle Basra, 1292 (1874) tarihli Badat Vilayet 

Salnamesinde, Badat eyaletinin 9 sancandan biri olarak kaydedilmitir. 1884’te yaplan 

1 Latin harfleriyle yaynlanm sâlnâme örnei için bkz. Ankara Vilayeti Sâlnâmesi: 1325 (1907), Ankara 

Enstitüsü Vakf Yaynlar, Ankara 1995. Ayrca sâlnâme ve sâlnâmelerin çeitleri hakknda genel bir bilgi için 

bkz.: “Sâl-nâme”, slam Ansiklopedisi, X, stanbul 1967, s.134-136. Sâlnâmelerin toplu katalou için bkz.: 

Hasan Duman, Osmanl Sâlnâmeleri ve Nevsâlleri, I-II, Ankara 2000. 

2 Musa Çadrc, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, TTK Yaynlar, 

Ankara 1997, s.293. 

3 Henüz bu eserin herhangi bir nüshasna ulalamamtr. Bu nedenle mevcut vilayet sâlnâmeleri içerisinde en 

eski tarihli olan 1868’de yaynlanan Bosna Vilayet Sâlnâmesi’dir. Bkz. Hasan Duman, Osmanl Sâlnâmeleri 

ve Nevsâlleri, I, Ankara 2000, s.XVIII, 5. 

4 Özer Ergenç, “Sâlnâmelerde zmir”, 1885-1985 Türkiye Ekonomisinin 100 Yl ve zmir ve zmir Ticaret 

Odas Sempozyumu, 21-23 Kasm 1985 Atatürk Kültür Merkezi, zmir. 

5 Yusuf Halaçolu, “Basra: Osmanl Döneminde”, DA, V, stanbul 1992, s.112-114; Halil Sahilliolu, 

“Osmanl Döneminde Irak’n dari Taksimat”, Çeviren: Mustafa Öztürk, Belleten, LIV/211, Ankara 1991, 

s.1233-1257. Klasik dönemdeki gerek Badad’a bal iken, gerekse müstakil bir eyalet konumunda iken Basra 

idari taksimat için bkz. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasnda Osmanl Ümeras ve l daresi, 

Boaziçi Üniversitesi Yaynlar, stanbul 1978, Ek:I-IV. 

11 

11

ORSAM 

yeni bir düzenleme ile Basra, vilayet haline getirilmi ve bundan tam 6 yl sonra da ilk vilayet 

salnamesi yaynlanmtr. 

1308-1320 (1890-1902) yllar arasnda yaynlanan toplam 7 salnamenin 6 ilk 4’ü hem 

Osmanlca hem Arapça olarak hazrlanmken; son 3’ü tamamen Osmanlca olarak 

baslmtr. 

Bu çalmada Basra’ya ait olan 7 salname ile Badat Vilayet Salnamelerinde yer alan 

Basra ile ilgili bilgiler karlatrmal olarak kullanlmtr. Tüm salnamelerdeki bilgiler, 

zaman içerisindeki farkllklarn belirtilmesi ile birlikte tek bir metin haline getirilmitir. Bu 

eserin yazlmasnn amac, salnamelerde Basra ile ilgili ne gibi bilgiler olduunu ortaya 

koymak olduundan tüm salnamelerde ortak olan slamiyetten önceki devletler, bütün 

Osmanl ülkesinde yaplan hayratlar, Osmanl hanedan tarihi ya da Osmanl Devleti’nin 

kuruluundan itibaren göreve gelen sadrazamlar gibi konular bu çalmann kapsam içerisine 

girmemektedir. Bu nedenle de bu gibi ksmlar, eserde yer almamaktadr. Buna karlk 

Basra’nn tarihine, sosyal ve ekonomik yapsna, demografik durumuna dair tüm bilgiler, 

yldan yla görülen farkllklar da göz önünde bulundurularak verilmeye çallmtr. Bu 

balamda baktmzda salnameler, bir yandan o beldenin tarihine k tutarken, dier yandan 

da iktisadî hayatndan folklorik özelliklerine, iklim koullarndan salkla ilgili halk arasnda 

yaygn olan birtakm uygulamalara ya da tara ile Merkez arasndaki ilikinin boyutunu 

göstermesi bakmndan, vilayetin Merkez ile olan yazmalar ve bu yazmalarn hangi 

kalemlerde daha çok younlatna kadar birçok konuda oldukça önemli ve ilginç bilgiler 

içermektedir. 

XIX. ve XX. Yüzyllarda Basra Vilayeti ve Basra ehri 

Hz. Ömer döneminde daha çok askerî kayglarla kurulmu olan, sonraki dönemlerde 

Emevi, Abbasi devletlerinin hakimiyetine giren, Mool istilas sonrasnda srasyla lhanl, 

Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi devletlerinin ve nihayet Kanuni döneminde Osmanl 

topraklarna katlan ve ayn adla anlan eyaletin merkez sanca olan Basra, salnamelerdeki 

anlatmyla “kuzeyde Hz. Üzeyir’den güneyde Fav’a kadar yaklak olarak uzunluu 35 saat 7 ; 

eni ise 9–10 saat olan bir alan” kapsamaktadr. 

Badat’n 1534’de fethi ile birlikte, bu eyalete bal bir sancak haline getirilen 

Basra’nn XVIII. yüzyl balarnda müstakil bir eyalet olduunu görmekteyiz. öyle ki: 1702 

ylnda Basra eyaleti 8 sancaktan olumaktadr. Bunlar: Paa Sanca (Basra); Kyab; Badiye 

(Mukataa 8 ); Sabusne, Gaffât, Mensûr ve Batna; Seremle; u (Mukataa); Gazan, Resle ve 

Safiye; Cear sancaklar. Bu tarihte Badiye ve u sancaklar, Osmanl kaynaklarnda 

Mukâta‘a-i Mîrlivâ-i Bâdiye ve Mukâta‘a-i Mîrlivâ-i u olarak kaydedilmektedir. Yani bu 

iki sancak, mutasarrflarna mukâta‘a olarak verilmitir. Bu statüsü çok uzun sürmemi ve 

ortaya çkan huzursuzluk ve isyanlar neticesinde eyalet, Ocak 1737’den itibaren bir süre 

6 Basra Vilayet Sâlnâmelerinin ilki Hicri 1308 (1890) ylnda Basra Vilayet Matbaasnda baslm olup, 23x17 

cm. ebadnda ve 187 sayfadan olumaktadr. Müteakip yllarda toplam olarak 7 adet sâlnâme yaynlanmtr. 

Bunlar sras ile 1309 (1891) ylnda ve 355 sayfa, 19x15 cm. ebadnda; 1311 (1893) ylnda ve 199 sayfa, 19x13 

ebadnda, 1314 (1896) ylnda ve 140 sayfa, 20x13,7 cm. ebadnda, 1317 (1899) ylnda ve 174 sayfa, 20x14 cm. 

ebadnda; 1318 (1900) ylnda ve 293 sayfa, 20x14 cm. ebadnda; son olarak 1320 (1902) ylnda 249 sayfa, 

20x14 cm. ebadnda olan sâlnâmelerdir. 

7 Salnamede 1 saat, 5 Km’ye eittir. 

8 Selçuklulardan itibaren muayyen yerlere ait devlet gelirlerinin hizmet ve maalarna karlk olarak kumandan, 

asker ve sivil ricale menûr, tevkî ve daha baka isimler alan ve sikalar ile terk ve tahsis edilen yerler. Arazinin 

muayyen bir kira karlnda birine braklmas. Ba, bahçe, arsa haline getirilen ekim topra için verilen vergi. 

12 12


Badad Valisi Ahmed Paa tarafndan idare edilmitir 9 . Bu durum XIX. yüzyl son çeyreine 

kadar böyle devam etmitir. 

1884’e kadar bazen vilayet, bazen de mutasarrflk olarak yönetilen Basra, bu tarihte 

Merkez sancak (Basra) dnda Muntefik, Amara ve Necid sancaklarndan oluan bir vilayet 

haline getirildi. Bu dönemde Basra sanca, Merkez kaza (Basra) ile birlikte toplam 3 kazaya 

ayrlmaktayd. Bunlar da; Basra, Kurna ve Kuveyt kazalaryd. Basra kazasnn merkezi Basra 

kasabas idi ve bu kazaya bal 5 nahiye (Fav, Ebulhasip, attü’l-Arap, Zübeyir ve Harise) 

bulunmaktayd. 

XVIII. yüzyln ikinci yarsndan itibaren ülkenin ulam a ve d ticaret kanallar 

deitiinden üretim ve yönetim merkezleri ve birimlerinde de yeni oluumlar kendini 

gösterecek ve bu alandaki en önemli atlmlar XIX. yüzylda atlacaktr. Nihayetinde 

Basra’nn Badat’tan ayrlp yeni bir eyalet oluturmas da bu dönemde olacaktr. Yukarda 

da zikredildii gibi 1890 ylna gelinceye kadar Basra, bal bir sancak konumunda Badat 

Vilayet Salnamesinde yerini almtr. Bu balamda memâlik-i mahrûsede 10 1836’lardan 

itibaren klasik tara düzeninin yenilenmesi bakmndan vilayet düzenlemesinde birtakm yeni 

düzenlemelere gidildii bilinmektedir. II. Mahmud döneminde genel güvenlik açsndan 

köklü önlemler alnmas amacyla, 1834-1836 yllar arasnda bütün ülkede bir redif askerî 

tekilat 11 kurulmutur. Bu tekilatn görevleri arasnda derbendlerde nöbet tutmak ve kent 

merkezlerinde devriye gezerek iç güvenlii salamak da vardr. 1826’da yeniçeriliin 

kaldrlmasnn ardndan kurulan Asâkir-i Mansure-i Muhammediye ile tüm Osmanl 

topraklarnda güvenlii salamak imkanszd. Bu nedenle Austos 1834’te Meclis-i ura’da 

redif askerinin kurulmas kararlatrld. Redif askerlerinin eitim ii de Asâkir-i Mansure 

subaylarna verildi. Böylece bu tekilata paralel olarak 1836’da tara yönetim birimlerinin 

yeniden düzenlenmesi gündeme geldi. Bu amaçla tarada müirlikler kuruldu ve bunlara baz 

sancak ve kazalar feriklik olarak baland. Bu uygulama ile klasik dönemin çok fonksiyonlu 

tmar sistemi gibi bir sistem yaratlmaya çallyordu. Yani askerî-idarî yönetimin bir arada 

yürütülebilecei bir sistem. 

Bunun yan sra Osmanl ülkesinde baka düzenlemeler de yaplmt. öyle ki: 

Tanzimat dönemine gelindiinde, daha önce yaanan birtakm aksaklklarn giderilmesi, 

özellikle vergilerin herkesin gelirine göre alnmas konusundaki olumsuzluklarn giderilmesi 

amacyla 1840’da iltizam usulü kaldrlm ve hazine gelirlerinin dorudan merkezden atanan 

muhassllar tarafndan toplanmas kural getirilmitir. Böylece tara yönetiminde, eyaletlerde 

vali ve müirler yer alrken; muhassllar gittikleri sancaklarn yönetimini üstlenecekler ve 

kurulacak olan muhassllk meclisleri aracl ile de vergileri düzenli olarak toplayacaklard. 

Tabii beklenen sonuç alnamam ve 1842’de muhassllk kurumu kaldrlarak tekrar iltizam 

uygulamasna dönülmütür. Yeni bir düzenleme ile eyaletler sancaklara, sancaklar da kazalara 

ayrlmtr. Muhassllk meclisleri ise memleket meclislerine dönütürülmütür. Daha sonra 

bu meclisler 1849’da yaynlanan yeni bir talimatname ile eyalet meclisleri adn alrken, 

sancak merkezlerinde de küçük meclisler kurulmutur 12 . Bu dönemin en belirgin özellii, 

9 Orhan Klç, 18. Yüzyln lk Yarsnda Osmanl Devleti’nin darî Taksimat: Eyalet ve Sancak Tevcihat, 

Elaz 1997, s.74. 

10 Osmanl ülkesi. Kelime anlam olarak da korunan, gözetilen, emniyeti ve asayii temin olunmu topraklar 

anlamndadr. 

11 Redif tekilat, büyük bir kitleyi uzun süre silah altnda tutmadan, askerlik çana gelmi olanlar kendi 

bölgelerinde az bir masraf ile ksa aralklarla eiterek sava annda ie yarayacak yeterli asker bulma amacyla 

kurulmutur. Ayrca barta iç güvenliin salanmas, hükümet emirlerinin eksiksiz uygulanmas için bu 

askerden yararlanma yoluna gidilmitir. Bkz. Musa Çadrc, “Osmanl Ordusunda Yeni Düzenlemeler”, I. 

Askeri Tarih Semineri Bildiriler 2, Gnkur ATASE Yay., Ankara 1983, s.93. 

12 Çadrc, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.215. 

13 

13

ORSAM 

kazann yine önemli bir idarî birim olarak uygulamada yerini almasdr. Bilindii gibi kaza, 

Osmanl klasik döneminde etkin bir adlî-idarî birimken, XVIII. yüzyla gelindiinde idarî 

açdan önemini bir hayli yitirmi ve kadlar da sadece adlî yetkili durumuna dümülerdi 13 . 

XIX. yüzylda ise sancak yönetimi kaymakamlara braklrken, kazalar da kaza 

müdürlerinin idaresi altnda idi 14 . Eyalet ve sancaklarda halkn temsilcilerinin de yer ald 

(4 Müslüman, 4 de Gayrimüslim) büyük ve küçük meclisler oluturulmutur. 

Dier taraftan tara tekilatnda valinin yannda yer alan ve merkezden atanan 

defterdarn da önemli roller oynad görülmektedir. Defterdar, hazine gelirlerinin 

toplanmasndan sorumlu idi. Tarada iç güvenlik ise 1844’te kurulan zabtiye tekilat ile 

salanyordu. 

1864’te hazrlanan vilayet nizamnamesi, Mithat Paa’nn 1864-1871 yllar arasnda 

Tuna vilayetindeki uygulamalarndan sonra, memâlik-i mahrûsenin genelinde geçerli hale 

getirildi. Buna göre Osmanl topraklar vilayet, sancak, kaza ve köy’lerden oluan yönetim 

birimlerine ayrlyordu. Bu düzenleme ile yöneticilerin unvan ve atanmalarnda bir deiiklie 

gidilmitir. Eyalet ad vilayete dönüürken, vali yönetici olarak durumunu ve unvann 

koruyacakt. Sancak terimi yerine ise zaman zaman liva teriminin kullanld görülecek ve 

sancak yönetimi kaymakam yerine mutasarrfa braklacakt. Kaza birimi ise 1842’deki 

statüsünü korumakla birlikte seçimle göreve getirilen kaza müdürü yerine kaza yöneticisi 

olarak kaymakam i bana getirilecekti. Böylece en önemli deiiklik kaza yönetiminde 

yaplm oluyordu 15 . 1871’e gelindiinde nahiyeler de yönetim birimi olarak bu tekilatta 

yerini alacaktr. Vilayet yönetimi ise valinin bakanlnda birçok üyeden oluan Vilayet 

dare Meclisi tarafndan yürütülmekteydi. 

Bu balamda 1864’ten itibaren Osmanl Avrupasnda 44 sancakla 10 vilayet; Osmanl 

Asyasnda 74 sancakla 16 vilayet ve Osmanl Afrikasnda da 5 sancakla 1 vilayette bu yeni 

düzenleme uygulamaya konulmutur 16 . 

Sonuç olarak Basra’nn tarihi geliimini dünden bugüne ksaca sralayacak olursak; 

Halife Ömer tarafndan 636 ylnda kurulan ve Harun Reid döneminde bir kültür merkezi 

haline gelen ehir, Abbasi Halifeliinin çöküüyle birlikte bu özelliini yitirmitir. Uzunca bir 

dönem Perslerin ve Türklerin hakim olduu ehir, I. Dünya Sava srasnda ngilizler 

tarafndan igal edilmitir. ngilizler, 1930’da buradan çekilinceye kadar kenti, liman olarak 

kullanmtr. I. Dünya Savandan sonra Badad demir yolu hattnn döenmesi ve modern bir 

limann yaplmas ile kentin önemi daha da artmtr. attü’l-Arap su yolu üzerindeki büyük 

çekimelerdeki stratejik öneminden dolay, 1980’lerde ran-Irak Sava boyunca ran 

kuvvetleri tarafndan ar tahribe uratlan kent, bu kez 1991 Körfez Sava srasnda Batl 

güçler tarafndan bombardmana tutulmutur 17 . 

1987’deki saymlara göre 406.296 nüfusun yaad Basra 18 , Irak’n ikinci büyük ehri 

olup önemli bir liman kentidir. Ticarî açdan bakldnda önemli bir corafî bölgede yer 

almas ve petrol yataklarnn varl kentin önemini daha da artrmtr. Öyle ki 1948’den bu 

yana ehirde pek çok petrol rafinerisi ina edilmitir. Böylece petrol önemli ihraç mallar 

arasnda yerini almtr. 

13 Ergenç, “Sâlnâmelerde zmir”, s.3-4. 



16 Ergenç, “Sâlnâmelerde zmir”, s.5. 

17 “Basra”, The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition Copyright, Columbia University Pres. 2001. 

18 Halaçolu’na göre 1985’teki Basra kentinin nüfusu 616.700’dür. Bkz. Halaçolu, “Basra: Osmanl Dönemi”, 

s.114. 

14 14


XX. yüzyl boyunca çatmalarn neredeyse hiç dinmedii Basra’nn tarihine 

bakldnda, durumun günümüzden pek farkl olmad kolayca görülecektir. Hz. Ömer 

zamannda askerî amaçlarla Güney Irak’ta kurulan eski Basra kenti, ran Körfezi, ran ve Irak 

yollarn kontrol altnda tutan stratejik bir mevkiye sahiptir. ehir, Basra Körfezi’nin 

kuzeyinde yer ald için ticarî açdan büyük avantajlar elde etmitir 19 . 

Salnamelerde Basra’ya likin Bilgiler: 

Tarih: 

Salnamelere göre Basra’nn tarihi, baa geçen valiler ve bu valiler döneminde yaanan 

birtakm ayaklanma ve yamalarlarla e tutulmutur. Buna göre Hulefâ-i Râidîn (Dört 

Halife) döneminden itibaren gerek Emevi, gerekse Abbasi ve daha sonraki devletler 

döneminde kentte asayii salamak pek mümkün olmam ve ehre sürekli bir kargaa hakim 

olmutur. Zaman zaman göçebe airetlerin saldrlar ile, zaman zaman da “Cemel Vakas”nda 

ya da “Zenci Ayaklanmas”nda olduu gibi yaanan büyük kargaa dönemleriyle, bir yandan 

ehir yaklp yklrken, dier yandan da büyük insan kayplar yaanmtr. Meydana gelen bu 

ayaklanma ve savalarn yan sra o dönemde çkan salgn hastalklar da nüfus kaybnda 

büyük etkendir. te tüm bu unsurlar salnamelerde, baa geçen valiler dönemi esas alnarak 

aktarlmtr. 

Kanuni Sultan Süleyman’n 1534’te Badat’ almas ile Basra Osmanl hakimiyetine 

girdi. O srada Basra Hakimi olan Megamisolu Raid’in Kanuni’ye itaatini sunmas ile 

Basra, “vilayet” ad altnda kendisine iltizam edildi. Bir süre sonra Megamisolu Raid’in 

olumsuz baz tutumlarndan dolay o srada Badat Valisi olan Ayas Paa, Basra üzerine yürür 

ve 1545 ylnda ehri kontrol altna alr. Bu srada büyük yararlk gösteren Bilal Mehmed 

Paa, Basra’nn ilk beylerbeyi olarak atanr 20 . Bundan sonra Basra, kimi zaman yerel 

hanedanlardan biri, kimi zaman da Merkezden atanan bir vali tarafndan yönetilmitir. 

Osmanl yönetimine girdikten sonra Basra, bazen Badat eyaletine balanm, bazen 

de ocaklk veya mülkiyet eklinde bir vilayet olarak tekilatlandrlmtr. XVI. yüzyl 

sonuna kadar saliyaneli 21 bir beylerbeyilik olarak yönetilmitir. Bu dönemde Kubad Paa, 

Dervi Ali Paa, Özdemirolu Osman Paa gibi paalar, Merkez tarafndan beylerbeyi olarak 

atanmlardr. 

Basra, Osmanl Devleti’ne bal müstakil bir eyalet olmakla birlikte, zaman zaman 

bölgedeki hanedanlarn eline de geçmitir. Bunlar arasnda en önemlisi kukusuz ki Efresyâb 

Hanedan dr 22 . Efresyâb, olu Ali ve torunu Hüseyin Paalar, vali olarak atandklar 

dönemde Basra’da neredeyse bamsz hale gelmilerdir. 

19 Abdulhâlk Bâkir, “Basra”, DA, V, stanbul 1992, s.108-111. Hz. Ömer zamannda 634 ylnda kurulan Eski 

Basra, Zübeyir kasabas civarna dümektedir. Yeni Basra ise antik Ubulla yaknlarnda XVIII. yüzylda 

kurulmutur. Bkz. “Basra”, EI 2 , Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands. Basra hakknda geni bilgi için 

bkz. Besim Darkot-Tayyib Gökbilgin, “Basra”, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, II, stanbul 1979, s.320- 

327. 

20 Halaçolu, “Basra: Osmanl Dönemi”, s.112. 

21 Osmanl Devletinde klasik timar sistemi dnda kalan, gelirleri yllk bir bedele balanm olan ve bu gelirleri 

de hazineye gönderen eyaletler “Saliyaneli” olarak adlandrlr. 

22 Efrâsyâb (Efrâsiyâb veya Afrâsiyâb). Kagarl Mahmut’a göre ilk Müslüman Türk sülalesi olan Karahanllar, 

Efrasiyab neslinden gelmektedir. Selçuklu sülalesinin de Efrâsyâb’dan türediine dair bir rivayet mevcut olup, 

bunun kendilerince de benimsemi olduklarn biliyoruz. Bkz. W.Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakknda 

Dersler, stanbul, 1926, s.96; Mecdûd Mansurolu, “Efrâsiyâb”, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, IV, 

Eskiehir,1997, s. 192-193. 

15 

15

ORSAM 

Salnamelerde verilen bilgilere göre H. 945-1319 (1538-1901) yllar arasnda 374 yl 

boyunca Basra’ya toplam 113 vali atanmtr. Bunlarn görev süreleri aadaki tabloda 

belirtilmitir. lgili grafie bakldnda valilerin yaklak % 39,48’inin 1 yl gibi ksa bir süre 

ile görevde kald görülmektedir. % 19,4’ünün 2 yl görev yapt Basra’da, %11,5’i ise 

sadece birkaç ay görevde kalabilmitir. Basra’ya Osmanl döneminde kimi zaman 

“mutasarrf”, kimi zaman “mütesellim”, kimi zaman da “vezir”ler vali olarak atanrken; bazen 

de kapkulu kökenli “aa”lar valilie getirilmilerdir. 10 yldan fazla valilik yapanlara 

bakldnda, özellikle H. 1005-1067 (1596-1656) yllar arasnda toplam 62 yl boyunca 

valilerin tek bir sülaleden geldii görülmektedir. Efrasyab (8 yl), olu Ali Paa (44 yl), 

Efrasyab’n torunu Hüseyin Paa (9 yl) ve yine ayn sülaleden olduu anlalan Ahmed 

adnda bir kii (1 yl) uzun yllar Basra’nn yönetiminde etkin rol oynamlardr. 

Tablo 1: Basra’ya Atanan Valiler ve Görev Süreleri 

Süre/Yl Vali Says 

1'den az 13 

1 45 

2 22 

3 8 

4 8 

5 4 

6 2 

7 2 

8 2 

9 1 

10 2 

10'dan fazla 4 

Yekûn 113 

Basra'ya Atanan Valilerin Görev Süreleri 

Vali Sayısı (%) 

40 

35 

30 

25 

20 

15 

10 

5 

0 

1'den 

az 

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1010'dan 

fazla 

Görev Süresi (Yıl) 

16 16


Bu eserin, “Osmanl Döneminde Basra’ya Atanan Valiler” ksmndaki isimler 

incelendiinde görülecektir ki; Basra’ya zaman zaman yerli hanedanlar hakim olurken, kimi 

zaman da Muntefik eyhi gibi airet eyhleri baa geçmitir. Tüm bu uygulamalar gösteriyor 

ki, Özbaran’n deyimiyle “Snrdaki Osmanl”’da 23 merkezî otoritenin kurulabilmesi, 

uygulanan esnek politikalara baldr. 

Demografik Durum: 

1552 tahririne göre ehirde, 11’i kalede olmak üzere toplam 20 mahalle mevcuttur ve 

kent nüfusu 15.000 civarnda olup bunun 5.000’i kale içinde yaamaktadr. XVIII. yüzyla 

gelindiinde Basra, 5 kaps olan bir sur içerisinde toplam 70 mahallede 40.000-50.000 nüfus 

barndrmaktadr. 

Kentin sürekli olarak civardaki airetlerin saldrlarna maruz kalmas ve etrafnn 

kanallarla ve bataklklarla çevrili olmasndan dolay sk sk görülen stma ve veba salgnlar 

yüzünden, XIX. yüzyln balarnda nüfus hzla azalmtr. Bu dönemde kentte 600’ü kargir, 

kalan sârife 24 toplam 2.000 ev vard ve 10.000 nüfus yayordu. 

XIX. yüzyln ikinci yarsna gelindiinde, Süvey Kanal’nn açlmasyla birlikte 

Basra’nn yeniden gelimeye balad gözlenir. Böylece Körfez ticareti, bu yeni artlarda 

yeniden palazlanmaya balamtr. Ayrca Midhat Paa’nn Badad valilii srasnda (1869- 

1872) devlet nüfuzu kuvvetlenmi, bölgede yeniden bir istikrar salanabilmi ve bu da 

demografik yapya yansmtr. XIX. yüzyl sonlarnda V. Cuinet’e göre Basra’nn nüfusu 

18.000 civarndadr 25 . Salnamelerdeki verilere göre ise 1902’de Basra kazasnn merkezi olan 

Basra kasabasnn toplam nüfusu 50.000’i bulmaktayd 26 . 

Salnamelerde Basra’ya ait, aadaki üç tabloda yer alan rakamlar arasnda genelde 

çelikiler görülmektedir. Bu, muhtemelen her salnameyi farkl kâtiplerin kaleme almasndan 

ve bu kâtiplerin bilgi düzeylerinden kaynaklanyor olmaldr. Verilerdeki bu tutarszlk, 

demografik açdan birtakm tahminler yapmamz imkansz hale getirmektedir. Bu 

kaynaklardaki verilerin kullanlabilmesi için baka verilerle desteklenmesi gerekmektedir. Bu 

nedenle bu konuda vilayet geneline ait üç tabloyu vermekle yetineceiz. 

23 Salih Özbaran, Yemen’den Basra’ya Snrdaki Osmanl, Kitabevi Yaynlar, stanbul 2004. Osmanl’nn 

dousunda Merkezin yönetsel dizginleri nasl kulland, denetimini nerelere kadar uzandrd/uzandrabildii 

konusunda Osmanl’nn dou snrndan konuya yaklamay amaçlayan bir çalma için bkz.: Dina Rizk Khoury, 

Osmanl mparatorluu’nda Devlet ve Tara Toplumu: Musul, 1550-1834, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 

stanbul 2003. 

24 Kamtan yaplm kulübeler. 

25 Halaçolu, “Basra: Osmanl Döneminde”, s.113-114. 

26 1302 tarihli Basra Vilayet Sâlnâmesinde bu durum öyle ifade edilmektedir: “Basra kasabasnn iki yakas 

vardr. Birincisi, Basra ehri ki;….. Basra halknn yaklak %30’ Sünnî ve %50’si ii mezhebinden olup, geriye 

kalan halk Hristiyan, Musevi ve dier mezheplerdendir. 800–900 evle, yerel halk ile yabanclarn yaklak 

nüfusu 35.000 civarndadr….. ehrin ikinci yakas, attü’l-Arap üzerinde ve “Makam Ali” adyla bilinen yerdir. 

çerisinde bir Bahriye ve Nizamiye Klas, bir tersane, bir Demir Fabrikas, bir Liman Dairesi, Karantina 

Dairesi, Gümrük ve Umman Osmanl dareleri, Hükümet Eski Dairesi, Aar Nehrinin üzerinde ahaptan bir 

köprü, Ticaret ve Bahriye darehaneleri, bir hamam, iki iptidai mektebi, bir cami, yaklak 400 dükkân ve 800– 

900 ev mevcuttur. Ahali ile yabanclarn burada yaklak nüfusu 15.000 civarndadr”. Bkz. Bu eserin “Basra 

Sancann Beeri Corafyas” ksm. 

17 

17

ORSAM 

Tablo 2: Basra’nn Toplam Nüfusu 

YERLEM ADLARI KAYITLI NÜFUS KAYDA GRMEYEN 

NÜFUS 

1. Basra Sanca 8.758 34.000 

2. Amara Sanca 2.398 65.000 

3. Muntefik Sanca - 152.200 

4. Necid Sanca - 82.900 

Genel Yekûn 11.156 334.100 

Tablo 3: Basra Vilayeti Nüfus Cetveli 

Milliyet Erkek Kadn Genel Toplam 

1. Kayda Geçirilmi Müslüman Nüfus 9.850 12 9.862 

2. Ermeniler 36 - 36 

3. Katolik 112 - 112 

4. Yahudi 445 - 445 

5. Ecnebiler 559 - 559 

6. Kpti Müslümanlar 9 - 9 

7. Yabanclar 290 - 290 

8. Sbbiler 171 - 171 

9. Basra Sanca çinde Kayda 

Geçmeyen Airetler 

10. Necid Sanca çinde Kayda 


11. Muntefik Sanca çinde Kayda 


12. Amara Sanca çinde Kayda 


68.860 99.839 168.699 

138.185 147.440 285.625 

121.210 125.160 246.370 

109.813 113.210 223.023 

Yekûn 449.540 485.661 935.201 

18 18


Tablo 4: Salnamelerin Metin Ksmnda Geçen Bilgilere Göre Vilayetin Nüfusu 

Sancak Kaza Nahiye Sünni 

% 

ii 

% 

Caferî 

% 

GM 

% 

Yabanclar Toplam 

Nüfus 

Basra Basra Basra 

30 50 - 20 50.000 

Kasabas 

Fav - - - - 0 

Ebulhasip 20 80 - 7.000 

attü’l-Arap - - - - 0 

Zübeyir 100 - - - 6.000 

Muntefik 

Amara 

Necid 

Harise - - - - 0 

Kurna Kurna 

- - 100 - 30.000 

Kasabas 

Beni Mansur 0 

Medine 0 

Neve 0 

Dir erer 0 

Kuveyt Kuveyt 

15-20.000 25.000 

Kasabas 

Nasriye Nasriye 

95 6.000 

(Merkez) Kasabas 

Hey Hey Kasabas 100 (%90) 4.000 

atra atra 

10 

4.000 

Kasabas 

0 

Sûkü’- 

üyûh 

Amara 

Sûkü’-üyûh 

Kasabas 

Amara 

Kasabas 

10 

0 

7.000 

9.000 

Duveric 0 

atra 0 

Zübeyir 0 

Merkez 

35.000 

(Hofuf) 

Katif 6.000 

Katar 7.900 

YEKÛN 196.900 

Yukardaki tablo, metin içerisindeki veriler esas alnarak hazrlanmtr. Bu açdan 

tabloya bakldnda, salnamelerde baz yerleim birimleri için daha ayrntl bilgiler 

verilirken (örnein Basra, Ebulhasip kasabalar gibi), baz yerler için hiçbir aydnlatc bilgiye 

rastlanmamtr. Salnamelerdeki tanmyla Basra kasabasnn iki yakas vardr ve bunlardan 

19 

19

ORSAM 

ilki Basra ehrinin yer ald ksmdr ve nüfusu yukardaki tabloda belirtildii gibi 35.000 

civarndadr. attü’l-Arap üzerinde bulunan ve Makam Ali adyla bilinen kasabann ikinci 

yakasnda ise yabanclarla birlikte yaklak 15.000 civarnda nüfus yaamaktadr. u durumda 

Basra’nn XIX. yüzyldaki toplam nüfusu 50.000 civarnda olmaldr. 

Salname metninde yer alan ve “Basra Vilayeti Nüfus Cetveli” balkl tablodaki 

yabanclar için verilen rakamlarla, yukardaki tabloda yalnzca Kuveyt kasabas için verilen 

rakam karlatrldnda, arada oldukça büyük farklar olduu görülecektir. lkinde bu say 

(ki bunu hane says olarak alsak bile) 290 olarak verilirken, yalnzca Kuveyt kasabas için bu 

say, bölgenin “beerî corafyas” aktarlrken zikredildii gibi 15-20 bin civarndadr. Bu 

örnekleri artrmak mümkündür. Durum böyle olunca ne salkl bir nüfus tahmini yapmak, ne 

de bölgenin etnik ve dinî yapsna dair kesin bir eyler söylemek mümkün deildir. 

Bununla birlikte genel olarak airetlerin ve yerli nüfusun nerelerde younlatn 

çkarmak elbetteki mümkündür. Bu açdan bakldnda airetlerin büyük bir ksmnn 

Muntefik ve Amara sancaklarnda iskan edildikleri rahatlkla söylenebilir. Muntefik livasnda 

da özellikle Sûkü’-üyûh kasabas, Arap airetlerin ticaret merkezi olmasndan dolay, 

airetlerin en youn göründüü yerleim alandr. 1308 (1890) tarihli salnameye göre 

airetlerin nüfusu Muntefik sancanda yaklak 80 bin, Amara sancanda ise yaklak 90 bin 

civarndadr 27 . 

Ekonomik Durum: 

Salnamelerdeki veriler, bize Basra vilayetinin ekonomisinin büyük ölçüde tarma 

dayandn göstermektedir. Vilayetin özellikle Muntefik ve Amara sancaklarnda youn bir 

ekilde yaadklarn bildiimiz Arap airetlerinin daha çok hayvanclkla uratklar ve 

geçimlerini buradan saladklar görülmektedir. Bu durum aadaki tablo ve grafikte daha da 

açk bir ekilde görülmektedir. 

Tablo 5: Basra Vilayetinin Yllara Göre Gelir Durumu 

Gelir Kalemi 

Yl 

1306 (1888) 1307 (1889) 1308 (1890) 1315 (1897) 1316 (1898) 

Ör Haslat 12.590.361 10.399.333 10.249.543 10.848.924 10.964.261 

Ör Emaneti - 3.283.748 3.467.955 3.585.755 4.937.066 

Koyun 

Vergisi 1.922.448 1.792.152 1.910.151 1.570.576 1.615.700 

Dier 

Gelirler 28 2.434.462 2.369.140 2.539.688 2.933.690 2.924.439 

Yekûn 16.947.271 17.844.373 18.167.337 18.938.945 20.441.466 

27 Bkz. “Demografik Durum” ksmndaki ilgili tablolar. 

28 Emlak ve tapu vergisi, mahkeme harçlar, sr vergisi gibi birçok gelir kalemi yer almaktadr. 

20 20


Basra Vilayetinin Balca Gelir Kaynaklar 

14.000.000 

12.000.000 

Gelir Miktar (Guru) 

10.000.000 

8.000.000 

6.000.000 

4.000.000 

2.000.000 

0 

1888 1889 1890 1897 1898 

Yllar 

Ör Haslat Ör Emaneti Koyun Vergisi Dier Gelirler 

Yukardaki tablo ve grafie bakldnda 1888 yl hariç dier yllar için ör haslat ile 

birlikte, ör emanetinden elde edilen gelirlerin birinci srada yer ald görülmektedir. 

Buradaki “ör emaneti”, klasik tmar sisteminden farkl bir vergi toplama yöntemine iaret 

etmektedir. Bu, dorudan doruya imparatorluun uzak eyaletlerinde vergi toplama yöntemi 

olarak iltizamn kullanlmas ile ilgilidir. 

Bilindii gibi klasik dönemde belli sürelerle iltizama verilen veya emanetle yönetilen 

ve Osmanl maliyesinde bir yönetim ve iktisadî birim olan mukâta‘alarn 29 , XVI. yüzyln 

ikinci yarsndan itibaren balayan malî bunalm 30 sonucunda iltizama verili ekillerinde ve 

29 ltizam, tmar sisteminin dnda kalan ve geliri dorudan merkezî hazineye aktarlan gelir kalemlerinin ya da 

gümrük vergisi, pazar vergisi gibi ticarî vergilerin veya devlet tekelinde bulunan darbhane, tuz ve balk üretilen 

yerlerin gelirlerinin toplanmas için XV. yüzyldan beri tmar sisteminin tamamlaycs olarak kullanlyordu. 

Bkz.: Halil nalck, “Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire”, Archivum Ottomanicum, 

VI/1980, Peeters-Leuven, 327-332; Linda Darling, Revenue-Raising And Legitimacy, Tax-Collection and 

Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden: E. Brill, 1996, 123-125. Darling’in bu 

çalmas XVI. yüzyln ikinci yarsndan XVII. yüzyln ikinci yarsna kadar olan süreçte Osmanl maliyesinde 

avârz ve cizye verilerinin toplanmas, vergi nüfusunun saym ve ortaya çkan defterlerin nitelii konusunda 

oldukça kaspsaml bir çalmadr. ltizam uygulamas ile ilgili olarak ayrca bkz.: Halil Sahilliolu, “Bir 

Mültezimin Zimem Defterine Göre XV. Yüzyl Sonunda Osmanl Darbhane Mukataalar”, ÜFM, XXIII/1-2, 

(1962-1963). 

30 lk olarak 1586 ve daha sonra 1600, 1618, 1641’de akçenin develüasyonundan sonra, fiyatlardaki art 

görülmemi oranlara ulat ve böylece tmar sahiplerinin sabit gelirlerinin deeri ciddi bir ekilde dütü. kinci 

gelime, hem douda hem de batda 16. yüzyln sonlarnda balayan ve 17. yüzyl boyunca devam eden uzun ve 

masrafl savalar, ekonomik krizin daha da artmasna neden oldu. Dier bir deyile, 17. yüzyl Osmanl 

ekonomisinde yaanan istikrarszln en önemli sebebi, çok uzun ve masrafl olan savalar olarak görüldü. Bkz.: 

evket Pamuk, “Money in the Ottoman Empire, 1326-1914”, in An Economic and Social History of the 

Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. nalck with D. Quataert, Cambridge: Cambridge University Press, 1994, 

p.945-985. Sonuç olarak baz tarihçiler tarafndan “kriz ve deiim dönemi” olarak nitelenen 17. yüzyl boyunca 

bütçe aç, Osmanl ekonomisinin özellii oldu. Bkz.: Suraija Faroqhi, “Crisis and Change, 1590-1699”, in An 

Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. nalck with D. Quataert, 

Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p.412-636. Bu, genellikle 16. yüzyln sonlarnda “askerî 

21 

21

ORSAM 

sürelerinde birtakm deiimler yaanmtr 31 . XVI. yüzyln sonlarndan itibaren yaanan kriz 

ile birlikte devletin artan masraflarn karlamak üzere iltizam sistemi hzla yaygnlat. Son 

dönemlerde iltizamn hzla yaygnlamasnn ve iltizam süresindeki deiimlerin, taradaki 

yerel ailelerin yükseliinin ardndaki temel etkenlerden biri olduu üzerinde tartmalar 

yaplmaktadr 32 . Bu yüzden hem bir yönetim birimi hem de bir malî birim olan mukâta‘ann 

ne anlama geldiine daha yakndan bakmak gerekir: 

Mukâta‘a, Osmanl hazinesine gelir salayan bir birimdir. Mukâta‘alar tarmsal 

üretime dayal olanlar ile ehirdeki üretim, ticaret ve ayn zamanda yönetimle ilgili olan 

mukâta‘alar olarak balca iki ksma ayrmak mümkündür. Niyâbet ve ihzâriye gibi 

mukâta‘alar yönetim ile ilgili iken ihtisâb, gümrük, damga, mîzân- harîr gibi mukâta‘alar 

dorudan üretim ve ticaretle ilgili olan mukâta‘alardr. 

Bu sistemde ilgili gelir kayna hazine tarafndan özel bir ahsa tahvîl edilirdi. 

Genellikle bu, üç yllk bir süreydi ve bu süreye Osmanl maliye dilinde tahvîl ad 

verilmekteydi. Bu süre içerisinde kaynanda vergi toplama ve iletme hakkn üzerine alan 

kimseye ise mültezim denirdi. Mukâta‘ay üzerine alan mültezimler, hem bir maliye görevlisi 

hem de bir örf görevlisi idiler. 

Mültezim, tahvil sonuna kadar hazineye ya da mukâta‘a sahibine ödemeyi üstlendii 

meblan bir ksmn pein vermek 33 ; zarar etmesi ya da ortadan kaybolmas halinde, sözünü 

yerine getiremediinde, borçlarn ödemek ve kendisini ilgililere teslim etmek üzere nefsine 

ve mâline ayr ayr iki kefil göstermek zorunda idi. 

devrim” olarak bilinen dünya çapndaki askerî deiimlerle yakndan ilgiliydi. Bu askerî devrim, sava 

teknolojisinde, taktiklerinde ve temelde ateli silahlarn kullanm ve piyade taktiklerinin gelimesiyle birlikte 

sava organizasyonundaki deiim anlamndadr. Bkz.: nalck, “Military and Fiscal Transformation…”, 283- 

337; Darling, Revenue-Raising And Legitimacy, s.8-9. Genel anlamda Osmanl klasik düzeninde yaanan 

deiim ve bu deiimlerin genel bir deerlendirmesi için bkz.: Mehmet Öz, Osmanl’da Çözülme ve 

Gelenekçi Yorumcular, Dergah Yaynlar, stanbul 1997. 

31 ltizam ve iltizamn süresi hakkndaki tartmalar için bkz. Mehmet Genç, “ltizam”, DA, XXII, stanbul 

2000, s.156-157; Murat Çizakça, “Tax-Farming and Financial Decentralization in Ottoman Economy, 1520- 

1697”, Journal of Economic History, 22, 1993. 

32 Karadeniz bölgesinde ortaya çkan ve gittikçe güçlenen a‘yân ailelerinden biri de Caniklizadelerdir. Bu 

konuda ayrntl bilgi için bkz.: Canay ahin, The Rise and Fall of an Ayan Family in Eighteenth Century 

Anatolia: The Caniklizades (1734-1808), Bilkent Üniversitesi, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2003. Tpk 

Caniklizadeler gibi, Karaosmanoullar da 18. yüzyldan 19. yüzyln balarna kadar, Manisa ve civarnda, 

iltizam hakkn elde ederek mütesellimlie kadar yükselmiler ve belli bir dönem bölgenin yönetiminde etkin rol 

oynamlardr. Bkz.: Yuzo Nagata, Tarihte Ayânlar: Karaosmanoullar Üzerinde Bir nceleme, TTK 

Yaynlar, Ankara 1997. 

33 Halil Sahilliolu, “Bir Mültezim Zimem Defterine Göre ….”, s.146; Ahmet Tabakolu, Gerileme Dönemine 

Girerken Osmanl Maliyesi, Dergah Yaynlar, stanbul 1985, s.120-123. Mehmet Genç, makalesinde 

hazinenin talep ettii bu peinat ile devletin, mültezimlere ksa vadede borçlandn dile getirmektedir. 

Hazinenin mültezimden talep ettii bu peinatn önemi gittikçe artmtr. Dönem dönem miktar artan bu 

peinatn yatrlmas zorunluluu, zamanla müzayede artlarndan biri haline gelmi ve esas itibariyle askerî 

snflarn elinde bulunan iltizamlar gayr- müslimlerin de aralarnda yer ald mâldâr olan kimseler ile tefeci 

gruplarn eline geçmeye balamtr. Osmanl maliyesinde tahvil uygulamasndan mâlikâne uygulamasna geçi 

hakknda daha ayrntl bilgi için Bkz.: Mehmet Genç, “Osmanl Maliyesinde Malikâne Sistemi”, Türkiye 

ktisat Tarihi Semineri (Metinler/Tartmalar, 8-10 Haziran 1973), Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1975, 

s.231-236; Mukâta‘alarn 18. yüzyldaki geliimi hakknda bkz.: Eftal Batmaz, “ltizam Sisteminin XVIII. 

Yüzyldaki Boyutlar”, Tarih Aratrmalar Dergisi (1996), XVIII/29, Ankara 1997, s.39-50. Ayrca 18. 

yüzyldaki mukâta‘alarn malikâneleme süreci için bkz.: Erol Özvar, Osmanl Maliyesinde Malikâne 

Uygulamas, Kitabevi Yay., stanbul 2003. 

22 22


Mukâta‘alar bazen herhangi bir sebeple iltizama çkarlmayp ücretli bir emin aracl 

ile de yönetilebiliyordu. Bu durumda emin, genellikle hass sahibinin adam oluyordu 34 . 

Emanet ve iltizamn dnda üçüncü bir yol daha vard ki o da emîn-i mültezimlik ya da 

emânet ber vech-i iltizâm olarak nitelendirilmekteydi. Emîn-i mültezim bir mukâta‘ay 

eminlik uhdesinde kalmak üzere balangçta belirli bir para ödemek suretiyle iltizama alan 

kimse idi 35 . 

Adna ister mültezim, ister emîn densin, mukâta‘ay üzerine alan bu kiiler hem bir 

maliye görevlisi idi, hem de o mukâta‘a alannn yöneticisi konumunda idi. te klasik 

dönemde dahi tmar sisteminin yansra uygulanan bu sistem, XVI. yüzyln ikinci yarsndan 

sonra yukarda zikredilen nedenlerden dolay daha geni alanlarda uygulanmaya balamtr. 

Osmanl’nn güney snrnda yer alan Msr, Habe, Yemen, Basra ve Lahsa gibi Arap 

topraklarndaki iltizam uygulamas ise bu bölgelerin fetihleri ile e zamanldr. Basra 

eyaletinin Osmanl’ya katlmasndan 5 yl sonra yaplan tahrire göre (1551-1552 tahriri) Basra 

ve Katf’ta klasik tmar sistemi yerine iltizam sistemi uygulanmaktadr ve bu sistemle en bata 

buradaki yönetici ve askerlerin maalarnn ödenmesi amaçlanmtr 36 . 

Basra ve Yemen üzerine çalan Salih Özbaran, Arap bölgelerinde uygulanan bu 

sistemi tmar sistemi ile karlatrarak aktarmaktadr. Ona göre “… askerî hizmetleri için 

kendisine tmar verilen tmarl sipahi, aynî olarak vergiyi toplar, savaa hazr cebelü 

bulundururdu. Oysa saliyaneli eyaletlerde gelir kaynaklar sipahilere tmar olarak 

datlmamt. Buradaki beylerbeyleri, topladklar gelirlerden eyaletleri için gerekli askerî, 

idarî ve sosyal harcamalar yaptktan sonra irsaliye denen belirli bir art Merkeze 

göndermekle yükümlüydü” 37 . Fakat bu irsaliyeler, yüklü miktarlara ulamyordu. Nitekim 

XVI. yüzyln sonlarnda Basra’daki mukâta‘at gelirleri, masraflar karlayamayacak 

durumda idi 38 . 

XIX. yüzyln sonlarna gelindiinde ise, salnamelere göre aadaki gibi bir gelirgider 

tablosu ortaya çkmaktadr. 

34 Ergenç, XVI. Yüzyln Sonlarnda Bursa, s.166. 

35 Devlet, skntl dönemlerde zarar sözkonusu olduunda mukâta‘ay kapatmay ya da güçlü kiilere vermeyi 

göze alamazd. Bunun yerine emânet yolunu tercih ederdi. Genellikle böyle durumlarda iletme bana gelen kii 

emîn kalmak artyla, belli bir meblan ödenmesini üzerine alrd. Böylece emânet ber vech-i iltizâm adn alan 

karma bir düzen oluur, iletme banda bulunan kii de kendisinde hem memuriyet hem de özel teebbüsü 

birletirmi olurdu. Bu sistemde maal memur olan emîn, ayn zamanda belli bir mebla ödemeyi üzerine ald 

için iletmenin kâr ya da zararndan sorumlu tutulurdu. Bkz. Ahmet Tabakolu, Gerileme Dönemine Girerken 

Osmanl Maliyesi, s.126-127. 

36 

Salih Özbaran’n “Osmanl mparatorluu’nda ltizam: Yemen, Basra ve Lahsa Eyaletlerindeki 

Uygulamalardan Örnekler” balkl makalesi için bkz.: Yemen’den Basra’ya Snrdaki Osmanl, s.182-187. 

37 Özbaran, Yemen’den Basra’ya Snrdaki Osmanl, s.191. Özbaran’n burada tmar sipahiyi, sadece askerî 

görevli olarak göstermektedir. Oysaki klasik tmar sistemi, çok fonksiyonlu bir sistemdi. Bu sistemde sipahi, bir 

yandan askerî görevli iken, dier yandan hem mali görevi vard hem de o dirliin yönetiminden sorumlu bir örf 

görevlisi idi. Bu konuda daha ayrntl bilgi için bkz.: nalck, The Otoman Empire, The Classical Age, 1300- 

1600, London 1973. 

38 Basra eyaletinin geliri 13.179.875 akçe iken gider 17.549.867 akçedir. Bkz. Özbaran, Yemen’den Basra’ya 

Snrdaki Osmanl, s.192. 

23 

23

ORSAM 

Tablo 6: Vilayetin Gelir-Gider Durumu 

Yl Gelir Gider 

1888 16.947.271 6.484.313 

1889 17.844.373 6.229.567 

1890 18.167.338 7.495.770 

1897 18.938.945 20.483.036 

1898 20.441.466 20.441.466 

Vilayetin Yllara Göre Gelir-Gider Durumu 

25.000.000 

20.000.000 

15.000.000 

10.000.000 

5.000.000 

0 

1888 1889 1890 1897 1898 

Yıllar 

Gelir 

Gider 

Salnamelerdeki verilerden hareketle hazrlanan yukardaki tablo ve grafik, Basra’nn 

1890’l yllarda gelir-gider dengesinde hiçbir ekilde açk bulunmadn göstermektedir. 

Hatta 1897-1898 ylna kadar eyalet masraflar, elde edilen gelirin sadece % 40’ kadard. 

1897-1898 ylna gelindiinde ise durum biraz farkllaacakt. Bu da dorudan doruya bu 

yllarda ihdas edilen “nizamiye ordular” ve buna bal olarak oluturulan “redif 

kuvvetleri” ile alakal idi. 

Bilindii üzere nizamiye kuvvetleri, Osmanl Devleti’nin savunma ihtiyac göz önünde 

bulundurularak belli merkezler etrafnda oluturulmu 7 ordudan meydana gelmekte ve her 

24 24


ordu bulunduu bölgenin adn tamaktayd. te bu 7 ordudan altncs, merkezi Badat olan 

Arabistan Ordusu idi 39 . 

Aadaki giderler tablosu incelendiinde, 1888-1890 yllar arasnda yaklak olarak 

% 45-50 arasndaki bir payla, birinci sray iç güvenliin salanmasndan sorumlu olan 

jandarma için yaplan masraflar alrken, 1897-98’de bu oran %15-20’lere gerilemitir. Buna 

karlk nizamiye ordular için yaplan harcamalar birinci sraya yükselmitir. Bunun da 

nedeni iç güvenliin salanmasnda yaanan deiim olmaldr. Daha önce de belirttiimiz 

gibi II. Mahmud döneminde bütün memâlik-i mahrûse topraklarnda güvenliin 

salanabilmesi amacyla köklü önlemler alnmtr. 1834-1836 yllar arasnda bütün ülkede 

nizamiye ordular bünyesinde redif askerî tekilat kurulmutur. Bu tekilatn görevleri 

arasnda derbendlerde nöbet tutmak ve kent merkezlerinde devriye gezerek, iç güvenlii 

salamak da vardr. Öyle anlalyor ki XIX. yüzyln sonlarnda Basra’daki iç güvenlik, 

jandarmann yan sra, büyük ölçüde nizamiye kuvvetleri tarafndan salanyordu. 

Tablo 7: Vilayetin Yllara Göre Balca Gider Kalemleri 

Gider Kalemi 

1888 

(%) 

1889 

(%) 

Yllar 

1890 

(%) 

1897 

(%) 

Dahiliye 22,73 21,84 18,4 6,47 0 

1898 

(%) 

Jandarma 51,99 54,1 45,49 14,18 20,64 

Bahriye 0 0 19,87 5,04 4,32 

Nizamiye Ordusu 0 0 0 47,39 53,2 

Dier Giderler 40 25,28 26,12 16,24 26,91 21,84 

39 Birinci Ordu, merkezi stanbul olan Hassa Ordusu; kinci Ordu Tuna merkezli umnu Ordusu; Üçüncü 

Ordu, Manastr merkezli Rumeli Ordusu; Dördüncü Ordu, Erzurum merkezli Anadolu Ordusu; Beinci Ordu, 

am merkezli Suriye Ordusu; Altnc Ordu, Badat merkezli Arabistan Ordusu ve Yedinci Ordu San’a 

merkezli Yemen Ordusu idi. Ayrntl bilgi için bkz.: Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VIII, TTK Basmevi, 

Ankara 1988 s.356-357. 

40 “Dier Giderler” içerisinde adliye giderlerinden maliye giderlerine; personel maalarndan posta ve telgraf gibi 

ulam ve haberleme masraflarna kadar birtakm gider kalemleri yer almaktadr. Bunlarn ayrntlar için bu 

eserin “ktisadî Durum” ksmndaki her yl için ayr ayr verilmi olan “Giderler Tablosuna” baknz. 

25 

25

ORSAM 

Vilayetin Balca Gider Kalemleri 

60 

50 

Giderler (%) 

40 

30 

20 

10 

0 

1888 1889 1890 1897 1898 

Yllar 

Dahiliye Jandarma Bahriye 

Nizamiye Ordusu Dier Giderler 

Osmanl idaresinde Basra, gerek ticarî, gerekse ziraat bakmndan oldukça hareketli bir 

ehir özellii göstermektedir. ehir, Basra Körfezi ve attü’l-Arap yolu ile Akdeniz 

limanlarna giden yolun üzerinde bulunuyordu 41 . Basra’dan balayp Badat ve Halep 

yönünde ilerleyen Baharat Yolu’nu kontrol altnda tutmak, Osmanl ekonomisi için oldukça 

önemli idi. Bu nedenle Hint Okyanusuna açlan yol üzerinde Basra kylar, Osmanl-Portekiz 

çekimesine sahne olacakt 42 . Tüm bu özelliklerinden dolay kent, nüfus çeken önemli bir 

yerleim yeri idi. Örnein Basra sancana bal olan Kuveyt kasabas, körfezde yer 

almasndan dolay, önemli bir liman kasabas idi ve XIX. yüzyln sonlarnda yerli nüfusu 

yalnzca 3-4 bin iken Arap ve Avrupal tacirlerle birlikte bu say çou zaman 25.000’lere 

kadar yükselebilmekteydi. Öyle ki salnameler, bu tarihlerde ran, Hindistan ve Çin ile Kuveyt 

liman arasnda gidip gelen 2.000’den fazla yelkenli geminin varlndan söz etmektedir. 

Muntefik sancann merkez kazas olan Nasriyye ve ayn sancaa bal Sûkü’-üyûh, Hey 

kazalar ile Necid sancana bal Katar kazas da yabanc tacirlere ev sahiplii yapmakta idi. 

Özellikle son zikrettiimiz Katar kazasnn ekonomisi Hindistan’a satlan inci’nin 

avlanmasna ve ticaretine dayanmaktayd. 

XVIII. yüzyl balarnda Basra’ya gelen Niebuhr’a göre ehir, eski önemini yitirmitir. 

Eskiden beylerbeyinin oturduu Aar Kanal kenarnda artk mütesellimin kona yer 

almakta ve kanaln iki tarafnda ngiliz ve Fransz tüccarlarn bürolar bulunmaktadr 43 . XIX. 

yüzyl sonlarna gelindiinde Basra, ticarî açdan hala önemli bir kentti. ehrin ticarî açdan 

öneminin bir dier kant da, Basra’da bulunan konsolosluklardr. Bata ngiltere ve Fransa 

olmak üzere Hollanda, Rusya, Amerika ve ran konsolosluklarnn Basra’da bulunmas, bu 

devletler ile olan ticaretin balca göstergelerindendir. XIX. yüzyl sonlarnda Basra ile 

Avrupa ülkeleri arasndaki ticaretin önemli bir dier göstergesi de, Basra ile çeitli liman 

41 Halaçolu, “Basra: Osmanl Döneminde”, s.113. 

42 Bu mücadele hakknda bkz.: Özbaran, Yemen’den Basra’ya Snrdaki Osmanl, s.145-152. 


26 26


kentleri/kasabalar arasnda vapur çaltran irketlerin varl idi. Basra’dan çkp Aden, 

Cidde, Süvey, Port Said, Marsilya ve Londra arasnda sefer yapan 6 adet vapuru ile “Haliç 

Fars ve Ortaklar irketi”, bunun en güzel örnei idi. Dierleri ise 6’ar vapurun iledii 

British India Vapur irketi ile Bombay ve ran Vapur irketi idi. 

te bu sözünü ettiimiz nehir üzerinde ileyen ngiliz vapurlarna karlk, Midhat 

Paa’nn valilii srasnda dare-i Nehriyye ve Basra’dan stanbul’a doru vapurlar iletmek 

için Ummân- Osmanî adl bir irket kurulmutur 44 . Bu da Osmanl’nn, gelien yeni artlara 

ve yeni oluumlara ayak uydurma çabas içerisinde olduunu göstermektedir. 

Modernleme Çabalar: 

Basra’da modernlemenin izleri sadece ticarî alanla snrl kalmamtr. Bilindii gibi 

Tanzimatn ilanndan sonra yaplan birtakm düzenlemelerle eyalet ve sancak merkezlerinde 

yönetim, yarg ve maliye ileriyle dorudan uraacak meclislerin kurulmas karara 

balanmt. Vilayet dare Meclisleri ve bunun birer prototipi olan Liva dare Meclisleri, Kaza 

dare Meclisleri, ticaret meclisleri, özel ihtisas komisyonlar (aar komisyonu, muhacir 

komisyonu, tahsilat komisyonu) gibi meclis ve komisyonlar, bu dönemde memâlik-i 

mahrûsenin her yerinde olduu gibi Basra’daki modernleme çabalarnn örnekleri olarak 

karmza çkmaktadr. 

II. Mahmud döneminin sonlarnda modernleme çabalar, kendisini eitim-öretim 

alannda da göstermitir. 1838’de ülkenin bayndrlk, sanayi, sanat ve her türlü fenniyle 

ilgilenmek üzere “Meclis-i Umur- Nafia” oluturulmu ve eitim ileri de meclise 

balanmtr. Daha sonra bu meclis 1839’da ülkenin kalknmasnda eitimin önemine deinen 

bir layiha hazrlam ve bu layihada sunulan öneriler Meclis-i Vala ve Dar- ura tarafndan 

da benimsenerek, eitim ilerini düzenleme görevi “Mekatib-i Rüdiye Nezareti” ad altnda 

kurulan bakanla verilmitir. Ancak bu srada “Mekatib-i Maarif-i Ali”den baka rüdiye 

bulunmad için nezaret, eitim konusunda önemli bir etkinlik gösteremedi. Daha sonra 

oluturulan “Meclis-i Maarif-i Muvakkat”, eitimin slah ile ilgili sorunlar tartarak bu 

konudaki görülerini Meclis-i Vala”ya bildirecekti. Sözü edilen bu meclis, sbyan 

mekteplerinin yeniden düzenlenmesi, rüdiyelerin herkes için örenimi gerekli ilimlerin 

okutulduu eitim kurumlar olarak faaliyete geçirilmesi gibi birçok konuda birtakm öneriler 

sundu. Bu önerilerin Meclis-i Vala’da benimsenmesi üzerine, 1846’da eitim-öretim 

konularnda gerekli kararlar almakla yetkili “Meclis-i Maarif-i Umumiye” kurulmutur. te 

bu meclisin alaca kararlarn uygulanmas için ayr bir örgütlenmeye ihtiyaç duyulmu ve 

Kasm 1846’da sbyan mekteplerinin düzenlenmesi ve rüdiyelerin artrlmas ile 

görevlendirilen “Mekatib-i Umumiye Nezareti” oluturulmutur. te Anadolu kentlerinde 

eitim için bu dönemde yaplan en büyük yenilik, rüdiyelerin açlmas olmutur 45 . 

Bu balamda 1890’larda Basra vilayetindeki eitim-öretim kurumlarna baktmzda 

aadaki gibi bir tablo çkmaktadr. 


45 Çadrc, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.284-285. 

27 

27

ORSAM 

Tablo 8: Basra Vilayetinde Bulunan Mektebler 

Rütiye 

Mektebi 

btidai 

Mektebi 

Musevi 

Mektebi YEKÛN 

Hoca 

Says 

Örenci 

Says 

Basra 2 15 1 18 75 255+ 

Muntefik 1 3 4 18 58+ 

Amara 1 2 3 14 50+ 

Necid 1 1 3 20 

Yekûn 4 21 1 26 110 

433’den 

fazla 

Rüdiyelerin durumu ksaca öyle idi: 1308-1309’da 16 öretmenin bulunduu Basra 

Rüdiye Mektebinde 70 kii örenim görmektedir. Yine Basra’ya bal Ebulhasip 

kasabasnda bir rüdiye daha vardr. Salnamelerden 2 hocasnn olduu anlalan bu rüdiyede 

kaç örencinin örenim gördüü kaytl deildir. Basra’ya bal Muntefik livasnda Nasriyye 

Rüdiye Mektebinde ise 10 öretmen ve 58 örenci bulunmaktadr. Amara Mekteb-i 

Rüdiyesi 7 hocasyla 50 örenciye eitim imkan sunmaktadr. Salnamelerde ibtidai 

mekteplerinin bazlar için örenci says verilmediinden, gerek sancaklarda, gerekse vilayet 

genelinde kaç örencinin eitim gördüünü saptamak mümkün deildir. 

Burada önemli olan Osmanl’nn snr bölgelerinin de, tpk merkeze daha yakn olan 

bölgelerde olduu gibi, yeni uygulamalarla tanm olmasdr. Nitekim, 1847’de stanbul’da 

sadece 1 rüdiye varken, 1853’de bu say 10’a yükselmitir. Taradaki ilk rüdiyeler ise 7’si 

Bosna’da, 1’i de Tekirda’da olmak üzere 1855’de faaliyete geçebilmitir. 1869’a 

gelindiinde Anadolu’daki rüdiyelerin says 58’i bulmaktayd 46 . Bu açdan bakldnda 

XIX. yüzyln sonlarnda Basra’da da eitimde yenileme hareketlerinin etkili bir ekilde 

uygulamaya konulduu söylenebilir. 

Bu modernleme çabalar yalnzca eitim-öretimde deil, birçok alanda yaanmtr. 

Salnameler, XIX. yüzyln sonlarnda taradaki bu dönüümü izlemek ve anlamak için önemli 

bilgiler içermektedir. Posta tekilatnn ve telgrafhanelerin açlmas, yeni teknolojiye, 

dönemin ulam ve haberleme sistemine ayak uydurmann göstergesi idi. ç güvenliin 

salanmasnda zabtiye tekilatnn etkin rolü, yine bu hususta saylacak örneklerdendir. 

Özetle söylemek gerekirse, Osmanl idaresine girdikten sonra belli bir istikrar 

kazanm olan Basra’da, özellikle mahallî idarecilerden Efrâsiyâb ve halefleri döneminde 

Hollandal, ngiliz ve Hintli tacirlere çeitli imtiyazlar verilerek depolar ve hanlar ina 

edilmitir. XVIII. yüzyla gelindiinde stanbul, zmir, Halep, am ve Msr’dan da birçok 

tâcir buraya gelmekte idi. Üstelik alnan gümrük vergileri de Basra için önemli bir gelir 

kayna oluturacak meblalara ulayordu. Bu açdan bakldnda ehir bir yandan Avrupal 

tacirlerin, dier yandan Arap ve Osmanl tacirlerin bulutuu, al-veri yaptklar önemli bir 

merkez haline gelmiti. Günümüzde petrolün oynad rolü, Osmanl döneminde baharat yolu 

ve deniz ticaretinin oynad düünüldüünde, sahip olduu stratejik konumu ile birlikte 

Basra’nn önemi daha da iyi anlalacaktr. 


28 28

SALNAMELERDE BASRA 

29

ORSAM 

[1308 (1890) Yl Salnamesinin Önsöz Ksm] 

Her vilayetin genel ve özel durumlarnn rehberi, 

salnamesidir. Gerek mülkî ve askerî memurlardan ve 

gerekse yerel halk ve yabanclardan hiçbir ahs, vilayetin 

durumuna vakf olmak için salnamesine müracaat 

ihtiyacndan vazgeçemez. 

Vilayetin bütün ihtiyaçlarn karlamak için gece 

gündüz çalarak tamamlamaya çalan Vali hazretleri 

tarafndan bu vilayetin salnamesini vilayet kâtipleri 

gözetiminde hazrlama görevini bu aciz kullarna vermeyi 

tensip buyurmulardr. 

Ben bu görevi; ne olduumu bildiim halde aciz, 

kusurlu, bilgi azl ve her konuya vakf olmayan bir 

insan olarak, vilayet kâtiplerinin yeteneklerine dayanarak, 

bu salnamenin düzenlenme, toparlanma ve tertibinde 

meydana gelecek kusur ve eksikleri marifet erbabnn 

gözlerine ilitikçe hatrlatma ve ihtarlarndan ders almak 

ümidiyle üstlenmi bulunmaktaym. Allah yardmcm 

olsun. 

Basra Matbaa Müdürü 

Mehmet Ali 

30 30

I. TARH 

31

ORSAM 

Basra’nn Kuruluu 

Basra ehrinin ilk kurulu tarihi H. 14 senesindir. 47 ehir, Halife Hz. Ömer (R.A) 

zamannda Irak’ fehteden Said b. Ebi Vakkas döneminde Ebû’l-harba b. Asm Delef marifeti 

ile kamtan yaplan küçük kulübelerden meydana getirilmitir. ehrin plan genel olarak 

çizilmi ve bu planda her cadde yirmier zirâ 48 ve sokaklar yedier zirâ olarak belirlenmitir. 

Meydanlar ise 40 zirâ eninde taksim edilmi ve ehrin ortasnda cami için geni bir alan 

braklmtr. Daha sonra bu bölgede büyük yangnlar ortaya çktndan, Halife Hz. Ömer’in 

emri ile üç odadan fazla ve yüksek binalar olmamak art ile kerpiçten evler yaplmasna izin 

verilmitir. 

Fakat bahsettiimiz Basra, bugünkü Basra deil, eski Basra olup Zübeyir ile imdiki 

yeni Basra arasnda kalan geni bölgedir. Birçok tarihçiye göre H. 270 senesinde ina edilen 

bu ehrin ilk ad “Busayra (Küçük Basra)”dr. lk yllarda küçük bir köy eklinde olan bu 

yerde genelde zengin tacirlerin yazlklar ve saraylar bulunurmu. 

Basra’nn ilk kuruluunda ehrin ortasnda 60 zirâ eninde bir çar yaplm ve bu 

çarda kimseye mülk tahsis edilmemitir. Ancak her kim ilk olarak buraya gelir, orada bir yer 

alr, akama kadar orada sebat eder ve kimsenin itiraz olmadan kalr ise, yer onun olur ve tüm 

ticaretini orada yapabilirmi. 

Basra ilk yllarnda slam ordusu için bir ordugâh olarak kullanlrd. Basra’dan 

Medain (Badat güneyinde bir ehir), Fars (ran), Hindistan ve Çin memleketlerine fetih için 

hareket edilirdi. 

Basra’nn ilk valisi, Kutba b. Kitade Es-Sudusi’dir. H. 14 senesinde yerine Utbe b. 

Gazvan vali olarak tayin edilmitir. Halife Hz. Ömer (R.A.), Utbe’ye aadaki nasihati 

vermitir.: 

“Ey Utbe; u memur olduun hizmette daima takva üzere bulunmalsn. Bu hizmetten 

daha büyük bir hizmete nail olmak fikrine yenik düme, zira din kardelerinin itimadn 

bozmu olursun. 

Peygamber Efendimizin dostluuna müerref oldun ki, o yüce dostluk sayesinde zillet 

içinde iken, imdi kuvvet buldun. imdi hüküm veren bir emir oldun ve her emri dinlenen bir 

padiah olup, her diyecein emir yerine getirilecektir. Bu yüce mertebeyi hakkndan daha 

fazla büyütmez ve emrinde olanlar küçük düürmez isen, bundan büyük nimet olamaz. 

syandan ziyade nimete dikkatli olmalsn. Bunca nimet belki de isyandan ziyade korkulacak 

bir tehlikedir. Nimete aldanp kendini cehenneme düürme. nsanlar hzla Allah’a ilerledikçe 

ve dünya o nispette kendilerine ikbal eyledikçe kâmil olurlar. Sen dünyay red etmelisin ki, 

zalimlerin belas girdaba dümeyesin...” 

Utbe b. Gazvan, alt ay görev yaptktan sonra Medine’ye döndü ve orada vefat etti. 

Yerine Mugayret b. uaybe tayin edildi. ki sene sonra azledildi ve onun yerine Ebu Musa 

tayin edildi. Basra’da Müslümanlk kabul edildikten sonra ehirde doan ilk bebein ad 

Abdurrahman b. Ebubekir’dir. 

47 Avrupa’da orta çada BALSORA ad ile bilinirdi; bugün bat dillerinde, çounlukla Bassora eklinde yazlr. 

skender zamannda ad geçen Diritidis (Teredon) ehrinin, bu bölgede aranmas lazm. Araplar burada 

“Hurayba” isminde bir mevki buldular ki, sonralar buras Basra’nn bir d mahallesi olarak tannd. Bununla 

beraber Basra, Araplar tarafndan yeniden kurulmu bir ehirdir. Bkz. “Basra”, slam Ansiklopedisi, II, MEB 

Yaynlar, Eskiehir,1997, s. 320. 

48 Zirâ: Uzunluk ölçüsü. 1 Zirâ = 1 Arn. 1 Arn, yaklak 68 cm., Mimar Arn ise 76 cm. uzunluunda. Bkz. 

Büyük Türkçe Sözlük, Ankara 1996, s.68. 

32 32


H. 29 senesinde Halife Hz. Osman zamannda Basra’ya 25 yandaki Abdullah b. 

Amir, vali olarak tayin edildi. O dönemde Basra, olaanüstü imarl ve gelimeye yüz tutmu, 

geni çarlar, yüksek binalar olan bir yerdi. 

H. 36 senesinde Halife Hz. Ali b. Ebi Talib (R.A) döneminde Basra valisi olarak 

Osman b. Hefif tayin olundu ve mehur Cemel Vakas bunun zamannda meydana geldi. 

Cemel Vakas: 

Halife Hz. Osman (R.A) efendimizin öldürülme olayndan dolay, Medine’de meydana 

gelen iddetli anlamazlk ve görü ayrl üzerine, Hz. Zübeyir ve Talha (R.A) Mekke’ye 

giderek Hz. Aye ile anlam, 600 deve ve 3.000 asker hazrlayarak Basra’ya gelmilerdi. 

Basra’ya ulatklarnda, halk iki gruba bölünmütü. Birinci grup onlar destekledi ve 

Hz. Osman’n intikamnn alnmasn savundular. kinci grup ise, bunlar “harici” 49 addederek 

aleyhlerine sava açtlar. O dönemin Basra Valisi Osman b. Hafif, Halife Hz. Ali’ye bir 

mektup yazarak durumu anlatt. Gelen cevapta, Talha ve Zübeyir’in, hilafete biat 50 

ettiklerinden dolay böyle bir eye kalkmaya haklarnn olmad, ancak konuulmas 

gereken bir ey varsa Halife hazretleri ile görümeleri gerektii ifade ediliyordu. 

Bu cevaptan sonra Vali Osman b. Hafif, kendi adamlarn toplayarak, Talha ve 

Zübeyir’i engellemeye çalm ise de, geceleyin Talha ve Zübeyir’in adamlar cami basarak 

valinin 40 yaknn ile adamlarn öldürmü ve Osman b. Hafif’i de hapsetmilerdir. Daha 

sonra beytülmal ve valilik makamn ele geçirerek am, Kûfe ve dier memleketlere durumu 

bildirmilerdir. Bu olay, H.36 ylnn Rebî‘ü’l-âhir aynda meydana gelmitir. 

Haberler Halife Hz. Ali’ye ulatnda, Halife Medine’den bir miktar asker toplayarak 

yola çkt. Yolda Kûfe ile temas kurarak, ona katlanlarla birlikte yaklak 30.000 kadar asker 

ile Basra’ya yöneldi. Hz. Ali, Basra’ya yakn bir bölgede durdu ve Zübeyir ile Talha’ya 

Peygamber Efendimizin sahabelerinden El-Ka’ka’ adl ahs elçi olarak göndererek, maksat 

ve niyetlerini örenmek istedi. Zübeyir, Talha ve Hz. Aye (R.A) elçiye bu seferden 

maksatlarnn Hz. Osman’n intikamn almak ve katilleri cezalandrmak olduunu, böyle ulu 

bir slam Halifesinin kannn yerde kalmasnn caiz olmayacan ve bundan baka bir 

maksatlarnn da olmadn beyan etmilerdir. 

Elçi dönüünde, Halife Hz. Ali’ye durumu anlatnca, Hz. Ali: “…Osman’n kan yerde 

kalmayacak, onun hakkn almak her Müslümana farz olduu gibi ilk olarak bana farzdr. 

Ancak, aramzdaki görü ayrln atp birleir ve tek vücut olursak bu ii elbirlii ile çözeriz. 

Kan dökülmesinin hiç kimseye yarar yoktur.” cevabn gönderdi. Daha sonra Zübeyir ve 

Talha ile bir araya gelip görütüklerinde, Peygamber Efendimiz Hazretleri ile olan 

sohbetlerini anlatt. Çok sayda cihatta kazanm olduklar eref ve mertebeleri hatrlatnca, 

Hz. Zübeyir; zaten kan dökmek ve savamak gibi bir fikre sahip olmadklarn dile getirip, bir 

49 Harici: Darya mensup anlamnda Hz. Ali’ye (R.A.) kar isyan edenlere verilen ad. Bu anlamda isim gibi de 

kullanlr, çoulu “havaric”. Bkz. emseddin Sami, Kamus- Türkî, stanbul 1317(1901) s.566. (Birçok terimin 

açklamas için Kamus- Türki’den yararlanlmtr. Bu nedenle bundan sonra yaplan terim açklamalarnda, 

yalnzca açklama verilecek ve künye kayd yer almayacaktr). Hariciler daha sonra Hz. Ali’ye kar pek çok 

savaa katlmlardr. te böyle bir ayaklanmada Hz. Ali, bir haricinin zehirli klc ile öldürülmütür. Halife Ali 

b. Ebi Talip Irak’taki kanl ayaklamalar, entrikalar, huzursuzluk ve fitneler yüzünden devlet içinde hiçbir icraat 

yapamadan vefat etti. Bkz. Yasin Baker, History of Bloody Violance in Iraq, Beyrut. 1999, s. 97. 

50 Biat: Biat etmek, birinin hâkimiyetini onaylamak, ballk ve sadakat arz etmek demektir. 

33 

33

ORSAM 

daha kar karya gelmeyeceklerine dair yemin ederek ayrldlar. Bu bar haberi herkes 

tarafndan sevinçle karland. 

Ancak askerler arasnda Hz. Osman’n öldürülmesi ile ilgili olarak suçlanan gruplarn 

bir ksm korunmak için Hz. Ali tarafna snrken, dier bir ksm da kendilerini aklamak 

için Hz. Zübeyir ve Talha safna katlmlardr. te bu ikinci grup, salanan bu bar 

ortamndan rahatsz oldu. Bunun kendilerine zarar vereceini düünerek geceleyin bir araya 

gelip, kargaa çkartmak için anlatlar. Gecenin karanlndan faydalanp Halife Ali’nin 

(R.A.) ordusuna saldrarak sava balattlar. Her iki taraf da bar dier tarafn bozduunu 

sanarak kanl bir çatmaya giriti. Oysaki bu olaydan gerek Hz. Ali’nin ve gerekse Hz. 

Zübeyir, Talha ve Hz. Aye’nin hiçbir ekilde haberleri yoktu. 

Hz. Zübeyir savan alevlenmesiyle çok üzülmü ve sava alann terk ederek Basra’ya 

geri çekilmek istemitir. O srada Ehnef, Beni Kays airetinden bir kiiyi görevlendirerek Hz. 

Zübeyir’i öldürmek için plan hazrlamtr. Airetten, Ömer b. Cermuz adnda birisini 

göndermi, Bir’ul-siba’ adl bölgede onu karlam ve niyetinin beraberce namaz klmak 

olduunu anlatarak Hz. Zübeyir’i kandrm ve namaz srasnda onu katletmitir. Kanl 

gömlei ile yüzük ve klcn alarak Hz. Ali’ye (R.A.) götürmütür. 

Ömer b. Cermuz, Hz. Ali’ye geldiinde: “… te Zübeyir’in katili benim, geliyorum.” 

diye barnca, Hz. Ali cevaben: “Zübeyir’in katili cehennemdedir.” diye karlk vermi. Hz. 

Zübeyir’in klcn görünce çok alam ve “Allah Zübeyir’i affetsin ve cennetine alsn, bu 

klçla nice nice savalarda Peygamber Efendimizi musibetlerden kurtarmt.” diyerek 

üzüntüsünü dile getirmitir. Hz. Talha ise, sava srasnda Mervan b. Hâkim tarafndan bir 

okla yaralanarak Basra’ya dönmü ve orada vefat etmitir. te böyle balayan sava, 

tarihçilerin bildirdiine göre iddetlendikçe iddetlenmi ve iki taraftan da 10.000 ehit 

verilmitir. Sava durdurmak için Hz. Aye, devesini yere ykm ve bu savaa son vermitir. 

Bu sava srasnda Hz. Ali (R.A), yarallarn tedavi edileceini, firar edenlerin takip 

edilmeyeceini, teslim olanlara eziyet edilmeyeceini ve teslim olanlar efkatle kabul 

edeceini içeren duyurular sürekli olarak askerler arasnda özel haberciler aracl ile ilan 

ettiriyordu. 

Sava sonunda Hz. Ali (R.A), Hz. Aye (R.A) ile görümü ve her ikisi de birbirinden 

özür dilemitir. Hz. Ali, Hz. Aye’nin tüm ihtiyaçlarn karlayarak bir miktar muhafz asker 

ve krk cariye ile onlara refakat etmek üzere kardei Abdurrahman’ görevlendirmitir. 

Böylece Hz. Aye’yi sayg ve ihtiram ile Mekke’ye göndermi, oradan da Medine’ye 

muazzez bir ekilde ulatrmtr. 

te Cemel Vakasnn özeti budur. Tarihçiler, hiçbir savata, bu savata olduu gibi iki 

tarafn askerinin birbirine bir yandan sabrla ve pervaszca; dier yandan da merhametle ve 

kasavetle savamam olduunu kaydederler. Zira ölenlerin toplanmasna Hz. Ali bizzat 

katlm ve askerleri ile birlikte namaz kldrtmtr. Her iki tarafn ölüsü için tek yas 

düzenlemitir. Hiçbir savata galip ve malup birbirine bu denli sevgiyle yaklamam, 

yaptklarndan dolay üzüntü duymam, birlikte piman olduklar görülmemitir ve 

görülmeyecektir. 

34 34


Emevi Devleti Döneminde Basra: 

Yukarda bahsedilen olaylardan sonra Basra’ya Abdullah b. Abbas vali olarak tayin 

edildi. H. 38 senesinde Basra’y kontrol altnda tutmak için Muaviye tarafndan, Abdullah b. 

El-Hazremi gönderilmesine ramen kabul görmeyerek, adamlar ile birlikte Sümbül saraynda 

yaklarak öldürülmütür. 

H. 41 ylnn balarnda Muaviye ile Hz. Hasan b. Ali arasnda anlama salanm ve 

Hz. Hasan hilafetten çekilmitir. Bu srada Harman b. Aban ayaklanarak Basra’y ele geçirmi 

ise de, hilafet Muaviye’de istikrar edince çok büyük bir ordu ile Basra’y geri alm ve Beser 

b. Ebi Ertat vali olarak tayin edilmitir. Ayn yln sonunda Utbe b. Ebi Süfyan vali olmu ve 

Horasan ile Secistan Basra’ya balanmtr. 

H. 43 senesinde Utbe b. Ebi Süfyan azl olunarak, Basra’ya Abdullah b. Amir tayin 

oldu ve bir sene sonra da onun yerine Hares b. Abdullah El-Ezderi tayin olundu. Bunun 

döneminde Basra halk arasnda fesat artm ve hükümetin hiçbir emrine itaat edilmeyerek, 

çeitli cemiyetler ortaya çkmtr. Bu olaylardan dolay Muaviye çok üzülmü ve dört ay 

görevde kalan Hares’i azlederek, yerine Abdullah El-Ezedî vali tayin etmitir. Bunun 

zamannda da hrszlk, adam yaralama, adam öldürme ve saldrlar artmaya balar. O 

dereceye gelir ki, devlet sadece bir sözden ibaret olur. Her türlü vergi ve harçlar ödenmez 

olur, devlet memurlar ile alay edilir hale gelir, bundan dolay vali azl olunarak yerine Ziyad 

b. Ümeyye vali olarak atanr. 

Ziyad b. Ümeyye çok cesur, azimli, otoriter, güçlü bir ahsiyete sahip tedbirli bir adam 

olduundan, gelir gelmez Betra ad altnda bir hutbe okutturur ve bu hutbe ile Basra’y titretir. 

Basra’ya geliinin üçüncü günü bir duyuru ile “Her kimden bir ey kaybolmu ise, gelip 

kendisinden almasn tembih etmi ve gece saat üçte her kimin kellesi görünürse kesinlikle 

öldürülecei ve herhangi bir mahallede bir cinayet ilenirse o mahallenin ileri gelenlerinin 

ölüm derecesine varncaya kadar ceza alacaklar” n ilan eder. 

Bu ilandan sonra pek çok insann kellesi uçmu, hakl haksz hiç fark etmeden ölümler 

bir birini takip etmi ve memlekete olaanüstü bir emniyet ve huzur hâkim olmutur. 

Hrszlk, saldrlar ve cinayetlerden eser kalmamtr. 

H. 50 senesinde Kûfe ehri, Basra vilayetine baland ve kaymakam olarak Kûfe’ye 

Sümra b. Cindeb atand. Vali Ziyad tarafndan, alt ay Basra’da ve alt ay Kûfe’de ikamet 

etmek zorunluluu getirildi. Bu sene Karip El-Ezedi ve El-Zahaf adnda iki kii Basra’da 

isyan çkarp, pek çok mal kaçrm ve çok sayda insan katletmilerdir. Vali Ziyad b. 

Ümeyye, halk toplad ve üzerlerine hücum etti, kendilerini ve adamlarn klçtan geçirdi. 

H. 53 senesinde Ziyad b. Ümeyye vefat etti ve Basra’ya Sümra b. Cindeb asaleten vali 

olarak atand. 

H. 54 senesinde Abdullah b. Geylan Basra valiliine tayin oldu. Bunun döneminde 

halk arasnda fesat çoaldndan azledilerek, H. 55 ylnda yerine Übeydullah b. Ziyad tayin 

edildi. 

H. 58 senesinde Basra’da Beni Abdulkays kabilesinden “Tavaf” adnda bir kiinin 

Übeydullah b. Ziyad’a kar isyan balatmasyla pek çok muharebe meydana geldi. Bunun 

sonucunda, Übeydullah hepsini katlederek galip gelmitir. 

35 

35

ORSAM 

Yine bu sene içinde Basra’da at yarlar pek rabet görmü, neredeyse her ay bir iki 

yar yaplmaya balanm ve asil cins atlar yetitirmek olaanüstü bir heves haline gelmitir. 

H. 64 senesinde Halife Yezid b. Muaviye vefat etmitir. Bu srada Übeydullah b. 

Ziyad, halk toplayarak kendisini Halife seçtirmek istemi, halk ilk etapta kabul etmi ise de 

daha sonra ayaklanarak Übeydullah’n ölümünü istemitir. Bunun üzerine Übeydullah b. 

Ziyad, beytülmal’de bulunan 1.900.000 Dirhemi alarak Basra’dan firar etmi ve yerine ittifak 

ile Abdullah b. Haris emir olarak tayin klnmtr. 

Daha sonra Abdullah b. Zübeyir Halife olarak seçildikten sonra, kendi tarafndan 

Basra’ya Ömer b. Abdullah El-Temimi vali olarak tayin edildi. O zaman Basra çok problemli 

bir dönem geçirmekte idi. Halk birçok hiziplere bölünmü ve El-Temimi idareyi ele 

alamadndan, yerine H. 65 ylnda Haris b. Ebi Rebia tayin edilmitir. 

Bunun zamannda Basra’da Nafi’ b. Ezrek (Mavi) adnda bir Harici ortaya çkt. Bu 

kii Ahvaz’dan sfahan’a kadar olan bölgeyi kontrol altna alm ve Basra’ya kadar gelerek 

ehri kuatmt. Ancak, Mühelleb b. Ebi Safer ile giritii kanl savata Basra’dan çekilmek 

ve sfahan’a kadar gitmek zorunda kalmtr. Bu srada Basra’ya Mühelleb b. Ebû Safer vali 

olarak atand. 

El-Havaricü’l-ezarika, “Mavi Hariciler” anlamndaki bu deyim, Nafi’ b. Ezrek’e tabi 

olanlara verilen isimdir. Bu olaydan sonra Mühelleb b. Ebi Safer, Haricileri yola getirmek için 

görevlendirildiinden, yerine vali olarak Übeydullah b. Muammer tayin edildi. Bu vali 

zamannda, H.65 ylnda Basra’da taun 51 salgn ba gösterdi ve yaklak olarak 25 gün devam 

eden bu salgn 65.000 kiinin ölümüne sebep oldu. Baz tarihçilerin iddiasna göre bu salgn 

40 gün devam etti ve 100.000 kii hayatn kaybetti. Taundan ölenlerden biri de Vali 

Übeydullah b. Muammer idi. 

H. 66 senesinde Basra’ya vali olarak Hares b. Ebi Rubeya El-Kebba’ atand. Bu vali 

zamannda Basra’ya Müsenna El-Abdi adnd biri geldi ve Muhtarn Halife olmas için Basra 

halkndan destek istedi. Halk arasnda büyük bir ihtilaf ortaya çkt ve ancak, Asaf b. Kays’n 

arabulucu olmasyla olay çözüldü. Müsenna El-Abdi geri döndü ve vali görevden alnarak 

yerine Musab b. Zübeyir atand. Alt ay süren valilii döneminde, El-Muhtarn (Muhtar b. 

Übeydullah Es-Sakafi) öldürülmesinden dolay azledildi ve yerine Hamza b. Abdullah Ez- 

Zübeyir vali olarak Basra’ya geldi. Bu ahsn akli dengesi yerinde olmadndan, yerine H. 

68. ylnda tekrar Musab b. Zübeyir vali olarak atand. 

H. 70 senesinde Basra’y kontrol altna almak için Halife Abdulmelik b. Mervan 

tarafndan gönderilen Halit b. Abdullah, uzun savalar sonucunda hiçbir çözüm bulamadan 

geri dönmek zorunda kalmtr. 

H. 71 senesinde Halife Abdulmelik b. Mervan, Basra’ya sefer düzenleyip Musab b. 

Zübeyir’i katlettikten sonra Halit b. Abdullah’ Basra’ya vali olarak atamtr. 

H. 72 senesinde Halit b. Abdullah Basra valiliinden el çektirilerek yerine, Halife 

Abdulmelik’in kardei Bir atand ve Kûfe, Basra’ya baland. O sene Basra’da Hariciler 

tarafndan çok sayda ayaklanma çkarld. Hariciler, Basra’nn etrafna hücum ederek köyleri 

sabote edip, halkn maln yama etmilerdir. 

51 Taun: Veba, yumurcak, uyuz ve siilli bir veba hastal. 

36 36


H. 75 senesinde mehur Zalim Haccac b. Yusuf Es-Sakafi 52 vali olarak tayin olundu. 

Haricileri tedip etmek için Mühelleb’i ordunun bana getirdi ve orduya tüm Kûfe ve 

Basrallar katt. O yln ortasnda Haccac’a kar isyan balatan Abdullah b. El-Carud adnda 

bir kii, toplad airetlerle Haccac’a saldrmaya balad. Tüm maln ve kadnlarn 

yamalad, ayrca hizmetçilerinden 18 kiiyi katlederek Haccac’ saklanmaya mecbur etti. 

Haccac sonradan askerlerini toplayp, birtakm airetleri de yanna alarak, orduyu 

Abdullah’n üzerine sevk etmi ve iddetli savalar sonunda Carud ve maiyetinde bulunan 

18.000 kiinin 3.000’i telef olmu, kendisi de öldürülmütür. Haccac büyük bir zafer 

kazanarak azameti tüm Irak’a yaylm ve tek hâkim oluvermitir. 

H. 80 senesinde Basra’da yeni bir taun salgn meydana gelmi ve bu salgnda 

Basra’da 50.000 insan ölmütür. Halkn geri kalan çöllere kaçarak mallar telef olmutur. 50 

gün süren salgnn, 35 günü çok iddetli geçmitir. 

H. 81 ylnda Abdurrahman b. El-E’s adnda bir kii Irak’ta büyük bir ordu 

toplayarak, Haccac’n üzerine gitmi ve Basra’y igal etmitir. Haccac da, Basra’dan kaçarak 

Kûfe’ye snm ve orada bo durmamtr. Kûfe halkndan ve am’dan toplad insanlarla 

yeni bir ordu kurarak tekrar El-E’s’in ordusuyla çatmaya girmitir. Bu seferi de tamamen 

kaybederek ve tekrar Kûfe’de yaamaya balamtr. Abdurrahman b. El-E’s Basra’da 

kontrolü saladktan sonra vali olarak Bin Eyüp Es-Sakafi’yi tayin etmitir. 

Haccac, Kûfe’de kald sürede hile, aldatmaca ve oyunlarna bavurmaya balamtr. 

Abdurrahman b. El-e’s’n ordusunu yenemeyeceini anladktan sonra, Abdurrahman b. Ele’s’in 

adamlarndan ileri gelenlerini rüvet yolu ile datt ve El-e’s‘ten uzaklatrd. 

Tarihçilerin anlattklarna göre; plan, güzel bir plandr, ancak ar ilemitir. Haccac plann, 

tekrar Basra’ya gelinceye kadar uygulamtr. Fakat, sava kazanp Basra’y ele geçirir 

geçirmez de o adamlarn mallarna el koyarak, hepsini idam etti. 

H. 83 senesine gelince Irak valisi olan Haccac b. Yusuf Es-Sakafi’nin, Basra ve 

Kûfe’ye yakn olmak ve olas bir ihtilalde Basra’ya hzla yetiebilmek için orta bir yerde 

ikamet etmesi gerekiyordu. Bunun için, Vast 53 ad verilen yeri seçerek bir cami ve bir imaret 

ina etmi, burasn hükümet merkezi yapmtr. Daha sonra, dileyenlerin bu bölgede 

konaklayabileceini ilan ederek, ksa bir sürede oldukça büyük bir ehrin kurulmasn 

salamtr. Haccac’n, son günlerinde Vast’da yaptrd nüfus saymna göre, ehirde 

600.000 insann yaad görülmektedir. 

H. 93 senesinde Sait b. El-Cebir adl ahs öldürerek Vast yaknlarnda defnettirdi 

(mezar halk tarafndan ziyaret edilir). Bu kii, zamannda Abdurrahman b. El-E’s 

destekledii için cezasn buldu. H.95 senesinde Haccac b. Yusuf Es-Sakafi vefat etti ve 

yerine Yezid b. Mühelleb vali tayin edildi. 97 senesinde de Basra’ya vali olarak Abdullah b. 

Hilal El-Kelayi tayin edildi. 

H. 98 senesinde Abdullah b. Hilal azledilerek yerine, Süfyan b. Abdullah El-Kindi vali 

olarak atand. 

52 Haccac’n kanl yöntemleri hakknda, Haccac kendi sözleri ile unu söylemektedir. “Bu yöntemler Irak halk 

için en uygunudur…” hatta bir rivayete göre Haccac’n öldürdüü insan says 120 bine ulamtr. Baker Yasin, 

History Of Bloody Violance n Iraq, s.107. 

53 Vast: Badat ve Basra arasnda bir ehir. 

37 

37

ORSAM 

H. 99 senesinde Halife Ömer b. Abdülaziz döneminde, Basra’ya vali olarak Âdî b. 

Ertat El-Fezari tayin edildi. O dönemde -caddeleri zülüm ve hakszlk dolu bir yer olduu ve 

halknn korkudan kaçt- Basra, yeni vali sayesinde adalet ve huzur dolu günler yaad ve 

böylece ehirde asayi saland. 

H. 101 senesinde am’da hapis olan Yezid b. Mühelleb firar ederek, bir takm asker ve 

leker 54 toplayarak Basra’ya gelmi, ksa bir kuatmadan sonra ehri kontrol altna alm ve 

Âdî b. Ertat’ hapsederek ehrin etrafn istila etmitir. 55 H.102 senesinde Müsellime b. 

Abdülmelik komutas altnda am’dan sevk olunan 80.000 kiilik büyük bir ordu Basra’ya 

gelerek, Yezid b. Mühelleb ile büyük savalar yapldktan sonra malup olmutur. Müsellime 

b. Abdülmelik Irak ve Horasan’n genel askeri hâkimi olarak, Basra’ya Abdurrahman b. 

Selman El-Kelb’i vali olarak atamtr. Basra halknn rivayetlerine göre, bu son savata 

Basra’da ölen insan says 28.000, baz tarihçilere göre de 18.000’dir. öyle ki, sava sonras 

Basra’da matem olmayan ev yokmu ve bir yl boyunca Basra, feryat ve figandan adeta 

yatlamaz bir hale gelmitir. 

H. 105 senesinde Haim b. Abdülmelik’in hilafeti döneminde, Irak valisi Ömer b. 

Hebire tarafndan Basra’ya Musa Amil vali olarak tayin edilmitir. 

H. 106 senesinde Irak valilii Halit b. Abdullah El-Kusri’ye tevcih edildi ve Basra 

valiliine de Akabe b. Abdulâlâ Amil tayin olundu. 

H. 109 senesinde Akabe azledildikten sonra Basra valiliine, Amaye b. Sabara El- 

Yesribi tayin edildi ve daha sonra o da azledilerek yerine 110 senesinde, Bilal b. Ebûbekir 

tayin edildi ve ehrin kadl da kendisine ilave görev olarak verildi. 

H. 110 senesinde Basra’da görülmemi bir yamur yaarak, sokaklardan geçilmez 

olmu ve 1.500 ev yklmtr. Bu senede Hasan Bâsri 87 yanda Hakkn rahmetine kavutu. 

Türbesi imdi Zübeyir kasabasnn dnda ve yarm saat kadar mesafede olup, ziyaretgâh 

olarak halk tarafndan ziyaret edilmektedir. 

H. 116 senesinde Basra’da yine bir taun salgn balam ve 65 gün devam etmitir. 

Tarih kitaplarnda; o sene banda yaplan nüfus saymnda Basra nüfusunun 300.000 

civarnda olduu yazldr. Salgn srasnda ise 150.000 insan telef olmutur. 

H. 120 senesinde Irak valisi Yusuf b. Ömer Es-Sakafi zamannda Basra’ya Kesir b. 

Abdullah El-Selemi vali olarak atanmtr. 

54 Leker: Çeri, düman askerini kran, asker bozan ordu. 

55 Hem Yakut El-Hamevi, Mu’cemû‘l-Udebâ adl eserinde, hem de El-sfahani, El-Aâ’î adl eserinde bu 

konuyla ilgili ksa fakat öz bilgi aktarmaktadr. Her iki eserde, konuyla ilgili u bilgiler yer almaktadr: “…Yezid 

b. Mühelleb, kendisine yardm etmesi için Sûl Tekin’e (Türk asll ve yllarca Hazar denizinin güneydousunda 

Teberistan ve Horasan arasnda bulunan Cürcan hükümdarl yaptklarn bilinmektedir) çarda bulunur. Sûl 

olu ile birlikte bu çarya olumlu cevap vererek Emevi halifesine kar Yezid’in yannda yer alr. Çarpma 

srasnda Sûl okunun ucuna ‘Sûl, sizi Allah’n kitabna ve o’nun Peygamberinin sünnetine uymaya davet ediyor’ 

ibaresini yazarak kar tarafa frlatr. Bu mesaj, Halife Yezid b. Abdülmelik’e iletilince çok sinirlenir ve öyle 

barr: ‘...Bakn hele siz!! Dinsiz anann oluna bakn! O kim oluyor da bizi Allah’n kitabna ve Peygamberin 

sünnetine davet ediyor?!! Belki o daha kld namazn manasn bilmiyordur!’. Yezid b.Mühelleb, savata yenik 

düüp ölünce Sûl, beraberindekiler ile birlikte Emevi valilerinden Abbas b.Velid’e snr. Ne var ki ortalk 

sakinleince vali bu aileyi bütünüyle uykudayken klçtan geçirmekte tereddüt etmez”. Bkz. Pamukçu, Ekrem, 

Badat’ta lk Türkler, Kültür Bakanl Yaynlar, Ankara 1994, s.67. 

38 38


H. 126 senesinde Irak valisi Abdullah b. Ömer b. Abdülaziz zamannda Basra’ya vali 

olarak El-Mesur b. Ömer b. bat tayin olunmutur. Bu vali döneminde Basra’da Abbasilerin 

ilkeleri görünmeye balad ve Basra’ya gizlice gelen birtakm ihtilalciler, Emevi Devleti 

aleyhine baz ayaklanmalar balatmak istemilerdir. Vali bu durumdan haberdar olunca 

ayaklanmann önünün alnmas için pek çok ihtiyati tedbir almasna ramen, baar elde 

edilememitir. Çünkü halk zaten Emevi Devleti’nden nefret etmektedir ve vilayetin kendi 

askerleri bile ihanet içindedir. 

H. 128 senesinde Irak’ta El-Zahik b. Kays adnda bir adam isyan ederek, Abdullah b. 

Ömer ile mücadeleye girimi ve sonunda, sekiz günlük bir kuatmadan sonra El-Mesur b. 

Ömer b. bat, Basra’y teslim etmitir. 

H. 129 senesinde Halife Mervan tarafndan, Yezid b. Hubeyre Irak’a vali olarak 

atanmtr. Adgeçen vali çok sayda asker ile Irak’a gelerek Kûfe’yi Haricilerden kurtarm 

ve Basra’ya yönelmitir. Basra dnda meydana gelen ve oldukça iddetli geçen 11 günlük bir 

savatan sonra Hariciler yenilmi, Basra Yezid b. Hubeyre tarafndan geri alnmtr. 

H.130 senesinde Vali Yezid b. Hubeyre döneminde, Basra’da taun salgn ba 

göstermi ve 45 gün devam etmitir. Bu salgn srasnda 60.000’den fazla insan telef olmu ve 

sa kalanlarn çou ehri terk edip çöllere kaçmlardr. 

Abbasi Devleti Döneminde Basra: 

H.131 senesinde Basra valilii Müslüm b. Kuteybe’ye teslim edilmiti. Birkaç ay 

sonra Abbasi Devleti’nin izleri ortaya çkm ve her tarafta Abbasi Devleti’nin askerleri 

görünmeye balamtr. 56 Basra’ya Ebulabbas Abdullah Es-Seffah 57 tarafndan, Süfyan b. 

Muaviye b. Yezid b. Mühelleb vali olarak atanmtr. Ancak ehrin teslim olmaya niyeti 

yoktu. O srada Horasan’da bulunan 4.000 süvari Emevi askeri Basra’ya gelerek savunmay 

güçlendirdi. Yedi gün boyunca süren çetin savalar sonunda, Basra teslim oldu ve Abbasi 

kuvvetlerinin eline geçti. Bu yedi gün içinde Basra’da 11.000 insan ölmü ve Basra’nn 

tamamna yakn yamalanm, 7.000 ev ile o dönemde Basra’da var olan çarlarn 

yarsndan fazlas yklmtr. Basra yerle bir edildikten sonra “aman” verilmi ve Ebulabbas 

Es-Seffah tarafndan vali olarak atanan Süfyan b. Muaviye b. Yezid b. Mühelleb, Abbasilerin 

ilk Basra valisi olmutur. 

Bu tarihten sonra Basra’da hutbeler Abbasi Halifesi adna okunmaya balam ve yine 

bu sene içinde Basra’da bulunan Emevi ailesinin ileri gelenlerinden 60 kadar kii önce idam 

edilmi ve daha sonra da cesetleri sokaklarda köpeklere terk edilmitir. Bu olay halk arasnda 

büyük bir korku ve infiale neden olmutur. 

56 Emevi Devleti’nin kesin olarak tarihten yok oluunun dönüm noktas, H. 132 ylnda meydana gelen Zab 

Nehri Savadr. Bu savata Halife Mervan b. Muhammed Emevi kuvvetlerinin komutanln üstlenmitir. 

Abbasi kuvvetlerinin komutan ise Abdullah b. Ali’ye (Ebulabbas Abdullah Es-Seffah’n amcas) teslim 

edilmiti. Çok çetin bir savatan sonra, Halife yenileceini anlaynca hiç arkasna bakmadan sava meydanndan 

kaçmtr. Ancak Abdullah b. Ali, onu brakmaya niyeti olmad için halife ve adamlarn önce am’a kadar 

takip etmi oradan da Filistin’e daha sonra Msr’a kadar peinden gitmitir. Msr’n güneyinde Sa’id bölgesinde 

“Bosir” diye bilinen köyde onu yakalayarak öldürmü ve kafasn keserek Es-Seffah’a geri getirmitir. Böylece 

Emevi Devleti tarih sahnesinden kanl bir ekilde ayrlmtr. Bkz. Yasin Baker, History of Bloody Violance in 

Iraq, Beyrut 1999, s. 114. 

57 Abbasi Devleti’nin ilk Halifesi ve kurucusudur. Es-Seffah (Kasap) lakab ile anlmaktadr. 

39 

39

ORSAM 

Vali Süfyan b. Muaviye, Basra’nn yeniden imar ve halkn yerlerine geri dönmeleri 

konusunda büyük çaba harcamtr. 

H. 133 senesinde Süfyan b. Muaviye azledilmi ve yerine Seffah’n amcas Süleyman 

b. Ali vali olarak atanmtr. Dicle, Sevad, Bahreyn ve Umman Basra’ya balanmtr. 

H. 135 senesinde tüm ülkelerin haclar Basra’da toplanm ve burada organize 

olunmutur. O sene Basra ehrine 200.000 hacnn gelmesiyle birlikte, halk ve ticaret 

erbabnn sosyal ve ekonomik hayatnda büyük bir canllk gözlenmitir. 

H.139 senesinde Süleyman b. Ali görevden alnarak yerine Süfyan b. Muaviye ikinci 

defa vali olarak atand ve Süleyman’n kardeleri ve yoldalarn kökünden yok etmek için 

ikence edildi. 

H.140 senesinde Halife Mansur’un adamlarndan Hac Hasip, Basra’da ad ile mehur 

olan Ebulhasip nehrini kazarak, tamir etmi ve ormanlk için pek çok alan tahsis ederek, aaç 

diktirmitir. Nehrin bana büyük bir saray ina ettirmitir. Bu mevki halen Basra’nn en 

bayndr yerlerinden biridir. 

H.142 senesinde Basra’da Ayniye b. Musa b. Ke’b isyan balamtr. Halife Ebulcafer 

El-Mansur, büyük bir ordu tekil ederek Basra’ya gelmi ve ilk olarak Basra’da ahap ve 

dubalardan bir köprü ina ettirerek, Basra’da asayii salam ve çou mahalleleri imar 

ettirmitir. 

H.144 senesinde Hz. Ali’nin torunlarndan brahim b. Abdullah b. Hasan b. Ali, Halife 

Ebulcafer El-Mansur’a sava ilan ederek, Basra ve civarndan yaklak 100.000 kii 

toplamtr. Kûfe’ye yakn bir yerde büyük bir sava meydana gelmi, sonuçta yenilen 

brahim olmu ve Basra halkndan 20.000 kii ölmütür. 

H.145 senesinde Basra valiliine Selem b. Kuteybe b. El-Bâhili atanmtr. Bu sene 

içerisinde Badat ehrinin yapm ve inaat tamamlanmtr. 

H.146 senesinde Basra ahalisinden brahim’e tabi olanlarn evlerini ykmak, 

bahçelerini tahrip etmek, mal ve mülklerini yamalamak ve kendilerini imha etmek için 

Halife Mansur’dan gelen emri Vali Selem b. Kuteybe b. El-Bâhili ardan ald için 

görevinden azledilmi, yerine Muhammed b. Selman tayin edilmitir. Vali göreve balar 

balamaz Basra’da 3.000 ev yklm ve 20.000 fazla hurma aac telef edilmitir. Ayrca 

halkn ileri gelenlerinden 55 kii aslarak idam edilmi ve 500’e yakn kii de zincirlere 

vurularak Badat’a götürülmütür. 

H.147 senesinde Basra valilii, Muhammed b. Abdullah Es-Seffah’a tevcih olunmu 

ve vali üç ay sonra istifa ettiinden yerine Nuhbe b. Salim tayin edilmitir. 

H. 150 senesinde Basra valiliine Akabe b. Salim tayin olunmutur. Bu vali 

zamannda Basra’da bilimsel çalmalara arlk verilmi, özellikle Arap dili ve edebiyat ile 

Arap ilimleri hakknda çalmalar yaplmtr. 

H.154 senesinde Bahreyn’de meydana gelen isyan bastrmak için Akabe b. Salim 

görevlendirilmi ve yerine Abdulmelik b. Zbyan Et-Temiri vali tayin edilmitir. 

40 40


H.155 senesinde Basra’da hrszlk yaylmaya balamtr. O derece ki, gündüz 

saatlerinde bile evler yamalanmaya balanm ve emniyet büsbütün yok oluvermitir. Bunun 

üzerine Abdulmelik azl olunarak, yerine Heysem b. Muaviye tayin olunmutur. H. 157 

senesinde Basra’nn mehur kads Sevar b. Abdullah vefat etmitir. 

H. 160 senesinde Muhammed b. Selman, Basra vilayetine tayin olunarak Kor, Dicle ve 

Bahreyn, Basra’ya ilhak olundu. Bu vali zamannda Basra Camii’nde günde 20.000 kiinin 

namaz kld görülmütür. Ancak caminin büyüklüü bu kadar insana yetmediinden ve pek 

çok izdiham yaandndan, caminin geniletilmesi için Halifeden ruhsat istenmi; 

H.166 senesinde Basra’ya Ruh b. Hasim vali tayin olunmutur. H. 167’de Bahreyn ile 

Basra arsndaki bedevi airetlerinin isyan balam ve Basra’ya saldrlarak pek çok insan 

öldürülmü, çok sayda mal mülk yamalanm ve yollar kapanmtr. Bunun üzere Basra’dan 

asker toplanm ve üzerlerine sevk olunmu ise de, bedevilerin says çok olduundan askerler 

geri dönmek zorunda kalmlardr. Daha sonra Badat’tan çok sayda asker gönderilerek isyan 

bastrlmtr. 

H.169 ylnda Basra’ya vali olarak Muhammed b. Süleyman tayin edilmitir. 

H. 172 senesinde Süleyman b. Cafer’in valiliinden sonra, Basra’da sa b. Cafer vali 

olarak görev yapt. 174 ylnda Abdussamad b. Ali, 177 ylnda Malik b. Ali El-Huzayi, 181 

ylnda shak b. Süleyman, 184 ylnda Süleyman b. Ebu Cafer, 185 ylnda sa b. Cafer, 187 

ylnda El-Hasan b. Cemil, 189 ylnda tekrar sa b. Cafer, 190 ylnda Cerir b. Yezid ve alt 

ay sonra Abdussamad b. Ali ve 193 ylnda shak b. sa b. Ali, Basra valiliine atanmlardr. 

Bu zaman zarfnda Basra’da önemli bir olay meydana gelmemi, ilim ve irfan peinde 

koanlar, emniyet ve huzur içerisinde i güç ile megul olmulardr. 

H.193 senesinde Reddan El-Haruri adnda bir kii Basra etrafnda görünmeye, fesat ve 

kan dökmeye balad. Halife Harun Reit yeteri kadar asker göndererek bu cemiyeti 

datmtr. 

H.195 senesinde Halife Emin b. Harun Reit, Basra’ya vali olarak El-Mansur b. 

Mehdi’yi tayin etmitir. Me’mun ile Emin arasnda daha sonra meydana gelen savalar 

sonrasnda, Me’mun’un Serdar Tahir Vast, Ahvaz ve Kûfe’yi istila ederken, Basra halk 

toplanarak Tahir’i savunmak istemilerdir. Ancak El-Mansur kabul etmeyerek Emin’i tahttan 

indirmi, yerine Me’mun’u Halife seçtirerek devletin devamlln salamtr. 

H.196 senesinde Irak, Fars (ran) ve Bahreyn vilayeti birletirilerek Me’mun 

tarafndan Hasan b. Süheyl’e tevcih olunduundan, Basra’ya El-Abbas b. Muhammed El- 

Caferi vekil tayin olunmutur. 

H. 200 senesinde Ebusseraya Et-Talibi adnda bir kii ortaya çkarak Ahvaz, Vast ve 

Kûfe’yi istila etti. Daha sonra da çok sayda askerle Basra’ya saldrd. Basra vekili halk 

toplayarak savamaya balad ancak Talibiler galip gelerek Basra’y igal ettiler. 

H. 204 senesinde Halife Me’mun kardei Salih’i toplanan bir miktar asker ile bölgeye 

gönderdi. Salih bir ay süren savatan sonra Basra’y geri alarak düzeni salad ve Basra’ya 

vali tayin edildi. 

41 

41

ORSAM 

H. 206 senesinde Basra vilayetine Yemame ve Bahreyn de ilave olunarak, valiliine 

Davut b. Mashûr atand. 

H. 210 senesinde Halife, Basra’da mevcut olan bilim adamlar ve örencilerinin 

saysnn tespitini ister. Yaplan tespitte, Basra’da 700 müderris ve 11.000 örencinin 

bulunduu bildirildi. Halife, hocalara ve örencilere aylk bir miktar maa tahsis edilmesini ve 

son yirmi yl içinde çeitli bilim dallarnda telif edilen kitaplarn birer nüshasnn Badat’a 

gönderilmesini emretti. Toplanan kitaplarn üç gemi dolusu olduu ve yaklak 200.000’den 

fazla eserden olutuu görülmütür. 

H. 211 senesinde önemli mezhep bilimcilerinden El-Ahve vefat eder, tüm Basra’nn 

bilim adamlar onun için üzülür ve üç gün yas tutularak, ders okutulmaz. Ayn yl içinde 

büyük âlimlerden Abdullah b. Davut El-Herbi de vefat eder. 

H. 215 senesinde Basra’ya Muhammed b. Abbad El-Mehlebi vali olarak atanr. 216 

ylna kadar görev yaptktan sonra vefat eder, yerine Acif b. Anbese tayin olur. Bu sene içinde 

Basra’da “Ez-Zat” 58 diye bir grup ortaya çkar ve Basra civarnda köyleri yama ve talan 

ederler. Vali Acif büyük bir himmetle bunlarn üzerlerine gider, 500 kiiyi öldürür ve grubu 

datr. 

H. 226 senesinde Basra’da iddetli bir frtna meydana gelir. Bu frtnada 50–60 kii 

kaybolur ve baz binalar yklr. Daha ziyade Ahvar (Bataklk) bölgesinde iddetli olan bu 

frtnada 1000’den fazla ev yklr ve 500’e yakn insan telef olur. Ayn frtnada eyh 

Ebulhezil Muhammed b. El-Âllaf da vefat eder. 

Bu dönemde baz tarihçiler Basra’y anlatrken çok abartl bilgiler vermilerdir. 

Örnein: Bu tarihte Basra’da büyük ve küçük olmak üzere 117.000 camiin bulunduu, 7.000 

hamam, yerel halkn dnda sadece camilerde yaayan fakirlerin saysnn 160.000 civarnda 

olduu, ayrca Basra’nn hurma bahçelerinin uzunluunun 54 fersah, 59 eninin ise 3,5–4 fersah 

olduu, Basra bölgesindeki nehir saysnn 120.000’den fazla olduu ve bu nehirlerde çalan 

gemilerin says 500.000 fazla olup, her ay içinde Çin, Hindistan vs. memleketlerden gelen 

gemi says 150.000’i geçmektedir, deniliyor. Bu bilgilerin abartl olduu açktr. Çünkü 

Basra anlatlan büyüklüün %25’ine sahip olmas halinde, bugünkü Basra’nn yüz misli daha 

büyük olmas gerekirdi. 

58 Zat: Hindistan’dan getirilen Araplam çingeneler. Daha sonra Avrupa’ya gönderilmi ve bugün Bulgaristan, 

Macaristan, Romanya ve spanya’da yaayan çingenelerin atalar zatlardr. Bkz. Yasin, Baker, History of 

Bloody Violance in Iraq, s.139-140. 

59 Fersah: Yaklak be bin metrelik bir mesafe, yani dört saatlik bir yol. 

42 42


Zenci Ayaklanmas 60 : 

H. 232 senesinde Basra valiliine Âmir b. Âmmar, 239 senesinde de Muhammed b. 

Reca atand. Bu vali zamannda, Basra halk iki gruba bölünür: “Hilaliye” ve “Sa’diye”. Bu 

iki grup arasndaki çatmalar çok kanl savalara dönümütür. O derece ki, Vali Muhammed 

b. Reca kovulmu, hapiste olanlar serbest braklm, Beytülmal yamalanm ve Basra tam 

anlamyla bir kemeke ve kargaa içerisine düürülmütür. Bu kargaa, H.253 ylna kadar 

devam etmi ve atanan valiler bazen bir ay, bazen de iki üç ay kadar kaldktan sonra ya istifa 

etmiler, ya öldürülmüler ya da kovulmulardr. 

H. 254 senesinde Ali b. Ahmet b. Muhammed adnda birisi ortaya çkar ve zencileri 

etrafna toplayp, her birisine beer altn vererek kölelikten kurtarmak üzere kendisine tabi 

klar ve sahiplerine isyan etmelerini tevik eder. Ali b. Ahmet, etrafnda yaklak 3.000 kadar 

zenci toplayarak Basra’ya saldrr. Saldrda yaklak 2.000 kii öldü, pek çok mal mülk telef 

oldu ve köyler yaklarak yok edildi. Basra’ya korku ve panik hâkim oldu. 

Basrallar toplam olduklar askerlerle birkaç defa kar koymaya çaltlarsa da, 

hiçbir sonuç alamadlar. Malup olduklarndan ve artk Zencilerle savama imkân 

kalmadndan durumu Halife’ye arz ettiler. 

H. 255 senesinde Basra’ya El-Ehvas El-Bahaîli vali olarak atanr ve Ce’lan Et-Türkî 

komutasnda büyük bir ordu Zenciler ile muharebeye balamak üzere Basra’ya gelir. 

Ce’lan Et-Türkî, birkaç teebbüsten sonra Basra’nn muhafazas daha önemli 

olduundan, Basra etrafnda bir hendek kazarak Basra’y zencilerin saldrsndan korumaya 

çalr. 

H. 256 senesinde “Hilaliye” ve “Sa’diye” gruplar büyük bir askeri güç tekil ederek 

Basra’ya saldrmaya balarlar. Tam 11 gün süren çatmalarda yaklak 5.000–6.000 insan 

telef olduktan sonra, Basrallar sava kaybeder. Zenciler Basra köylerini yamalar ve 

birçounu da yakarlar. Abülhasib halk yerinden ederek, bölgeyi kendileri için üs olarak 

kullanr. Daha sonra Ebele’ye saldrya geçerler, dört gün süren sava sonucunda kasabadaki 

birçok evi yakarak, ahaliye kar katliama giriirler, halk yok ederler ve mallarn 

yamalarlar. 

H.257 senesinde, Zencilerle savamak üzere Said b. Salih El-Hacib görevlendirilir. 

Büyük bir ordu ile Basra’ya gelen El-Hacib, bölgeye ular ulamaz muharebeye tutuarak, 

Zencilerin öncü birliklerini perian eder. Daha sonra Zencilerin birkaç frkas üzerine hücum 

ederek onlar da yok eder. Ancak, Zencilerin cahiliyet duygular kabarr ve toparlanarak El- 

Hacib’in ordusuna iddetli bir saldr düzenlerler. Bu saldr sonucu ordu dalr, ordugâh 

yaklr, askerlerin çounluu ölür ve El-Hacib kaçmak zorunda kalr. 

Ayn yln son aylarnda Mansur b. Cafer El-Hayyat bölgeye gönderilir. Çok sayda 

gemi ve asker ile bölgeye gelen Mansur El-Hayyat, Basra’ya üç saatlik mesafede Zencilerin 

60 Zenci Ayaklanmas: Bu ayaklanma (H.255–270) yllar arasnda Basra’nn Ahvaz ve Bataklk bölgesinde 14 

yl boyunca devam etmitir. Dr. Philip Hatti, Arap Tarihi adl eserinin 543.sayfasnda “…Halifenin ordusu ile 

Zenciler arasnda meydana gelen savalarda, zenciler genelde esir düen askerlerin kafasn keserek 

öldürdüklerinden, ölü says baz kaynaklarda 500.000’den fazla olduu”nu söylemektedir. “ …Bat Asya 

tarihinde bu kadar korkunç ve kanl bir devrim ayaklanmas görülmemitir…” Bkz. Yasin, Baker, History of 

Bloody Violance in Iraq, s.154. 

43 

43

ORSAM 

saldrsna maruz kalr ve çetin bir sava sonunda Mansur El-Hayyat’n gemilerinin tamam 

yaklarak yamalanr ve askerlerin çou telef olur. 

Bu olaydan bir ay sonra Zenciler artk Ahvaz, Ebele ve dier bölgeleri kontrolleri 

altna alarak, istedikleri gibi at oynatmaya balarlar. Bu bölgelerin dnda sadece Basra 

merkez kalr ve bir araya gelerek Basra’ya saldrmaya karar verirler. Basra halk durumu 

örenince 20.000 savaç ile kar koymaya kalkr. Sekiz gün süren çetin savalar sonunda 

Basrallar malup olur ve Basra’dan çöllere kaçmaya balarlar. Zenciler Basra’ya girerek üç 

gün boyunca ehri yamalayp evleri yaktktan sonra, Zencilerin ba savan bittiini ilan 

ederek, halka tavsiyelerde bulunmak için her kesin camilerde toplanmas ister. Yüzbinlerce 

insan camilerde toplandktan sonra, hepsinin öldürülmesini emreder. Camiler birer kan 

deryasna döner ve sonunda camileri de yakarak yerle bir eder. Bu olayda 15.000 ev ve 200 

cami yklm, 120.000 insan ölmütür. 

Bu ac olay Halife El-Mu’temed’i çok üzmü, derhal Ahmet El-Mevlüd’ün komutas 

altnda bir ordu hazrlayarak Basra’ya sevk etmitir. Ordu Ebele’ye varr varmaz Zenciler hiç 

göz açtrmadan saldrya geçerler ve Ahmet El-Mevlüd’ün ordusunu datrlar. Asker 

kaçmaya balar. Sonuçta, Zenciler Ebele halkna tekrar katliam yaparak ehri 

yamalamlardr. 

Bu olay ile ilgili haber Halife El-Mu’temed’e ular ulamaz, devasa bir ordu hazrlar 

ve bana kardei Ebu Ahmed El-Muvaffak’n geçmesini emreder. Ayrca Badat, Kor, Dicle, 

Vast ve dier yerlere de asker toplanmas ve Basra’ya gönderilmesi için emir gönderir. 

Ebu Ahmed El-Muvaffak, toplanan askerler ile birlikte Basra’ya yaklatnda, Ma’kal 

nehri yaknlarnda Zencileri idare eden ve birinci komutanlar olan Yahya b. Muhammed El- 

Bahrani ile karlar. Aralarnda bir iki saat süren savatan sonra Zenciler malup olur ve 

Yahya b. Muhammed El-Bahrani esir olarak ele geçer. Kelepçelenerek önce Badat’a, sonra 

da Samarra’ya gönderilir. Halife Samarra’da öldürülmesini emreder. Söylendiine göre 

Zenciler, bu savalarda ellerine esir olarak geçen insanlarn etlerini yemilerdir. 

Sava srasnda Basra ve Vast civarlarnda taun salgn ba göstermi, askerlerin çou 

dalm ve Ebu Ahmed de Samarra’ya geri dönmütür. 

H. 259 senesinde Zencileri bertaraf etmek için Halife El-Mü’temed tarafndan Musa b. 

Boa 61 görevlendirilir. Boa, Basra’ya varr varmaz cenk ateleri yanmaya balar. Bir kaç 

muharebeden sonra galip gelir ve Zencilere 6.000 zayiat verdirir. Basra halk da içeriden 

destek vererek, Zencilerin Basra’dan kovulmasn salarlar. Ebulhasib bölgesindeki insanlarn 

da, zencilere gda ve yiyecek göndermekten imtina etmeleri üzerine Zenciler, üç taraftan etkili 

bir kuatma altnda kalrlar. 

61 Musa b. Boa: Dier adyla Musa b. Boa El-Kebîr, Abbasi Devleti’nin ordusunda çok saydaki Türk 

komutanlardan birisidir. Ünlü Arap Tarihçisi El-Cahiz, Mecmû‘atü’r-Resâ’il adl eserinde “Abbasi Devleti 

hizmetinde bulunan bütün dou illerinin insanlar, Horasanldr...”; “…ve Horasanllar ile Türkler kardetirler. 

Bunlar arasndaki ahlak ve dil yaknl, Kahtaniler ile Adnaniler arasndaki yaknlktan daha kuvvetlidir”, 

“…Abbasi Halifelerinden Vask döneminde, nak, Vasf ve Boa El-Kebîr gibi Türkler, Hicaz, am ve dier 

bölgelerde ba gösteren isyanlarn bastrlmasnda önemli rol oynarlar. Özelikle Hicaz’da Benu Sellum ve Benu 

Feruze kabilelerinin isyannn bastrlmas, Mekke ve Medine yollarnn ekya ve yol kesicilerden 

temizlenmesinde Boa El-Kebîr büyük yararlklar gösterir...”. Bkz. Pamukçu, Badat’ta lk Türkler, s.49–50. 

44 44


H. 260 senesinden Musa b. Boa azledilerek yerine, Mesrur El-Belhi görevlendirilir. 

Bir iki muhareben sonra Badat’ta karklk balamasndan dolay bir netice alamadan geri 

döner. 

H. 261 senesinde tekrar Ebu Ahmed El-Muvaffak Zencilerle savamak üzere 

görevlendirilir. Yannda olu Ebulabbas, 2.000 gemi ve 50.000 kadar askerle beraber 

Basra’ya gelir. 

Zenciler bu süre içerisinde Ebulhasib nehrinin sanda ve solunda büyük bir hisar ina 

ederek, güçlü ve kuvvetli surlarla takviye etmiler, etrafna derin hendekler kazmlardr. Bu 

hisarn adn da “El-Muhtara” koymular. Hisarn içerisinde 300.000 savaç bulunuyordu. 

Ayrca bu hisarda daha önce köylerden esir olarak topladklar 200.000’den fazla kadn ve kz 

bulunuyordu. 

Ebu Ahmed ve olu Ebulabbas, Basra ehrinin dousunda ve attü’l-Arap sahiline 

yakn bir yerde “El-Muvaffakiye” adn verdikleri büyük bir ehir ina ettirirler. Buray bir 

sene içinde dier bölgelerden tacirleri de getirerek, kalabalk ve büyük çarlar olan bir ehir 

hâline getirdiler ve karargâh olarak kullandlar. Ebu Ahmed’in ordusu, Zencilerle yaplan 

muharebelerde -gerek nehirde ve gerek karada- onlara büyük zararlar verdirir ve pek çok esiri 

kurtarp ailelerine iade ederler. Tabi halk da zaferin kokusunu almaya baladndan, 

moralleri güçlendi. Ebu Ahmed, bu ara Zencilere katlm olan baz kabile ve airetleri yanna 

çekmek için çareler arad ve pek çounu yanna çekmeyi baard. Zenciler gitgide 

zayflamaya ve Ebu Ahmed’in ordusu güçlenmeye balad. 

Zenciler, hisar yaparken Ebulhasib nehri üzerinde ahaptan sekiz ve kârgîrden de dört 

köprü yapmlard. Her köprünün yanna büyük kuleler ina etmiler ve hepsini Zencilerle 

doldurmulardr. 

H. 270 senesi gelince Ebulabbas komutasnda nehirden 3.000 kadar gemi ve karadan 

Ebu Ahmed komutasnda devasa bir ordu ile Zencileri sktrarak saldrya geçtiler. 

Muharebe sonunda Zenciler malup olarak kaçmaya baladlar ve itaat etmeyenler idam edildi 

Basra halk bunlarn kötülüklerinden ve pisliklerinden kurtuldu. 

Zencilerin, halktan yamaladklar mal ve dier eyalar ile esir alnan kadnlarn 

tamam topland ve “her kimin mal ve kadn yamalanm ise müracaat eylesin” diye halka 

duyurulmas için her tarafa haberciler gönderildi. Gelen insanlar yamalanm maln, 

evladn ve eini geri alarak, bu adil düzeni adeta bir bayram havas içinde kutlad. Ebu 

Ahmed El-Muvaffak, maiyetindeki askerlere ikramiyeler ve hediyeler datt. Zencilerin 

ayaklanmas 14 yl sürdü. Bu süre boyunca 150.000 insan katledildi, 200.000 kadn, 10.000 

çocuk 120.000 erkek esir alnd ve 20.000.000 Altn deerinde maddi hasar meydana geldi. 

Tarihî rivayetlere göre Ebu Ahmed El-Muvaffak’n ina ettii ve “El-Muvaffakiye” 

adnn verildii ehir, halen Basra halknn oturduu ehirdir. Eski Basra ehri ise tamamen 

tahrip olduundan halk buraya göç etmitir. Zamanla da “El-Muvaffakiye” ad ortadan 

kaybolarak yerine Basra ad kullanlr olmutur. 

H. 271 ylnda Basra’ya vali olarak El-Abbas b. Terkes atand. Bu vali Basra’nn 

imarnda ve yeniden yaplanmasnda olaanüstü çaba harcad. 

45 

45

ORSAM 

H. 278 senesinde Kûfe’de El-Karmati diye biri, garip olduu kadar acayip bir inanç ile 

ortaya çkar. Güya kendisine Kuran inmi ve bu Kuran’daki emirler diyormu ki: Nasrane 

köyünden El-Karmati (El-Farac b. Osman) hem Mesih sa ve hem de Mehdi olup, bizzat 

Ahmed b. Muhammed El-Hanife ve Cebrail de kendisidir. Ayrca Salih’in Devesi, Zekeriya 

olu Yahya ve Ruhu’l-Kudüs de kendisidir. Namaz dört rekât olup, bunlardan ikisi güne 

domadan önce, dier ikisi de güne doduktan sonra klnr. Ylda iki gün namaz klnr; 

birisi Nevruz günü, dieri de Mehrecan günü. çki haram deil ve cenabet iken boy abdesti 

yerine normal abdest almak yeterlidir. Bu ahsa kar gelen herkesin ölümü helâl, kar 

gelmeyip itaat edenlerin ise cizye vermeleri lazm gelirmi. Bunun gibi birtakm saçma sapan 

görüler, tarih kitaplarnda yazldr. Bunlara ilave olarak namazda da sözde kendisine 

indirilmi ayetlerin okunacan emreder. 

H. 286 senesinde Basra’da gayet iddetli bir frtna meydana gelmitir. Önce sar, 

sonra yeil, daha sonra karayel iddetiyle esmeye balamtr. Yüz elli dirhem arlnda dolu 

yam, arkasndan yaan iddetli yamur da halk büyük bir endieye sevk etmitir. 

Yine bu sene içinde Basra’ya bal Bahreyn’de, Karmatilere mensup Ebû’s-Sait El- 

Cenabi adnda bir ahs, toplumun en bozguncu tiplerini etrafna toplayarak Bahreyn ile Katif 

bölgesinde insanlar katletmi, evlerini ve mallarn yamalamtr. Daha sonra bunlarn 

Basra’ya yönelmeye balayacaklar haberi yayld. Basra Valisi Ahmed b. Muhammed b. 

Yahya bu haberi alnca, derhal Halifeyi bilgilendirir ve Halife cevabî yazsnda Basra 

hisarnn yaplmasn önerir ve bunun için de 14.000 Dinar sarf edilir. Basra hisar 

tamamlandktan sonra, H. 287 ylnda El-Cenabi Basra’ya saldr düzenler. Ancak, Basra 

halk askerlerle birlikte kar koyarak saldry püskürtürler. El-Cenabi 300 askeri ölünce, geri 

dönmek zorunda kalr. Bir yl sonra tekrar Basra’ya saldr düzenlerler ve 18 günlük 

kuatmadan sonra, hiçbir ey elde edemeyerek geri dönerler. 

H. 294 senesinde Karmatiler, Hicaz yolunda bulunan su kuyular ile su kaynaklarn 

tahrip ederek, Irak ve Basra’dan gelen haclarn tüm mallarn yama ettikten sonra 8.000’ini 

katlederek, geri kalan haclar da çölde susuzlua terk ederek ölümlerine neden olurlar. 

H. 299 senesinde Basra valiliine Muhammed b. shak b. Kündecik atanr. Basra’ya 

geliinden üç ay sonra, halk ile birlikte Cuma namaznda iken Karmatilerin saldrsna maruz 

kalrlar. ki kiinin ölümünden sonra vali, derhal askerleri hazrlar ve Karmatilerin üzerine 

saldrarak, onlar Basra’dan darya atmay baarr. 

H. 301 senesinde Karmatilerin ba olan Ebussait El-Cenabi öldürülür. Karmatiler o 

sene Hecer, Ahsa, Katif ve Bahreyn’i tamamen ellerine geçirmilerdir. 

H. 305 senesinde Basra’da büyük bir kargaa meydana gelir. Basra Askeri Komutan 

El-Hasan b. Halil b. Remal, bir miktar asker ile Basra Camii’ne saldrarak orada bulunan 

ahalinin pek çounu katleder. Vali dahil halk, bunlara kar koymaya balar ve pek çok asker 

de ölür. Nihayet olay Badat’a ular ve Halife El-Muktedir tarafndan, ad geçen komutan 

azledilerek, yerine Ebu Delef Haim b. Muhammed El-Huza’ tayin olunur. 

H. 310 senesinde Basra’ya vali olarak Sebek El-Muflehi atanr. Bu vali zamannda 

Karmatilerden, Ebu Tahir Süleyman b. Said 1.700 adamyla geceleyin Basra’ya saldrr ve 

ipten yaplm merdivenlerle Basra surlarn geçer. Halkla 11 gün savatktan sonra, ahali ve 

askeri kaçmaya mecbur ederek, memleketi yamalamaya balar. Bu olay srasnda 1.500 kii 

46 46


ölmü, 1.000 kz ile 500–600 ufak çocuk esir alnm, haddi hesab bilinmeyen çok sayda mal 

yamalanm ve Hecer’e gönderilmitir. 

H. 311 senesinde Basra’ya Muhammed b. Abdullah El-Faruki vali olarak atanr. H.312 

senesinde Karmatilerin korkusundan Basra’dan hiç kimse hacca gidememi ve bu olay halk 

arasnda büyük bir infial yaratmtr. 

H. 313 senesinde Basra ve Irak’n her tarafnda, Karmatiler’e gda ve yiyecek 

verilmesi Halifenin emri ile yasaklanm ve valilere gönderilen emirde, yasaa uymayan 

ehirlerin hemen kuatlaca ve savaa maruz kalaca bildirilmitir. 

H. 316 senesinde Basra’ya bn-i Raik vali olarak atanr ve Karmatilerle çok iyi 

mücadele eder. 

H. 323 senesinde Karmatiler, Irak’tan hacca gidenlerin öldürüleceini ve Basra’dan 

kendilerine zahire verilmedikçe haclara müsaade etmeyeceklerini ilan ederler. 

H. 325 senesinde Basra valiliine Muhammed b. Yezdadi getirildi. Bu zat halka her 

türlü zulmü ve kötülüü yapt için, halk bunun elinden kurtulmak istemitir. Bu nedenle de 

Ahvaz Hâkimi Beridi’ye iltica etmilerdir. Bunun üzerine H. 326 senesinde Beridi, bir miktar 

asker ve Basra halknn yardm ile Basra’ya girer ve Muhammed b. Yezdadi’yi valilikten 

uzaklatrr. Halka getirdirdii vergi ve rüsumlar kaldrr. Ancak bir süre sonra, Basra’y tam 

olarak kontrol altna alr almaz, bir önceki validen daha beter zülüm ve bask uygular. Hâl 

böyle olunca halk eski valiyi arayacak duruma gelir. Tek çareleri kalr, o da ehri terk etmek 

ve memleketin dier bölgelerine göç etmek. Ayn sene halk durumlarn Halife El-Razi’ye 

ikâyet ederek yardm ister. Halife vilayete vali olarak Muhkem’i ve yannda 10.000 kiilik 

küçük bir ordu gönderir. Muhkem, Beridi ile yaplan çeitli muharebelerden sonra Basra’nn 

hâkimiyetini ele geçirdi. 

H. 327 senesinde Basra ve Irak’n her tarafnda kuraklk ba göstermi, pahallk 

artm ve pek çok fukara açlktan sokaklarda vefat etmitir. 

H. 328 senesinde Basra valiliine tekrar Beridi atanr ve yine ayn vergileri halka 

dayatmaya çalr. 

H. 332 senesinde Umman hâkimi Yusuf b. Vecih, çok sayda gemi ve asker ile birlikte 

Basra’ya sefere çkar ve ilk olarak Ebele’yi zapt ederek, Basra’ya yönelir. Basra Valisi Beridi 

çok sayda asker toplayarak kar koymak ister. Ancak, gelen kuvvetlere kar koymak riskli 

olacandan geri çekilir ve geceleyin ani bir basknla tüm gemileri yakar, askerleri öldürmeye 

balar ve tüm ganimetlere el koyar. Yusuf b. Vecih de kaçar. 

Yine bu sene içinde Mu’izzü’d-devle b. Büveyh Basra’ya sefer düzenler. Basra Valisi 

Beridi, askerlerini toplayarak kar koymak ister, ancak gelen kuvvetlere kar koymak 

imkânsz olacandan geri Basra’ya çekilir. Bir iki ay kadar süren kuatmadan sonra, 

Mu’izzü’d-devle geri döner ve Beridi yine vali olarak kalr. H. 334 ylnda Beridi vefat eder, 

yerine olu Ebulkasm vali olur. 

H. 335 senesinde Mu’izzü’d-devle ile Ebulkasm arasnda anlamazlk çknca iki 

taraftan asker sevk olunarak, Vast’ta muharebe balam ve dört be gün süren sava sonunda 

Basrallar yenik dümü ve Basra ileri gelenlerinden 70 kii öldürülmütür. 

47 

47

ORSAM 

Zaten Beridi de Basra valiliini yenik düerek alm olduundan, olu da yine o 

yenilgi neticesinde bamszln ilan ederek, Halifenin emirlerini dinlememeye ve toplanan 

vergileri dâhi vermemeye balad. H. 336 senesinde Irak Sultan Mu’izzü’d-devle ile Halife 

El-Muti’lillah askerlerini toplayarak Basra’ya sefere kalkarlar. 

Halife, askerleri ile birlikte “Derhemiye” adl bölgeye ulatnda, kar tarafn 

askerleri Halife’yi görünce komutanlar ile birlikte Halife hazretlerine itaatlerini arz ettiler ve 

sava çkmadan Basra geri alnd. Ebulkasm ise, kaçarak Hecer’e gider ve Karmatilere 

snr. Halife El-Muti’lilah ile Irak Sultan Mu’izzü’d-devle Basra’ya girer ve Basra’nn 

idaresini ele alarak düzenler. 

H. 337 senesinde Basra’ya vali olarak El-Hasan b. Muhammed El-Mehlebi atanr ve 

Basra için önemli düzenleme ve slahatlar gerçekletirir. 

H. 341 senesinde Umman Hâkimi Yusuf b. Vecih tekrar asker toplayarak karadan ve 

nehirden Basra’ya sefer düzenler. Ancak, Vali El-Mehlebi haber alr almaz askerlerini toplar 

ve Mu’izzü’d-devle’den yardm ister. Toplad çok sayda asker ile Basra’nn savunmasn 

güçlendirir. Bir ay süren kuatmadan sonra ani bir basknla Yusuf b. Vecih’in üzerine saldrr 

ve Vecih yenik duruma düer. Getirmi olduu 200 adet gemi ile birlikte silah ve mühimmat 

El-Mehlebi’nin eline geçer ve askerlerinin büyük çounluu boularak ölür. Yusuf b. Vecih, 

cann zor kurtararak kaçmay baarr. 

H. 347 senesinde Basra’ya vali olarak Mu’izzü’d-devle’nin olu Habei tayin olur. 

Babasnn vefat ile bamszln ilan eder ve amcas Bahtiyar’a isyan eder. 

H. 356 senesinde Basra’ya Ebulfazl El-Abbas b. El-Hüseyin komutasnda sevk edilen 

asker, Habei ile kar karya gelir. Yaplan savata Habei yenik düer ve esir alnarak 

Badat’a gönderilir. Habei’nin el konulan mallar arasnda henüz ciltlenmemi kitap ve 

risaleler dnda, çeitli konularda 15.000 adet enfes elyazmas eserler bulunmutur. 

H. 357 senesinde Basra valiliine Ebulfazl El-Abbas b. El-Hüseyin getirildi. 

H. 358 senesinde Azdüddevle b. Büveyh çok sayda askerle Basra’ya sefer düzenledi 

ve Vast ile Basra’y kontrol altna aldktan sonra Basra’da ikamet etti. Bunun zamannda 

Basra’da Rubeya ile Muzur airetleri arasnda bar imzaland. Bu iki airet arasndaki 120 

yldan beri devam eden ihtilaflardan dolay çatmalar bitmiyordu. 

Azdüddevle, daha sonra tüm Irak’ istila ederek adna hutbe okuttu. Yine Vezir b. 

Bukayye’yi öldüren ve Badat köprüsü üzerine asan da kendisidir. Ebulhüseyin El-Anbari’nin 

yazd mehur iiri, bu olay hakkndadr: 

“Hayatta ve mematta bir yücesin sen, 

Hakikaten mucizelerden birisin sen” 

H. 373 senesinde Basra valiliine Azdüddevle’nin olu Ebu Tahir atand. 

H. 375 ylnda Azdüddevle’nin dier olu erefüddevle, asker toplayarak Basra’ya 

sefere çkt ve birçok çatmadan ve yüzlerce insan kaybedildikten sonra, Basra’y ele geçirdi 

ve kardei Ebu Tahir’i hapsetti. 

48 48


Zaten Beridi de Basra valiliini yenik düerek alm olduundan, olu da yine o 

yenilgi neticesinde bamszln ilan ederek, Halifenin emirlerini dinlememeye ve toplanan 

vergileri dâhi vermemeye balad. H. 336 senesinde Irak Sultan Mu’izzü’d-devle ile Halife 

El-Muti’lillah askerlerini toplayarak Basra’ya sefere kalkarlar. 

Halife, askerleri ile birlikte “Derhemiye” adl bölgeye ulatnda, kar tarafn 

askerleri Halife’yi görünce komutanlar ile birlikte Halife hazretlerine itaatlerini arz ettiler ve 

sava çkmadan Basra geri alnd. Ebulkasm ise, kaçarak Hecer’e gider ve Karmatilere 

snr. Halife El-Muti’lilah ile Irak Sultan Mu’izzü’d-devle Basra’ya girer ve Basra’nn 

idaresini ele alarak düzenler. 

H. 337 senesinde Basra’ya vali olarak El-Hasan b. Muhammed El-Mehlebi atanr ve 

Basra için önemli düzenleme ve slahatlar gerçekletirir. 

H. 341 senesinde Umman Hâkimi Yusuf b. Vecih tekrar asker toplayarak karadan ve 

nehirden Basra’ya sefer düzenler. Ancak, Vali El-Mehlebi haber alr almaz askerlerini toplar 

ve Mu’izzü’d-devle’den yardm ister. Toplad çok sayda asker ile Basra’nn savunmasn 

güçlendirir. Bir ay süren kuatmadan sonra ani bir basknla Yusuf b. Vecih’in üzerine saldrr 

ve Vecih yenik duruma düer. Getirmi olduu 200 adet gemi ile birlikte silah ve mühimmat 

El-Mehlebi’nin eline geçer ve askerlerinin büyük çounluu boularak ölür. Yusuf b. Vecih, 

cann zor kurtararak kaçmay baarr. 

H. 347 senesinde Basra’ya vali olarak Mu’izzü’d-devle’nin olu Habei tayin olur. 

Babasnn vefat ile bamszln ilan eder ve amcas Bahtiyar’a isyan eder. 

H. 356 senesinde Basra’ya Ebulfazl El-Abbas b. El-Hüseyin komutasnda sevk edilen 

asker, Habei ile kar karya gelir. Yaplan savata Habei yenik düer ve esir alnarak 

Badat’a gönderilir. Habei’nin el konulan mallar arasnda henüz ciltlenmemi kitap ve 

risaleler dnda, çeitli konularda 15.000 adet enfes elyazmas eserler bulunmutur. 

H. 357 senesinde Basra valiliine Ebulfazl El-Abbas b. El-Hüseyin getirildi. 

H. 358 senesinde Azdüddevle b. Büveyh çok sayda askerle Basra’ya sefer düzenledi 

ve Vast ile Basra’y kontrol altna aldktan sonra Basra’da ikamet etti. Bunun zamannda 

Basra’da Rubeya ile Muzur airetleri arasnda bar imzaland. Bu iki airet arasndaki 120 

yldan beri devam eden ihtilaflardan dolay çatmalar bitmiyordu. 

Azdüddevle, daha sonra tüm Irak’ istila ederek adna hutbe okuttu. Yine Vezir b. 

Bukayye’yi öldüren ve Badat köprüsü üzerine asan da kendisidir. Ebulhüseyin El-Anbari’nin 

yazd mehur iiri, bu olay hakkndadr: 

“Hayatta ve mematta bir yücesin sen, 

Hakikaten mucizelerden birisin sen” 

H. 373 senesinde Basra valiliine Azdüddevle’nin olu Ebu Tahir atand. 

H. 375 ylnda Azdüddevle’nin dier olu erefüddevle, asker toplayarak Basra’ya 

sefere çkt ve birçok çatmadan ve yüzlerce insan kaybedildikten sonra, Basra’y ele geçirdi 

ve kardei Ebu Tahir’i hapsetti. 

48 

49

ORSAM 

H. 379 senesinde Basra’da öyle bir scaklk hâkim oldu ki; hiç kimse evinden dar 

dahi çkamaz oldu. Bu scaklktan dolay, çok sayda hayvan ve ku telef olduundan ehirde 

taun salgn ba gösterdi ve 10 gün içinde 100.000 insan öldü. Sokaklarda ve camilerde insan 

cesetleri birbiri üstüne istiflendiinden kimse kaldramaz oldu. 

H. 386 senesinde Samsamüddevle Lekeristan, büyük bir ordu ile Basra’ya hareket etti 

ve ehre vardnda sava balad. Üç ay boyunca devam eden muharebeler sonunda, Basra 

halknn bir ksm Lekeristan’a tabi olmu ve Basra’ya girmesi için ona yardm etmitir. Bir 

iki ay sonra Butayha Hâkimi Muhezzebüddevle’nin, Basra’y bunun elinden kurtarmak için 

çok sayda asker ile kente geldiini Lekeristan haber alm ve Basra’y terk ederek, Ahvaz 

bölgesine kaçmtr. Daha sonra Ahvaz bölgesinde tekrar asker toplayarak, Basra’ya saldrm 

ve büyük bir sava sonunda Basra’y geri almtr. 

Bu savalar srasnda Basra halknn mallar yamalanm ve mülklerine el konulmu, 

bu yüzden halk memleketi terk ederek baka yerlere göç etmitir. 

H. 395 senesinde Ebulabbas b. Vasl, Butayha’da asker toplayarak Basra’ya sefere 

çkm ve iki buçuk ay süren savatan sonra, Basra’y istila etmitir. Bu olayda 5.000–6.000 

insan katledilmi ve 300 gemi batrlmtr. 

H. 396 senesinde Basra’y Ebulabbas’tan kurtarmak üzere, Bahauddevle 400 gemi ve 

15.000 askerle yola çkm ancak, Ahvaz’a yakn bir bölgede meydana gelen muharebede 

Bahauddevle’nin askeri dalm ve hiçbir ey baaramamtr. 

H. 397 senesinde Ebulabbas, Ahvaz’ ele geçirmek için Basra’dan bir miktar asker ile 

Ahvaz’da bulunan Bahauddevle askerleri üzerine saldrm ve sabahtan akama kadar süren 

kanl bir sava sonucunda Ebulabbas ve askerleri yenilmitir. te bu yenilgi üzerine 

Bahauddevle askeri ile beraber Basra’ya yürümü ve dört günlük bir kuatmadan sonra ehri 

kontrol altna alm, Ebulabbas’ öldürüp Basra’ya vezir olarak Ebu Galib’i tayin etmitir. 

H. 403 senesinde Celalüddevle b. Ebu Tahir b. Bahauddevle El-Büveyh, Basra’ya vali 

olarak atanr. 

H. 419 senesinde Celalüddevle, Badat vilayetine vali olarak seçildiinden, yerine 

Ebulfeth Muhammed b. Erdeîr tayin olunur. Bunun zamannda Dilimî, Basra’nn 

köylerinden Dir köyüne saldrarak yamalar. Olay duyan Erdeîr derhal asker hazrlayarak, 

bunlar köyden uzaklatrr. Dilimî airetinin reislerinden Ebu Kalicar, çok sayda adam 

toplayarak Basra’ya saldrr ve birçok insan telef olduktan sonra Basra’y kontrol eder ve 

adamlarn yedi gün boyunca serbest brakr, bunlar da Basra’y yamalarlar. 

H. 420 senesinde Ebu Kalicar tarafndan Basra’ya vali olarak Ebu Mansur b. Bahtiyar 

tayin olunur. H. 421 senesinde Celalüddevle’nin Veziri Ebu Ali, 1.500 gemi ile 20.000 kiilik 

bir ordu hazrlar ve Basra’ya sevk eder. Haberi duyan Ebu Mansur, 1.000 kadar gemi hazrlar 

ve savunmaya geçer. ki ordu arasnda meydana gelen savata, Ebu Mansur’un ordusu yenik 

düerek Ebulhasib bölgesine geri çekilir ve burada 500 gemilik bir kuvvet hazrlayarak 

savunmaya geçer. Üç dört saat süren muharebeden sonra Ebu Ali’nin askerleri yenik düer ve 

kendisi de esir olur. Bu olay üzerine Celalüddevle, yeni bir ordu hazrlar ve Basra’ya 

saldrmaya balar. iddetli bir muharebeden sonra ehri kontrol altna alr, Dilimî kuvvetlerini 

püskürtür ve Ebele’ye kadar uzaklatrr. Ancak askerleri arasnda ayrlk çkar ve Dilimî 

kuvvetleri tekrar Basra’ya döner ve ehri kontrol altna alr. 

50 49


H. 423 senesinde Basra ve Irak’n birçok bölgesinde veba salgn meydana gelir, 

Basra’da çok sayda insan ölür. 

H.424 senesinde Celalüddevle tekrar Basra’y ele geçirmek için bir ordu hazrlar ve bu 

ordunun bana olu El-Melikülaziz’i komutan olarak atar. Ordu Basra’ya yaklarken, o 

srada Ebu Kalicar tarafndan atanm Basra Valisi Ebulkasm, Celalüddevle’ye balln 

gösterir ve El-Melikülaziz’in gelii ile memleketi teslim eder ve vali olarak görevini sürdürür. 

Daha sonra Ebulkasm ile El-Melikülaziz arasnda anlamazlk ba gösterir ve Basra içinde, 

halkn da katlm ile çatmalar balar. Bu çatma, 5.000–6.000 kiinin ölümü ile 

sonuçlandktan sonra, Ebulkasm’n taraf galip gelir ve El-Melikülaziz Basra’dan dar atlr. 

Ebulkasm, Basra’y elinde tutmak için yllk 70.000 Dinar vermeyi kabul ettii halde, 

daha sonradan bu bedeli ödememitir. Ebulkasm ikide bir ya Celalüddevle’ye, ya da Ebu 

Kalicar’a dönerek tutarsz bir davran sergiledii için, Ebu Kalicar kendisinden kurtulmak 

amacyla, H. 431 ylnda bir ordu hazrlayarak Basra’ya saldrr. Bir iki muharebeden sonra ve 

3.000-4.000 ölü verilerek, Ebu Kalicar Basra’nn kontrolünü ele geçirir ve yllk 100.000 

dinar vermek kaydyla valilii olu zzülmuluk’e devreder. Yardmclna da veziri 

Ebulfarac’ tayin eder. 

H.445 senesinde El-Melikürrahim b. Ebu Kalicar, Basra’y geri almak için kardei Ebu 

Ali üzerine sefer düzenler. Dicle nehri üzerinde gemiler ile karlarlar ve sava sonunda Ebu 

Ali’nin kuvvetleri yenilir ve Basra’ya geri dönerek kendini surlarn içerisinde korumaya alr. 

Ancak, Basra halkna her zaman yapt zulüm, bask ve kötü muamele nedeniyle, El- 

Melikülrahim Basra’ya gelir gelmez halk onu sevinçle karlar ve memleketi ona teslim eder. 

Ebu Ali’yi de Basra’dan uzaklatrrlar. 

atanr. 

H. 446 senesinde El-Melikürrahim tarafndan Basra valiliine Arslan El-Besasiri 

H. 447 senesinde Badat hükümeti El-Büveyh’i ailesinden alnr ve Turul Bey’e 62 

verilir. Basra valilii de yllk 360.000 Dinar ödemek kayd ile Hzar Esp b. Tekir’e verilir. 

H. 451 senesinde Basra valiliine Uur b. Ebu Said Sabur atanr. Bu vali zamannda 

Vast ile Basra arasnda bulunan airetler isyan etmi, üzerlerine asker sevk edilmi ve mal ile 

hayvanlar yamalanm, 5.000–6.000 kii de telef olmutur. 

H. 469 senesinde Basra valiliine Yahudi asll Bin Alane atand. Ad geçen vali 

döneminde Basra’nn tüm mal ve vergi ilemleri salamlat ve kaytlara geçildi. Bu vali halk 

arasnda büyük bir sayg ve nüfuza sahip oldu. Hatta valinin ei vefat ettiinde, tüm Basra 

halk ve ileri gelenler cenazenin arkasnda yürüdü. Sadece Basra kads gitmeyi red ettii için, 

Sultan Melikah tarafndan 100.000 altn ile cezalandrld. 

H. 471 senesinde Basra vilayeti 100.000 dinar ve yüz at bedeli ile Hammar Tekin’e 

ihale edildi. 

62 Turul Bey: Büyük Selçuklu Hükümdar. Halifenin kzyla evlenir ve kendisine yedi kat hil’at giydirilerek 

zaptettii yerlerde “ saltanat hukuku hariç” olmak üzere istedii gibi hüküm sürmesine müsaade eden bir ferman 

verilerek M.1118’de kendisine “Sultanü’l-mark ve ’l-marib” unvan verildi. Bkz. Musul-Kerkük le lgili 

Ariv Belgeleri, Babakanlk Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, Yayn no:11, Ankara 1993, s.19. 

50 

51

ORSAM 

H. 475 senesinde Basra vilayetine El-Amit b. Asma vali olarak atanr. Bu vali 

döneminde H. 483 ylnda Beni Amr ve Ahsa airetleri 10.000 atl ile Basra’ya saldrrlar. 

Vali elinden geldii kadar ehri savunmaya çaltysa da gelen kuvvetler fazla olduundan ve 

mevcut askerler yeterli olmadndan dayanamayp, Ma’kale nehrine kaçmak zorunda kalr. 

Urbann (Arap Bedevîler) Basra’ya girmesiyle ehirde yaplan tahribat, yama ve fesatlklar 

hiçbir dönemde ne görülmü ve ne de iitilmitir. Memleket dahilinde ne kadar mal ve eya 

var ise tamamen yamaland, geriye kalanlar da yakld ve ykld. Bu tahribatta yaklak 

10.000 ev ykld ve Dicle nehri üzerinde bulunan ve gayet maliyetli olan su tama 

dolaplarndan yirmi adedi ykld ve tahrip edildi. Ayrca pek çok enfes kitaplarn bulunduu 

iki kütüphane yakld. Says belli olmayan dükkân ve çar ise yerle bir edildi. 

Bu haber Badat’a ulanca, Sultan Melikah derhal Saidüddevle Gevher Ein ve 

Seyfüddevle Sadaka b. Mezid ile gayet muazzam bir ordu tekil ederek, Basra’ya sevk etti. 

Ordu, Basra’ya varncaya kadar Araplar, Arap Yarmadasna firar etmi, Basra adeta bir 

harabe ehir haline gelmitir. 

H. 493 senesinde Basra valiliine Emir Kpçak atanr. Ancak vali, yerine vekâleten 

smail b. Mulancak’ gönderir. Bu da iki sene valilik yaptktan sonra H. 495 ylnda Basra’da 

bamszlk ilan ederek kente hâkim olur. 

H. 499 senesinde, smail’i Basra’dan atmak için Hille hâkimi olan Seyfüddevle 

Sadaka b. Debis b. Mezid görevlendirilerek, karadan ve nehirden yaklak 20.000 askerle 

birlikte Basra’ya yönelir. smail, toplam olduu askerlerle savunmaya balam ise de, 

bunun imkânsz olduunu anlayarak, ehri kuatmaya karar verir. ki taraf 16 gün boyunca 

savaa devam etti ve sonuçta smail malup olarak, Seyfüddevle Sadaka H. 500 ylnda 

Basra’y fethetti. Maiyyetindeki askerlere Basra’da üç gün boyunca yama ve ganimetleri 

toplama izni verildi. Pek çok ahalinin mal yamalandktan sonra herkese “aman” verildi ve 

yeni hükümetin tertibi için çalmalara baland. Basra valiliine Seyfüddevle Sadaka’nn 

kölelerinden Tunta adl birisi Basra hâkimi olarak tayin edildi ve daha sonra Hille’ye geri 

döndü. Üç ay geçtikten sonra Muntefik Araplar ile Rebia Araplar anlaarak 6.000 atl ile 

Basra’ya saldrdlar ve Tunta’ esir aldlar. Bu olayda 6.000 ev ve 10.000 dükkân tahrip 

edildi ve yakld. ehirde 32 gün boyunca yama yapld ve cinayetler ilendi. Ayrca 

Ebulfarac b. Baka’nn vakfetmi olduu 50.000 eserlik kütüphane de yama edildi. 

Bu haber Badat’a ulanca derhal asker sevk edildi, Basra Urbandan kurtarld ve 

harap olmu yerleri yeniden tamir etmek için giriimler balatld. H.503 senesinde Basra’ya 

vali olarak Sultan Mehmet tarafndan Emir Aksungur atand. Bu vali döneminde Basra’nn 

tamiri ve halkn refah için olaanüstü çaba harcand. Dicle nehrinden tatl su götürmek için 

özel gemiler tahsis edildi ve fakir halka bedava tatl su datld. Yklan evler valilik 

tarafndan tamir edildi ve harap olmu camiler onarld. 

H. 505 senesinde Emir Aksungur tarafndan Basra’ya vali olarak Sungur El- Bayati 63 

atanr. Bu vali de halka merhametli davranrd ve bundan dolay halk arasnda “âdil” sfatyla 

anlrd. 

63 Bayat Aireti veya Bayatlar, bilindii üzere manevi ahsiyetler yetitirmi bir ouz boyudur. Ouzlarn 

devlet ve din adam Dede Korkut, Bayatlardan olduu gibi, ünlü air Fuzuli de bu boya mensup bir ahsiyettir. 

Irak ve Cezire bölgesinde Bayatlarn izine Selçuklu zamanndan beri rastlanmaktadr. Selçuklu emirlerinden 

Aksungur El-Buharî’nin Basra’daki naibi, Sungur Bayati nisbesini tamakta ve XII. yüzyln sonlarna doru 

Badat’n güneydousunda Tîb çaynn kaynana yakn yerdeki bir kalenin ad da Bayat olarak anlmaktayd. 

52 51


H. 514 senesinde Basra askeri emirlerinden Gazgali adnda biri isyan ederek, hac emiri 

olan Ali b. Sekban ve tüm haclarn üzerine saldrmak ve mallarn gasp etmek ister. Ancak 

Sekban bu saldrya iddetli bir ekilde kar koyar ve Gazgali’yi öldürürerek, askerlerini 

datr. Ama büyük bir ksm kaçarak Basra’ya snr. Sekbanolu pelerini brakmaz ve 

Basra’ya kadar onlar takip eder. Basra’ya girer, o srada Basra askeri hâkimi ile arasndaki 

ihtilaftan dolay, Basra’y kontrolü altna alr ve halkn memnuniyetini kazanr. 

H. 515 senesinde Aksungur çok sayda asker ile tekrar Basra’ya gelir ve Basra’y 

savala geri alr. 

Bu sene içinde Basra’da hiç görülmemi bir olay meydana gelir. 15 gün boyunca kar 

yaar ve toprak 1,5 zira’ 64 yüksekliinde karla kaplanr. Narnç 65 , limon, portakal ve buna 

benzer meyve aaçlar tamamen telef olur. 

H. 517 senesinde Hille Hâkimi Dubeys b. Sadaka, Halife Müsterid Billah’a isyan 

ederek çatmaya girer. Yenileceini anlaynca Hille’den kaçarak, Muntefik airetlerine 

snr ve onlarla anlaarak Basra’ya saldrrlar. Basra halknn mallarn yamaladktan sonra, 

Halife’nin Bersk komutas altnda gönderdii büyük bir ordu tarafndan Basra’dan 

uzaklatrlr. 

H. 532 senesinde Muntefik reisi olarak bilinen ve Bin Maruf adyla tannan bir 

ahsiyet Basra’ya vali olarak tayin olunur. Basra’nn idaresi tamamen onun yetkisine verilir. 

Bin Maruf H.550 senesinde Hille’de Beni Esat kabilesini tedip etmek üzere görevlendirilir. 

Basra’dan çok sayda askerle birlikte Hille’ye gelir ve H. 553 senesinde Hille’ye yakn bir 

yerde büyük bir savaa tutuarak Beni Esat’tan 4.000 adam öldürür ve sava kazanr. 

Askerleri ile birlikte dönen Bin Maruf, Basra’ya zafer kazanm komutan edasyla girer. 

H. 554 senesinde Basra valiliine Gütekin (Ketekin) adyla bilinen bir zat atanr. Bu 

vali sadece para toplamak ve servetine servet katmakla megul olur. Memleketin düzeni kaçar 

ve her eyden gafil olur. H. 561 senesinde durumu örenen Vast Hâkimi bni engah, 

askerleri ile birlikte Basra’nn köylerine saldrm ve yamalamtr. H. 562 ylnda bni 

engah Basra’ya tekrar saldrd ve Basra’nn dou bölümünü tamamen tahrip etti, yamalad, 

çok sayda masum insan öldürdü ve Basra’ya hükmetmeye balad. 

H. 563 senesinde Badat’tan Âmiduddin adyla bilinen bir komutan, toplad çok 

sayda askerle Basra’y bni engah’tan kurtarmak için sefere çkt. Yolda Vast ve Ahvaz’dan 

kendisine katlan askerlerle birlikte Basra’ya girdi ve bni engah’ oradan uzaklatrp 

Basra’y kurtard. 

H. 574 senesinde Basra’da ve Irak’n her bir tarafnda olaanüstü ktlk, kuraklk ve 

pahallk meydana geldi, çok sayda insan öldü ve hayvanlar telef oldu. 

H. 575 senesinde sersam 66 hastal ortaya çkt. Bir ay kadar devam eden bu 

hastalktan dolay günde be alt yüz insan vefat etti. 

bkz. Prof. Dr. Faruk Sümer, OUZLAR (Türkmenler) Tarihleri-Boy Tekilat-Destanlar, Türk Dünyas 

Aratrmalar Vakf, stanbul-1992,s.186. 

64 Zirâ: Uzunluk ölçüsü. 1 Zirâ = 1 Arn. 1 Arn, yaklak 68 cm., Mimar Arn ise 76 cm. uzunluunda. 

65 Turunçgillerden bir meyve. 

66 Sersemlik veren bir hastalk. 

52 

53

ORSAM 

H. 577 senesinde Halife Nasr Lidinillah tarafndan, Basra vilayeti iktâ 67 olarak Emir 

Turul Bey’e verilir. H. 580 ylnda Turul Bey tarafndan Basra’ya, Muhammed b. smail 

hâkim olarak atanr ve bölgenin tüm ahkâm ve varidat tahsilât kendisine devredilir. 

H.587 senesinde Beni Amr kabilesi birtakm bedevi airetlerle anlaarak Basra’ya 

saldrr. Basra hâkimi Muhammed b. smail, memleketin ileri gelenleri ile birlikte Basra’y 

korumaya alr. Ancak, gelen Urbann çok fazla olmas ve Basra’da az sayda askerin 

bulunmas, savunmay zorlatrr ve Beni Amr ile bedevileri savaarak ehre girer. 

Bu olayda Basra halkndan 7.000’i ölür ve 15.000 evin tamam ile çarlar 

yamalanr. Beni Amr bununla da yetinmeyerek yüksek katl binalar ykmak ve yakmak 

ister. Bu srada Basra halknn imdadna Hafaca ve Muntefik airetleri gelir ve Beni Amr’ 

yenilgiye uratarak, Basra’dan çkartrlar. 

H.614 senesinde Basra’da öyle iddetli bir dolu yam ki; her tanesi büyük bir nar 

kadar veya daha büyükçe imi. Bundan dolay pek çok insan, hayvan ve hurma bahçesi telef 

olmutur. 

H. 618 sensinde Basra’ya Emir Mültekin vali olarak atanr. 

H. 622 senesinde Celalettin b. Harzemah askerleri ile birlikte Basra’ya saldrya 

geçer. Emir Mültekin Basra’y bütün gücü ile savunur ve iki ay süren savatan sonra, 

Badat’tan gönderilen yardm kuvvetleriyle Harezmlileri Basra’dan dar atmay baarrlar. 

Bu olayda Basra’da pek çok insan ölmü ve mal mülk harap olmutur. 

Mool stilas Döneminde Basra: 

te tarihin ak bizleri H.655 ylna kadar getirdi ve Abbasi Devleti’nin yok oluunu 

göreceiz. Mool ve Tatar askerleri dünyada en fazla imar edilmi ve ongun olan yerlere bir 

felâket seli gibi dalmlar. Irak, Hülagû askerlerinin klcnn yemi oldu . Zira o dönemde ne 

Basra’da ve ne de Badat’da, ne doru dürüst bir hükümet, ne de bir sahip vard. Halk 

bunlarn elinde kemeke olur ve gözler onlar için kan alar. 

663 hicri ylnda Hülagû vefat eder. Saltanat olu Ebka Han’a intikal eder ve Irak 

vilayeti için emsettin Mehmet vali olarak seçilir. 

681 ylnda saltanat Hülagû’nun dier olu Ahmet’e intikal eder ve 683 ylnda 

Hülagû’nun torunu olan Baydu Han’a geçer, Irak vilayet valiliini de olu üstlenir. 

694 ylnda saltanat, Ebka Han olu Gicantu Han’a; 696 ylnda da Turfay olu Baydu 

Han’a intikal eder ve Irak valiliine Muhammet ekerci adnda biri getirilir. 

67 ktâ: Meneinde, halifeler tarafndan, hukuki durumuna göre, deien vergilerini ödemek art ile, kimsenin 

mülkiyetinde bulunmayan topraklarn veya maktu bir hazine gelirini temin ettikten sonra bir yere ait sadece 

vergilerin yahut da muahharen ve bilhassa Selçuklulardan itibaren muayyen yerlere ait devlet gelirlerinin hizmet 

ve maalarna karlk olarak kumandan, asker ve sivil ricale menûr, tevkî ve daha baka isimler alan ve sikalar 

ile terk ve tahsis edilen yerler. Bkz. Osman Turan, “Iktâ”, slam Ansiklopedisi, MEB, Cilt:5, Eskiehir 1997, 

s.949. 

54 53


703–716 yllar arasnda Mehmet Han saltanat sürer. 716-736 yllar arasnda Ebu Sait 

Bahadr, Cengiz Han sülalesinin son sultan olarak tarihe geçer. Bu yldan sonra saltanat Arpa 

Han sülalesine intikal eder. 

Basra bu tarihlerede iç savalardan ve çekimelerden dolay tam anlamyla tahrip 

olmu, her taraf harap hale gelmitir. Mehur atasözü “Ba’de Harabul Basra” (yani: Basra 

harap olduktan sonra ) bu dönemde halk arasnda yaylmtr. 

lhanl Devleti Döneminde Basra: 

H. 738 ylnda saltanat Musa Han’a intikal eder. Birkaç ay sonra Cengiz Han 

sülalesinden Sultan Mehmet ile aralarnda çkan mücadelede Sultan Mehmet iktidar ele 

geçirir. Bu arada Diyar- Rum’dan büyük bir askerî güçle Hasan lhanl, Cengiz Han 

sülalesine saldr düzenleyerek Sultan Mehmet ve Sultan Musa’y katleder ve H. 740 ylnda 

Irak’ta lhanl Devleti’ni kurar. eyh Hasan lhanl 17 yl hüküm sürdükten sonra vefat eder. 

H. 757 ylnda Hasan lhanl’nn olu Sultan Üveys, lhanl Hükümdar olur ve 19 yl 

hüküm sürdükten sonra vefat eder. 776 ylnda olu Sultan Hüseyin hükümdar olur. 

H. 784 ylnda Sultan Hüseyin’i, kardei Sultan Ahmet katlederek lhanl Hükümdar 

olur. Ancak H. 802 ylnda mehur Timur, Irak’ istila eder. Badat’ta katliam yapar ve Sultan 

Ahmet’i iktidardan uzaklatrr. Basra o tarihte olu Miran ah’n olu Mirza Ebubekir’e 

tevcih edilmi ve bu da Mool kuvvetleri ile Basra’y istila edip katliam, ykm, yama ve her 

türlü rezillii yaparak Basra’y alt üst eder. H. 808 ylnda Timur vefat eder ve Sultan Ahmet 

büyük bir ordu tedarik ederek, tekrar Irak’a sefer düzenler ve pek çok kanl savatan sonra 

Irak’ kurtarmay baarr. 

H. 813 ylnda Sultan Ahmet, Türkmen hükümdarlardan Kara Yusuf’a sava açm, 

yaplan iddetli çatmalardan sonra, Sultan Ahmet öldürülmü ve lhanl Devleti Irak’ta son 

bulmutur. 

Karakoyunlu Devleti Döneminde Basra: 

H. 814 ylnda Irak’ta Karakoyunlu Devleti kurulmu ve Kara Yusuf ilk hükümdar ilan 

edilmitir. 

H. 815 ylnda Badat, Basra ve körfez adalar olu ah Mahmut’a ihale edilmitir. 

817 ylnda öldürülmesinden sonra yerine kardei Emir ah Mehmet tayin olmutur. 

H. 841 ylnda Kara Yusuf, olu skender tarafndan öldürülmesi nedeniyle saltanat 

Kara Yusuf olu Mirza Cihanah’a intikal etmi ve Azerbaycan, Diyarbakr, Badat, Basra, 

Fars ve Kirman’n tek hâkimi olmutur. 

H. 867 ylnda Badat ve Basra hâkimliine Cihanah olu Pir Budak tayin olunur. 

H. 870 ylnda Akkoyunlu adyla bilinen Uzun Hasan ile Karakoyunlu Devleti 

arasnda çatma çkar ve yaplan iddetli savalardan sonra Karakoyunlu Devleti yklr ve 

iktidar Uzun Hasan’a geçer. 

54 

55

ORSAM 

Akkoyunlu Devleti Döneminde Basra: 

H. 872 ylnda Irak’ta Akkoyunlu Devleti kurulur ve ilk hükümdar Uzun Hasan olur. 

H. 882 ylnda Uzun Hasan vefat eder, yerine olu Sultan Halil geçer. 883 ylnda 

Mirza Yakup, kardei Halil’i öldürür ve saltanat ele geçirir. Sultan Yakup’un vefat ile yerine 

Baysungur sultan olur. Baysungur’un vefatndan dolay da, yerine Rüstem Mirza sultan olur. 

Rüstem Mirza’nn vefat Ahmet Padiah’ tahta çkarr ve son Akkoyunlu sultan 903 ylnda 

Yakup olu Murat olur. 

H. 914 ylnda ah smail Safavî, büyük bir ordu ile Irak’a saldrr, pek çok güzel yeri 

tahrip eder ve böylece Akkoyunlu Devleti’ni sona erdirir. 

Safavî Devleti Döneminde Basra: 

H. 930 ylnda ah smail vefat eder. Yerine olu ah Tahmasb hükümdar olur. Bu 

srada Irak’a gönderilen mütesellimlerin 68 zülüm ve basklarndan çou halk, evini terk ederek 

baka yerlere göç etmek zorunda kalr. Urban airetleri de itaat etmeyi brakp bamsz 

hareket etmeye balamlardr. 

H. 934 ylnda Irak’a mehur vali Zülfikar atanr. Bu vali, döneminde Irak’n Kanuni 

Sultan Süleyman’a teslim edilmesi için özel elçiler göndermitir. Bu haberleri alan ah 

Tahmasb derhal büyük bir ordu hazrlayarak Zülfikar’n üzerine yürür ve pek çok savatan 

sonra, Zülfikar’n kardeleri Ahmet ve Ali gizlice Zülfikar’ öldürürerek Irak’ Tahmasb’a 

teslim ederler. Bu srada Basra ve civarna Kansu Bey vali olarak atanr. 

Abbasi Devleti’nin yklndan, H. 945 ylna kadar, Irak’ta hüküm sürmü olan 

Cengiz Sülalesi, Timur, lhanl, Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safavî devletlerinin toplam 

süreleri 300 yla yakn bir zamandr. Bu zaman zarf içinde, Irak’ta esasl bir hükümet 

kurulmamtr. Özellikle Basra ve civar, ya bu devletlerin istilas altnda yaam, ya tmar 

sahipleri tarafndan idare edilmitir. Ya da Urban tarafndan yklm ve yamalanmtr. 

Böyle kark, dank ve yaam tarz farkl olan hükümetler için, bir ehrin özel olarak 

tarihini yazmak ve bunu bir tarih silsilesi halinde düzenli olarak anlatmak ve ortaya çkartmak 

salnamelerin tarz dnda bir olaydr. Birtakm ince ayrntlarn ve detaylarn anlatlmas 

yerine genel olarak o dönem ile ilgili özel olaylardan kaçndk ve özet bilgiler ile umumi 

meseleleri anlattk ve izah etmeye çaltk. 

Osmanl Devleti Döneminde Basra: 

H. 945 (1539) ylnda Badat’ fetheden Kanuni Sultan Süleyman, o dönemde Basra 

hâkimi olan Mani olu Magamis, olu Rait’i Padiah huzuruna çkartarak Basra’nn 

anahtarlarn teslim ile itaat ve balln arz etti. O tarihten itibaren Basra ve civar Osmanl 

Devleti’ne balanmtr. 

68 Mütesellim: Tahsildar, vergi ve rüsumlar tahsil eden memur. 

56 55


Magamis’n bu davran memnuniyet verici olmu ve olu Rait hakknda padiah 

çok büyük ihsanlarda bulunmutur. Basra’da hutbeleri padiah adna okutmak, paralar da 

onun adna bastrmak ve Badat valiliinin emri ile hareket etmek artyla Basra valilii 

Magamis’e verilmitir. Magamis 6 yl boyunca padiahn emri dorultusunda hareket etmi, 

ancak daha sonra kendisine iltica eden baz haydutlarn Badat valilii tarafndan talep 

edilmesine ramen, vermekten imtina etmi ve itaati brakmtr. Durum padiaha arz edilmi 

ve gelen emirde, Badat valisi Ayas Paa’nn Basra’ya yürümesi emredilmitir. 

Bunun üzerine H. 953 ylnda Ayas Paa 300 gemi ile nehirden ve 10.000 savaç ile 

karadan Basra’ya doru hareket etti. Cezayir 69 mukataasna gelince Magamis kuvvetleri ile 

karlald ve bir gün süren sava sonrasnda, Magamis’n askerleri perian olmu ve kendisi 

de Necid bölgesine kaçmtr. 

Böylece, Ayas Paa Basra’y kontrol altna ald ve ilk icraat olarak halkn üzerinde ki 

eriata aykr vergileri kaldrd. lk olarak “niyabet rüsumu” 70 ve gayrmenkullerden alnan 

“zemin icaresi” 71 kaldrld ve yasal olmayan herhangi bir verginin halktan alnmayacana 

dair duyurular yapld. 

H.956 ylnda Cezayir ile Vast bucaklar isyan eder. Vast emiri Ali Bey, Basra 

valisine müracaat eder ve yardm ister. Durum hakknda Badat valiliinden görü istenir. 

Badat valiliinden Temerrüt Ali Paa komutasnda askeri birlikler gönderilir ve Basra’dan 

da bir miktar asker gelerek, Cezayir ehir kalesi kuatlr ve üç dört gün devam eden 

kuatmadan sonra Cezayir Hâkimi Âliyanolu kar koyamayacan anlar ve kaçarak firar 

eder. Cezayir ve Vast kurtarlr, yklan bölgeler tamir ve imar edilir. 

H. 960 ylnda Basra’ya Beylerbeyi Kubat Paa tayin edilir. Bunun zamannda Hint 

denizinde faaliyet gösteren mehur Pîrî Reis’in Basra’ya geldii ve Kubat Paa çabasyla 

Kahire’de idam edildi bilinmektedir 72 . 

H. 970 ylnda Basra valiliine Beylerbeyi Dervi Ali Paa atanr. 975 ylnda 

Âliyanolu, Muntefik ve dier bölgelerden Urban toplayarak tekrar Cezayir ehrini igal eder. 

Badat’tan skender Paa komutasnda askeri birlikler gönderilir ve Dervi Ali Paa da bir 

miktar asker vererek Âliyanolu Cezayir’den atlr ve ehir tekrar kurtarlr. 

69 Basra vilayetinde, Badat-Basra arasnda ve Vast ehri civarnda olan bölgeye verilen ad. 

70 Metinde “darîbetü’l-emir” diye geçen bu vergi, Osmanl örfî hukukundaki niyabet rüsûmu, yani yönetim 

vergisidir. Bâd- hevâ dier adyla niyâbet vergileri, tahsîl zaman belli olmayan, zuhûrata bal olan vergilerdi 

ve balca u vergilerden oluuyordu: Resm-i arûs (arûsâne veya gerdek resmi), cürm ve cinâyet resmi (cerâim), 

çiftlik tapusu (ekili yer tapusu), ev yeri tapusu, kul ve câriye müjdegânîsi (mutuluk veya yava ve kaçkun resmi), 

resm-i duhan (tmar arazisine dardan gelip klayanlarn resmi), detbânî, otlak ve klak resmi. Bkz. nalck, 

“Adâlet-nâmeler”, Belleten, II/3-4 (1965), s.79. Sözkonusu bu vergiler, sancan yönetimi, re‘âyânn dirlik ve 

düzeninin salanmas ile ilgiliydi. Bu yüzden, sözü edilen vergilere rüsûm- serbestî de deniyordu. Yani, bu 

vergiler serbest tmar olarak tevcih edilen dirliklerde, dorudan dirlik sahibine tahsis ediliyorlard ve o dirliin 

bal bulunduu birimin yöneticileri, serbest diye nitelenen bölgelere karamazlard. Bkz. Özer Ergenç, XVI. 

Yüzyln Sonlarnda Bursa: Yerleimi, Yönetimi, Sosyal ve Ekonomik Durumu Üzerine Bir Aratrma, 

(Türk Tarih Kurumu tarafndan yayna kabul edilmi eser). 

71 Metinde “.... bunun zamannda darîbetü’l-emir ile haneler îcâr gibi hakk ve er’a mugâyir birtakm rüsûm...” 

olarak kaydedilmitir. 

72 Hint denizinde Portekizlilerle sürdürülen mücadelelerde Piri Reis’in, hem Protekizlilerden hediye ve rüvet 

ald iddias, hem de baarsz olup Msr’a dönmesi, Basra Valisi Kubad Paa’nn durumu bir mektupla Msr 

Valisine bildirilmesine neden olmutur. Bu durum karsnda Msr Valisi de seferin sonuçlarn bir arîza ile 

sadarete bildirmi ve bu arizaya Kanuni’nin yazd cevap, Piri Reis’in idamndan ibaret olmutur. Daha geni 

bilgi için bkz.: R. Levy, “Piri Reis”, slam Ansiklopedisi, c.IX, stanbul 1964, s.563. 

56 

57

ORSAM 

H. 1025 ylnda Basra valisi olarak Efrâsyâb olu Hüseyin Paa 73 görev yapar. 1049 

ylnda Mirmiran 74 Ali Paa, 1064 ylnda tekrar Hüseyin Paa vali olarak tayin olunur. 

Hüseyin Paa çok sert yöntemlerle Basra’y idare etmeye çalr, hatta bunu kendi yetkilerini 

aarak birtakm kararlar almaya kadar götürür. Örnein devlet tarafndan atanan Ahsa 

Mutasarrf Mehmet Paa’y görevden uzaklatrarak, yerine kendisi mutasarrf tayin eder. Bu 

durum daha sonra aleyhine geliir ve 1066 ylnda, Basra’ya asker sevki için Badat Valisi 

Murtaza Paa görevlendirilir. 

Hüseyin Paa bu haberi alr almaz Kurna’ya gider. Kurna kalesini tamir ederek 

güçlendirir ve oraya pek çok asker yar. Murtaza Paa Basra’ya varnca çatma balar ve 

tam üç ay devam eder. Hüseyin Paa malup olarak ailesi ve serveti ile birlikte ran’a iltica 

eder. Murtaza Paa Basra’y kurtarr ve Basra’da baz tacirlerin ve ehrin ileri gelenlerinin 

mallarn müsadere eder. Olaylara ad karanlarn cezasn tahkikat balatmadan infaz eder. 

Bu da halk arasnda nefrete neden olur. Murtaza Paa Basra’da çok tutulmaz ve Kurna’da 

bulunan askerler arasnda da anlamazlk çkmasyla, Badat’a geri dönmek zorunda kalr. 

Hüseyin Paa H. 1068 tarihinde tekrar Basra’ya geri döner ve kenti istila eder. 

H. 1076 ylnda Hüseyin Paa, Ahsa Mutasarrf Mehmet Paa’y tekrar görevden alr 

ve Basra ileri gelenleri ile baz tacirlerin mallarn müsadere eder ve fakirlerin ölümüne neden 

olur. 

Olaylar Padiahn kulana gidince, hemen yola getirilmesi için, Badat Valisi brahim 

Paa’nn serdarlnda Diyarbakr Muhafz brahim Paa, Halep Muhafz Hüseyin Paa, 

Musul Mutasarrf Gürcü brahim Paa, Rakka Beylerbeyi Sar Mehmet Paa ve Kerkük 

Valisi Vezir Kenan Paa ile birlikte çok sayda askerle Basra üzerine yürümeye baladlar. 

Hüseyin Paa bu durumdan haberdar olunca önce ailesini ve servetini ran’a kaçrr, 

daha sonra yanndaki askerler ile birlikte Kurna’ya gider ve Kurna kalesini yeniden 

salamlatrr. Gerekli olan her türlü hazrl yapar ve bekler. Badat’tan gelen asker 

Basra’ya varnca muharebe balar ve muharebe srasnda brahim Paa, Basra erafna bir 

mektup yazarak; Basra’nn padiah hazretlerine ait bir mülk olduunu, Hüseyin Paa’nn 

nimete küfrederek isyan ettiini, Padiahn askeri ile savamann vebalinin ar bir suç 

olduunu münasip bir dille anlatr. 

Basra halk genel olarak Hüseyin Paa’nn aleyhine hareket etmeye ve Paann 

mallarn yamalamaya, hizmetçilerini öldürmeye balarlar. Hüseyin Paa, bu durumu haber 

alr almaz, Muntefik ve Cezayir airetlerinden 3.000 atl kadar bir frka tertip ederek Basra’ya 

gönderir. Bunlar, Basra’ya varnca iki günlük bir çatma meydana gelir. Daha sonra Urban, 

yamalamaya ve her türlü utanç verici olaylara giriir. 

Bu kargaa içinde Abdusselam airetinden eyh Kefl ve eyh Srr gibi önemli 

ahsiyetler katledilmitir. 

73 Efrâsyâb (Efrâsiyâb veya Afrâsiyâb). Kagarl Mahmut’a göre ilk Müslüman Türk sülalesi olan Karahanllar, 

Efrasiyab neslinden gelmektedir. Selçuklu sülalesinin de Efrâsyâb’dan türediine dair bir rivayet mevcut olup, 

bunun kendilerince de benimsemi olduklarn biliyoruz. Bkz. W.Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakknda 

Dersler, stanbul, 1926, s.96; Mecdûd Mansurolu, “Efrâsiyâb”, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, IV, 

Eskiehir,1997, s. 192-193. 

74 Osmanl tara tekilatnda en büyük idarî birim olan eyaletin askerî ve idarî bakmdan en üst düzey yetkilisine 

mîrmîrân ya da beylerbeyi denmektedir. Beylerbeyilere ayn zamanda “vali” de denmekteydi. Bununla birlikte 

“vali” teriminin kullanl, daha çok XIX. yüzylda, idarî tekilatta yaplan birtakm deiiklikler sonucunda 

yaygnlk kazanmtr. Bkz. Mehmet pirli, “Beylerbeyi”, DA, VI, stanbul 1992, s.69. 

58 57


te, yukarda anlatld gibi bu olaylar alt ay devam eder. Hüseyin Paa, sebat ederek 

kaleyi teslim etmediinden ve ücra bölgelerden celp olunmu askerler bu kadar uzun 

beklemeyeceklerinden, mecburen atekes görümeleri balatlr. Yaplan anlama gerei, her 

sene devlete 200 kese akçe verilecek ve askerlerin masraf olan 600 kese akçe pein olarak 

ödenecek, Ahsa Mutasarrf Mehmet Paa’nn yerine iadesi salanacak ve kendisine asla 

dokunulmayacak, Basra valilii Hüseyin Paa’nn olu Efrâsyâb’a tevcih olunacaktr. 

mzalanan anlama Padiah hazretlerine arz olunur. 

Ancak Basra eraf tarafndan Padiaha, Hüseyin Paa’nn Basra’da yapt zülüm, 

yama ve haksz yere insanlarn öldürüldüünü anlatan bir yaz yazlr. Bunun üzerine 45 

kiilik bir heyet Padiah huzuruna çkarlr. Basrallarn istei üzerine derhal çkarlan 

fermanla, Hüseyin Paa azledilir ve Basra’dan uzaklatrlmas için Badat Valisi brahim 

Paa’ya emir gönderilir. Bu arada Basra valiliine Yahya Paa atanr. 

Yahya Paa’nn Basra valiliine atanmas ve Basra’dan Hüseyin Paa’nn çkartlmas 

için brahim Paa’ya gelen padiah iradesinin yerine getirilmesi için brahim Paa 

serdarlnda, Kerkük Valisi Vezir Kenan Paa, Musul Mirmiran Musa Paa, Rakka 

Beylerbeyi Dilaver Paalar görevlendirilmilerdir. 

Bunlar Badat’a gelip orduyu hazrlamaya, asker, cephane ve mühimmatn Hille yolu 

ile Basra’ya nakledilmesi için gerekli tedbirleri almaya balamlardr. 

Hüseyin Paa, bu haberi alnca önce Basra ehrinde olan ahali ve tacirlerin mallarn 

yamalar ve ailesi ile birlikte ran’a gönderir. Kendisi ise 15.000 adamyla birlikte Kurna 

kalesine snr. 

Serdar brahim Paa Cezayir nahiyesine ulanca, Hüseyin Paa ani bir basknla ve 

5.000 kiilik bir kuvvetle saldrya geçer. 4–5 saat süren iddetli çatmadan sonra 500 kadar 

zayiat vererek, Kurna kalesine geri çekilir. Ordu arkasn brakmaz ve hzl bir ekilde takip 

ederek, Kurna karsnda “erer” adl mevkide ordugâh kurar. Kaleyi büyük toplar ve tüfek 

ateiyle sktrmaya balar. Dört gün bu ekilde süren savan beinci günü sabaha kar 

orduya emir verilir ve top yekûn saldrya geçilmek üzere harekât balar. Hüseyin Paa’nn 

yandalar, olay görünce hemen kaleyi terk ederek orduya katlr. Hüseyin Paa, Basra’dan da 

yardm gelemeyeceini anlamtr. Üç saat süren kanl bir çatmadan sonra, Hüseyin Paa 

taraftarlar dalr ve kendisi de Hûveyze bölgesine kaçar. 

brahim Paa bu olaydan sonra, artk gerek Basra’y ve gerek dier kaleleri ve 

mevkileri bir engel kalmadndan savamadan kontrol altna alr (H. 1079). Paa halka 

“aman” ilan ederek herkesin hayr duasn alm ve insanlar kendisini kutlamak için akn akn 

gelmilerdir. 

Basra’nn kaleleri ve mevkileri tamamen Yahya Paa’ya teslim edilmi ve ordu 

Badat’a geri çekilmitir. brahim Paa çekilirken Basra’ya bir defterdar 75 tayin etmi, 

Basra’nn muhafazasn salamak için yeterince asker brakm ve maalarnn “Basra 

Emvâli”nden ödenmesi için emirler vermitir. 

Yahya Paa, bu uygulamalar kabul etmemitir. Basra valiliini kabul ederken, yllk 

200 kese akçe vermeyi kabul ettiini, bunun dnda hiçbir ey ödemeyeceini dile getirerek, 

75 Defterdar: Devletin gelir ve gider defterlerini tutan memur. Sancaklarda, üst düzey maliye ilerinden sorumlu 

ahs. 

59 

58

ORSAM 

defterdar ve askerlerin üst düzey rütbelilerini Basra’dan Badat’a uzaklatrmtr. Ancak 

belli bir süre sonra Kurna’da bulunan yeniçeri askerleri ödeneklerini isteyince, karklk 

çkmtr. Bunun üzerine Yahya Paa toplad Urban ve airet mensuplarn üzerlerine 

göndererek hepsini katleder ve isyan yolunu seçerek devlete bakaldrr. 

Olan bitenler Padiaha ulanca, hemen Yahya Paa’y Basra valiliinden azleder ve 

yerine H. 1080 ylnda Kapcba Mustafa Paa’y tayin eder ve memuriyetini yerine 

getirebilmesi için Diyarbakr Valisi Ali Paa ve Kerkük Mirmiran Hasan Paa görevlendirilir. 

Bir süre sonra vefat nedeniyle yerine H. 1085 ylnda Badat Valisi Silahtar Hüseyin Paa, H. 

1088 tarihinde Hüseyin Paa’nn Diyarbakr’a verilmesi nedeniyle Hasan Paa, H. 1092 

tarihinde Hasan Paa’nn stanbul’a çarlmas nedeniyle yerine tekrar Silahtar Hüseyin Paa 

tayin olunmutur. H. 1094 tarihinde Basra eyaleti padiah emri ile Badat Valisi 

Abdurrahman Paa’ya ve H. 1098 tarihinde Hüseyin Paa’ya tevcih buyruldu. Bu Hüseyin 

Paa, Basra’y çok sert ve zalimce idare ettii için, ahali tarafndan sevilmemi ve bunun 

yerine Abdurrahman Paa’nn iadesini isteyen halk, durumu Padiaha bir arzuhal ile bildirmi, 

istekleri yerine getirilmi ve Basra vilayeti H. 1099 tarihinde tekrar Abdurrahman Paa’ya 

tevcih edilmitir. 

Abdurrahman Paa alim, adaletli, dürüst ve hayrsever bir insan olduu için, halk 

kendisinden fevkalade memnun idi. Döneminde çok sayda cami ve medrese yapld veya 

tamir edildi, gereksiz vergiler kaldrld ve varl Basra’ya huzur ve emniyet getirdi. Ayrca 

döneminde Basra bereket ve bolluk içinde yaad. 

H. 1100 tarihinde Abdurrahman Paa azledilerek, yerine Basra eski defterdar Hüseyin 

Paa vezir rütbesi ile tayin olundu. 

H. 1102 tarihinde Basra vilayeti Osman Paazade Vezir Ahmet Paa’ya tevcih edildi. 

Bu tarihte Basra’da büyük bir taun salgn bagöstermi ve her gün sadece Basra merkezde 

500 kii ölmütür. Öyle ki çok sayda insan cesedi sokaklarda ve çarlarda kaldndan, 

kimse kaldramaz olmutur. Bu srada Cezayir ve Muntefik Urban anlaarak isyan ettiler ve 

3.000 atl ile Basra’ya saldrya geçtiler. Vali Ahmet Paa, maiyetinde bulunan 500 askerle 

karlarna çkm, “Dir” adl yerde üç gün üç gece süren kanl çatmalardan sonra, Ahmet 

Paa ve askerleri tamamen katledilmitir. Bunun üzerine Basra halknn ittifak ile Kethüda 

Hüseyin Aa vali seçilmi ve Cezayir ve Muntefik Urbanlarn, Basra halk ile birlikte hareket 

ederek, giriilen iddetli çatmalar sonucu ehirden kovmay baarmtr. 

H. 1103 tarihinde Hüseyin Aa’nn öldürülmesi sonucu yerine, halkn ittifak ile 

Hüseyin Cemal seçildi. 

H. 1104 tarihinde Basra valilii, Badat Valisi Ahmet Paa’nn kardei Halil Paa’ya 

verilir. Badat, Musul ve Kerkük valilerinin yardm ile çok sayda asker toplanr ve topluca 

Muntefik eyhi Mâni’ üzerine sevk olunur. Cezayir adl yerde çatma balar ve tam be gün 

devam eder. iddetli çatmalardan sonra Halil Paa’nn askerleri dalr ve ordusunun 

cephane ve silahlar eyh Mâni’in eline geçer. Bunun üzerine Muntefik eyhi’ne bir yaz 

gönderilerek, haydutluu ve isyancl terk etmesi ihtar edilir. Ulufe ve ödeneklerin 

artrlmas karlnda haydutluktan vazgeçerek Basra’y terk eder. 

Halil Paa’nn, valilii srasnda baz adamlarnn halkn kabul edemeyecei 

davranlarda bulunmasndan ve onlar korumasndan dolay, Basra halk ayaklanr ve onu 

Basra’dan kovar. Halk H. 1106 ylnda Muntefik eyhi Mâni’i valilie davet ederek idareyi 

60 59


kendisine teslim ederler. eyhi Mâni valilii H. 1109 tarihine kadar devam ettikten sonra 

Hûveyze Hâkimi Faracullah Han kurnazlk ve hileyle yönlendirerek, onu Basra dna 

çkartmay baarm ve Basra valiliine el koyarak kontrol altna alm ve H. 1111 tarihinde 

Basra valiliini Davut Han’a terk etmitir. 

H. 1111 tarihinde Basra vilayeti Halep eyaleti ile birlikte Ali Paa’ya tevcih edilir. 

Basra’nn kurtulmas ve Ali Paa’ya teslim edilmesi için Diyarbakr, Musul, Sivas, Halep ve 

Badat vilayetlerinden asker toplanarak Basra’ya gelmesi emredilir. Toplanan 50.000 asker 

ve 300 gemi cephanesi ile birlikte, Frat nehri üzerinden Basra’ya sevk edildi. Bu ordu 

Kurna’ya varnca Davut Han gelen kuvvetin hacmini örendiinde, Devrek’e kaçarak firar 

eder ve ehir, sava çkmadan teslim alnr. 

H. 1114 tarihinde Basra vilayetine Kaptan Mehmet Paa vali olarak atanr. 1118 

ylnda Vezir Halil Paa valilii üstlenir. 1120 tarihinde Muntefik eyhi Meams isyan etmi 

ve toplad Urbanlar ile birlikte Basra’ya saldrm, Basra’nn emniyeti ve huzuru büsbütün 

bozulmutur. 

Hadiseler Padiah’a ulanca, Badat Valisi Hüseyin Paa’ya gönderdii irade ile 

Basra’nn emniyetini ve huzurunu tekrar iade etmek için Badat valisi komutasnda, Musul, 

Diyarbakr, Halep ve Kerkük’ten 30.000’den fazla asker toplayarak Basra’ya sevk edilmesi 

emredilir. Sevk edilen askerlerin haberi eyhi Meams’a yetiince, Necid ve dier yerlerden 

toplad Bedevilerle birlikte Ântara nehri üzerinde bir kale inaatna balar ve adamlarn 

burada toplar. 1121 tarihinde Osmanl askeri her taraftan saldrya geçince eyhi Meams ve 

avenesi yenilir. 8.000-10.000 ölü ve yaral verek kaçmaya balar. Basra valiliine de Badat 

Kethüdas Mustafa Aa getirilir. Halkn güvenliini temin ettikten sonra Osmanl ordusu geri 

dönmütür. 

H. 1124 tarihinde Basra valiliine Vezir Osman Paa atanr. 1126 tarihinde Vezir 

Hüseyin Paa, 1128 tarihinde de Mirmiran Ahmet Paa valilik görevini yaparlar. 

H. 1188 tarihine kadar Basra’da hiçbir önemli olay olmam, sadece vali atamalar ve 

azil ilemleri, bir de sradan baz Urban airetlerinin ayaklanmas ve bunlarn tedibi gibi 

meseleler meydana gelmitir. 

Bu tarihte Basra’ya mehur Süleyman Bey (nâm- dier Büyük Süleyman Paa) vali 

olarak atanr ve Basra aniden Acem Hanlarndan Kerim Han Zendi’nin saldrsna urar. 

Büyük bir ordu ile Basra’y igal etmek için saldrya geçen Kerim Han, Süleyman Bey’i ani 

avlad için valinin yapaca tek ey kalmt, o da halk ve Urbandan 10.000 kadar savaç 

toplayarak kalede savunmaya çekilmek. Bu arada Badat Valisi Ömer Paa’ya durumu 

bildirir ve oradan da durum stanbul’a, Sultan Abdulhamit Han hazretlerine arz edilir. Ancak 

o dönemde Osmanl-Rus sava devam ettii için, Basra’ya asker göndermek mümkün olmaz. 

Badat Valisi Ömer Paa’nn da yeterince asker gönderme imkan olmadndan, Basra’nn 

kuatlmas uzun sürer. Süleyman Paa, sonuna kadar direnir ve sebat eder. Ancak ehirde 

yiyecek ktl ba gösterir, halk artk köpek ve eek eti yemek zorunda kalr. Badat’dan 

yardm da gelemez ve Badat’n yeni valisi olan Mustafa Paa, Acemlerle sulh yapmay 

önerir. Bunun üzerine Süleyman Bey, halkn ileri gelenlerini toplar ve görülerini sorar. Halk 

müzakere ile teslim olmann, bir artla kabul edilmesini ister; o da insanlarn, can ve mallarna 

dokunulmadan Kerim Han’a teslim edilmesi. 

60 

61

ORSAM 

Müzakereleri yürüten Kerim Han’n komutanlarndan Sadk Han, tüm istekleri kabul 

eder ve ehri teslim alr. Sadk Han, verdii sözlerde durmaz ve ehri talan eder. Halkn 

namus ve rzna geçer ve tüm mallarn yamalar. Cami ve mescitleri ykar ve medreseleri 

yakar. Süleyman Bey ve Basra’nn ileri gelenleri esir alnarak iraz’a gönderilir. 

te böylesine çirkin bir ekilde Basra’y teslim alan Sadk Han, askerleri ile birlikte 

Muntefik bölgesine yönelir. Muntefik reislerinden “Samir” ve “Sevini”, çok sayda airet ve 

Urbandan yeterince kuvvet toplayarak karlarna çkarlar. 1191 tarihinde Frat nehrinin 

batsnda ve “Fazile” diye bilinen yerde iki taraf savaa tutuur ve 5–6 saat devam eden kanl 

bir savatan sonra Acem askerleri yenilir ve kaçmaya balar. Urban onlar takip ederken, 

askerlerden kimisi ölür ve kimisi de nehirde boulur. Bu olayda Acem kuvvetlerinden 

yaklak 6.000 atl ölür ve silah, cephane ve hayvanlar, Muntefik aireti adamlar tarafndan 

ele geçirilir. 

Savan sonuçlar iraz’da Kerim Han’a ulanca, hemen büyük bir ordu kurulmasn 

emreder ve Mehmet Ali Han komutasnda Muntefik airetlerinin yok edilmesi için gönderir. 

Acemlerin bu müthi hazrlk haberleri Muntefik airet reislerine yetiince, onlar da hazrlanr 

ve “Ebu Hallane” adl yerde sava atei yakarlar. 15 Zilkade 1192 tarihinde 8 saat süren kanl 

ve iddetli bir savatan sonra, Muntefik aireti galip gelir ve Acem kuvvetlerinin %90’ yok 

olur. Komutan Mehmet Ali Han da ölenler arasnda yer alr ve Acem kuvvetlerinin tüm silah 

ve cephanesi yama edilir. 

H. 1194 ylnda Kerim Han’n vefat ile Zeki Han iktidara gelir. Ayn tarihte Padiah 

emri ile Badat’ta büyük bir ordu hazrlanmtr. Bu ordunun Basra üzerine yürümeye 

balad haberi ehrin hâkimi Sadk Han’a ayn gün gelince, Sadk Han panie kaplr ve 

Basra’y terk ederek iraz’a gider. Osmanl ordusu Basra’ya girer. Numan Bey, vali tayin 

olunur ve Basra’nn imarna balanr. 

Süleyman Bey esaretten geri döner ve Basra’nn Hûveyze bölgesinde Badat’a 

durumu izah ederek emir bekler. Padiah tarafndan çkan fermanla Basra valilii tekrar 

kendisine iade edilir. 1194 ylnn evval aynda, Badat ve Kerkük vilayetleri de kendisine 

balanr ve tam olarak Irak’n genel hâkimi olur. 

H. 1201 ylnda avizade Süleyman Bey, Badat Valisi Süleyman Paa ile 

anlamazla düerek Muntefik Reisi Sevini’ye iltihak eder. Sevini ile anlaarak Basra’y 

kontrol altna almak için harekete geçer. O srada Hez’al eyhi Hamd b. Humud da, Muntefik 

kuvvetlerine katlr ve yln ortasnda kalabalk bir kuvvetle Basra’ya saldrrlar. Basra Valisi 

Mütesellim brahim Bey’i esir alarak Basra’nn tamamn istila ederler. stila sonrasnda 

Basra’nn kamu maln, mütesellim emvalini ve tacirlerin mallarn müsadere ederler. Halkn 

büyük çounluu, skntda kaldklarndan dolay Badat ve dier bölgelere göç ederler. 

Badat valisi, yeniçeri ve Urbandan oluan bir ordu tekil ederek 1201 yl 

Rebiyülevvel aynda Badat’tan hareket etmi ve “Ümmü’l-Abbas” adl yerde dört gün dört 

gece süren kanl bir savatan sonra, Muntefik kuvvetleri yenilmi ve Basra kurtulmutur. Bu 

srada Basra’ya mütesellim olarak Kürdi Mustafa Aa atanmtr. 

H. 1203 ylnda Mustafa Aa, itaatszlk yapmaya balad. Baz uygunsuz 

davranlarda bulunmas ve Bahriye komutanlarndan Hicazî Mustafa Aa’y öldürmesi; 

ayrca vilayetin kontrolünü tamamen ele geçirmek için Osman Paa ile anlatnn ortaya 

çkmas ile Badat Valisi Süleyman Paa çok sayda Kürt asker toplayarak ve yanna Osman 

62 61


Paa’y da alarak Ramazan aynda Basra’ya yürüdü. Vali “Arca” ad ile bilinen yere varnca, 

Kürdi Mustafa Aa Kuveyt’e kaçt. Onun toplad askerler arasnda anlamazlk çknca, 

Süleyman Paa Basra’ya girdi ve Basra’ya Mardinli sa Bey’i ve Muntefik airet reisliine de 

“Sevini”yi tayin etti. 

H. 1213 ylnda Süleyman Paa’nn emirlerine kar gelen Basra Mütesellimi Abdullah 

Aa, sevk edilen asker sayesinde Basra’y terk ederek firar etmitir. 1214 ylnda Badat’a 

gidip Süleyman Paa’ya itaatini arz ederek, teslim olmu ve af dilemitir. Bunun üzerine 

Süleyman Paa onu tekrar Basra’ya mütesellim olarak göndermi ve yannda dönemin büyük 

âlimlerinden eyh Abdullah Er-Rehbi’yi de Basra kads olarak yollamtr. 

H. 1215 ylnda Badat, Basra ve Muntefik’ten Kethüda Ali Paa’nn komutasnda 

büyük bir ordu tekil edilerek, Ahsa’ya sevk edilmi ve Suud b. Abdülaziz El-Vahabi’yi tedip 

etmek için muharebeye tutuulmu, ancak daha sonra bar anlamas imzalanarak geri 

dönülmütür. 

H. 1216 ylnda Basra’ya Selim Bey mütesellim olarak tayin edilmi, 1217 ylnda 

görevinden ayrlmtr. 

H. 1217 ylnda Badat Valisi Büyük Süleyman Paa vefat etmitir. Süleyman Paa 

Basra için çok önemli iler yapmtr. Bunlar arasnda en önemlileri unlardr: Kuttu’l-Amara 

kasabasnn kurulmas, Basra hisarnn tamiri, Zübeyir kasabasnn zamana yenik düerek 

harap olmu pek çok yerinin yeniden imar ve inas ile Basra’da çok sayda dükkân, çar ve 

otelin inas. Tüm bunlardan ve gösterdii çabalardan dolay Basra halk, Süleyman Paa’ya 

müteekkirdir. 

H.1220 ylnda Suud b. Abdülaziz El-Vahabi, büyük bir Vahabi topluluu ile Basra’ya 

saldrmtr. O dönemde Basra Mütesellimi brahim Aa olup, Basra ahalisiyle anlaarak 

cesaretli bir ekilde bu saldrya kar koymutur. Sonradan Muntefik airetinden Ahmed b. 

Samir ve 6.000 atlsnn da gelmesiyle Vahabileri geri püskürtmeyi baarmlardr. Ancak 

bunlar çekilirken Basra etrafndaki köyleri yakmlar ve mallarn yamalamlardr. 

H. 1236 ylnda Basra’da Kolera hastal ba göstermi ve tam on iki gün boyunca 

iddetli bir ekilde devam etmitir. Daha sonra hafiflemeye balam ise de, Basra’da ölen 

insan says o kadar çokmu ki; pek çok ev kimsesiz kaldndan kapanm, defnedecek kimse 

olmadndan camilerde ve sokaklarda cesetler üst üste ylm ve halk çöllere doru 

kaçmtr. 

H. 1238 ylnda Zübeyir halkndan Muhammed b. Sakip b. Vatban adl ahs, bir 

grupla Zübeyir’e kasabasna saldrm, ancak orada Zühirzade ailesi tarafndan geri 

püskürtülmütür. Buradan ayrlan grup, bu sefer de Basra’ya saldrmtr. Dönemin Basra 

Mütesellimi Mehmet Kazm Aa, askerleri ile birlikte halktan toplad gönüllülerle Vatban 

ve adamlarn Basra’dan defetmeyi baarmtr. Bu olayn iç yüzü ise, Muhammed b. Sakip b. 

Vatban ile Zühirzade ailesi arasndaki kskançlk ve çekememezlik olaydr. Zira Zühirzade 

ailesi hayrsever bir aile olup, halk tarafndan sevilip saylmaktadr. 

H. 1243 ylnda Muntefik eyhi Hamd b. Humud azledilerek yerine, Akil b. 

Muhammed b. Samir tayin edildi. Tayin haberi Hamd b. Humud’e ulanca isyan ederek, 

Basra’y ele geçirmek için Kâ’b airetinden ve dier airetlerden toplad büyük bir grubu 

oullar Macit ve Faysal komutasna verdi. Daha sonra Maskat Emiri Seyyid Said ile 

62 

63

ORSAM 

haberleerek, denizden de çok sayda gemi ile Basra’y kuatt. Basra halk askerler ve Akil b. 

Muhammed’in tarafn tutarak gelen kuvvetlere direnmeye balad. Kuatma iki ay devam 

etti. Ancak hiçbir taraf baar göstermeyince, Faysal komutasndaki kuvvetler topyekûn 

saldrya geçerek muharebeye tututular. Akil ve adamlar hurma aaçlarn siper aldlar. ki 

gün devam eden kanl savatan sonra Faysal’n adamlar dald ve pek çou öldürüldü. 

Maskat Emiri Seyyid Said de bar imzalayarak geri döndü. 

H. 1243 ylnda Humudoullarndan Macit, toplad Urbanla tekrar saldrya geçerek 

Basra’y kuatt ve Basra etrafndaki köyleri yamalamaya ve birtakm fukarann sârifelerini 

(kamtan yaplm kulübeler) yakarak halk korkutmaya balad. Ancak Zübeyir halk 

toplanarak onlara kar saldrya geçti. Bu srada Basra’dan askerler de saldrnca, iki ate 

arasnda kalan Macit ve adamlar arp kaçmaya baladlar. Pek çou takip srasnda öldü ve 

böylece, Basra bunlarn errinden kurtuldu. 

Bundan sonra Irak “Kölemen” idaresinden kurtulmu ve dorudan doruya devlet 

tarafndan atanan valilerce yönetilmitir. Basra ise, bazen valiler tarafndan, bazen de 

Badat’a balanarak mutasarrflar tarafndan idare edilmekteydi. Bu tarihten sonraki bilgiler 

halk tarafndan bilindii için yazmaya gerek duyulmad. 

Tarihten maksat, eskiden yaanm olaylar gelecek nesillere anlatmaktr. Bu yüzden 

salnamelerde imdiye kadar Basra olaylar hakknda tarihî silsile dâhilinde bir tarihçe yoktu. 

Bu yüzden elde bulunan bu özet tarih; bnu’l-Esir’in Tarihu’l-Kamil adl eserinden, 

Gülenu’l-Hulafa diye bilinen Badat Tarihi’nden ve Karamani, bnu’l-Send, bn Haldun, 

bn Hallikan, Karamita, Tuhfe ve Türk Tarihi ad altnda Kölemen Vakalar adl eserlerden 

faydalanlarak ortaya çkartlmtr. 

Yanl ve eksiklerimizi düzeltmek ilim adamlarna kalm. Eer böyle bir yardm 

olursa gelecek salnamelerde daha mükemmel ve düzenli bir Basra tarihi meydana gelir. 

Vatana ve millete bir hizmet olur. Bizden yardmlarn esirgemeyenlerden ve hatalarmzdan 

dolay yalnz bir nazar- af bekleriz. 

64 63


Osmanl Döneminde Basra’ya Atanan Valiler 

Basra Vilayetine Atanan Valilerin Adlar 

Yl (Hicri) 

Rait Magams 945 

Mani Magams 950 

Vezir lyas Paa 953 

Temerrüt Ali Paa 956 

Beylerbeyi Dervi Ali Paa 970 

Efrâsyâb 1005 

Efrâsyâbolu Ali Paa 1013 

Ali Paa olu Hüseyin Paa 1057 

Efrâsyâbolu Ahmet 1066 

Murtaza Paa 1067 

Mirmiran Hüseyin Paa 1068 

Hüseyin Paa olu Efrâsyâb 1076 

Hüseyin Paa (kinci Defa) 1077 

Yahya Paa 1078 

Kapcba Mustafa Paa 1080 

Kara Mustafa Paa 1081 

Badat Muhafz Hasan Paa 1083 

Silahtar Hüseyin Paa 1085 

Muhafz Hüseyin Paa (kinci Defa) 1088 

Silahtar Hüseyin Paa (kinci Defa) 1092 

Vezir Abdurrahman Paa 1094 

Gümrükçü Hüseyin Paa 1098 

Vezir Abdurrahman Paa (kinci Defa) 1099 

Defterdar Vezir Hüseyin Paa 1100 

Osman Paazade Vezir Ahmet Paa 1102 

Kethüda Hasan Aa 1103 

Hüseyin Cemal 1104 

eyh Muntefik Mani’ 1106 

Halep Valisi Ali Paa 1111 

Kaptan Mehmet Paa 1114 

Vezir Halil Paa 1118 

Badat Kethüdas Mustafa Aa 1120 

Vezir Osman Paa 1124 

Vezir Hasan Paa 1126 

Mirmiran Ahmet Paa 1128 

Hac Ali Aa 1154 

Vezir Ahmet Paa 1160 

Büyük Süleyman Paa 1182 

Mütesellim Numan Bey 1192 

Büyük Süleyman Paa (kinci Defa) 1193 

Mütesellim Süleyman Efendi 1194 

Mütesellim brahim Bey 1200 

Haznedar Mustafa Aa 1202 

Mardinli sa Bey 1204 

64 

65

ORSAM 

Mütesellim Abdullah Aa 1208 

brahim Aa 1218 

Selim Bey 1223 

Ahmet Bey 1225 

Rdvan Aa 1226 

Yakup Aa 1227 

Sait Paa 1228 

Bekir Aa 1229 

Mehmet Kazm Aa 1236 

Abdulgani Aa 1239 

Aziz Aa 1240 

Seyit Mehmet Efendi 1247 

Dervi Aa 1248 

Mustafa Aa 1249 

Ali Usta 1250 

Mirahor Mehmet Aa 1251 

Ahmet Çelebi 1252 

Ziyadezade Mehmet Salih 1254 

Mustafa Aa (kinci Defa) 1258 

Behram Aa 1259 

Seyit brahim Efendi 1261 

Hurit Aa 1262 

Kaymakam Sadk Bey 1263 

Mehmet Aa 1264 

Aziz Aa (kinci Defa) 1265 

Mirmiran Mauk Paa 1266 

smail Paa 1268 

Bekir Bey 1271 

Mutasarrf Veysi Paa 1271 

Mehmet Bey 1272 

Mutasarrf Vekili Kurbi Bey 1272 

Rait Paa 1273 

Mutasarrf Veysi Paa (kinci Defa) 1274 

Mehmet Ali Paa 1275 

Kaymakam Hüsamettin Efendi 1276 

Mehmet Münib Paa 1277 

Vekil Hac Ali Efendi 1279 

Mirliva (Tugeneral) Mehmet efik Paa 1279 

smail Bey 1280 

Mütesellim Süleyman Bey 1281 

Vekil Galip Bey 1286 

Mutasarrf Hafz Paa 1287 

Mutasarrf Halil Bey 1287 

Mutasarrf Sait Efendi 1288 

Mutasarrf Asaf Efendi 1289 

Vekil Bahriye Komutan Ahmet Paa 1290 

Vekil Bahriye Komutan Miralay Halit Bey 1290 

Mutasarrf Eref Efendi 1291 

66 65


Vali Nasr Paa 1292 

Vali Vekili Ferik (Korgeneral) Mehmet Münir Paa 1294 

Vali Abdullah Paa 1295 

Vali Ferik (Korgeneral) Sabit Paa 1296 

Mutasarrf Mazhar Paa 1297 

Mutasarrf Yahya Paa 1299 

Vekil Bahriye Komutan Mirliva Ali Rza Paa 1301 

Vali zzet Paa 1304 

Vali Müir (Mareal) Nafiz Paa 1305 

Vali Ferik (Korgeneral) aban Paa 1306 

Vali Müir (Mareal) Mehmet Hidayet Paa 1306 

Vali Mehmet Hafz Paa 1309 

Bahriye Komutan Emin Bey 1310 

Vali Ferik (Korgeneral) Mahmut Hamdi Paa 1310 

Vali Arif Paa 1314 

Vali Ferik Muhsin Paa 1315 

Vali Mehmet Enis Paa 1315 

Vali Ferik (Korgeneral) Hamdi Paa (kinci Defa) 1316 

Vali Ferik Muhsin Paa (kinci Defa) 1317 

Vali Vekili Abdüllatif Paa 1319 

Vali Ferik (Korgeneral) Mustafa Nuri Paa 1319 

66 

67

II. DARÎ TEKLAT 

67

ORSAM 

VLAYET HEYET 

Basra, 19. yüzyln ikinci yarsna kadar, bütün Irak topraklar gibi, Badat eyaletinin 

bir sanca idi. Kentin imarna ait ilk esasl teebbüs, Vali Mithat Paa tarafndan 

gerçekletirilmitir. Çok ksa bir sürede -1870’ten itibaren- Basra’da kla, hastane, tersane vs. 

gibi büyük binalar ile yeni bir mahalle kurdu. Mithat Paa ayrldktan sonra Basra, bazen 

“vilayet” ve bazen de “mutasarrflk” olarak idare edildi. Nitekim H.1292 (1875) tarihli 

Badat Vilayet Salnamesinde Basra, Badat vilayetine bal bir sancak olarak görünmektedir. 

1884’e gelindiinde artk kesin olarak ayr bir vilayet halini almtr ki, bu vilayet bütün 

Aa Irak’ ihtiva ediyordu. Ayrca, Basra körfezinin dou kylar üzerinde ve gayr- 

muayyen bir surette de, bu kylarn hinterlandnda uzanmakta idi 76 . 

Basra vilayeti, merkez sancan yan sra Muntefik, Amara ve Necid sancaklarn 

ihtiva etmektedir. Kurna ve Kuveyt ise, merkeze bal bir kazadr. 

Basra Vilayet Salnamelerine göre, Basra’nn Vilayet Tekilât aadaki kurumlardan 

olumaktadr. 

VLAYETN VALS 

(1308 ve 1309) yl salnamelerine göre Basra Valisi 

Müir 

Mehmet Hidayet Paa 

(Birinci Osmanî Nian, Birinci Mecidi Nian ile Altn ve Gümü mtiyaz Madalyas 

tamaktadr.) 

(1311, 1314 ve 1317) yl salnamelerine göre Basra Valisi 

Ferik (Korgeneral) 

Mahmut Hamdi Paa 

(Birinci Mecidi Nian ve kinci Osmanî Nian ile Altn ve Gümü mtiyaz Madalyas ve 

Girit Madalyas tamaktadr) 

(1318) yl salnamesine göre Basra Valisi 


Mehmet Muhsin Paa 

(Birinci Murassa Osmanî Nian ile Yemen Altn Madalyas tamaktadr) 

(1320) yl salnamesine göre Basra Valisi 


Mustafa Nuri Paa 

(Birinci Murassa Osmanî Nian ile Girit, Rodos ve Yunan Madalyas tamaktadr) 

76 “Basra”, slam Ansiklopedisi, c.II, MEB Yaynlar, Eskiehir,1997, s. 327. 

70 68


VLAYET ERKÂNI 

Naip : Bahattin Efendi (1308), Abdülhamit Efendi (1309), Rafi’zade 

Abdülhamit Efendi, (1311), Ahmet Hilmi Efendi (1314, 1317 ve 1318) ve 

1320’de Ömer Hulusi Efendi. 

Defterdar 

: Mehmet Sabit Efendi (1308 ve 1309), Necip Efendi (1311), Rza Bey 

(1314), Abdülmecit Sabit Efendi (1317 ve 1318) ve 1320’de Ahmet evki 

Efendi. 

Mektubi : Abdüllatif Efendi (1308–1309) Ali Galip Bey (1311), Fikret Efendi (1314), 

Asm Bey (1317), Ali Saip Bey (1318) ve 1320’de Sadk Vicdanî Efendi. 

VLAYET DARE MECLS 

Vilayet dare Meclisi Bakan (1308, 1309 ve 1311) tarihli salnamelerde vilayet Naibi 

iken, (1314) tarihli salname ile birlikte Vilayet dare Meclis Bakanl, vali tarafndan 

yürütülmeye balanmtr. Meclisin üyeleri; 5 kiilik doal üyelerin (naip, defterdar, nakip, 

kâtip ve müftü) yan sra 6 kiilik seçilmi üye (ehrin ileri gelenleri ve airet reisleri) ile 

birlikte 12 kiilik kadrodan olumaktadr. (Seçilmi üyelerin 4’ü Müslüman 2’si 

Gayrimüslim) 

VLAYET DARE MECLS MAHKEMES 

lk olarak (1311) tarihli Vilayet Salnamesinde yer alan dare Meclisi Mahkemesi, daha 

sonra yaynlanan tüm salnamelerde kaydedilmektedir. Mahkemenin kadrosu aadaki 

üyelerden olumaktadr. 

1. Mahkeme Bakan (Vilayet Valisi) 

2. Üyeler, 10 veya 12 kiiden olumaktadr. Bunlar doal üyeler (naip, defterdar, 

nakip, kâtip ve müftü) ile Seçilmi Üyeler (seçilmi üyeler içinde 2 Gayrimüslim 

üye her zaman yer almaktadr) 

3. Bakâtip 

4. Zabt Kâtibi. 

VLAYET DARE MECLS THAM HEYET 

lk olarak (1311) tarihli Vilayet Salnamesinde kayd geçen dare Meclisi 

Mahkemesinin bir organ olarak yer alan Vilayet dare Meclis tham Heyeti 77 daha sonra 

yaynlan tüm salnamelerde yer almaktadr. Heyetin kadrosu aadaki üyelerden 

olumaktadr. 

1. Heyet Bakan (Vilayet Vali Naibi) 

2. Üyeler (ki kiiden olumaktadr). 

3. Zabt Kâtibi. 

77 Suçlama yazsn hazrlayan makam. 

69 

71

ORSAM 

VLAYET DARE MECLS MÜDDE’Î- UMUMÎL 78 

lk olarak (1311) tarihli Vilayet Salnamesinde yer alan dare Meclisi Mahkemesinin 

bir organ olan Müdde‘î-i Umumîlii, daha sonra yaynlan tüm salnamelerde bulunmaktadr. 

Heyetin kadrosu 1 savc ve 1 kâtipten olumaktadr. 

VLAYET MEKTUBLER 

(1308) tarihli salnameye göre vilayetin 12 kiilik Mektubi kalemi kadrosu 

bulunmaktadr. 1309 tarihli salnamede Mektubi kalemi kadrosunun 7 kiiye dütüünü 

görmekteyiz. (1311 ve 1314) tarihli salnamede Mektubi kalemi kadrosu 9 kii olup, 1’i 

vilayetin tercüman olarak görev yapmaktadr. (1317) tarihli salnamede ise, Mektubi kalemi 

kadrosu 11 kiidir. (1318) tarihli salnamede ise bu say 9, (1320) tarihli salnamede de 8’dir. 

VLAYETN DARE MECLS KALEM 

Vilayet dare Meclisi Kalemi (1308) tarihli salnameye göre Bakâtip bakanlnda 2 

yardmcs ile birlikte 3 kadrodan olumaktadr. (1309) tarihli salnameye göre de kadro 4 

kiiye çkartlmtr. (1314) tarihli salnamede bu kadro, bakâtip bakanlnda 6 kiiden 

olumaktadr. (1317–1318–1320) tarihli salnamede ise, Bakâtip bakanlnda 5 kiiden 

meydana gelmektedir. 

VLAYETN EVRAK KALEM 

Vilayet Evrak kalemi, (1308,1309 ve 1311) tarihli salnamelerde Evrak Müdürü 

bakanlnda 2 yardmcs ile birlikte 3 kadrodan olumaktadr. (1314) tarihli salnamede 

kadro, Evrak Müdürü ile 1 yardmc ve 2 mukayyit görev yapmaktadr. (1317) tarihine 

gelindiinde bu kalem, Evrak Müdürü bakanlnda 2 yardmcs ile birlikte 3 kadrodan 

olumaktadr. (1318 ve 1320) tarihli salnamelerde Evrak Müdürü bakanlnda 3 yardmcs 

ile birlikte 4 kadrodan olumaktadr. 

VLAYETN STATSTK KOMSYONU 

Bu komisyon (1314) tarihli salnamede, ilk olarak ortaya çkmaktadr. Komisyonun 

kadrosunda 1 bakan ve 2 idare meclis üyesi kâtip bulunmaktadr. (1317–1318–1320) tarihli 

salnamelerde komisyon 1 bakan 4 üyeden olumaktadr. 

VLAYETN TERCÜME ODASI 

Tercüme Odas (1314) tarihli salnamede, ilk olarak kaytlarda görünmektedir. 

Tercüme Odasnn kadrosu sadece bir kiiden ibarettir. Daha sonraki salnamelerde kadro 

saysnda herhangi bir art söz konusu deildir. 

78 Basavclk. 

72 70


VLAYETN GAZETE VE MATBAASI 

(1308–1309) tarihli vilayet salnamelerinde, “Vilayetin Matbaa daresi” olarak ad geçen 

bu birimi (1311) tarihli vilayet salnamesinde ilk defa olarak “Vilayetin Gazete ve Matbaas” 

ad altnda bir daire olarak görmekteyiz. Kadrosu aaya çkartlmtr. 

1. Yaz leri Müdürü (Nazr) 

2. Bir Kâtip 

3. Bir Ba Düzenleyici 

4. Bir kinci Düzenleyici 

5. Bir Mütercim 

6. Bir Hesap Kâtibi 

7. Bir Redaktör 

8. Bir Makinist 

9. ki Datmc 

10. ki Amele 

(1314) tarihli salnameden sonraki salnamelerde herhangi bir art söz konusu deildir. 

Bazen kadroda eksiklik olmu, ancak genel itibariyle yukardaki kadro muhafaza edilmitir. 

VLAYET SCL VE MEMURLARIN DURUMUNU NCELEYEN 

ÖZEL KOMSYON 

Bu komisyon ilk olarak (1311) tarihli salnamede kaytl olduunu görmekteyiz. 

Önceki iki salnamede benzer bir daireye rastlanmamtr. Bu komisyonun kadrosu, Komisyon 

Bakan ve üç üyeden olumaktadr. Komisyon Bakan Vilayet Kâtibi; üyeler ise; Vilayet 

Mümeyyizi, dare Meclisi Bakâtibi ve Evrak Müdürü’nden olumaktadr. (1314) tarihli 

salnameden sonra komisyon kadrosunda herhangi bir deiiklik söz konusu deildir. 

NÜFUS DARES 

Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Vilayetin Nüfus Dairesi bir 

bakâtip ve bir kâtip kadrosu ile idare edilmektedir. 

VLAYET MUHASEBES 

Vilayet Muhasebe Kalemi (1308, 1309 ve 1311) tarihli vilayet salnamelerinde, 

aadaki kadrolardan olumaktadr; 

1. Mümeyyiz 8. Masalih-i Cariye Muavini 

2. Varidat Kâtibi 9. Evrak Mukayyidi 

3. Varidat Muavini 10. Yevmiye Mukayyidi 

4. Masraf Kâtibi 11. Yevmiye Mukayyit Yardmcs 

5. Masraf Muavini 12. Hicaziye Mukayyidi 79 

6. Mesalih-i Cariye 80 Kâtibi 13. Hicaziye Ambar Memuru 

7. Sandk Emini (Veznedar) 14. Evkaf Nebevi Kâtibi 

79 Hicaziye: Hicaz hatt ile ilgilenen ahs, Mukayyid: Evraklar kayda geçiren. 

80 Mesâlih-i Câriye: Gündelik ileri yürüten memur. 

71 

73

ORSAM 

(1314 ve 1317) tarihli salnamede vilayetin muhasebe kadrosuna üç kiilik yeni kadro ilave 

edilmitir. Bunlar: 

15. Varidat Muavini 17. Sandk Emini (Veznedar) 

16. Masraf Muavini 

EVKAF MUHASEBES 

Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Vilayet Evkaf Muhasebesini 

bir muhasebeci bakanlnda bir bakâtip ile iki yardmcs ve iki tahsildar’dan oluan alt 

kiilik kadro ile idare edilmektedir. 

EVKAF KOMSYONU 

(1311) tarihi Basra vilayet salnamesinde, komisyonun kadrosu, vilayet Müftüsü 

bakanlnda dört üyeden ibarettir 81 . Üyelerden birinin muhasebeci, dierinin de müderris 

olmas gerekmektedir. (1314) tarihli salnameden sonra komisyon kadrosunda herhangi bir 

deiiklik söz konusu deildir. 

DEFTER- HÂKÂNÎ 82 DARES 

Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Vilayet Defter-i Hâkânî 

Dairesi bir müdür bakanlnda bir bakâtip ile tapu ve emlak kâtibinden oluan üç kiilik 

kadro ile idare edilmektedir. Kadrosunda hiçbir deiiklik söz konusu deildir. 

MAARF DARES 

Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Vilayet Maarif Dairesi bir 

müdür bakanlnda bir kâtip ile sandk emininden (veznedar) oluan üç kiilik kadro ile 

idare edilmektedir. Kadrosunda hiçbir deiiklik söz konusu deildir. 

81 (1308 ve 1309) tarihli salnamelerde “Evkaf Komisyonu”, Bidayet Mahkemesinin bir alt organ olarak görev 

yapmaktadr. 

82 Osmanl Devleti’nin arazi kaytlarn ihtiva eden, has, zeâmet, tmar, mülk, vakf gibi arazi türlerini tayin ve 

tescil eden ana defterlerin sakland ve bu defterlerle ilgili günlük muamelatn yapld yere Defter-i Hâkani, 

Defterhâne-i Âmire, Defterhâne-i Hümâyûn, Defter-i Vilâyet ya da Defter-i Dergâh- Âlî denmektedir. Konuyla 

ilgili daha ayrntl bilgi için bkz.: Erhan Afyoncu, Osmanl Devlet Tekilatnda Defterhâne-i Âmire (XVI- 

XVIII. Yüzyllar), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiyat Aratrmalar Enstitüsü Tarih 

Anabilim Dal, Yeniça Tarihi Bilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 1997. 

74 72


MAARF MECLS 

(1320) tarihli vilayet salnamesinde, Vilayetin Maarif Müdüriyeti aadaki kadrolardan 

olumaktadr; 

1. Bakan 4. Maarif Muhasebe Memuru 

2. Tahrirat Kâtibi 5. Üyeler (6 kii) 

3. Rütiye Mektebi 1. Muallimi 

Daha önceki salnamelerde, Maarif Dairesin Kadrosu bakan dâhil 4–5 kiiden 

olumaktayd. 

ADLYE DARELER 

1. Bidayet Mahkemesi 

a- Hukuk Dairesi 

(1308–1309) tarihli Basra vilayet salnamelerinde, Hukuk Dairesinin kadrosu; Hukuk 

Dairesi Bakan ve ayni zamanda Vilayet Naibi olan ahs ve üç üyeden olumaktadr. Bu 

üyelerin, ikisi sivil ve sivillerden biri Gayrimüslim, üçüncüsü ise üstemen rütbeli bir 

askerdir. (1311) tarihli salnamede bu kadrolara üç kii ilave yaplmtr, bunlar bir Bakâtip 

ve iki zabt kâtibi. (1318–1320) tarihli Basra salnamelerde Hukuk Dairesi kadrosu, bakan 

(Vilayet Naibi) ve üç üyeden olumaktadr. 

b- Ceza Dairesi 

Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Ceza Dairesinin kadrosu ise; 

Ceza Dairesi Bakan, üç üye ve bir bakâtip ile bir zabt kâtibi ile basavc muavininden 

olumaktadr. Üyelerin, ikisi sivil ve sivillerden biri gayrimüslim, üçüncüsü ise üstemen 

rütbeli bir askerdir. 

c- stintak 83 Dairesi 

Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, stintak Dairesinin iki kadrosu 

vardr. Bunlar; Birinci Müstantk ve kinci Müstantk. 

d- eri Mahkemesi 

Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, eri Mahkeme kadrosu; 

Vilayet Naibi ile bir bakâtip ve iki kâtip üyeden olumaktadr. 

83 stintak: Sorgulama. 

73 

75

ORSAM 

e- cra Dairesi 

(1308–1309) tarihli vilayet salnamelerinde, cra Dairesinin üç kadrosu vardr. Bunlar: 

cra memuru ve iki mübair. (1311) tarihli salnamede bir de mukavelat muharriri kadrosu 

ilave edilmitir.(1318–1320) tarihli Basra Salnamesinde ise kadroya iki ceza tahsildar ilave 

edilmitir. 

f- Mukavelat Muharriri 84 Dairesi 

(1308–1309) tarihli vilayet salnamelerinde, Mukavelat Muharriri Dairesinin bir tek 

kadrosu mevcuttur. (1314–1317) tarihli salnamede mukavelat muharriri kâtibinin yan sra bir 

yardmc ve bir mübair kadrosu ilave edilmitir. 

g- Hapishane 

(1308, 1309 ve 1311) tarihli vilayet salnamelerinde, Hapishane kadrosu bir müdür, bir 

hapishane kâtibi, bir bagardiyan ve iki gardiyan oluan be kiilik kadro ile idare 

edilmektedir. (1314–1317) tarihli salnamede mevcut kadroya bir gardiyan ve bir de, kadn 

hapishanesi için kadn gardiyan kadrosu ilave edilmitir. 

h- Ticaret Mahkemesi 

Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Ticaret Mahkemesi ve Mahkeme 

Kaleminin kadrosu, aadaki kadrolardan olumaktadr; 

1. Ticaret Mahkemesi Bakan 5. Mukayyit 

2. ki Daimi Üye 6. Mukayyit Yardmcs 

3. Dört Geçici Üye 85 7. ki Mübair 

4. Bir Bakâtip 

Belediye Dairesi 

Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Vilayetin Belediye Heyeti 

aadaki kadrolardan olumaktadr. 

Belediye Bakan (Sivil) 

1. Tabip 9. Bir Tahsildar 

2. Be ile Yedi Üye 10. Bir Sandk Emini (Veznedar) 

3. Bir Bakâtip 11. Üç Müfetti (Biri Bamüfetti) 

4. Bir kinci Snf Kâtip 12. On – on dört Çavu 

5. Bir Keif Kâtibi 13. Bir Eczac 

7. Bir Tanzifat 86 Memuru 14. Bir Eczane Kâtibi ve Yardmcs. 

8. Tanzifat Müfettii 

84 Mukavelat Muharriri: ahslar arasnda yaplan anlamalar ve dier evraklar onaylamakla görevli kii, 

noter. 

85 Geçici üyelerden 2’si Gayrimüslimlerden seçilmektedir. 

86 Tanzifat: Temizlikten sorumlu ahs. 

76 74


GURABA HASTAHANES 

Bu hastane ilk olarak (1314) tarihli Basra vilayet salnamesinde görünmektedir. Basra 

Guraba Hastanesinin kadro mevcudu aada verilmitir: 

1. Tabip 

2. Hastane Müdürü 

3. Tmarc (Hastabakc) 

4. Aç ve Hademe (5 kii) 

(1318) tarihli salnamede Hastane içinde “Telkih ubesi” 87 kurulmutur. Kadrosu 

öyledir: 

1. Müdür 3. Mustahzr 88 

2. Kâtip 4. Hademe (2 kii) 

BASRA RÜSUMAT 89 DARES 

Basra Vilayeti bir liman ehri olmasndan dolay vergi ve rüsum geliri bir hayli çoktur. Bu 

yüzden Rüsumat Dairesi veya bugünkü tabiri ile vergi Dairesinin kadrosu dier dairelere 

nazaran bir hayli fazladr. Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Rüsumat 

Dairesinin kadrosu aaya çkartlmtr. 

1. Rüsumat Müdürü 12. Üç Mubassr 90 (Üç Snf) 

2. Bir Bakâtip 13. Bir stimator 91 

3. ki Kâtip Yardmcs 14. Bir Transit Kâtibi 

4. Bir Tahrirat Kâtibi 15. Bir Kolcu Ba 

5. Bir Muayene Memuru (Birinci) 16. Bir Hamal 

6. Bir Muayene Memuru (kinci) 17. Dört Kaykç 

7. Bir Ambar memuru 18. On Yedi Koçlu 

8. ki Tezkere Kâtibi 19. Dört Kaykç 

9. Bir Manifesto Kâtibi 20. Dört Kolcu 

10. ki Kantarc 21. Bir Kap Memuru 

11. Bir Sandk Emini (Veznedar) 22. Üç Arabac 

Fav Rüsumat Müdürlüü 

(1308) tarihli vilayet salnamesinde ve dierlerinde, Fav Rüsumat Müdürlüü birimi 

mevcut olup, kadrosu aaya çkartlmtr. 

1. Bir Memur Fav: Basra Vilayetinin bir nahiyesi olup, tam olarak Körfezin 

2. Bir Kâtip uç noktasnda olduundan gelen büyük gemiler o bölgede 

3. Üç Kaykç karlanr ve gerekli gümrük ilemleri orada yaplr. 

4. Bir Kolcu 

87 Telkih ubesi: A ubesi 

88 Mustahzr: Huzura getiren, celb eden, muhzr. 

89 Rüsumat: “rüsum”un çoulu, vergiler. 

90 Mubassr: Gözetleyici, durumlar kontrol eden memur. 

91 stimator: Gümrüklere gelen ticari mallara paha biçen kii veya tahminci. 

75 

77

ORSAM 

Devasir Rüsumat Müdürlüü 

(1308) tarihli vilayet salnamesinde ve dierlerinde, Devasir Rüsumat Müdürlüü 

birimi mevcut olup, kadrosu aaya çkartlmtr 

1. Bir Memur 

2. Üç Kaykç 

Ebulhasip Rüsumat Müdürlüü 

(1308) tarihli vilayet salnamesinde ve dierlerinde, Ebulhasip Rüsumat Müdürlüü 

birimi mevcut olup, kadrosu aaya çkartlmtr 

1. Bir Memur 

2. Bir Kâtip 

3. Bir Kolcu 


Dei’ce Rüsumat Müdürlüü 

(1308) tarihli vilayet salnamesinde ve dierlerinde, Dei’ce Rüsumat Müdürlüü birimi 

mevcut olup, kadrosu aaya çkartlmtr 

1. Bir Memur 

2. Bir Kolcu 


Hendek Rüsumat Müdürlüü 

Hendek Rüsumat Müdürlüü, ilk olarak (1309) tarihli vilayet salnamesinde 

görülmekte ne zaman kurulduuna dair bilgi mevcut deil. Hendek Rüsumat Müdürlüü 

kadrosu aaya çkartlmtr 

1. Bir Kâtip 

2. Dört Kolcu 

3. Bir Kantarc 

Neve Rüsumat Müdürlüü 

Neve Rüsumat Müdürlüü, ilk olarak (1309) tarihli vilayet salnamesinde görülmekle 

birlikte ne zaman kurulduuna dair herhangi bir bilgi mevcut deildir. Neve Rüsumat 

Müdürlüünün kadrosu aaya çkartlmtr: 

1. Bir Memur 

2. ki Kaykç 

78 76


Kurna Rüsumat Müdürlüü 

Kurna Rüsumat Müdürlüü, ilk defa (1311) tarihli vilayet salnamesinde görülmektedir 

ve ne zaman kurulduuna dair herhangi bir bilgi mevcut deildir. (1311) tarihli salnamede 

Kurna Rüsumat Müdürlüü kadrosunda bir vekil memur görülmektedir.(1314) tarihli 

salnamede Kurna Rüsumat Müdürlüü aadaki kadroya sahiptir. 

1. Memur 

2. Kâtip 

3. Bir Kolcu 

4. ki Kaykç 

Sûkü’-üyûh Rüsumat Müdürlüü 

Sûkü’-üyûh Rüsumat Müdürlüü, ilk defa (1311) tarihli vilayet salnamesinde 

görülmekte ve kuruluuna dair bir bilgiye rastlanmamaktadr. Sûkü’-üyûh Rüsumat 

Müdürlüünün kadrosu aaya çkartlmtr: 

1. Bir Memur 

2. Bir kâtip 

3. ki Kolcu 

NAFA DARES 92 

Nafia Dairesi ilk defa (1311) tarihli vilayet salnamesinde görülmekte, Basra Nafa 

Dairesinin kadro mevcudu bir bamühendis ve bir kâtipten olumaktadr. 

DÜYUN-I UMUMYE DARES 

(1308) tarihli vilayet salnamesinde, Düyun- Umumiye daresi kadrosu; Bir müdür, bir 

kâtip, iki kantarc ve iki kolcudan olumaktadr. (1311) tarihli salnamede Aar ve 

Kurna’ya birer düyun memuru atanmtr. (1314) tarihli salnamede de Necid sancana da 

bir memur ile yedi kolcu atanmtr. (1320) tarihli salnamede idarenin ald son kadro ise 

aadaki gibidir: 

1. Müdür 5. Sandk Emini 

2. Bakâtip 6. Kantarc 

3. ki Kâtip 7. Dört Kolcu 

4. Aar Memuru 

92 Nafia Dairesi: Bayndrlk Dairesi. 

77 

79

ORSAM 

REJ DARES 

(1308–1309) tarihli vilayet salnamelerinde, Reji Dairesinin kadrosu bir reji memuru 

ile bir kolcudan olumaktadr. (1311) tarihli salnameye göre dairenin kadrosu öyledir: Bir 

müdür, bir bakâtip ve ikinci kâtip. 1314 tarihli salnamede ise dairenin kadrosu aadaki 

ekli almtr: 

1. Müdür 4. On sekiz Kolcu 

2. Bakâtip 5. On iki Kaykç 

3. Üç Muhafaza Memuru 

TEKEL TÜTÜN DARES 

Bu daire (1317) tarihli salnamede yer almaktadr. Aadaki kadrolardan olumaktadr: 

1. Tömbeki 93 ve Tütün dare Tekeli, Basra ve Ballklar Müfettii 

2. Memur vekili 

3. Muhafaza Memuru 

4. Müfettilik Kâtiplii 

Yabanc Tömbekileri Tekel daresi 

Bu daire de (1317) tarihli salnamede yer almaktadr. Aadaki kadrolardan olumaktadr: 

1. Müdür vekili 

2. Kâtip 

3. Kolcu (10 Personel) 

4. Kaykç (8 Personel) 

TELGRAF VE POSTA DARES 

Basra Vilayet Salnamelerinin ilki olan (1308) tarihli vilayet salnamesinde bu birimin 

ad, “Vilayetin Telgraf daresi” iken; (1314) tarihli salnamede adnn “Telgraf ve Posta 

daresi” olarak deitirildiini görmekteyiz. Bu idare, bir müfetti gözetiminde aadaki 

kadrolardan olumaktadr: 

1. Telgraf Müdürü 

2. ki Yabanc Muhabere Memuru 

3. Ba Muhabere Memuru 

4. ki Muhabere kinci Memuru 

5. ki Posta ve Telgraf Datcs 

6. ki Telgraf Çavuu 

7. Muhabere ve Posta Memuru 

(1314) tarihli salnameden sonra “Telgraf ve Posta daresi” kadrosu ve merkezleri 

aadaki ekli almtr. 

93 Tömbeki: Nargile ile içilen bir cins tütün. Büyük Türkçe Sözlük, s.1083. 

80 78


1. Telgraf Müdürü 

2. Üç Yabanc Muhabere Memuru 

3. Ba Muhabere Memuru 

4. Üç Muhabere kinci Memuru 

5. Aar Posta Memuru 

6. ki Telgraf Datcs 

7. Aar Posta Telgraf Datcs 

8. Basra-Fav Aras Çavuu (4 Personel) 

9. Basra-Kurna Aras Çavuu (3 Personel) 

Posta ve Telgraf Merkezleri: 

Fav Merkezi 

Kurna Merkezi 

Nasriye Merkezi 

Sûkü’-üyûh Merkezi 

Hammar Merkezi 

Amara Merkezi 

Aligarbi Merkezi 

atraü’l-Amara Merkezi 

Hey Merkezi 

: Bir Müdür ile iki Memur ve bir Datc. 

: Bir Müdür ile bir Datc. 

: Bir Bamemur, bir Memur, bir Baçavu, bir Datc ve iki hat 

Çavuu. 

: Bir Müdür ile bir datc 

: Bir Memur 

: Bir Müdür, bir Bamemur, bir Memur, bir Datc ve iki 

Çavu. 

: Bir Memur, bir Datc ve iki Çavu. 

: Bir Memur ve bir Datc. 

: Bir Müdür vekili ve bir Datc. 

Emlak- Hümayun Dairesi 

1. Yüksek Komisyon Heyeti 

(1308) tarihli vilayet salnamesinde, Emlak- Hümayun Dairesinin, Yüksek Komisyon 

Heyeti aadaki kadrolardan olumaktadr. Basra Valisi, ayn zamanda Yüksek Komisyon 

Heyeti Bakandr. Komisyon üyeleri ise; bir bakan yardmcs, iki üye ve bir keif 

müdüründen (binba) olumaktadr. 

(1311) tarihli salnameden sonra yukardaki kadroya alt üye ilave edilmi ve yeni 

kadro aadaki ekli almtr. 

1. Bakan (Vilayet Valisi) 

2. kinci Bakan (Naip) 

3. Müdür (Muhasebe Bakâtibi) 

4. Âmiye vekili (Üye) 

5. Keif Müdürü (Üye) 

6. Devasir vekili (Üye) 

7. Muhasebe Bakâtibi (Üye) 

8. Tahrirat Bakâtibi (Üye) 

79 

81

ORSAM 

2. Muhasebe Kalemi 

(1308 ve 1309) tarihli vilayet salnamelerinde, Emlak- Hümayun Dairesinin Muhasebe 

Kalemi ise; bir muhasebe bakâtibi ve üç yardmcs ile dört kiiden oluan bir kadro ile idare 

edilmektedir. (1311 ve 1314) tarihli salnamede Muhasebe Kalemine iki kadro daha ilave 

edilmitir. Bunlar, mukayyit ve sandk emini. 

3. Tahrirat Kalemi 

(1308) tarihli vilayet salnamesinde, Emlak- Hümayun Dairesinin Tahrirat Kalemi 

aadaki kadrolardan olumaktadr: 

1. Tahrirat Bakâtibi 3. ki Mübeyyiz 94 

2. Tahrirat Bakâtip Muavini 4. Mübeyyiz Yardmcs 

5. Evrak Mukayyidi 6. Evrak Mukayyit Yardmcs 

(1314) tarihli salnamede her kaza ve bucakta bir ube açlm ve her ubenin 

büyüklüüne göre iki ile dört memur görevlendirilmitir. Bu ubeler unlardr: at ubesi, 

Ahzar ubesi, atra ubesi, Hammar ubesi, Necid Müdürlüü, Ahsa ubesi, Müberriz 

ubesi, Cefr ubesi ve Katif ubesi. 

4. Devasir 95 Arazi-i Seniye Vekâleti 

(1308) tarihli vilayet salnamesinden sonraki salnamelerde de, Emlak- Hümayun 

Dairesinin Devasir vekâleti kadrosu; bir arazi vekili ile bir kâtipden olumaktadr. 

5. Âmiye Arazi-i Seniye Vekâleti 

(1308) tarihli vilayet salnamesinden sonraki salnamelerde de, Emlak- Hümayun 

Dairesinin Âmiye vekâleti kadrosu; bir arazi vekili ile bir kâtipden olumaktadr. 

6. Amara Arazi-i Seniye Vekâleti 

lk olarak (1314) tarihli vilayet salnamesi kaytlarnda görülmektedir. Emlak- 

Hümayun Dairesinin Amara vekâleti kadrosu; bir arazi vekili ile iki yardmcsndan 

olumaktadr. 

94 Mübeyyiz: Müsveddeyi temize çeken kâtip. 

95 Devasir: Basra’nn bir bucadr. 

82 80


KARANTNA DARES 

lk olarak (1314) tarihli vilayet salnamesinde görülmektedir. Basra Karantina 

daresinin kadro mevcudu aada verilmitir: 

1. Tabip 4. Gardiyan (4 kii) 

2. Bakâtip 5. Fav Memuru 

3. Bakâtip (Yabanc dil bilen) 

1317’ye gelindiinde Karantina Dairesinin kadrosunun deitirildiini ve aadaki 

ekli aldn görmekteyiz: 

1. Salk ler Memuru 6. Yabanc Dil bilen Bakâtip 

2. Tabip 7. Bakâtip Muavini 

3. Tabip Muavini 8. Bakâtip Yardmcs 

4. Bakâtip 9. Gardiyan (5 Personel) 

5. Fav Memuru 10. Kaykç (4 Personel) 

(1318) tarihli salnameden sonra “Karantina daresi” iki idareye bölünmütür. Birinci 

dare “Karantina daresi” ve ikinci dare “ Tahaffuzhane” 96 olarak geçmektedir. Bu iki 

idarenin kadrosunun yukardaki kadrolar geçerli olmak üzereyar yarya paylaarak 

oluturulduu ve bunlara bir bagardiyan ve bir makinist kadrosu ilave edildii görülmektedir. 

POLS DARES 

Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Polis Dairesinin varln 

görmekteyiz Ancak ilk salnamelerde Polis Memuru saysnn azl dikkat çekmektedir. 

(1320) tarihli Basra vilayet salnamesinin Polis Dairesi kadro ve tekilâtnn son ekli öyledir: 

1. Bakomiser 

2. kinci dereceden bir Komiser (Muntefik) 

3. Üçüncü dereceden bir Komiser (Amara) 

4. Üçüncü derecenden üç Komiser (Merkez) 

5. Yirmi yedi Polis memuru 97 . 

96 Tahaffuzhane: Bulac hastalklarn bulunduu yerden gelenlerin, Karantinada bekletildii yer. 

97 1308, 1309 ve 1311 tarihli salnamelerde polis memurlarnn says 6’y geçmemektedir. 1318 tarihli 

salnamede polis memur says 10’a ve 1320 tarihli salnamede de merkez ve Polis memur says merkez ve 

kazalar da dahil olmak üzere 27’ye çkarlmtr. 

81 

83

III. DARÎ TAKSMAT 

82

ORSAM 

BASRA VLAYETNE BALI SANCAKLAR 

BASRA MERKEZ SANCAI 

(1292) ylnda Ahmet Efendi, (1299) ylnda Mzhr Paa, (1300–1301) yllarnda 

Yahya Nüzhet Efendi mutasarrflk görevinde bulunmulardr. Bu dönemde Basra henüz 

Badat’a bal bir sancaktr. 1308 ile 1320 yllar arasnda yaynlanan Basra Vilayet 

Salnamelerinde, Basra Merkez kazas mutasarrfnn adlar verilmemitir. 

Her livann idarî tekilatnda bulunan birimlerin ayns sancaklarda da bulunmaktadr. 

Bunlar: Liva Erkân (vilayetlerde olduu gibi bir naip, bir muhasebeci, bir tahrirat müdürü ve 

müftüden olumaktadr), Liva dare Meclisi (4 asil ve 4 seçilmi üyeden oluur), Tahrirat 

Kalemi, Muhasebe Liva Kalemi, Adliye Dairesi (Bütün Mahkemeler), Tapu Dairesi, Belediye 

Dairesi, Telgraf Memurluu ve Livann Zaptiye tekilat (4 bölükten oluan bir tabur) ve 

Nahiye Müdürleri tekilat bulunur. 

Kuveyt Kazas Kaymakaml: 

(1299-1309) yllarnda Abdullah Es-Sabah Paa, (1311) ylnda Mehmet Paa Es- 

Sabah ve (1317–1320) yllarnda Mübarek Es-Sabah 98 , kaymakamlk görevinde 

bulunmulardr. 

Kurna Kazas Kaymakaml: 

(1292) ylnda Kemal Efendi, (1299) ylnda brahim Bey, (1300–1301) yllarnda 

Reit Efendi, (1308–1309) yllarnda Arif Efendi, (1311) yllnda Neet Efendi, (1314) 

yllnda Mehmet Akif Efendi, (1317–1318) yllarnda Mehmet Neet Efendi ve (1320) 

yllnda shak Hakk Efendi, kaymakamlk görevinde bulunmulardr. 

Kurna kazasnda bir mal müdürü görev yapmaktadr Kaza dare Meclisinde ise 

Belediye Bakan ve üç Belediye Meclis üyesi ve Belediye kâtibi ile veznedar çalmaktadr. 

Nüfus Memurluu ve Kurna Rüsumat Memurluu mevcuttur. Kurna kazasna bal nahiyeler 

ise: Beni Mansur, Medine, Neve ve Dir erer. Her kazada nahiye müdürü bulunur. 

98 Kaymakam Mübarek Es-Sabah, Mirmiran rütbesi tamaktadr: Mirmiran: Beylerbeyi demek ise de, 

Beylerbeyi rütbesi bakadr. Mülkiye rütbelerinden Paa unvanna haiz rütbelerin ikincisidir. 

86 84


Basra Sancann Fizikî Corafyas 

Basra sancann kuzeyde Hz. Üzeyir’den güneyde Fav’a kadar yaklak olarak 

uzunluu 35 saat; eni ise 9–10 saat olan bir alan kapsamaktadr 99 . Dou ve kuzeyinde ran, 

güneyinde deniz ve batsnda amiye Çölü ile snrl olup, topraklar ziraata olaanüstü 

elverilidir. 

Bu ehirde yetien meyve, sebze ve mahsuller, kitabn ilgili bölümlerinde anlatlmtr. 

Dicle ve Frat’n birlemesinden meydana gelen büyük attü’l-Arap Nehri, ehrin 

ortasndan geçerek Basra Körfezi’ne akmaktadr. Bu büyük nehir, her türlü deniz ve nehir 

tamaclna elverili olup, 24 saat içinde iki defa gelgit olay meydana gelir. Basra içinde 

pek çok ba ve bahçeler bulunur, ancak orman ve da yoktur. Bu yüzden sk sk sel basknlar 

meydana gelmektedir. 

Basra genelinde hava koullar pek fena olmasna ramen, baz bölgeleri nispeten 

farkllk arz etmektedir. Sancan dâhilinde bulunan Zübeyir kasabasnn havas scak ve kuru 

olur, ayrca bu bölgede hastalk pek nadir görülür. Basra’nn kar yakasnda bulunan dou 

bölgelerinde hava o nispette ise de, Ebulhasip nahiyesinin havas ve içme suyu dier bölgelere 

göre ikinci derecede saylr. 

Basra’nn temizliine dikkat edildii günden beri günbegün kazanm olduu dengeye 

baklrsa içindeki vahim durumun itinaszlktan meydana geldii anlalmaktadr. 

Basra’da rüzgâr her taraftan esmektedir. Ancak bunlardan biri var ki, o da 

huveyzavi’dir (dou rüzgâr). Bu rüzgar estii zaman scaklk dayanlmaz bir durum alr, 

rutubet ile beraber pek sknt yaratr. 

Havalarn en güzeli ve en faydals kuzeyden esen rüzgârdr. Bu havann, 25 Maystan 

5 Haziran gününe kadar olanna “Barih-i Sagîr”; 8 Hazirandan 8 Temmuz’a kadar esen 

rüzgâra da “Barih-i Kebîr” denir. Çou yllarda bu iki rüzgâr birlikte eser. 

Havalarn en deiken olduu zaman, Austos’un 25’inden Eylül’ün sonuna kadar 

olan müddettir. Bu mevsimde havalarn hemen her saatte deimesinden ve scak souk 

hallerin amansz meydana gelmesinden dolay humma (stma) ve çeitli hastalklar görülmeye 

balar. 

Basra’da güzel mahsuller yetimektedir. Bunun en güzel örneklerini bahar 

mevsiminde görmek mümkündür. Basra’nn bahar ksa olmasna ramen çok güzel olur ve 

suyun tad o zaman hissedilir. O kadar mutedil bir hava olur ki airin hayalinden daha ince, 

daha latif ve daha effaftr. 

öyle ki, baharn ömrü pek ksa olup, ubatn 15’inden Martn 15’ine kadar ancak 

devam eder. Daha sonra birden scaklk bastrr ve güne yaz mevsimini davet ederek baharn 

yapraklar sararp solar. Scaklklar hemen 25, 30, 35 dereceyi bulur. 

99 Salnamede 1 saat, 5 Km’ye eittir. 

85 

87

ORSAM 

Basra’nn içme sular esasen iki tatl kaynaktan gelmektedir. Ancak Amara, Sûkü’- 

üyûh, Nasriye ve Hammar gibi yerleim bölgelerinde Dicle ve Frat nehirleri üzerinde 

bulunan çeltik tarlalarnda bekleyen sular, bir müddet sonra küflenir. Dicle ve Frat 

nehirlerine aktlr. te bu srada Basra sularnn tad kaçmaya balar. Hele yaz mevsiminde 

sular pek fazla tuzlanm olur ki, karan bitki ve tarm atklar da insan saln tehlikeye 

sokar. 

Basra’da at, katr ve koyun pek az olur. Güneyde mehur küçük inekleri bulunur. 

Basra’da evcil hayvanlarn azlnn yan sra vahi hayvanlar (aslan, kurt ve kaplan) da azdr. 

Bunlarn yerine amiye Çölü’nün uzak bölgelerinde avlanmak için geyik ve ceylan bulunur. 

Basra’da ku ve su hayvanlar pek çok olup, ahalinin büyük çounluu balkla 

yaamlarn sürdürmektedir. Sancan balca mahsulü hurmadr. Dier meyvelerle hububat 

üretimi, sancan tüketimini bile karlayamayacak derecede azdr. 

Basra’da ulam genelde nehir yolu ile olduundan, düzenli ose yolu olmad gibi, 

doru dürüst bir köprüsü de yoktur. 

Basra’da ulam olarak ahaptan yaplm küçük kayklarla salanmaktadr. Bunlara 

“belem” ad verilir ve sekiz ile on metre uzunluunda, yaklak bir metre eninde olurlar. Bu 

kayklar da genelde kürek ve “merdi” tabir edilen uzun aaçlarla suda sürükleyerek seyir 

ettirilir. 

Basra Sancann Beeri Corafyas 

Basra vilayet merkezi olup, idare mülkiye yönünden vilayet dairelerinde görülmek 

üzere merkez sanca itibar olunmutur. Merkez sancak; Basra, Kurna ve Kuveyt 

kazalarndan olumaktadr. Kuveyt kaymakaml fahri ve her türlü vergiden muaftr. 

Kaymakamlk Es-Sabah ailesinin elindedir. Kuveyt Kaymakamna yalnz her yl 150 ton 

hurma verilir. Basra kazas; Fav, Ebulhasip, attü’l-Arap, Zübeyir ve Harise olmak üzere be 

nahiyeden oluur. Bu nahiyelerin idaresinde bir müdür, bir kâtip ve bir çavu maiyetindeki 

zaptiye kuvveti hizmet vermektedir. 

Zübeyir, Fav, Ebulhasip ve attü’l-Arap müdürleri birinci snftan ve Harise müdürü 

ikinci snftan itibar olunur. 

Kurna Kaymakam birinci snftan olup, merkez kazas Kurna kasabasdr. Kurna’ya 

bal Beni Mansur, Medine, Neve ve Dir (Dir erer) olmak üzere toplam dört nahiye vardr. 

Basra Kasabas: Kasabas bir yandan hurma aaclar ve nehirlerle kuatlrken, dier 

yandan kuzey taraf Büyük Hor 100 adalar ile çevrilmitir ve Aar nehri doudan batya doru 

kasabann içinden geçer. 

Basra’da scaklk, kn en souk döneminde 10–12 dereceye kadar düer, en scak 

zamanda ise 18–20 dereceyi bulur. Yazn ise en yüksek scaklk 47–48 dereceyi bulur ve 

Temmuz ay en scak aydr. Scaklklar Martn ortasnda balar ve Kasm aynda sona erer. 

100 Hor: Çoulu “ahvâr”: Bataklk. Bkz. Türkçe-Arapça Sözlük, Badat 1981, s.191 

88 86


Livann ticaret ve ziraat oldukça iyidir. hracat genelde hurma üzerine kuruludur. 

Bazen de buday, arpa ve dardan oluur. thalat ise, kahve, eker, tütün, odun, demir, 

merubat, mefruat ve tekstil malzemesinden oluur. hracatn ithalâta oran %40’tr. 

Basra kasabasnn iki yakas vardr. Birincisi, Basra ehri ki; içerisinde bir Hükümet 

Kona, bir Belediye Dairesi, bir telgrafhane, bir Piyade Klas (Dub ad verilen bölgede), bir 

Bahriye Klas (Menavi Paa’da), bir demir fabrikas, bir matbaa, bir Liman ve Gümrük 

Dairesi ile Umman Osmanl Dairesi, bir Eski Hastahane Kona, bir rütiye mektebi, be 

iptidai mektebi, bir kz iptidai mektebi, bir Musevi Mektebi, on be camii ve üç medresenin 

bulunduu ksmdr. Ayrca biri kârgîr ve dördü üstü ahap ve etraf kârgîr yaklak 1.500 

dükkân mevcut olup, bunun yan sra on üç han kapsayan çarlar ve iki hamam, bir 

eczanesi ve bir Guraba Hastanesi vardr. Zira Basra’da yabanc nüfus says 10.000’den 

fazladr. Basra’nn attü’l-Arap karsnda ve “Tennume” adl bölgede gayet güzel bir yerde 

Bahriye Hastanesi mevcuttur. 

Basra halknn yaklak %30’ Sünnî ve %50’si ii mezhebinden olup, geriye kalan 

halk Hristiyan, Musevi ve dier mezheplerdendir. 800–900 evle, yerel halk ile yabanclarn 

yaklak nüfusu 35.000 101 civarndadr. Basra kazasnda airetler 8 frkadan olumakta ve 

nüfuslar yaklak olarak 10.000’i bulmaktadr. 102 

ehrin ikinci yakas, attü’l-Arap üzerinde ve “Makam Ali” adyla bilinen yerdir. 

çerisinde bir Bahriye ve Nizamiye Klas, bir tersane, bir demir fabrikas, bir Liman Dairesi, 

Karantina Dairesi, Gümrük ve Umman Osmanl dareleri, Hükümet Eski Dairesi, Aar 

Nehrinin üzerinde ahaptan bir köprü, Ticaret ve Bahriye darehaneleri, bir hamam, iki iptidai 

mektebi, bir cami, yaklak 400 dükkân ve 800–900 ev mevcuttur. Ahali ile yabanclarn 

burada yaklak nüfusu 15.000 103 civarndadr. 

Zübeyir Kasabas: Basra’nn batsnda ve yaklak iki saat uzaklktadr. Kasabann 

binalar kârgîr, çamur ve lebendendir 104 . Halkn tamamna yakn Sünnidir. Bunlarn bir ksm 

emlâkçilik yaparken, ufak bir ksm da sebze ziraatyla itigal eder ve geriye kalan ksm da 

hayvanlar ile hamallk mesleini yapar. Bu son ksm, H. 1308 tarihine kadar henüz vergi 

mükellefi olmamlardr. 

Zübeyir kasabasnda on be camii ve iki yüzü akn dükkânyla bir çars vardr. 

Ayrca yedi medrese ve yirmiye yakn düzensiz sbyan mektebi mevcuttur. Zübeyir halknn 

nüfusu yaklak 5000–6000 105 civarnda olup, kasabay kuatan surlar içinde bulunan 1.200 

konutta yaamlarn sürdürmektedir. 

Ebulhasip Kasabas: Kasabann halk henüz bir toplum olamam. Burann halk yedi 

sekiz mahalleye bölünmü olup, her mahalle balar arasnda ve nehirler içerisindedir. 

Kasabann evleri genelde kârgîrden yaplm olup, yaklak 200 kadar dükkânlk çarlar 

bulunmaktadr. Bu kasabada yirmi camii ve düzenli bir ilkokul mektebi ve rütiye 

101 (1299) tarihli Badat Vilayet Salnamesine göre Basra kazasnn nüfusu yabanclar hariç 2.238 kiidir. (1320) 

tarihli Basra Vilayet Salnamesinde ise, 35.000 kiidir. 

102 (1300) tarihli Badat Vilayet Salnamesine göre. 

103 1320 tarihli Basra Vilayet Salnamesine göre. 

104 Leben: Bir çeit atete yanmayan ta. 

105 1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesine göre nüfus yaklak 4.000 civarndadr. 

87 

89

ORSAM 

bulunmaktadr. Halk, yerli ve yabanc olarak yaklak 6.000–7.000 106 civarnda bir nüfusa 

sahiptir. Bunlarn %20’si Sünni, geri kalan halk ii ve birkaç Hristiyan, Yahudi ve Sabii’in 

dnda baka hiçbir mezhep bulunmaz. 

Fav, attü’l-Arap ve Harise nahiyelerinin halk genel olarak çiftçi ve evleri kulübe ve 

sârifeden yapldr. Yalnz Fav nahiyesinde bir Hükümet Kona ve bir telgrafhane vardr. 

Kurna Kasabas: Frat ve Dicle’nin birletii noktada bulunan bu kasabann tarihî 

eserlerine baklnca, bir zamanlar büyük bir medeniyet içinde yaad anlalmaktadr. Frat 

ve Dicle gibi iki büyük nehrin uzak yerlerden gelip, bu noktada birlemesi, Kurna’da durup 

düünen bir insan için çok garip bir his uyandrr. Kurna, çok latif bir bölgede olmasndan 

dolay çok ansl bir ehirdir. Zira sabahlar ve akamlar gönül alc bir manzaraya sahiptir. 

Amma ve lakin bu bölge, baz vahilerin ve medeniyetten nasibini almam Urbanlarn eline 

dümesinden dolay, bölgenin bu letafeti gasp edilmitir. Bugün, içerisinde yaanmayacak 

dereceye gelmitir. 

Kurna kasabasnn dousunda Dicle ve batsnda Frat akmaktadr. Güneyinde ise 

bunlarn birlemesinden meydana gelen ve adna attü’l-Arap denilen büyük nehre doru 

kasaba adeta bir dal çkarmtr. 

Ancak Frat nehrine pek çok ahvarlardan 107 pis su akmasndan dolay, o mehur üç 

güzel vasf (havas, suyu, topra) yok olmu ve artk hazin bir vaziyette akp gitmektedir. 

Bunun üzerine halk da ihtiyac olan suyu Dicle’den temin etmektedir. 

Bugün Kurna kasabasnda, attü’l-Arap üzerinde bir Hükümet Kona, bir cami ve 

iptidai mektebi, bir telgrafhane, bir de terk edilmi hamam ve bir karakol mevcuttur. Yaklak 

160 ev ve kamtan yaplm 150 kadar kulübe (sârife) ile 15–20 kârgîr bina vardr. 

Kurna’nn baz binalar bir kat kârgîr ise de, çounluu çamur ve kamtan yaplardr. 

Kurna kasabasnn yazl nüfusu 700 kusur ahstr. Ancak yazlmayan dier Arap 

airetleri ile birlikte nüfusunun miktar 30.000’i 108 amaktadr. Kasabann kârgîr olarak ev 

says 284 adettir. Bu mevcut nüfus içinde bulunan memurlarn tamam yabancdr. 

Halkn bir ksm çulhaclk ii ile uramakta ve “malah ve aba” 109 üretmektedir. 

Dier bir ksm emlak sahibi iken, bir ksm da sahip olduklar hurma bahçelerinde hurma 

üreticilii ile megul olmaktadr Halkn geri kalan ise banda çiftçilik yapmakta veya 

gemicilik ilerinde çalmaktadr. 

Kasabann halk genel olarak Müslüman olup, Caferi mezhebinden ve dilleri 

Arapçadr. 

106 1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesine göre nüfusu yaklak 3.000 civarndadr. 

107 Ahvar: Çeltik ve pirinç yetitirilen yerler. 

108 1308 tarihli Basra Vilayet Salnameye göre nüfusu yaklak 20.000 civarndadr 

109 Malah: Alt ve üstü bir olan, kol yerinde yarklar olan bir çeit üstlük elbise. Aba ise yünden yaplan, bir 

cins kaba kumatan imal edilen üstlük veya hrka. 

90 88


Ahalinin çounluu hali vakti yerinde ise de, yaam tarzlar bedbaht ve üzüntü 

vericidir. Halkn çounluu balk, hurma ve yourt ile beslenmektedir. Kendi mahsulleri olan 

hurma ve çeltikten baka hiçbir ticaretle uramazlar. 

Kasabada on be-yirmi dükkân ve iki kahvehane ihtiva eden bir çar vardr. Ancak bu 

dükkânlar düzensiz ve tamam kamtan yaplmtr. Çok eski zamanlardan beri orada bir aaç 

dikilmi, “brham” ad verilen, Arap akasya aac mevcuttur. ngilizler her zaman oraya gelip 

bu aac ziyaret ederler! 

Kuveyt Kasabas: Kuveyt, körfez sahili üzerinde bulunan bir kasabadr. Sradan 

gemilerin orta seyirleri ile Fav Boazndan oraya kadar on iki saat sürmektedir. 

Bu kasabann binalar çamurdan ve bir katl olup, iki katl binalar pek nadirdir. 

Kasabann içinde yaklak 2.000 ev, 14 camii, 1 han ve 500 dükkândan fazla bir çars 

mevcuttur. Gerçekte halkn nüfusu 3.000-4.000 civarndadr. Yabanclar ve Bedevi Araplarn 

burada toplanmas ile bazen nüfusu 25.000 110 civarnda olur. 

Halkn geneli gemicilik iinde çalr. Kuveyt’ten ylda iki bin civarnda gemi ran, 

Hindistan ve Çin’e sefer yapmaktadr. Kuveyt’de 2.000’den fazla yelkenli gemi vardr. Bu 

yüzden buras, büyük bir liman ehri olma özelliine sahip bir yerdir. 

110 1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesine göre nüfusu yaklak 15.000 civarndadr 

89 

91

ORSAM 

MUNTEFK 111 SANCAI: 

(1292) ylnda Falih Paa, (1299) ylnda Sait Bey, (1300) ylnda Mehmet Paa, 

(1301) ylnda Kadri Paa, (1308–1309) yllarnda Ziya Bey, (1311) ylnda Mehdi Paa, 

(1314) ylnda Mustafa Hulusi Efendi, 1318 ylnda (Bo), (1318) ylnda Hasan Hüsnü 

Paa ve 1320 ylnda hsan Paa mutasarrflk görevinde bulunmulardr. 

Her livann idarî tekilatnda bulunan birimlerin ayns sancaklarda da bulunmaktadr. 

Bunlar: 

Liva Erkân (vilayetlerde olduu gibi bir naip, bir muhasebeci, bir tahrirat müdürü ve 



Dairesi, Telgraf Memurluu ve livann Zaptiye Tekilat (4 bölükten oluan bir tabur) ve 


Hey Kazas Kaymakaml: 

(1299) ylnda Fettah Bey, (1300) ylnda smail Hakk Efendi, (1301) ylnda Ali 

Galip Bey, (1308–1309) yllarnda Hurit Efendi, (1311) ylnda Ahmet Nuri Efendi, 

(1317) ylnda Mehmet Cezzar Efendi, (1318) ylnda Cemil Bey ve (1320) Mehmet Asm 

Bey kaymakamlk görevi yapmlardr. 

atra Kazas Kaymakaml: 

(1299) ylnda Rüstem Bey, (1300–1301) ylnda Fettah Bey, (1308) ylnda Kadri 

Efendi, (1309–1311) yllarnda Cuma Efendi, (1317) ylnda Cemil Bey, (1318) ylnda sa 

Ruhi Efendi ve (1320) ylnda da Osman Vefik Bey, kaymakamlk görevi yapmlardr. 

Sûkü’-üyûh Kazas Kaymakaml: 

(1292) ylnda Mustafa Efendi, (1299–1300–1301) yllarnda Fettah Bey, (1308) 

ylnda Kaymakam Emin Efendi, (1309) ylnda Kaymakam Vekili Abdüssamad Efendi, 

(1311) ylnda Ömer Lütfü Efendi, (1317) ylnda Ahmet Efendi, (1318) ylnda Mehmet 

Cezzar Efendi ve (1320) ylnda sa Ruhi Efendi kaymakamlk görevi yapmlardr. 

Müntefik Sancann Fiziki ve Beeri Corafyas 

Muntefik livasnn dou tarafnda Badat vilayetine bal Kuttu’l-Amara sanca 

bulunur. Buradan itibaren sancak, batda bulunan amiye Çölü’ne kadar eni 25 saat ve 

kuzeyde bulunan Divaniye ve Semave kazalar snrlarndan güneyde bulunan Amara sanca 

snrna kadar uzunluu 31 saati bulan bir alana yaylmaktadr. Kayna Kuttu’l-Amara 

kasabas karsnda olan Garraf nehri, srasyla Hey, atra ve Nasriye arazilerini suladktan 

sonra Nasriye kasabasnn yarm saat güneyinde bulunan Frat nehrine dökülür. Muntefik 

sancanda en güzel hava Hey ve atra kazalarnda hissedilir ve en kötü hava Sûkü’-üyûh 

kazasnda bulunur. Nasriye’nin havas ise fena deildir. 

111 Bugünkü Irak’ta böyle bir yer adna rastlanmaz. Muntefik livasnn merkezi Nasriye olduundan bugün de 

ayn adla anlmaktadr. 

92 90


Livann arazilerinin tamam verimli ve tarma elverilidir. Ancak Sûkü’-üyûh kazas 

ve ona bal Hammar buca arazileri tamamen suyun istilasna uram ve büyük bir bataklk 

haline dönümütür. Bu nedenle ziraat yapmak mümkün olmadndan terkedilmitir. 

Muntefik livasnda dalk engeller bulunmaz. Onun için tüm arazileri nehirden sulanr. 

Ancak Garraf nehrinin Austos ayndan Ekim ve Kasm ayna kadar suyu azalmaya balar. 

Bu sebepten dolay nehir boyunda yaayanlarn çou içme suyu için kuyu kazmaya 

mecburdurlar. 

Suyun yetimedii yerlerde su dolaplar ile ba ve bahçeler sulanr ve bu dolaplara 

“kurud” ad verilir. Ayrca bu livada hiçbir maden ve orman mevcut deildir. 

Livann içinde bulunan nehirlerden biri Garraf nehridir ki, livann yaam kaynadr. 

Ayrca bat tarafndan ve Nasriye kasabas önünden Frat nehri geçmektedir. Bu nehir daha 

sonra Sûkü’-üyûh kazas ortasndan geçer ve oradan da Hammar bucanda büyük bir 

batakla kartndan yine eski mecrasna döner. Daha sonra Kurna kazas üzerinden geçip 

kasaba önünde Dicle’ye karr. Livann su ile kapl olmayan ve bataklk halinde bulunmayan 

arazilerinin yarsndan fazlas terk edilmitir. 

Sancakta yetien hayvanlar çok garip bir gelime göstermektedir. Mesela koyunlar 

ylda iki defa doururlar. 

Livann toprak mahsullerinin %70’i buday ve arpadan oluturmaktadr. %30’u da 

çeltik, ak dar ve kum dardan oluturmaktadr. 

Sancaktaki tarmsal faaliyetlerde iki ekilde sulama yaplmaktadr. Birinci yöntem 

nehirlerden sulama yapmak. kincisi ise “keps” diye tabir edilen yöntemle sulama yapmaktr. 

Bu usul ile bahar aylarnda topraa su bastrp, topran suya doymas salanr, yaza yakn 

dönemde suyun çekilmesi ile zengin bir çamur tabakas oluur ve günein etkisiyle çatlamaya 

balar. Bu çatlaklara tohumlar ekilip mahsullerin yetimesi beklenir. 

Muntefik ovasnda baz bölgeler bir sene “keps” yöntemi ile dier sene nehirden 

sulama yöntemi ile ziraat yapmaktadr. Ancak “keps” ylnda çok bereketli ve verimli 

mahsuller alnr. “Keps” ile ziraat yaplan arazide iki tür mahsul alnr. Biri k mevsiminde 

ekilen mahsul (buday, arpa ve kum dars), dieri ise ilkbahar ve yaz mevsiminde ekilen 

mahsuldür (akdar, susam ve bazen de kum dars). 

Muntefik livas, Merkez kazas (Nasriye) ile Hey, atra ve Sûkü’-üyûh olmak üzere 

toplam dört kazadan olumaktadr. Kaytl olmayan airetler ile birlikte sancan toplam 

nüfusu yaklak 250.000 civarndadr. 

1- Merkez kazada (Nasriye) be kasaba bulunmaktadr. Kasabalarn birincisi liva 

merkezi olan Nasriye kasabasdr. Bu kasabada bir hükümet kona olup, bir tarafnda resmi 

daireler bulunur, dier tarafnda da nizamiye askerlerinin ikamet ettikleri taburlar vardr. 

Hükümetin bulunduu tarafta telgrafhane ve zabtiye kuvvetlerine ait birer özel daire 

mevcuttur. Kasabann içerisinde yaklak 400-500 kârgîr ev bulunmaktadr. Ayrca 120 çamur 

ve 500 kamtan yaplm “sârife” diye tabir edilen kulübe vardr. 

91 

93

ORSAM 

Kasabada 3 hamam ve yaklak 400 dükkândan oluan 6 çar bulunmaktadr. Halknn 

nüfusu tahminen yerli ve yabanc 6.000 112 civarndadr. 

Muntefik livasnda her çeit ku mevcuttur. Ancak su kular pek fazladr. Vahi 

hayvanlar bulunuyor ise de son dönemde aslan ve kaplan gibi yrtc hayvanlar yok olmutur. 

Kasabann yerli halk pek az olup, mevcut olan nüfus askerî, mülkî ve zaptiye 

memurlar ile yabanc tacirlerden olumaktadr. Bunun yan sra yukarda arz ettiimiz 

kamtan yaplm kulübelerde yaamlarn sürdürenler çiftçilik, gemicilik ve hamallk gibi 

hizmetlerde kullanlrlar. Sanayi dalnda ise sadece Nasriye kasabasnn etrafnda oturan 

Subbi 113 aileler tarafndan kuyumculuk zanaat yaplmaktadr. Bunlar yerli halk ile giyim, 

kuam ve gelenek bakmndan çok farkldr. 

Bir tabur asker ve komuta merkezinin ikamet yeri Nasriye’dir. 

Nasriye’nin ticareti, zahire ve sadeya, deri ve hububat alveriinden ibaret 

olduundan, livann dier yerlerine oranla ticareti ikinci derecededir. 

Memur kesimi hariç, halkn tamamna yakn, Arap ve %95’e yakn Caferi 

mezhebindendir. Kazada az sayda Yahudi ve Hristiyan’da bulunur. 

2- Sûkü’-üyûh Kazas: Bu kasaba, Nasriye’nin kuzeyinde ve 5-6 saat mesafede 

bulunur. Tehlikeli havasndan dolay mehurdur. Arap airetlerinin ticaret merkezi olmas 

hasebiyle dier livalara oranla nüfusu fazladr. Kasabann etrafnda pek çok hurma bahçesi 

mevcuttur. Balarnda her çeit meyveler yetiir. Kazann %70’i çiftçi, kalan ksm ticaretle 

urar. 

Kasaba’da aba ve malahlar üretilmesine ramen, elbise ihtiyaçlar dardan temin 

edilmektedir. 

Halkn tamam Arap olup, ii mezhebindendir. 

Sûkü’-üyûh’ta, 400 dükkândan ibaret olan dört çar bulunmaktadr. Bir hamam ve 

400 kârgîr bina ile 200 114 kamtan yapl “sârife” diye tabir edilen kulübeler mevcuttur. 

Nüfusu yaklak erkek ve kadnlar 7.000 115 civarndadr. Sûkü’-üyûh halknn %50’si emlâk 

sahibidir. 

3- atra Kazas: Bu kaza Nasriye ile Hey arasnda ve Garraf nehri üzerinde 

bulunmaktadr. Nasriye’den nehir yolu ile 6 ve karayolu ile 4 saattir. Kasaba, Muntefik 

livasnn adeta ortasnda bulunmaktadr. Kazann merkezi atra adyla bilinen bir köydür. 

Havas ve suyu ile mehurdur. Pek çok Arap airetinin ticaret merkezi olmas hasebiyle ticaret 

alan geni ve halknn büyük çounluu ticaretle uraan yabanclardr. Yerel halk tarmla 

112 (1308) yl salnamesine göre halkn nüfusu 4.000 civarndadr. 

113 Subbi: “Sabi” veya “sâibin” diye adlandrlrlar. Gökyüzünde bulunan gezegen ve yldzlara tapan bir 

mezheptir. Bu mezhep bata Cizre, am ve Irak’ta bulunur. anlurfa’nn Harran ilçesinde de uzun süre 

yaamlardr. 

114 (1308) yl salnamesine göre “Safire” says 100 adet. 

115 (1308) yl salnamesine göre halkn nüfusu 6.000 civarndadr. 

94 92


urar ve mahsullerin büyük ksm buday, arpa, çeltik ve dardan olumaktadr. Bunun 

dnda elde edilen mahsul pek nadirdir. 

Kasabann ilk yerleim yeri imdiki yerin daha yukarsnda (yaklak 3-4 saatlik 

mesafede) iken yirmi seneden beri buraya tanm 116 ve az bir zamanda 200 dükkânl bir 

çar ve 300 çamur ev yaplmtr. 117 Ayrca burada 2 cami, 1 mescit, 1 iptidai mektebi, 1 

hamam vardr. 

atra’da bir tabur nizami asker bulunmaktadr. Hükümet Kona dnda bir de yeni 

yaplm bir Askeri Kla 118 vardr. 

Kasaba içinde yerli ve yabanc tahminen 4.000 119 nüfus yaamaktadr. Memur ve 

yabanclar haricinde halk Arapça konuur ve ii mezhebindendir. 

Garraf nehrinin atra taraflarnda Temmuz ve Ekim aylarnda sular çekilir ve halk 

içme suyu için kuyu kazmak zorunda kalr. 

4- Hey Kazas: Bu kasaba Garraf nehri üzerinde bulunup, airetlerin bol olduu 

yerdir. (1320) yl salnamesine göre yaklak 600 kadar kârgîr ve çamurdan evleri olduu gibi 

300 dükkânl bir çars vardr. 120 Kasabada iki hamam, bir Hükümet Kona ve nizami 

askerlere has bir kla, bir telgrafhane, bir rütiye mektebi ve iki iptidai mektebi vardr. 

Kasaba halknn nüfusu yaklak 4.000 121 civarnda olup çounluk yabanclardan 

olumaktadr. 

Kasaba, bir ticaret merkezi olmas hasebiyle, mahsullerin topland dönemde hem 

Badat hem de Basra’dan çok sayda alcy bir arada görmek mümkündür. Ticaretin ana 

maddeleri buday, arpa, sadeya ve deri olup, halkn büyük çounluu bunlarla ve tarmla 

uramaktadr. En önemli mahsulleri buday, arpa ve dardan olumaktadr. Ziraat “keps” 

yöntemi ile yaplmaktadr. 

Kasabadaki sanayi faaliyetleri yok denecek kadar azdr ve genelde ihtiyaçlar dardan 

salanmaktadr. 

Kasabann memurlar hariç, dierleri tamamen Arapça konuur ve Caferi 

mezhebindendir. Hey kasabasnda bir tabur nizami asker bulunmaktadr. 

Kasaba’da mübarek zatlardan Said b. Cebr (R.A) hazretlerinin ve Seyyid Ahmed Er- 

Rifai’nin türbeleri mevcuttur. Padiah tarafndan çevre inaat masraflar Hazine-i Hassadan 

karlanm ve o bölgeye su götürmek için çalmalara balanmtr. Ayrca Düceyl nehrinin 

yeniden kazlmas ve doudan batya doru yönünün deitirilmesi ilemleri hzla 

ilerlemektedir. 122 

116 (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine göre. 

117 (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine göre 150 dükkân ve 250 ev. 

118 (1311) yl Basra Vilayet Salnamesinde ilk defa yer almaktadr. 

119 (1311), (1318) ve (1320) yl Basra Vilayet Salnamelerinde ayn nüfus miktar verilmektedir. 

120 (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine göre 300 ev ve 150 dükkân var, (1311) yl Basra Vilayet 

Salnamesine göre ise 500 ev ve 250 dükkân varm, 

121 (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine göre: 3.000 

122 (1311) yl Basra Vilayet Salnamesinde. 

93 

95

ORSAM 

Kaletü’s-Sükker Köyü (eker Kalesi Köyü): Bu köy Hey kazasnn merkezi olup, 

yaklak 150 haneye sahiptir. Düzensiz 20 dükkânl bir çars vardr. Bu köyün nüfusu 

yaklak 1.500 kiiden olumaktadr. 123 Geçimini tarmdan salayan köy halknn dili Arapça 

ve mezhepleri Caferidir. 

123 (1309) yl Basra Vilayet Salnamesinde. 

96 94


AMARA SANCAI: 

(1292) ylnda Behcet Efendi, (1299) ylnda Vehbi Efendi, (1300) ylnda Yusuf 

Tali’ Paa, (1301) ylnda Salih Bey, (1308–1309) yllarnda Rütü Paa, (1311) ylnda 

Rfat Bey, (1314) ylnda Hac Mustafa Paa, (1317) ylnda Mustafa Asm Bey, (1318) 

ylnda Rfat Paa ve (1320) ylnda Hamdi Paa, mutasarrflk görevini yapmlardr. 

Her livann idari tekilatnda bulunan birimlerin ayns sancaklarda da bulunmaktadr. 

Bunlar; Liva Erkân (vilayetlerde olduu gibi bir naip, bir muhasebeci, bir tahrirat müdürü ve 



Dairesi, Telgraf Memurluu ve Livann Zaptiye Tekilat (4 bölükten oluan bir tabur) ve 


Duveric Kazas Kaymakaml: 

(1300–1301) yllarnda Kaymakam Mustafa Efendi, (1308–1309) yllarnda Hac 

Ahmet Efendi, (1311) ylnda Kaymakam Vekili Necip Efendi, (1317) ylnda Ali Efendi, 

(1318–1320) Kaymakam Vekili Ali Efendi, kaymakamlk görevini yapmlardr. 

atra Kazas Kaymakaml: 

(1300–1301) yllarnda Kaymakam Hac Abdulkadir Efendi, (1308–1309) yllarnda 

Kaymakam Vekili Hüseyin Cemil Efendi, (1311) ylnda Salih Saip Efendi, (1317) ylnda 

Hac Mehmet Emin, (1318) ylnda Kaymakam Vekili Hasan Bey ve (1320) ylnda 

Mahmut Aynî Efendi kaymakamlk görevini yapmlardr. 

Zübeyir Kazas Kaymakaml: 

(1300–1301) yllarnda Kaymakam Ömer Lütfi Efendi, (1308) ylnda Kaymakam 

Vekili Hüsnü Efendi, (1309) ylnda Kaymakam Vekili Akif Efendi, (1311) ylnda 

Kaymakam Vekili Emin Efendi, (1317) ylnda Behçet Efendi, (1318) ylnda Kaymakam 

Vekili Emin Efendi ve (1320) ylnda Kaymakam Vekili Yahya Efendi kaymakamlk 

görevini yapmlardr. 

Amara Sancann Fiziki ve Beeri Corafyas 

Amara livasnn uzunluu, Kuttu’l-Amara kazas snrndan Basra sancana bal 

Kurna kazasnn snrlar olan Hazreti Aziz’e kadar 46 saat; eni, Tayip nehri kaynanda 

bulunan Garbiye’den Muntefik livasnn snr bulunan Cifcaka bataklna kadar 20 saattir. 

Livann arazisi her türlü tarm ürününün yetimesine müsait olup, en fazla ekilen çeit 

ve birinci derece ticareti yaplan çeltiktir. Amara kasabasnn ortasndan Dicle nehri geçmekte 

ve ehri iki yakaya bölmektedir. Nehrin üzerinde ahaptan yaplm bir köprü bulunmaktadr. 

Amara livasnn en önemli yerleri Çehle, Mereh, beyci’, Maceri-i Kebîr, Maceri-i Sagîr, 

Hafire ve Kesre nehirleri olup, bu nehirler Dicle nehrinin dallar olup ve bu dallar aralarnda 

238 küçük cetvele bölünürler. Dorudan doruya Dicle nehrinden su alan bu nehirlerin 

dnda bir de ran topraklarndan gelen Duveric ile Tayip adnda iki nehir Amara bölgesinde 

Beni Lam ve Mereh bölgelerinin bir ksmn bataklk hale getirir. Dicle’den doan küçük 

nehirler dou tarafnda olanlar Huveyze ve Amara arasnda bulunan bataklklara ve bat 

tarafnda olanlar da Cezayir bataklklarna dökülür. 

95 

97

ORSAM 

Amara’nn kuzey bölgesinde bulunan ve ran snr içerisine uzanan dan dnda bu 

bölgede hiçbir da yoktur. Liva içinde önemli bir orman da yoktur. Sancakta yalnz bir-iki tuz 

madeni mevcut olup, bunun yan sra kireç ve alç madenleri var ise de bunlar 

kullanlmamaktadr. 

Bu bölgenin havas, bataklk bölgesi hariç tamamen kuru ve salam olup, nitelii 

mehurdur. Sancaktaki araziler, Dicle ve ran’dan gelen nehirler tarafndan sulanmaktadr. Bu 

nehrin sular çok tatl olduundan bu bölge gelimeye elverili bir yerdir. 

Amara’da at, ksrak, beygir, eek, koyun, inek, manda, öküz, tavuk, güvercin ve ördek 

gibi evcil hayvanlarn yan sra vahi hayvanlardan aslan, kurt, domuz, çakal, tilki, ceylan, 

tavan, kunduz, saka kuu, kaz, çavu kuu, turna, bayku, karga ve yabani ördek 

bulunmaktadr. Balk ise en bol bulunan yemek çeidi olup, halkn yaam kaynadr. 

Amara sancann hükümet merkezi Amara kasabasnn merkezi olup, erkek ve 

kadnlarn nüfus says yaklak 9.000 124 civarndadr. Bunlarn büyük çounluu ticaret ile 

yaamlarn sürdürmektedir. Dilleri Arapçadr. 

Amara kasabasnda bir Hükümet Kona ve nizami askerler için bir kla ve Umman 

Gümrük ileri için bir daire vardr. Ayrca bir rütiye mektebi, iki iptidai mektebi vardr. 125 

Telgrafhane ile Belediye Dairesi, Hükümet Konann içerisinde yer alr. Kasabann etrafnda 

yeni yaplan 60 kadar bahçe ehrin manzarasna çok güzel hava vermitir. 126 Livada yaklak 

800–900 adet kârgîr yapl ev mevcut olup, bunun dnda 5.000 kadar kamtan yaplm 

kulübeler de mevcuttur. ehrin büyük ksm dou yakasndadr. Livann üç kazas 

bulunmaktadr. Bunlar; Duveric, atra ve Zübeyir kazalar, ayrca dört de nahiyesi vardr. 

Bunlar: Aliarki, Aligarbi, Tafra ve El-Ezirc nahiyeleridir. Kazalar ikinci snftan ve nahiyeler 

deiik snflardandr. 1320 ylna ait salnamede, livann birçok yeri henüz tahrir altna 

alnmadndan, yazl köylerin dnda airetlerin nüfusu yaklak 220.000 127 kadardr. Bu 

airetlerin dilleri Arapça ve mezhepleri Caferi’dir. 

Amara’nn birinci derece ihraç ettii ticari mallar; çeltik, koyun, inek, manda, deve, 

kunduz derileri, sade ya ve yündür. thal ettii ticari mallar ise unlardr: Beyaz ve siyah 

pamuk, Amerikan bezi, çeitli çitler, alafranga tekstil malzemeleri, gaz, bakr, eker, kahve ve 

temirhindi. thalat, ihracatn ancak %10’u orannda idi. 

Livann etraf ve çevresi bataklklarla, çeitli cetveller (arklar) ve büyük nehir yataklar 

ile dolu olduundan ulam arac da ister istemez nehir gemileri ile olmaktadr. Badat ve 

Basra arasnda çeitli irili ufakl gemiler çalmaktadr. Bu gemiler ile her hafta, posta ve 

insan nakliyat yaplmaktadr. 

Sancakta bulunan Arap airet mensuplar 40 frkaya bölünmülerdir. Bunlar 14 frka 

ile Beni Lam aireti, 5 frkas Elbumuhammed aireti, 3 frkas Seva’d aireti, 4 frkas 

Elbuderaç aireti, 5 frkas Rubey’den Es-Saray aireti ve 5 frkas da Sudan airetine 

124 (1299) yl Badat vilayet salnamesine göre nüfus 4.000 civarndadr. (1309) yl Basra Vilayet Salnamesine 

göre nüfusu 8.000 civarndadr. 

125 (1318-1320) yl Basra Vilayet Salnamesine göre. 


127 (1300) yl Badat vilayet salnamesine göre nüfus 35.000 civarndadr. (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine 

göre nüfusu 90.000 civarndadr. 

98 96


mensuptur 128 . Bu airet mensuplar genelde eyhlerinin ve airet reislerinin istei 

dorultusunda hareket etmekte, onlar tarafndan idare edilmekteydiler. Bununla birlikte bu 

airet reisleri medeniyetten uzak ve her türlü gelimeden bihaberdirler ve bunlarn %1’i bile 

okuryazar deildir. 129 Ayrca bu airetlerin bir özelliide Irak’n her tafanda suç ileyenler, 

hemen Muntefik veya Amara airetlerine iltica eder ve her türlü cezadan kurtulur. Daha sonra 

bunlar Basra – Badat arasnda ticaret yapan gemilerden “Hâve” diye tabir edilen sözde airet 

vergisi zorla alnr ve bölgede her türlü kanunsuz ileri yaparlar. 130 

Amara’da bir tabur nizami asker ve bir tabur zaptiye askeri bulunmaktadr. 

Sancak, geni arazisi, bol suyu ve ayrca havasnn güzellii bakmndan Irak’n en 

güzel yerlerinden biridir. Bu nedenle eski tarihlerde Amara sanca, Abbasi Halifeleri 

döneminde Irak’n en mamur bölgeleri arasnda gösterilmektedir. 

Amara’da eski eserlerin izleri halen devam etmektedir. Filifle, Hurut, Çariz, Gatre, 

Kuburu’l-Abttal, Vakf ve Azize adlar ile bilinen ehir kalntlar bugün bile mevcuttur. 131 

atra kazas, atra kasabasndan ibaret olup içinde bir Hükümet Kona, telgrafhane, 

bir cami, bir iptidai mektebi, Gümrük daresi ve 300 kadar ev ile birkaç dükkânl bir çars 

vardr. 

128 (1299 ve 1300) yl Badat Vilayet Salnamesine göre. 




97 

99

ORSAM 

NECD SANCAI 132 : 

(1299–1300–1301) yllarnda Sait Paa, (1308) ylnda Ferik (Korgeneral) Akif 

Paa, (1309–1311) yllarnda Sait Paa, (1314) ylnda Abdullah Paa, (1317–1318) 

yllarnda Sait Paa ve 1320 ylnda Seyit Talip Paa mutasarrflk görevini yapmlardr. 

Her livann idari tekilatnda bulunan birimlerin ayns sancaklarda da bulunmaktadr. 

Bunlar: Liva Erkân (vilayetlerde olduu gibi bir naip, bir muhasebeci, bir tahrirat müdürü ve 

müftüden olumaktadr), Liva dare Meclisi (4 asil ve 4 seçilmi üyeden oluur). Tahrirat 


Dairesi, Telgraf Memurluu ve Livann Zaptiye Tekilat (4 bölükten oluan bir tabur) ve 


Katif Kazas Kaymakaml: 

(1292) ylnda Ahmet Efendi, (1299) ylnda Hac Ali Efendi, (1300) ylnda ekip 

Efendi, (1301) ylnda Selman Sadk Efendi, (1308) ylnda evki Efendi, (1309) ylnda 

Kaymakam Vekili Salih Efendi, (1311) ylnda Kaymakam Vekili Muhammet Efendi, 

(1317) ylnda Abdülkerim Efendi ve (1318–1320) yllarnda Yakup Efendi, kaymakamlk 

görevini yapmlardr. 

Katar Kazas Kaymakaml: 

(1292–1320) yllar arasnda II. Casim Efendi 133 , kaymakamlk görevini yerine 

getirmitir. 

Necid Sancann Fiziki ve Beeri Corafyas 

Necid sanca, uzunluu güneydeki “Biriye” adl bölgeden, douda bulunan El-Amair 

adasna kadar112 saatlik mesafeyi; eni ise Uceyr skelesinden batda bulunan El-Arme’ye 

kadar 62 saatlik mesafeyi içine alan bir alana yaylmtr. Uceyr skelesinden merkez livaya 

kadar 12 saatlik bir mesafe vardr. Bu alan tamamen kumluk ise de suyu çok olduundan sefer 

yapmak kolaydr. Ancak merkez livadan batya doru El-Arme’ye kadar 50 saatlik bir 

mesafede suyun az olmasndan dolay, burada sefer yapmak oldukça meakkatli ve 

strapldr. 

Livann genel olarak su sorunu yok ve topraklarnn verimlilii iyidir. Ancak bu 

topraklarda ürün yetitirmek, saman ve çal çrp gibi eylerin arazide yanmasna baldr. 

Liva içinde çeitli küçük ve büyük nehirler mevcuttur. Bunlarn saysnn yaklak 800 kadar 

olduu tahmin edilmektedir. Liva içinde su yönünden en güzel yer Hofûf, havasnn güzellii 

yönünden Muberriz çok iyidir. Katf’n havas ise çok kötüdür. Livann deniz sahilinde sadece 

üç nahiyesi vardr. Bunlar: Katar, Katf ve Uceyr’dir. Bundan dolay bu üç yerleim yeri 

liman olarak kullanlmaktadr. 

Necid sancanda orman bulunmaz, ancak da ve tepeler çoktur. Uceyr bölgesinde 

“Zahran” ve “Muderr’” adnda iki da bulunmaktadr ve merkez livann dou tarafnda ve 

bahçeler içinde, 2000 zirâ’ uzunluunda ve 100 zirâ’ yüksekliinde. “Kâre” adnda bir da 

vardr. Bu dan eteinde alt köy mevcuttur ve dan içerisinde yaklak 300 kiinin 

sabilecei büyüklükte büyük bir maara mevcuttur. Bu maara yaz aylarnda o kadar souk 

132 Bu sancak, 1292 tarihli Badat Vilayet Salnamesinde Ahsa sanca olarak geçmektedir. Katar ve Katf 

adnda iki kazas mevcuttur. 

133 Kaymakam II. Casim Efendi, Kapcba unvanna haiz ve fahri olarak bu görevi yapmaktadr. 

100 

98


olur ki, ate yakmadan oturulamaz. Buna karlk k aylarnda da içinde mangal yanm bir 

odaya benzer. 134 

Livada yedi kadar tuz madeni ve üç adet kireç madeni bulunmaktadr. Bu tuz 

madenlerinden dördünün ad bilinmektedir. Geri kalan üç tanesi meçhuldür. Bu madenler 

çölde açk yerlerde bulunduundan ve çöllerde çok sayda Arap bedevilerinin olmasndan 

dolay buralarn emniyetini tekel altna almak çok zordur. Hofûf’a yarm saat mesafede 

“Aynü’l-Necim” adyla bilinen bir kaplca ve Katf kasabasnda maden suyu çemeleri vardr. 

Livada her zaman meyve yetiir, özellikle “Halas” adnda bir hurmas ve eftalisi 

mehurdur. 

Necid’te at ve beygirin en âlâs bulunurken, evcil hayvanlardan inek, beyaz merkep, 

deve ve koyunun yan sra vahi hayvanlardan kurt, çakal, ceylan, tilki, tavan ve yaban kedisi 

de vardr. 

Necid sancanda pirinç, buday, arpa, susam ve dar gibi mahsuller ekilmekte ve 

bunun yan sra “a’nes” ad verilen mahsul, livann her yerinde halk tarafndan 

kullanlmaktadr. 

Bölgenin en önemli doal engeli kum ynlardr. Bu kum ynlar rüzgârla birlikte 

yer deitirir. Eer bu rüzgâr yerleim yerine tesadüf ederse büyük zararlar verir. 

Merkez liva sancann ortasnda bulunan yer “Ahsa” ad ile mehur ise de, bu isim 

bölgenin ad deildir. Bölgenin asl ve gerçek ad Hofûf’tur. 

Bu livaya Necid sanca deniliyor ise de, gerçekte Necid denilen bölge yalnz bu liva 

olmayp, içeri taraflara yani Riyad, Kasam ve Arap yarmadasnn dier bölgelerine de bu ad 

verilmektedir. 

Merkez liva olan Hofûf kasabasnn etraf surlarla kuatlm olup, her yirmi otuz 

kademde bir eski tarz kule mevcuttur. çerisinde bir Hükümet Kona, bir askeri kla, bir 

rütiye mektebi ve iptidai mektebi, 84 camii, 20 kadar sbyan mektebi, 17 medrese ve 3.000 

ev bulunur. (1320) tarihli Basra Vilayet Salnamesine göre, bu kasabann erkek ve kadn 

olmak üzere hür ve kölelerin toplam nüfusu 40.000 135 civarndadr. 

Uceyr nahiyesi, sahilde bir kent olduundan livann en önemli iskelesidir. Zira 

merkeze yakn olmasndan dolay ve yolda bol su bulunduundan nakliye ilerini 

kolaylamaktadr. 

Sancak halk Arap dillerini konumakta ve “didae” denilen uzun gömlek giyip 

üzerine “malah” örtmekte ve balarna “kefiye” denilen pamuktan veya ipekten yaplm örtü 

örterek giyinmektedir. Ayaklarna da deriden yaplm “na’l” giyerler. Çounlukla ellerinde 

“âsâ” tarlar. Burann halk yaamlarn ticaret ve tarmn yan sra aba ilemekle, 

demircilikle, bakrclkla, terzilik ve devecilikle sürdürürler. 

Merkez livann bahçeleri pek çok olup, sular da çeme yolu ile yeterli derecede 

olduundan yamura pek ihtiyaçlar yoktur. 


135 (1299) tarihli Badat Vilayet Salnamesine göre, ehrin nüfusu 9.000 civarndadr. 

99 

101

ORSAM 

Necid sanca merkez kaza ile beraber üç kazadan oluur, en fazla ürün veren yer 

Katif kazasdr. Liva dâhilinde dier kazalar Katar ve Katf kazasdr. 

Katif Kazas: Liva merkezi olan Hofûf’un kuzey yönünde sahil kenarnda ve 40 

saatlik mesafede bulunur, kaymakamlk merkezi de Katif kasabasdr. Kasaba içinde bir 

Hükümet Kona ve bir iptidai mektebi vardr. 

Katif kazas ve bal nahiyelerinin toplam nüfusu 6.000 civarnda ve hane says da 

yaklak 600 civarndadr. 136 

Katar Kazas: Livann güneydousunda ve sahil üzerinde bulunur. Livadan 60 saatlik 

uzaklktadr. Kaymakamlk merkezi El-Bida’ kasabasdr. 

Katar kaymakaml bölgenin ahalisinden Casim Es-Sani (II. Casim) adnda bir kii 

tarafndan yürütülmektedir. Yannda bir muvazzaf naip, kaymakam muavini, er’i hâkim ve 

tahrirat kâtibi bulunmaktadr. Bunun yan sra bir nizami tabur asker ve bir tabur hecinli 

zaptiye bulunmaktadr. 

Katar kazas ve bal nahiyelerinin toplam nüfusu 7.900 civarnda ve hane says da 

yaklak 3.600 adettir 137 . Katar’da ticaret, inci av üzerine kurulmutur ve ziraatn hiçbir çeidi 

burada bulunmaz. 

Livada, sbyan mekteplerinde, Kuran- Kerim okutulmakta ve rütiye mektebinde fen 

bilgileri özel program dâhilinde verilmektedir. Bunlarn dnda livada 30 kadar medrese olup, 

toplam örenci says 200’dür. Bu medreselerde Nehu bilimleri 138 , fkh ve farizalar 

okutulmaktadr. Liva dâhilinde küçük ve büyük yaklak 400 cami ve mescit bulunmaktadr. 

Bunlarn içinde ayrca eski komutanlardan Mehmet Paa tarafndan H. 1047 ylnda yaplan 

bir cami bulunur. Bu cami yörenin, Osmanl topraklarnn en eski bölgelerinden biri 

olduunun en bariz delilidir. 

Liva dâhilinde çok sayda airetler bulunur. Bunlar çeitli frkalara taksim olunur. 

Bölgenin en önemli airetleri El-Uçman, El-Murra, El-Devasir, Halid ve Mtayyr 

airetleridir. Bu airetlerin tamam Hanbelî mezhebindendir. Dorusu ne bu mezhep ve ne de 

dier mezhepler hakknda herhangi bir bilgiye sahip deillerdir. Halk, burada iki kesimden 

oluur. Bunlardan biri bedevilerdir. Yaamlar deve ve koyun yaylamakla, ticari mallar ve 

insanlar deve ile tamak ve odun getirerek satmakla geçer, ayrca mensup olduklar airetler 

arasnda saldrlar hiç eksik olmaz. Dier kesim ise köy ve kasabalarda yerleik düzene geçen 

ksmdr. Bunlar ziraat ve sanayi ile uramaktadr. 

Liva içinde tahminen 14.000 bahçe bulunup, balca mahsulleri hurmadr. çlerinde 

3.500 kadar çeltik tarlas ve 100 buday tarlas bulunmaktadr. Çeltik tarlalarndan yaklak 

400 adedine hasat zamanndan sonra buday ekilir. 

Sancan, yukarda adlar zikredilen 2 kazasndan baka (Katar ve Katf), Uceyr, 

Mubriz ve Cefr adnda 3 nahiyesi ve toplam 53 köyü vardr. 


137 (1308–1320) yl Basra Vilayet Salnamesine göre. 

138 Nehu Bilimleri: Dilbilgisi, gramer. 

100 

102


Livann ticareti o kadar fazla deildir. thalat ve ihracat çeitleri ilgili bölümde 

anlatlmtr. thalat, ihracattan fazladr. Livada ulam arac deve ve merkeptir. Livann 

müstakil iki iskelesi vardr. 

Livann yollarnda, kuzey ve güney bölgelerinde, yaklak 250 su kuyusu vardr. 

Yolcular ve bedevi halk bu sular kullanmaktadr. 

Necid kadnlarnn en önemli süs araçlar “veres” diye tabir edilen sar ve kokulu bir 

boyadr. Yöre kadnlar bu boya ile süslenmek ve güzel kokmak için çok heveslidirler. 

Necid sancanda Suud ailesi zamanndan kalma ve adna “Tuveyle” denilen bir çeit 

para vardr. Bu alagelmi paralarn dndadr ve sadece bir eri çividen ibarettir. Bu eri 

çivi ile alveri yaplmaktadr. Ancak Necid’de yaygn olarak kullanlan para, birinci 

derecede Riyal, Rübye ve Acem Kran’dr. Osmanl Liras ile sim mecidi ikinci derecede 

kullanlmaktadr. 

Livada halk eskiden beri sarho edici, tütün ve enfiye gibi tüm keyif verici maddeleri 

nadiren kullanmaktadr. Vahabiler tütün ve enfiye gibi maddeleri de haram kabul etmektedir. 

Bu liva yabanc memleketle snr olmayan livalardan birisidir. Yalnz, Katf kazas, 

denizin karsnda ran tarafnda iraz’n iskelesi olan Bender Buehr ile kar karyadr. 

Livada iki hecinli 139 posta olup, biri Basra ile liva merkezi arasnda çalarak her Sal 

günü hareket edip, sancan Basra ile olan yazmalarn tamaktadr. Dieri de her Pazar 

günü Kutayif-sancak merkezi arasndaki yazmalarn yaplmasn salamaktadr. Katar ile 

ilgili posta ilerine gelince, haftann belli günlerinde çalan bir postas yoktur. Ancak ihtiyaç 

halinde özel posta gönderilmektedir. 

Ayrca bu livada bir tabur piyade askeri ile bir tabur zaptiye ve bir miktar süvari asker 

mevcuttur. 

Yabanclarn pek fazla uramad bu livaya, ara sra Bender Buehr’den baz Acemler 

alveri için gelir ve iki üç günden fazla kalmazlard. Bundan dolay livada yabanc 

konsoloslar yoktur. Liva ahalisinin tamam Müslüman olup, ii mezhebinden olan da vardr. 

Buralarn yerlisi olan Hristiyan, Yahudi ve dier dinlere mensup kimse görülmemitir. 

Livann güneyinde eserleri, bahçeleri ve arklar halen mevcut olan “Birk” adnda bir eski ehir 

vardr ki, bundan 500 yl önce harap olmutur 140 . 

Merkez livann dou tarafnda ve bir saatlik mesafede Ecved Beni Zemlek (nâm- 

dier Beniafii)’in evinin eserleri bulunmaktadr. Bu mesken 300 yl önce harap olmutur. 

Son günlere kadar burann bir çemesi vard. Ayrca merkez livann dört saat yaknnda 

“Cevana” adl bir beldede tarihî eser bulunmaktadr. Yine merkez livann bir buçuk saat 

yaknnda bulunan bir tarihi eser de “Karmata ehri” adyla bilinen bir beldedir. Buras 

hicretten sonra dördüncü asrda yklm ve camisinden baka bir eseri kalmamtr. 

Merkez livann iki saat dousunda bulunan Fare köyü yannda bir eski kale harabesi 

mevcut olup, bu kalenin dousunda be arn yüksekliinde duvarlar vardr. Bu duvarlar ta 

ve kireçten yaplm ve gayet muhkem bir yapdr. Üzerinde halen mevcut bulunan branice 

139 Hecin: Bir cins hzl deve, genelde koularda kullanlan Yörük cinsi deve. 

140 1320 yl Basra Vilayet Salnamesine göre. 

101 

103

ORSAM 

bir metin bulunmaktadr. Bu metinden anlalaca üzere bu bina bundan 1844 yl önce 

yaplm ve çoktan beri harap olmutur. 141 

Merkez livann dört saat on be dakika dousunda “Bayku Anas” anlamna gelen 

“Ümmülbum” adnda bir bölge vardr. Bu bölge, tahminen 2.000 yl önce yani hicretten uzun 

yllar önce kurulmutur. Kale izlerine ve hendeine rastlanan bu yerde bulunan duvar 

resimlerden de anlaldna göre buras Mecusiler döneminde ina edilmi olmaldr. 

Merkez liva olan Hofûf kasabasnn yannda 300 yldr harap halde olan “Rekimiye” 

adnda bir belde vardr. Bugün her tarafnda ev kalntlarna rastlanan bu yerde, çok miktarda 

pazar ve dükkan kabartmalar göze çarpmaktadr. Ayrca içinde tatl su ihtiva eden birçok 

kuyu mevcuttur. Bu kuyulardan bugün orada bulunan buday tarlalar sulanmaktadr. Bu 

bölgede nesilden nesile aktarlan rivayetlerde, beldenin eski çalarda çok büyük 

medeniyetlere sahne olduu ve bu medeniyetlere ait birçok tarihi eserin bulunduu dile 

getirilmektedir. Ancak zamanla bunlar harap olmutur. imdi yalnz baz eserler ve resimler 

gözleri okamakta ve tarihin izlerini bugüne tamaktadr. 

Liva dâhilinde küçük büyük birçok nehir vardr. Bu nehirler ile yaklak 27.000 

dönümlük ekili arazi sulanmaktadr. Ziraate elverili olup, ekilmeyen arazi miktar ise 9.000 

dönümdür. Bu bölgenin çiftçileri ne bedevidir ne de herhangi bir airete mensuptur. Livada 

bulunan su kuyusu says 4.000 civarndadr. Livann güneyinde ve dousunda bulunan 

araziler tamamen kumla kapldr. Ancak Katar kazasnn arazisi, kumlu deil tal topraktan 

olumaktadr. Kuzey bölgesinde ise baz yerler kumluk, baz yerler talktr. Dou bölgesine 

bakldnda, burada sert topraklar olduu halde “Dehna” adndaki bölge krmz kumla 

kapldr. 


102 

104

IV. DEMOGRAFK DURUM 

103

ORSAM 

Muntefik Livasnda Bulunan Airetler, Hane Saylar ve Yaklak Nüfuslar 142 

Nasriye Kazas Hey Kazas Sûkü’-üyûh Kazas atra Kazas 

Airet ad Hane Says Airet ad 

Hane 

Says 

Airet ad Hane Says Airet ad 

El-Debisat 102 Sarifin 102 El-Rahme 72 Etab 45 

Arabu’l-mena’ 204 Akil 56 Diyah 36 Beni Rekab 241 

El-Refat 20 Etab 63 Kerim 36 Abbude 100 

iya’l-ferun 46 Menasr’l-hdr 56 Asacire 72 Beni Rekab El-Hdr 63 

Zehiri 239 ati 56 Keu’s-sabah 36 Helaliye 63 

El-Ezirc 1012 uveylat 153 Keu’l-kerim 36 Abuse’de Ebu Helile 120 

El-tamine 51 Tokiye 255 Benisaid 36 Abuse’de Sevaid 10 

El-Asun 51 El-Hemid 63 Eyord 26 erahine 23 

Üteybiye 75 El-Miriyat 26 Ebuhalife 24 Diyat 69 

El-Cevarin 211 El-Merat 61 Hüseyin El-Kru 6 Heface El-Alavi 632 

El-Bedur 196 Matrudu’l-hüseyin 36 El-Hasan 6 Beni Zebde 353 

El-Subha 51 Karaol 63 Amamali 18 Toveynat 56 

El-A’rce 281 El-Batvil 63 Benihatit 45 Beni Said El-Haim 39 

El-brahim 163 Sultan Yusuf 53 El-sa ve Bezzün 262 El-Uyuf 308 

Hüsniyat 131 Dierleri 2500 El-Cemian 511 El-Hamali 105 

Kraine 13 Yekûn 3606 Benimürif 26 Karaol 71 

Reile 7 Yaklak Nüfus 14424 El-Huvir 18 Uyude El-Batu 95 

El-Heim 19 Abusalih 204 El-Hamid 10 

Dierleri 528 El-Uyer 39 Herliye 42 

Yekûn 3400 Yesinnu’l-meyyah 6 Evlat Zeyd 6 

Yaklak Nüfus 14000 Beni Esed 26 Hafz El-cevair 54 

El-Ferec 26 El-Mi’n 15 

Karaol 3 Dierleri 1520 

Seyyid Abbud 5 Yekûn 4040 

A’de 10 Yaklak Nüfus 16400 

Dierleri 3600 

Yekûn 5185 

Yaklak Nüfus 23905 

Hane 

Says 

142 1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesi verilerine göre. 

104 

106


Muntefik Airetlerinin Yaklak cmali Nüfuslar: 

Nasriye Kazas 14.000 

Hey Kazas 14.424 

atra Kazas 16.400 

Sûkü’-üyûh Kazas 23.905 

Yekûn 68.729 

Göçebe Airetler 11.271 

Genel Toplam 80.000 

Amara Livasnda Bulunan Airetler, Hane Saylar ve Yaklak Nüfuslar 143 

Airet ad Hane Says Yaklak Nüfuslar 

Benilam 8.000 32.000 

Elbumuhammed 7.500 30.000 

Sevaid 4.500 18.000 

Elbuderac 1.500 6.000 

Dierleri 1.000 4.000 

Yekûn 22.500 90.000 


105 

107

ORSAM 

Kasaba ve Köylerdeki Tahmini Nüfus 144 

YERLEM ADLARI 

YAZILI 

NÜFUS 

(ERKEKLER) 

YABANCILAR 

(YAKLAIK) 

1. Basra Kasabas 3.256 7.500 

2. Ebulhasip Köyü 555 2.500 

3. Hoz Nehri ve Mueyre Köyü 206 100 

4. Yahudi Köyü 155 50 

5. Hemdan Köyü 296 60 

6. Muhciran Köyü 190 60 

7. Yusufan Köyü 14 30 

8. Seraci Köyü 714 200 

9. Kuttu’z-zin Köyü 20 25 

10. Belcan Köyü 9 12 

11. Feyazi Köyü 22 20 

12. Belcaniye elhesi Köyü 17 -- 

13. Fav Köyü 84 150 

14. Devasir Köyü -- 250 

15. Uveys ve Kuttu’l-Hest Köyü 20 10 

16. Ziyadiye ve Bahriye elhesi 34 100 

17. Kuttu’l-Helife ve Kuttu’l-Abbas Köyü 21 10 

18. Sufiye Köyü 7 -- 

19. Hor Vehde Köyü 15 -- 

20. arki ve imali Köyü 13 -- 

21. El-Fidaiye Köyü 28 75 

22. Seyhan Köyü 6 20 

23. Meamir Köyü 38 60 

24. Dore Köyü 19 20 

Yekûn 5.739 11.252 

144 (1308) tarihli Basra Vilayet Salnamesi verilerine göre. 

106 

108


Kasaba ve Baz Bölgelerde Kaydedilmeyen Nüfus 145 

YERLEM YER ADLARI 

YAZILI 

OLMAYAN 

NÜFUS 

(ERKEKLER) 

YABANCILAR 

(YAKLAIK) 

1. Di’ce Bölgesinde 1.000 --- 

2. Casim Nehri Bölgesinde 150 --- 

3. Tennume ve Grdelan Bölgesinde 100 300 

4. Ketiban Bölgesinde 200 100 

5. El-Ayin Adas Bölgesinde 1.000 --- 

6. Kübbasi-i Kebîr Bölgesinde 100 --- 

7. Kübbasi-i Sagîr Bölgesinde 50 --- 

8. Reyyan Bölgesinde 30 --- 

9. Cebbarat Bölgesinde 30 --- 

10. Hota-i Kebîr Bölgesinde 60 --- 

11. Hota-i Sagîr Bölgesinde 60 --- 

12. Bâb- Celi’ Bölgesinde 60 --- 

13. Huveyre Bölgesinde 20 --- 

14. Kuttu’l-Co’ Bölgesinde 100 --- 

15. Kuttu’s-Seyyide Bölgesinde 40 --- 

16. Kuttu’s-Sinni Bölgesinde 60 --- 

17. Kuttu’l-Gazban Bölgesinde 60 40 

18. Kuttu’-eyh Bölgesinde 30 --- 

19. Kuttu’z-Zeyir Bölgesinde 30 --- 

20. Kuttu’l-Kevvam Bölgesinde 30 --- 

21. Kut Bin Nime Bölgesinde 15 --- 

22. Dere ve Tavile Bölgesinde 60 --- 

23. Acir ve Aye Bölgesinde 200 --- 

24. Alihiye Bölgesinde 200 --- 

25. Zeyci ve Mustafaiye Bölgesinde 200 --- 

26. Kuveyt Kasabas 4.000 10.000 

27. Zübeyir Kasabas 3.000 2.000 

YEKÛN 10.885 12.440 

145 (1308) tarihli Basra Vilayet Salnamesi verilerine göre. 

107 

109

ORSAM 

Basra Vilayetinin Toplam Nüfusu 146 : 

Basra Sanca 

YERLEM ADLARI 

KAYITLI 

NÜFUS 

KAYDA GRMEYEN 

NÜFUS 

1. Basra Kasabas 3.595 6.000 

2. Ebulhasip Kasabas 3.505 5.000 

3. Fav Kasabas 379 1.500 

4. Zübeyir Kasabas - 5.000 

5. Harise Kasabas - 2.500 

6. attü’l-Arap Kasabas - 1.000 

7. Kazada Mevcut Katolikler 61 - 

8. Kazada Mevcut Ermeniler 32 - 

9. Kazada Mevcut Yahudiler 214 700 

10. Kazada Mevcut Yabanclar 204 2.500 

11. Kurna Kasabas 768 - 

12. erer Kasabas - 2.000 

13. Neve Kasabas - 2.500 

14. Beni Mansur Kasabas - 3.000 

15. Medine Kasabas - 3.000 

Basra Livas Yekûnu 8.758 147 34.700 

Amara Sanca 

YERLEM ADLARI 

KAYITLI 

NÜFUS 

KAYDA GRMEYEN 

NÜFUS 

1. Amara Kasabas 2.039 - 

2. atra Kasabas 222 - 

3. Zübeyir Kasabas 63 - 

4. Ali’l-Garbi Kasabas 72 - 

Yekûn 2.396 - 

Not: Bu kasabalarda ahalinin görüüne göre daha kayda geçmeyenler vardr. 


147 Orijinal metinde sehven 7.758 olarak yazldr. 

108 

110


Amara Livas Dâhilinde Mevcut Airetlerin Nüfusu 

ARET ADLARI 

KAYITLI 

NÜFUS 

KAYDA GRMEYEN 

NÜFUS 

1. Elbu-Muhammed Aireti - 22.000 

2. Beni Lam Aireti - 4.000 

3. Elbu-Derac Aireti - 7.000 

4. Seva’d Aireti - 5.000 

5. Sudan Aireti - 4.000 

6. Es-Seraç Aireti - 10.000 

7. E-edde Aireti - 5.000 

8. Elbu-Abud Aireti - 5.000 

9. Fricat Aireti - 1.000 

10. Umran Aireti - 1.000 

11. Dank Airetler - 1.000 

Yekûn - 65.000 

Amara Livas Yekûnu 2396 65.000 

Not: Bu airetler çeitli frkalara bölünmü olup, nüfusun henüz kayt altna alnmas ile ilgili 

ilemler yerine getirilmemi ve bu rakamlara kadn nüfusu dâhil edilmemitir. 

Muntefik Sanca 

YERLEM ADLARI 

KAYITLI 

NÜFUS 

KAYDA GRMEYEN 

NÜFUS 

1. Muntefik Kasabas - 26.800 

2. Hey Kasabas - 34.700 

3. atra Kasabas - 24.800 

4. Suk Kasabas - 64.700 

5. Gayrimüslim Nüfus - 1.200 

Yekûn - 152.200 

Not: Bu livada nüfusun henüz kayt altna alnmas ile ilgili ilemler tamamlanmam olup, 

verilen rakamlar tahmin yolu ile tespit edilmitir. 

Necid Sanca 

YERLEM ADLARI 

KAYITLI 

NÜFUS 

KAYDA GRMEYEN 

NÜFUS 

1. Hofûf Kasabas - 40.000 

2. Katf Kasabas - 35.000 

3. Katar Kasabas - 7.900 

Yekûn - 82.900 

109 

111

ORSAM 

YERLEM ADLARI 

Basra Genel Toplam 

KAYITLI 

NÜFUS 

KAYDA GRMEYEN 

NÜFUS 

1. Basra Sanca 8.758 34.000 

2. Amara Sanca 2.398 65.000 

3. Muntefik Sanca - 152.200 

4. Necid Sanca 82.900 

Genel Yekûn 11.156 148 334.100 

Basra Vilayeti Nüfus Cetveli 149 

Milliyet Erkek Kadn Genel 

Toplam 

1. Kayda Geçirilmi Müslüman Nüfus 9.850 12 9.862 

2. Ermeniler 36 - 36 

3. Katolik 112 - 112 

4. Yahudi 445 - 445 

5. Ecnebiler 559 - 559 

6. Kpti Müslümanlar 9 - 9 

7. Yabanclar 290 - 290 

8. Sbbiler 171 - 171 

9. Basra Sanca çinde Kayda 


10. Necid Sanca çinde Kayda 


11. Muntefik Sanca çinde Kayda 


12. Amara Sanca çinde Kayda 


68.860 99.839 168.699 

138.185 147.440 285.625 

121.210 125.160 246.370 

109.813 113.210 223.023 

Yekûn 449.540 485.661 935.201 

148 Orijinal metinde sehven 10.156 olarak yazldr. 

149 (1317) Basra Vilayet Salnamesi verilerine göre. 

110 

112

V. KTSADÎ DURUM 

111

ORSAM 

BASRA VLAYETNN GELR VE GDERLER 

Basra Vilayetinin Bir Senelik Varidat (Geliri) 150 : 

Gelir Nevi 

Basra Sanca 

Muntefik 

Sanca 

Necid Sanca 

Amara 

Sanca 

Kuru Para Kuru Para Kuru Para Kuru Para 

Yekûn 

Ör 151 Hâslat 4.129.693 95 2.415.820 30 1.694.848 -- 4.350.000 25 12.590.361 

Koyun Vergisi 104.900 -- 1.236.548 -- -- -- 581.000 -- 1.922.448 

Çeitli Vergiler 108.300 -- 330.000 -- 872.800 -- 37.600 -- 1.348.700 

Muhtelif Gelirler 123.995 11 737.084 -- 67.618 -- 157.065 -- 1.085.762 

Yekûn 4.466.888 6 4.719.452 30 2.635.266 -- 5.125.665 25 16.947.271 

Not: bu gösterilen varidat dorudan doruya Maliye Hazinesinden alnan varidat olup, Reji 152 ve Müstakil darelerin Düyun-i Umumiye 

varidat dâhil deildir. Basra vilayetince henüz emir yazlmam olduundan dolay temettü (nema) ve emlak vergisi yoktur. 

150 1308 tarihli salnamede yer almaktadr. 

151 Ör: Kelime anlamyla onda bir demektir. Osmanl Maliyesinde ise, gelirin onda birini devlete vergi olarak verilen miktardr. 

152 Reji: Tütün ve sarho edici maddeler gibi mahsullerin tekeli ve bunlar tekel ve taahhüt altna alnan irket ve idare. 

112 

114


Basra Vilayetinin Bir Senelik Masraflar: 

Gider Nevi 

Basra Sanca Muntefik Sanca 

Necid 

Sanca 

Amara Sanca Yekûn 

Kuru Para Kuru Para Kuru Kuru Para Kuru Para 

erî Giderler 51.900 59.016 -- 57.600 18.300 -- 186.816 -- 

Dâhiliye Giderleri 

Adliye Giderleri 

Maliye Giderleri 

Personel Maalar 

Polis Masraflar 

Jandarma Masraflar 

Posta ve Telgraf 

657.050 20 306.542 -- 250.860 259.524 -- 1.473.976 20 

138.260 -- 148.960 -- 91.835 69.720 -- 448.775 -- 

222.434 10 267.772 -- 153.106 87.780 -- 731.092 10 

62.592 -- -- -- 53.556 19.620 -- 135.768 -- 

44.754 -- 7.200 -- 3.600 8.400 -- 63.954 -- 

1.118.612 -- 598.925 -- 920.017 733.976 -- 3.371.530 -- 

-- -- -- -- 39.600 -- -- 39.600 -- 

Dier Giderler 24.864 -- -- -- -- 7.938 -- 32.802 -- 

Yekûn 2.320.466 153 30 1.388.415 -- 1.570.174 154 1.205.258 -- 6.484.313 155 30 

Bu veriler Basra Rüsûmat daresinin H.(1308) Tarihli Varidat ve Masraflarndan alnmtr. 

thalat : 1.959.085 

hracat : 228.382 Sarfiyat : 851.349 

Yekûn : 2.187.467 

153 Orijinal metinde toplam yanl olarak 2.319.467 yazldr. 



113 

115

ORSAM 

Basra Vilayetinin Bir Senelik (1307) Varidat 156 : 

Gelir Nevi 

Basra Vilayeti 

Kuru 

Para 

Airetler Vergisi 438.881 22 

Bedel-i Askerî 11.788 25 

Koyun Vergisi 1.792.152 -- 

Sr Vergisi 187.350 -- 

Deve Vergisi 194.704 -- 

Ör Hâslat 10.399.333 10 

Ör Emaneti 3.283.748 -- 

Orman Hakk, Kereste ve Pul 1.400 -- 

Emlak ve Tapu 23.722 24 

Mahkeme Harçlar 54.200 -- 

Muhtelif Vergiler 1.338.955 -- 

Çeitli Tahsilâtlar 118.138 10 

Yekûn 17.844.373 -- 


114 

116


Basra Vilayetinin Bir Senelik (1307) Masraflar (Gideri): 

Gider Nevi 

Basra Vilayeti 

Kuru 

Para 

erî Giderler 186.716 -- 





Aar 

Zaptiye Giderleri 

Polis Masraflar 

Dier Giderler 

1.361.006 20 

337.140 -- 

699.037 20 

160.380 -- 

18.000 -- 

3.370.531 -- 

63.954 -- 

32.802 -- 

Yekûn 6.229.567 -- 

115 

117

ORSAM 

Basra Vilayetinin Bir Senelik (1308) Varidat (Geliri) 157 : 

Basra Sanca Muntefik Sanca Necid Sanca Amara Sanca 

Gelir Nevi 

Yekûn 


Airetler Vergisi 8.250 0 388.381 22 42.350 0 -- 0 438.881,22 

Bedel-i Askerî 3.522 30 8.265 35 -- 0 -- 0 11.788,25 

Koyun Vergisi 94.000 0 1.223.601 20 -- 0 592.550 0 1.910.151,20 

Sr Vergisi 13.575 0 93.000 0 -- 0 58.000 0 164.575,0 

Deve Vergisi -- 0 118.000 0 20.000 0 -- 0 138.000,0 

Ör Hâslat 4.990.429 0 925.561 0 -- 0 4.423.550 0 10.249.543,0 

Ör Emaneti 161.286 0 1.263.661 29 2.000.000 0 35.000 0 3.467.955,29 

Orman Hâslat -- 0 -- 0 -- 0 700 0 700,0 

Emlak ve Tapu -- 0 -- 0 -- 0 15.868 0 15.868,0 

Mahkeme Harçlar 43.731 0 24.518 30 9.000 0 18.000 0 95.249,20 

Muhtelif Vergiler 39.134 0 400.000 0 1.000.000 0 102.500 0 1.541.634,0 

Çeitli Tahsilâtlar 103.822 0 21.168 37 3.000 0 5.000 0 132.990,37 

Yekûn 5.375.749 30 4.466.070 03 3.074.350 0 5.251.168 0 18.167.337,33 

Not: bu gösterilen varidat dorudan doruya Maliye Hazinesinden alnan varidat olup, gerek Reji ve Müstakil darelerin Düyun-i Umumiye 

idarelerinin varidat dâhil deildir. Basra vilayetince henüz emir yazlmam olduundan dolay temettü (nema) ve emlak vergisi yoktur. 


116 

118


Basra Vilayetinin Bir Senelik (1308) H. Masraflar (Gideri): 

Gider 

Nevi 

Basra 

Sanca 

Muntefik 

Sanca 

Necid Sanca 

Amara Sanca 


erî Giderler 51.900 -- 18.300 -- 59.730 -- 56.016 -- 

Dâhiliye 

Giderleri 559.036 -- 260.024 -- 262.360 -- 301.322 -- 

Adliye 

Giderleri 138.510 -- 53.880 -- 20.220 -- 119.860 -- 

Maliye 

Giderleri 215.034 -- 103.032 -- 127.870 -- 271.561 20 

Personel 

Maalar 63.682 10 23.472 -- 44.916 -- 1.992 -- 

Bahriye 

Giderleri 1.186.208 30 -- -- 3.376 10 300.000 -- 

Jandarma 

Masraflar 1.003.184 37 713.491 3 959.699 22 733.481 28 

Polis 

Masraflar 43.962 -- 8.197 20 -- -- 8.196 20 

Shhiye 

Giderleri -- -- 900 -- -- -- -- -- 

Dier 

Giderler 32.314 -- 17.512 -- 1.601 -- 912 -- 

Yekûn 3.293.831 27 1.198.808 23 1.479.779 32 1.523.349 158 28 

Genel Yekûn = 7.495.769,30 

158 Amara’nn gider toplam 1.793.340 çkmas gerekirken 1.523.349 gibi bir rakam mevcut. Tercüme hatas 

deil orijinal metinde ayn rakam mevcuttur. 

117 

119

ORSAM 

Basra Vilayetinin Bir Senelik (1315) Varidat (Geliri): 159 

Gelir Nevi 

Basra 

Sanca 

Muntefik 

Sanca 

Necid 

Sanca 

Amara 

Sanca 

Yekûn 

Kuru Kuru Kuru Kuru Kuru 

Bedel-i Askerî 18.887 8.239 -- 17.673 39.800 

Airetler Vergisi 8.140 388.280 42.350 -- 438.770 

Sr Vergisi 42.450 103.947 -- 56.320 202.716 

Koyun Vergisi 195.250 974.623 -- 400.703 1.570.576 

Deve Vergisi -- 82.090 22.896 -- 104.926 

Ör Hâslat 5.037.751 1.321.859 -- 4.489.313 10.848.924 

Ör Emaneti 114.521 880.356 2.536.598 54.280 3.585.755 

Muhtelif 

Vergiler 

Mahkeme 

Harçlar 

297.475 444.402 954.947 153.147 1.849.972 

57.616 17.168 23.078 24.028 121.890 

Emlak ve Tapu 47.427 14.245 -- 68.021 129.694 

Çeitli 

Tahsilâtlar 

33.000 5.526 2.628 4.767 45.921 

Yekûn 5.847.510 4.240.677 3.582.497 5.268.253 18.938.945 160 


160 Genel toplam rakamlarda, yatay topland zaman 18.938.937 Kuru sonuç vermekte, dikey topland zaman 

18.938.944 kuru sonuç vermektedir.Rakamlarda birkaç kuru hatalar büyük bir ihtimal matbaa hatasndan 

kaynaklanmaktadr. 

118 

120


Basra Vilayetinin Bir Senelik (1315) Masraflar: 

Gelir Nevi 

Basra 

Sanca 

Muntefik 

Sanca 

Necid 

Sanca 

Amara 

Sanca 

Yekûn 

Kuru Kuru Kuru Kuru Kuru 

erî Giderler 62.332 57.721 66.365 22.191 208.609 




Bayndrlk 

Giderleri 


Hazine Giderleri 

6.Ordu Basra 

Muhassasat 

Yaverlik ve 

Nizamiye Giderleri 

Bahriye 

Muhassasat 

Jandarma 

Giderleri 

Polis, Posta, telgraf 

ve Shhiye 

Giderleri 

Sarf Emir Olunan 

Giderler 

Düyun- Umumiye 

595.159 267.592 262.231 202.246 1.327.228 

231.148 113.200 20.700 55.630 420.678 

231.038 191.593 108.306 76.307 607.244 

50.800 -- -- -- 50.800 

117.271 9.357 57.821 45.366 229.815 

450.000 -- -- -- 450.000 

1.964.699 3.115.637 1.230.449 2.798.123 9.108.908 

600.000 -- -- -- 600.000 

932.567 -- -- 100.000 1.032.567 

1.038.992 489.633 892.117 485.736 2.906.479 

125.806 33.855 31.992 24.055 215.708 

2.825.000 -- -- -- 2.825.000 

-- 250.000 -- 250.000 500.000 

Yekûn 9.224.813 4.528.588 2.669.981 4.059.654 20.483.036 

119 

121

ORSAM 

Basra Vilayetinin (1316) yl Varidat ve Masrufat (Geliri ve Gideri) 161 

Varidat (Gelir) 

Masrufat (Gider) 

Gelir Kalemi Kuru Gider Kalemi Kuru 

Airetler Vergisi 438.881 Yerel Masraflar 2.701.549 

Bedeli Askerî 48.008 

Nizamiye 

Muhassasat ve 

Giderleri 

10.876.308 

Koyun Vergisi 1.615.700 Jandarma Giderleri 4.219.980 

Sr Vergisi 185.000 Bahriye Giderleri 884.097 

Deve Vergisi 115.390 Polis Giderleri 52.172 

Ör Hâslat 10.964.261 Shhiye Giderleri 6.600 

Ör Emaneti 4.937.066 Muhtelif Giderler 100.760 

Emlak ve Tapu 116.640 Hicaziye Giderleri 1.600.000 

Mahkeme Harçlar 126.726 

Muhtelif Vergiler 1.819.609 

Çeitli Tahsilâtlar 74.185 

Yekûn 20.441.466 

Yekûn 20.441.466 

161 1318 tarihli Basra vilayet salnamesinde yer almaktadr. 

120 

122


BASRA’DA YETEN MAHSULLER 

Basra’da Yetien Hurma Çeitleri 

1. Halavi 14. Petres 

2. Sayir 15. Zehdi 

3. Hadravi 16. Kantar 

4. Öse Ümran 17. Tayyibü’l-isim 

5. Berhi 18. eker 

6. Beryem 19. Umu’d-dihin 

7. Süveydan 20. Vekü’l-cuma 

8. Avit 21. Binti’l-seb’ 

9. Fersi 22. Akar 

10. Eresi 23. Asabiu’l-acuz 

11. Cevzi 24. Benati 

12. Mektum 25. Leylevi 

13. Hesabi 26. Hedl 

Not: Bu hurma çeitlerinin en lezzetlisi ve muteber olan Halavi, Hadravi ve Zehdi 

olandr. Geri kalan çeitler, “dierleri” ad altnda her yerde satlabilir. 

Meyveler 

1.Erik 

2.Elma 

3.Üzüm 

4.Üzüm Koras 

5.ncir 

6. Turunç 

7. Muz 

8. Portakal 

9. Limon 

10. Nar 

Mahsuller 

1. Buday 5. Ak Dar 

2. Arpa 6. Msr 

3. Çeltik 7. Madmak 

4. Kum Dar 8. Susam 

121 

123

ORSAM 

Sebzeler 

1. Bakla 13. Fasulye 

2. Lahana 14. Lobiye 

3. Domates 15. Semiz Otu 

4. Kavun 16. Turp 

5. Karpuz 17. Kereviz 

6. Soan 18. Maydanoz 

7. Bamya 19. Patlcan 

8. Salatalk 20. Biber 

9. Donbalan 162 21. algam 

10. Sarmsak 22. Çevender 

11. Kabak 23. Havuç 

12. Yer Elmas 

Yerel Tüketim ve hracat 163 

Basra Merkez Sanca 

Ürünün Ad 

Üretim Miktar 

(Okka) 

Yerel Tüketim 

(Okka) 

hracat 

(Okka) 

1. Buday 230.000 230.000 -- 

2. Arpa 200.000 200.000 -- 

3. Çeltik 200.000 200.000 -- 

4. Dar 200.000 200.000 -- 

5. Hurma 35.000.000 5.000.000 30.000.000 

6. Meyve 410.000 320.000 90.000 

7. Sebze 50.000 50.000 -- 

Yekûn 36.290.000 6.200.000 30.090.000 

Muntefik Sanca 

Ürünün Ad 


(Okka) 


(Okka) 

hracat 

(Okka) 

1. Buday 3.000.000 1.500.000 1.500.000 

2. Arpa 6.000.000 3.000.000 3.000.000 

3. Pirinç 500.000 250.000 250.000 

4. Duhun 200.000 100.000 100.000 

5. Susam 20.000 10.000 10.000 

6. Dar 500.000 250.000 250.000 

7. Ma 164 100.000 50.000 50.000 

8. Hurma 100.000 50.000 50.000 

Yekûn 10.420.000 5.210.000 5.210.000 

162 Bir çeit etli mantar. 


164 Bir çeit börülce. 

122 

124


Amara Sanca 

Ürünün Ad 


(Okka) 


(Okka) 

hracat 

(Okka) 

1. Buday 3.250.000 812.500 2.437.500 

2. Arpa 4.000.000 1.000.000 3.000.000 

3. Pirinç 9.000.000 4.500.000 4.500.000 

4. Dhn 165 100.000 100.000 -- 

6. Dar 4.000.000 1.000.000 3.000.000 

5. Susam 50.000 10.000 40.000 

7. Ma 50.000 10.000 40.000 

8. Penbe 166 500.000 500.000 -- 

9. Meyve ve Sebze 31.000 31.000 -- 

Yekûn 20.981.000 7.963.500 13.017.500 

Ahsa (Necid) Sanca 

Ürünün Ad 


(Okka) 


(Okka) 

hracat 

(Okka) 

1. Buday 100.000 100.000 -- 

2. Arpa 50.000 50.000 -- 

3. Dar 20.000 20.000 -- 

4. ilep 167 2.000.000 2.000.000 -- 

5. Susam 100.000 100.000 -- 

6. Anason 100.000 100.000 -- 

7. Lobya 168 150.000 150.000 -- 

8. Yabani Nohut 50.000 50.000 -- 

9. Basurek 169 50.000 50.000 -- 

10. Soan 200.000 200.000 -- 

11. Hurma 30.000.000 15.000.000 15.000.000 

12. ççicei Tohumu 100.000 100.000 -- 

13. Kitre 170 400.000 100.000 300.000 

14. Tütün 100.000 100.000 -- 

15. Meyve 200.000 200.000 -- 

16. Sebze 300.000 300.000 -- 

Yekûn 33.920.000 18.620.000 15.300.000 

165 Bir çeit dar, kum dars. 

166 Pamuk. 

167 Çeltik 

168 Bir çeit börülce. 

169 Ne olduu tespit edilememitir. 

170 Bez dokurken pamuunu yaptrmak için sürdükleri beyaz sakz. 

123 

125

ORSAM 

Kullanlan Arlk Ölçü Birimleri: 

Okka 171 : Eski stanbul okkas ile 2,5 okkadr. 

Batman : Eski stanbul okkas ile 60 okkadr. 

Kâre-i Kebîr : stanbul okkas ile 2000 okkadr. 

Kâre-i Sagîr : stanbul okkas ile 1000 okkadr. 

Taar : 1200 okkadr. 

Cerib 172 : Her biri alt zira’ olan 20 kam karedir. 

Büyük Kam : Her biri yedi zira’tr. Nehir kazlarnda kullanlr. 

Basra Zira’ : 45 parmak uzunluundadr. 

Halep Zira’ : 34 parmak uzunluundadr. 

NOT: Basra’da sebze ve meyve çeitleri “okka” ile satlr ve alnr. Hububat ve tüm zahire 

çeitleri ise “batman” ve “taar” ile ölçülüp deerlendirilir. “Kâre-i Kebîr” ve “Kâre-i Sagîr” 

ise, hurma ölçümünde kullanlr. 

Tekstil ve malât 

Gerek Basra’da ve gerek etrafnda hiçbir tekstil imalat yoktur. Ancak Kurna’da gayet 

nefis malahlar imal edilir. 

Basra’da kazanc, kuyumcu ve demirci gibi sanat erbab var ise de saylar snrl ve 

çou yabancdr. 

Basra’da en çok rabet gören sanat dallar çanak, çömlek ve tabakçlktr. Fakat bunlar 

da ihtiyac karlayacak derecede deildir. 

Madenler: 

Basra’ya bal Ebulhasip’te ve Kurna’ya bal Medine taraflarnda birer tuz madeni ve 

Zübeyir’de kireç madeninden baka bir maden yoktur. Amara’da iki adet küçük tuz madeni 

bulunur, bu madenlerden yllk iki ton tuz elde edilmektedir. Necid sancana bal Katf 

kazas önünde deniz içinde inci avlama yeri bulunmakta ve halk buradan inci çkarmaktadr. 

Ayrca Necid kazas sahilinde bir çeit kum tuzu bulunmaktadr. Bu kum tuzundan cam imal 

edilmektedir. 

Ormanlar: 

Basra’da orman yoktur. Amara sancanda Aligarbi ve Aliarki nahiyelerinde, yarm 

saat eninde ve on be dakika uzunluunda birer küçük orman vardr. Aaçlar lgn ve 

söütten ibarettir. Halkn odun ihtiyac, hurma aac ve dallar ile baz aaçlardan salanr. Bu 

aaçlar Amara ile Karun’dan getirilir. 

171 Okka; 400 dirhemlik bir arlk ölçüsü, yeni dirhem veya dirhem-i üri de denilir. Yeni okka kilonun binde 

biri ksm bir dirhemdir. Eski dirhemin üçte biridir. 

172 Sadece Arabistan bölgesinde kullanlan bir ölçü birimidir. Uzunluu ve eni 60 arn olan bir arazi ölçüsüdür. 

124 

126


Basra Ticaretinde Önemli Bir Yer Tutan nci ve nci Av le lgili Bilgiler 

nci avlanma yeri, Basra Körfezinin batsnda bulunan Bahreyn, Katif, Katar ve 

Umman sahillerinin karasulardr. Bu sularda, inci avlamak için binlerce gemi kullanlr. 

Bunlar birinci derecede Bahreyn adas, ikinci derecede Umman ve Katar, üçüncü derecede 

Katif ve ondan sonra Kuveyt gemileridir. Bu gemiler her sene Nisan ortasndan Eylül sonuna 

kadar, her birinin geniliine göre, 30 ile 100 tayfa ile avlanma bölgesine giderler. Denizden 

inci çkartmak için dalgçlarn üçte biri denize dalar. Dalgçlarn tamamna yakn bu bölgenin 

insanlarndan ve deiik airetlerindendir. Her dalgç denize gitmeden önce bir yllk erzak 

verilir ve yaamlar temin edilir. 

Toplanan incilerin daha sonra deerleri tespit edilir ve gemilerde çalanlarn yiyecek 

ve içecek giderleri düüldükten sonra kalan ksm, genel uygulama ve kabul görmü 

yöntemlerle, gemi sahibi ile gemide bulunan dalgçlar ve tayfalarn saysna ve kontenjanna 

göre datlr. Ancak bazen elde edilen av miktar gemide çalanlarn yiyecek ve içecek 

giderlerini bile karlamaz veya hiç av elde edemeden geri dönenler de vardr. Bazen de 

bollar ve iyi bir mevsim geçirilir. 

nci elde edemeden geri dönen dalgçlar ve tayfalar, üzerlerindeki masraf ve hesaplar 

gelecek sene elde edilecek gelirden mahsup edilmek üzere tacirden yiyecek ihtiyacn talep 

eder. Eer o tacir kabul etmez ise dier bir tacir veya destekleyiciye giderek hem bu senenin 

hem de gelecek senenin anlamasn yapp, yiyeceklerini alr ve geri dönerler. Tacirler ve 

destekleyiciler her sene bu ekilde dalgçlardan incileri satn alarak Hindistan ve dier 

ülkelerle inci ticaretini yaparlar. 

Yukarda izah ettiimiz gibi dalgçlarn, genel olarak sahil bölgelerinde yaadklar ya 

da bedevi airetlerinden olduklar için, dalgç malzemeleri ve düzenli modern aletleri yoktur. 

Bunlarn avlanma yöntemleri özetle öyledir: Denize inmek için, öncelikle dalgçlarn 

bellerine ve ayaklarna birer ip balanr. Daha sonra hurma dalndan yaplm bir sepeti 

boyunlarna takar ve denize inerler. pin bir ucu gemide bir tayfa tarafndan tutulur ve denizin 

derinliklerine hzl inebilmesi için ayaklarna ar bir kurun ve ta balarlar. Burunlarn da 

aaç veya kemikten yaplm “hutam” diye tabir edilen bir aletle skarlar. Daha sonra 

dalgçlar denizin dibinde hzla toplayabilecekleri incileri sepetlerine atarlar ve verecekleri bir 

iaretle denizden hzl bir ekilde yukarya çekilirler. 

125 

127

VI. SLAHLI GÜÇLER 

126

ORSAM 

KARA ORDUSU: ASKERÎ GÜÇ 

Basra ve Havalisi Komutan (1317 ve 1318) ylnda Ferik (Korgeneral) Mehmet 

Muhsin Paa ve (1320) ylnda Ferik (Korgeneral) Mustafa Nuri Paa’dr. 

(1299, 1308, 1309 ve 1314) tarihli Basra vilayet salnamelerinde, Basra’nn askerî gücü 


1. Basra Redif Taburu: 98 nci Alayn Basra Taburu, dört bölükten olumaktadr. 

Taburun mevcudu: 

a. Bir Binba (Komutan) 

b. Bir Kd. Yüzba 

c. Bir Tabur Kâtibi 

d. Çakmakç Usta kadrosu 

e. Depo Memuru (Üstemen) 

f. Depo Muavini (Baçavu). 

Her bölükte üç veya dört subay vardr. 

2. Fav stihkâm Komisyonu: Komisyon mevcudu: 

a. Bir Binba (Komutan) 

b. Üç Subay 

c. Bir Komisyon Kâtibi 

d. Tabur Kâtibi. 

3. stihkâm Bölüü: Bölük mevcudu: 

a. Bir Kd. Yüzba (Komutan) 

b. Bir Bölük Kâtibi 

c. Bir mam 

d. Bir Cerrah. 

e. Bir Eczac 

f. Bir Üstemen 

g. ki Temen. 

h. Çavu, Onba ve Erler 90 Nefer 

127 

130


4. Basra’da konulandrlm 43 ncü Alayn 1 nci Taburu: (1311) tarihli salnamede, 

43 ncü alayn 1 nci Taburu yerine 4 ncü tabur yerletirilmitir. 

Tabur Mevcudu; 

a. Bir Binba 

b. Bir Kd. Yüzba 

c. Bir Alay Müftüsü 

d. Bir Tabur Kâtibi 

e. 1 nci Bölük Yüzbas 

f. 1 nci Bölük Üstemeni 

g. 1 nci Bölük Temeni 

h. 2 nci Bölük Yüzbas 

i. 2 nci Bölük Üstemeni 

j. 2 nci Bölük Astemeni 

k. 3 ncü Bölük Yüzbas 

l. 3 ncü Bölük Üstemeni 

m. 3 ncü Bölük Temeni 

n. 3 ncü Bölük Astemeni 

o. 4 ncü Bölük Yüzbas 

p. 4 ncü Bölük Üstemeni 

q. 4 ncü Bölük Temeni 

r. 4 ncü Bölük Astemeni 

s. Esvap (Kyafet) Emini 

t. Bir Tabip 

u. Bir Eczac 

v. Bir Cerrah 

Mevcut Silah Endaz 173 : 

Rütbe Nefer Rütbe Nefer 

Çavu 16 Baçavu 4 

Onba 32 Bölük Emini 4 

Eskici Onba 1 Borazan 16 

Terzi Onba 1 Borazan Çavuu 1 

Baltac Onba 1 Borazan Onba 1 

Kolaas Çavuu 1 Sakalar 8 

Depo Çavuu 1 Yazc Onba 1 

Er 176 

_______________________________________________________________ 

(1317) tarihli Basra Vilayet salnamesinde, Basra’da bulunan askeri birliklerin hacminde 

büyük bir art dikkat çekmektedir. Bu tarihten sonra, aadaki birlikler Basra’da 

konulandrlmtr. 

173 Endaz: Atc anlamnda kullanlr. Osmanl Ordu tekilatnda ise; Silahl at gücü anlamnda kullanlr. 

128 

131

ORSAM 

1. 41 nci Alayn 1 nci Taburu 


3. 42 nci Alayn 3 ncü Taburu 


5. 43 ncü Alayn 2 nci Taburu 

6. 43 ncü Alayn 1 nci Taburu 

7. 44 ncü Alayn 4 ncü Taburu 


9. 11 nci Nianc Taburu 

10. 6 nc Alayn 4 ncü Taburunun 1 nci Topçu Bölüü 

11. stihkâm Komisyonu 

12. stihkâm Bölüü 

Redif 22 nci Frka 43 ncü Liva Komutan Mirliva (Tugeneral) smail Tevfik Paa 

Komutasnda 

13. Redif 85 nci Alayn 1 nci Basra Taburu 

14. Redif 85 nci Alayn 2 nci Fav Taburu 

15. Redif 85 nci Alayn 3 ncü Amara Taburu 

16. Redif 86 nc Alayn 1 nci Muntefik Taburu 

17. Redif 86 nc Alayn 2 nci Kuttu’l-Amara Taburu 

18. Redif 86 nc Alayn 3 ncü Divaniye Taburu 

(1320) tarihli Basra vilayet salnamesinden sonra, yukardaki birlikler geri çekilmi ve bu 

tarihten sonra aadaki birlikler Basra’da konulanmtr. Redif birliklerinde bir deiiklik 

yaplmamtr. 174 



3. 42 nci Alayn 1 nci Ester Süvari Taburu 


5. 43 ncü Alayn 3 ncü Taburu (Nasriye) 

6. 43 ncü Alayn 4 ncü Taburu (atra) 

7. 41 nci Alayn 4 ncü Taburu (Humeysiye) 

8. 45 nci Alayn 1 nci Taburu (Amara) 

9. 42 nci Alayn 3 ncü Taburu (Ahsa) 

10. 42 nci Alayn 4 ncü Taburu (Ahsa) 

11. 43 nci Alayn 1 nci Taburu (Katar) 



14. 6 nc Alayn 4 ncü Taburunun 1 nci Topçu Bölüü 

15. stihkâm Komisyonu 

16. stihkâm Bölüü 

174 1320 tarihli Basra Salnamesine göre. 

129 

132


Her tabur dört bölükten olumaktadr. Tabur mevcudu aadaki gibidir: 

1. Bir Binba 

2. Bir Kd. Yüzba 

3. Bir Alay Müftüsü 

4. Alay Kâtibi 

5. Kâtip Muavini 

6. Tabip 

7. Eczac 

8. Cerrah 

9. Tüfekçi Ustas 

10. 1 nci Bölük Yüzbas 

11. 1 nci Bölük Üstemeni 

12. 1 nci Bölük Temeni 


14. 2 nci Bölük Yüzbas 

15. 2 nci Bölük Üstemeni 



18. 3 ncü Bölük Yüzbas 

19. 3 ncü Bölük Üstemeni 

20. 3 ncü Bölük Temeni 


22. 4 ncü Bölük Yüzbas 

23. 4 ncü Bölük Üstemeni 



130 

133

ORSAM 

Ç GÜVENLK: ZABTYE KUVVET 

Yaynlanm Basra vilayet salnamelerinin tamamnda, Basra’nn zabtiye gücü aada 

çkartlmtr: 

ALAY MECLS 

Basra vilayetinin Alay Meclisi aadaki kadrolardan olumaktadr: 

1. Alay Beyi 5. Piyade Bölük Aas 

2. Tabur Aas 6. Piyade Bölük Muavini 

3. dare Emini 7. Piyade Jurnal Emini 

4. Hesap Emini 

1 nci Basra Taburu 

Bu tabur be bölükten olumaktadr. Taburun kadro mevcudu aaya çkartlmtr. 

1. Alay Beyi 3. Tabur Aas 

2. dare Emini 4. Hesap Emini 

Her bölükte bir Bölük Aas, Bölük Muavini ve Bölük Jurnal Emini bulunmaktadr. 

Beinci bölük ebane 175 bölüüdür. 

Mevcudu 6 Onba, 6 Çavu ile toplam 492 neferdir 176 . 

2 nci Amara Taburu 

Bu tabur, iki piyade bölüü ile iki süvari bölüü ve ebane bölüünden olumaktadr. 

Taburun kadro mevcudu, bir Tabur Aas ve bir Hesap Emini ve her bölükte bir Bölük Aas, 

Bölük Muavini ve Bölük Jurnal Emini bulunmaktadr. 

3 ncü Muntefik Taburu 

Bu tabur, bir piyade bölüü ile üç süvari bölüü ve ebane bölüünden olumaktadr. 

Taburun kadro mevcudu, bir Tabur Aas ve bir Hesap Emini ve her bölükte bir Bölük Aas, 

Bölük Muavini ve Bölük Jurnal Emini bulunmaktadr. 

4 ncü Necid Taburu 

Bu tabur iki piyade bölüü ile dört süvari bölüünden olumaktadr. Taburun kadro 

mevcudu, Bir Tabur Aas ve bir Hesap Emini ve her bölükte bir Bölük Aas, Bölük 

Muavini ve Bölük Jurnal Emini bulunmaktadr. 

Çavu, Onba ve Er mevcudu öyledir 177 : 

Piyade 823 

Süvari 554 

ebane 175 

Yekûn 1.552 

175 ebane (abana): Gece bölüü. 

176 1308 ve 1309 yl salnamelerine göre Onba Er toplam 68 nefer. 

177 1317, 1318 ve 1320 yllarna ait salnamelerde, taburlarn mevcudu verilmitir. Bu yllarda mevcut hiç 

deimemitir. 

131 

134


DONANMA: BASRA TERSANES 

Yaynlanm tüm Basra vilayet salnamelerinde Basra’nn tersane gücü ve kuvvetinde pek 

önemli deiiklikler olmamtr. Basra Tersanesi aadaki kadrolardan olumaktadr. 

Rütbe ve Görev: 

1. Mirliva (Tugeneral) – Komutan 

2. Tersane Memuru – Kd. Yüzba Muhasebe Memuru 

3. Masraflar Mukayyidi – Firkateyn Kâtibi 

4. Jurnal Mukayyidi – Korvet Kâtibi 

5. Tahrirat Kâtibi 

6. Evrak Memuru 

7. Mübeyyiz – Telgraf Kâtibi 

8. Divan- Harp Kâtibi – Telgraf Kâtibi 

9. Tersane ve Ambar Kâtibi – Telgraf Kâtibi 

10. Güverte Memuru – Kd. Yüzba 

11. Bölük Subay – Yüzba 

12. Bölük Subay – Temen 

Sanayi Bölüü: 

1. Marangoz – Yüzba 

2. Marangoz – Temen 

3. Tabip – Yüzba 

4. Cerrah 

5. Ambar Memuru 

6. Kla Memuru – Kd. Yüzba 

7. mam – Dördüncü Snf 

8. Bölük Yüzba 

9. Kla Kâtibi– Korvet Kâtibi 

10. K 1 Muhafz – Üstemen 

11. K 1 Muhafz – Temen 

12. Cephane Memuru 

13. Sevk Memuru – Yüzba 

14. Mzka Muallimi – Yüzba 

15. Mzka Muallim Muavini-Üstemen 

132 

135

ORSAM 

Basra Tersanesinin Menavi lyas Paa Mahallesinde bulunan “Bahriye Klas” Kadrosu: 178 

1. Kla Memuru (Kd. Yüzba) 

2. mam (Üçüncü Snf) 

3. Bölük Subay (Temen) 

4. Müzik Muallimi (Yüzba) 

5. Müzik Muallim Yardmcs (Gedikli Baçavu) 

6. Kla Kâtibi 

BASRA BAHRYE HASTANES 

Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerin tamamnda, Basra Bahriye Hastanesi kadro 

mevcudu aada verilmitir: 

1. Bahekim (Yarbay) 

2. kinci Tabip (Kd. Yüzba) 

3. Hastane Müdürü (Kd. Yüzba) 

4. mam (Dördüncü Snf) 

5. Kâtip (Korvet Kâtibi) 

6. Cerrah (Sivil) 

7. Ba Eczac (Sivil) 

8. Eczac (Sivil) 

1- ZÜHHAF KORVET 

1. Süvari Binba 

2. Süvari Yüzba 

3. mam 

4. Gemi Kaptan – Yüzba 


6. Kâtip – Korvet Kâtibi 


8. Topçu Muallimi – Temen 

9. Baçarkç – Kd. Yüzba 

10. kinci Çarkç – Kd. Yüzba 

11. Üçüncü Çarkç – Yüzba 

12. Dördüncü Çarkç – Üstemen 

13. Cerrah 

14. Kzgnc 

15. Klavuz 

178 Bu kadro son iki salnamede (1318 ve 1320) verilmektedir. Daha önceki salnamelerde bahsi geçmemitir. 

133 

136


2- MÜJDE RESSAN VAPURU 

1. Süvari Kd. Yüzba 

2. Gemi Kaptan – Üstemen 

3. Bölük Subay – Üstemen 

4. Kâtip – Telgraf Kâtibi 


6. kinci Çarkç – Yüzba 

7. Üçüncü Çarkç – Üstemen 

8. Cerrah 

9. Kzgnc 

10. Klavuz 

3- AKKA GAMBOTU 



3. Gemi Kaptan – Üstemen 






9. Cerrah 

10. Kzgnc 

4- DERYA AVCISI GAMBOTU 


2. Gemi Kaptan Üstemen 



5. Topçu Muallimi – Gedikli 




9. Dördüncü Çarkç – Temen 

10. Cerrah 

11. Klavuz 

5- ULUS VAPURU 



3. Bölük Subay – Üstemen 



6. kinci Çarkç – Üstemen 


8. Cerrah 

134 

137

ORSAM 

6- NASRU’L-AZZ ISKUNASI 179 


2. Süvari vekili – Üstemen 

7- CRAN NEHR ISKUNASI 


8- EBAR NEHR ISKUNASI 


2. Süvari vekili – Üstemen 

9- TMSAH NEHR ISKUNASI 


4. Süvari vekili – Temen 

BASRA LMAN DARES 

(1308) tarihli vilayet salnamesinden (1317) tarihli vilayet salnamesine kadar, Basra 

Liman Dairesi kadrosu, bir liman reisi ile bir liman reis muavininden oluuyor iken, (1318 ve 

1320) tarihli salnamelerde Liman Dairesinin kadrosu aadaki ekli almtr. Ayrca (1318) 

tarihli salnameden önce Basra’da iki Liman Dairesi (Basra ve Katar) var iken, bu tarihten 

sonra liman says 19’a çkmtr. 

1. Liman Reisi (Kd. Yüzba) 

2. Tahrirat ve Muhasebe Kâtibi 

3. ki Liman Kâtibi 

4. Kurna, Amara, Kuttu’l-Amara, Badat, Müseyyip, Mahmudiye, Hille, Kûfe, 

Divaniye, unafiye, Semava, Muntefik, Sûkü’-üyûh, Medine, Ebulhasip, 

Fav, Katf ve Uceyir Limanlarna birer Liman Reisi. 

UMMAN OSMANLI DARES VAPURLARI 

Umman Merkez daresi 

Mithat Paa, 1870 tarihinden sonra, bir taraftan Dicle nehri üzerinde ilemekte olan 

ngiliz vapurlar ile rekabet etmek için “dare-i Nehriye” ve dier taraftan da yeni açlm olan 

Süvey kanal yolu ile Basra’dan stanbul’a doru vapurlar iletmek üzere “Umman- 

Osmanî” adl birer seyr ü sefer idaresi tesis etmitir. 180 

(1308) tarihli vilayet salnamesinde, Umman Merkez daresinin kadro mevcudu 

aada verilmitir: 

179 Iskuna : ki direkli brikten küçük yelkenli gemi. Bkz. Büyük Türkçe Sözlük, s.511. 

180 Darkot-Gökbilgin, “Basra”, s.326. 

135 

138


1. Bahriye Reisi Komutan (Albay) 

2. Muhasebeci 

3. Müfetti 

4. Varidat Kâtibi 

5. Masraflar Kâtibi 

6. Varidat Kâtip Yardmcs 

7. Masraflar Kâtip Yardmcs 


9. Bir Sandk Emini (Veznedar) 


11. Tahrirat Kâtip Yardmcs 

12. Bir Acente 

13. Bir Acente Kâtibi 

14. Acente Kâtibi ve Aktarma Memuru 

15. Aktarma Memuru Muavini 

16. Kantarc 

(1309 ve 1311) tarihli vilayet salnamesinde ise, Umman Merkez dare Heyeti’nin 

kadrosu aada ekilde deimitir. 

1. Bahriye Reisi Komutan (Albay) 

2. Muhasebeci 

3. Müfetti 




(1314) tarihli vilayet salnamesinden sonra, Umman Merkez dare Heyeti’nin kadrosu 


Merkez dare Heyeti 

1. Basra Tersanesi Komutan Mirliva Emin Paa 

2. Güverte Müfettii (Kd. Yüzba) 

3. Makine Müfettii (Çarkç Kd. Yüzba) 

4. Bakâtip 




8. Tahrirat Kâtip Yardmcs 


10. Masraflar Kâtip Yardmcs 

11. Sandk Emini (Veznedar) 


136 

139

ORSAM 

Umman- Osmanî dare Komisyonu 

1. Bakan 

2. dare Muhasebecisi 

3. Merkez Acentesi 

4. Güverte Enspiktörü 181 Basra Acentehanesi 

1. Bir Acente 


3. Yabanc Yazma Kâtibi ve Aktarma Memuru 

4. Aktarma Memuru Muavini (ki Kii) 


Badat Acentehanesi 

1. Bir Acente 


3. Acente Aktarma Memuru 

4. Aktarma Memuru Muavini 


1. Bir Acente 


Amara Acentehanesi 

1. Bir Acente 


Kuttu’l-Amara Acentehanesi 

Fabrika dare Heyeti 

(1308) tarihli vilayet salnamesinde, fabrikann idaresinde aadaki kadrolar 

mevcuttur. 

1. Bir Ustaba 

2. Bir Ba Marangoz 

3. Kâtip 

4. Kzgncba 

5. Dökmeciba 

(1309) tarihli vilayet salnamesinde ise, üç kadro ilave edilmi bunlar: Bir memur, bir 

Çarkç Yarbay ve Bahriye Sanayi Yüzbas. 

(1318) tarihli vilayet salnamesinde fabrikann idare heyeti son eklini almtr. Bunlar: 

181 Dedektif. 

137 

140


1. Ba Marangoz 

2. Kzgncba 

3. Dökmeciba 

4. Kâtip 

5. Sanayi Yüzbas 

Musul Vapuru 

Makinesinin tibar: 80 Beygir, Kuvveti: 126, Kapasite Büyüklüü: 165 Hamule 

(Yük), Hz: 10 mil/saat.. Ayrca vapura bir de Hille Dubas baldr. Yaynlanm tüm Basra 

vilayet salnamelerindeki Musul Vapurunun kadrosu aaya çkartlmtr. 

1. Birinci Kaptan (Bahriye Kd. Yüzba) 4. Birinci Çarkç 

2. kinci Kaptan 5. kinci Çarkç 

3. Kâtip 6. Klavuz 

Badat Vapuru 

Makinesinin tibar: 50 Beygir, Kuvveti: 40, Kapasite Büyüklüü: 50 Hamule (Yük), 

Hz: 10 mil/saat. Ayrca vapura bir de Deare Dubas baldr. Yaynlanm tüm Basra 

vilayet salnamelerindeki, Badat vapurunun kadrosu aaya çkartlmtr. 




Frat Vapuru 


Hz: 9 mil/saat. Ayrca vapura bir de Amara Dubas baldr. Yaynlanm tüm Basra vilayet 

salnamelerinde, Frat vapurunun kadrosu aaya çkartlmtr. 




Rusafe Vapuru 


Hz: 9 mil/saat. Ayrca vapura bir de Mutemet Dubas baldr. Yaynlanm tüm Basra 

vilayet salnamelerindeki, Rusafe vapurunun kadrosu aaya çkartlmtr. 




138 

141

VII. BASRA’DA ETM-ÖRETM 

VE 

SALIK 

139

ORSAM 

BASRA VLAYETNDE BULUNAN MEKTEPLER 182 

(1308 ve 1309) yllarna ait Basra vilayet salnamelerinde Basra’da mevcut olan okul 

says dört ilkokul ve bir ortaokuldur. Bu okullar unlardr: 

1.Basra Mektebi Rütiyesi 

Öretmenin Ad 

Görev Yapt Yl 

Birinci Muallim Mahmut ükrü Efendi (1311) 

kinci Muallim Mehmet Efendi (1311) 

Birinci Muallim brahim Fevzi Efendi (1314) 

kinci Muallim Mehmet Salih Efendi (1314–1317) 

Üçüncü Muallim Mahmut Efendi (1314–1317–1318) 

Birinci Muallim Emin Efendi (1317–1318) 

Matematik Muallimi Üstemen Hamdi Efendi (1311) 

Matematik Muallimi Salih Efendi (1318) 

Franszca Muallimi Mir Efendi (1314) 

Franszca Muallimi Rza Efendi ve Salih Efendi (1317) 

Güzel Yaz Muallimi Hurit Efendi (1317) 

Mubassr (Gözetmen) Mehmet Efendi. (1311–1314) 

Yaz Muallimi brahim Efendi (1317–1318) 

Yaz Muallimi Abdurrezzak Efendi (1320) 

Birinci Muallim Ahmet Nuri Efendi (1320) 

kinci Muallim Mahmut ükrü Efendi (1320) 

Bir Kapc (1317) 

Örenci says: 70. 183 

(Okullarda görev yapan öretmenlerin hepsi ayn dönemde bu okullarda bulunmamtr. 

Görev yapt tarihler karsnda parantez içinde yazldr) 

2.Basra Feyziye ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 


Birinci Muallim Mahmut Efendi (1308–1309) 

kinci Muallim Molla Mahmut Efendi (1308–1309) 

Birinci Muallim Abdullah Efendi (1311–1314) 

kinci Muallim brahim Efendi (1311–1318) 

kinci Muallim Mehmet Efendi (1314–1317) 

Birinci Muallim Mehmet Efendi (1318–1320) 


182 Osmanl eitim sisteminde mektepler (okullar); iptidai (ilkokul), rütiye (ortaokul) ve idadi (lise)’den 

olumaktadr. Bkz. Cahit Baltac, “Osmanl Eitim Sistemi”, Osmanl Ansiklopedisi, stanbul 1996. 

183 1308 ve 1309 yl Basra Vilayet Salnamelerine göre okulun örenci says 42, (1311) yl salnamesine göre 

80, (1317) yl salnamesine göre 90, (1318) yl salnamesine göre 93 ve (1320) yl salnamesine göre 70’dir. 

184 1308 ve 1309 yl Basra Vilayet Salnamelerine göre örenci says 29 ve (1314) yl salnamesine göre 80’dir. 

140 

144


3. Basra Hamidiye ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 


Birinci Muallim Abdullah Efendi (1308 – 1309) 

kinci Muallim Molla Rza Efendi (1308 – 1309) 

Birinci Muallim Halil Efendi (1314) 

kinci Muallim Abdülcelil Efendi (1314) 

Birinci Muallim Abdurrezzak Efendi (1317) 

Birinci Muallim Mahmut Efendi (1317) 

kinci Muallim Halil Efendi (1317) 

Mektep Muallimi Mahmut Efendi (1317) 


Birinci Muallim Seyyid Ahmet Efendi (1320) 

kinci Muallim Halil Efendi (1318–1320) 


4. Ebulhasip Mektebi Rütiyesi 

Öretmenin Ad 


Birinci Muallim Rza Efendi (1317) 

Birinci Muallim Abdullah Efendi (1317) 

5. Ebulhasip ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 


Birinci Muallim Mehmet Esat (1308) 

Birinci Muallim Abdülkerim Efendi (1309) 

kinci Muallim Molla Abdullah Efendi (1308–1309) 

Mektep Muallimi Rza Efendi (1311–1314) 


(1311) yllna ait Basra vilayet salnamelerinde Basra’da mevcut olan okul saysna 

ilaveten üç ilkokul ad daha verilmektedir. Bu okullar unlardr: 

6. Menavi Paa ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 



kinci Muallim Molla Halil Efendi (1314) 

Birinci Muallim Sait Efendi (1317) 

kinci Muallim Salih Efendi (1317) 

Birinci Muallim Hac Hamit Efendi (1320) 

kinci Muallim Hüseyin Efendi (1320) 

Örenci says: 25 187 

185 1308 ve 1309 yl salnamelerine göre örenci says 34 

186 1308 yl salnamesine göre örenci says 25 iken, bu say 1309’da 30 olmutur. 

187 1308 yl salnamesine göre örenci says 25 iken, bu say 1309’da 35’e yükselmitir 

141 

145

ORSAM 

7. Seyif ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 


Mektep Muallimi Abdülcelil Efendi (1311) 

Örenci says: 25. 

8. Sabha ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 


Mektep Muallimi Abdullah Efendi (1311) 

Örenci says 10. 

(1314) ylna ait salnamede Basra’da dört yeni ilkokulun ad daha verilmektedir. Bu 

okullar unlardr: 

9. attü’l-Arap ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 


Birinci Muallim (Bo) (1314) 

10. Aar ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 


Mektep Muallimi Mehmet Salih Efendi. (1314) 

Birinci Muallim Seyit Mehmet Reit Efendi (1318) 

kinci Muallim Hüseyin Efendi 1318) 


11. Zübeyir ptidai Mektebi 188 

Öretmenin Ad 


Birinci Muallim Abdurrahman Efendi (1314–1320) 

12. Kurna ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 


Mektep Muallimi Mehmet Emin Efendi (1314) 

(1317) tarihli Basra salnamesinde, Basra’da dört yeni ilkokulun ad daha 

verilmektedir. Bu okullarn ad: 

13. Mrak ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 



kinci Muallim Abdulhalim Efendi (1317) 

Birinci Muallim Mahmut evki Efendi (1318) 

188 1292 tarihli Badat Vilayet Salnamesinde, Basra sancanda “Zübeyir Mektebi Rütiyesi” ad altnda bir 

okul ad verilmekte ve Muallimi Habip Efendi olup, örenci says:12 ‘dir. Ancak dier yllarda bu okulun adna 

rastlanmamtr. 

142 

146


14. Sûkü’-üyûh ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 


Birinci Muallim Cuma Efendi (1317) 

15. Basra Ünas (Kz) ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 


Birinci Muallime Sebile Hanm (1317) 

kinci Muallime Tizi Hanm (1317–1318) 

Birinci Muallime eyhe Hanm (1318) 

Birinci Muallime Fehime Hanm (1320) 

kinci Muallime Sendera Hanm (1320) 

16. Basra Musevi Mektebi 

Öretmenin Ad 


Müdür: shak Efendi (1317) 

Müdür: Abdullah Efendi (1320) 

brani Dili Muallimi Nesim Efendi (1317) 

brani Dili Muallimi Azra Efendi (1317) 

brani Dili Muallimi Sadiya Efendi (1317) 

Türk Dili Muallimi Abdülnebi Efendi (1320) 

Arap Dili Muallimi (Bo) (1320) 

(1320) tarihli Basra Salnamesinde, Basra’da ki yeni ilkokulun ad daha verilmektedir. 

Bu okullarn ad: 

17. Hamdan ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 


Birinci Muallim Mahmut ükrü Efendi (1320) 

kinci Muallim (Bo) (1320) 

18. Sebiliyat ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 


Birinci Muallim Abdulhalim Efendi (1320) 

kinci Muallim Mehmet Eyüp Efendi (1320) 

143 

147

ORSAM 

Basra’ya Bal Muntefik Livasnda Bulunan Mektepler: 

1. Nasriye Mektebi Rütiyesi 

Öretmenin Ad 


Mektep Muallimi Seyyid Halil Efendi (1311) 

Birinci Muallim Seyyid Halaf Efendi (1314) 

kinci Muallim Seyyid Mehmet Es’d Efendi (1314) 

Mubassr (Gözetmen) Hac Ali Efendi. (1314) 

Güzel Yaz Muallimi Abdülmecid Efendi (1314) 

Birinci Muallim Seyyid Mahmut ükrü Efendi (1317–1318–1320) 

kinci Muallim Seyyid Haim Efendi (1317) 

kinci Muallim Seyyid Hdr Efendi (1318) 

kinci Muallim Seyyid Abdullah Efendi (1320) 

Güzel Yaz Muallimi Mehmet Ali Efendi (1318–1320) 

Örenci Says 58. 189 

2. Nasriye ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 


Mektep Muallimi Seyyid Hüseyin Efendi (1314) 

Birinci Muallim Seyyid Mehmet Efendi (1318) 

Birinci Muallim Abdülkerim Efendi (1320) 

kinci Muallim Seyyid Mehmet Sait Efendi (1318–1320) 

3. Muntefik -atra ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 


Mektep Muallimi Seyyid Ali Efendi (1314) 

Mektep Muallimi Ahmet Efendi (1317) 

4. Hey ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 


Mektep Muallimi Hac Mehmet Efendi (1314) 

Mektep Muallimi Mustafa Efendi (1317) 

Basra’ya Bal Amara Livasnda Bulunan Mektepler: 

1. Amara Mektebi Rütiye-i Mülkiye 

Öretmenin Ad 


Mektep Muallimi Seyyid Ahmet Fazl Efendi, (1308–1309–1311) 

Mektep Muallimi Mahmut ükrü Efendi (1314) 

kinci Muallim Mehmet Emin Efendi (1317) 

Birinci Muallim Vekili Ragp Efendi (1318) 

kinci Muallim Mehmet Emin Efendi (1318) 

Birinci Muallim Emin Efendi (1320) 

kinci Muallim Seyyid Mehmet Efendi (1320) 

Örenci Says 50. 190 

189 1308 ve 1309 yl salnamelerine göre örenci says 40 ve 1317 yl salnamelerine göre örenci says 79. 

190 (1308) ve (1309) yl salnamelerine göre örenci says 40 ve 1314 yl salnamelerine göre örenci says 70. 

144 

148


2. Amara ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 


Mektep Muallimi Abdullah Efendi (1314) 

Mektep Muallimi Hamit Efendi (1317) 

Birinci Muallim Abdürrezzak Efendi (1320) 

kinci Muallim Mahmut Efendi (1320) 

3. Amara-atra ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 


Mektep Muallimi Hüseyin Efendi (1314) 

Birinci Muallim Abdurrezzak Efendi (1317) 

kinci Muallim Mahmut Efendi (1317) 

Basra’ya Bal Necid Livasnda Bulunan Mektepler: 

1. Hofûf ptidai Mektebi 

Öretmenin Ad 


Mektep Muallimi Abdurrazzak Efendi (1311) 

Mektep Muallimi Abdurrahman Efendi (1314) 

Mektep Muallimi Muhammet Efendi (1317) 

Örenci Says: 20. 191 

191 (1311) tarihli Basra Vilayet Salnamesine göre. 

145 

149

ORSAM 

BASRA VLAYET SALNAMELERNDE HIFZISSIHHA 

(SALIK BLGS) 

Scak klimlere Mahsus Hfzsshha (Salk Bilgisi): 

Scak klimlere Dair Baz Bilgiler: 

Yerküre üzerinde, farz olunan iki dönence dairesi ve iki kutup dairesi mevcuttur. Bu 

daireler yeryüzünü be büyük parçaya böler. Bu parçalardan scak iklim havasnn hâkim 

olduu parçaya “Mntka-i Hare/scak bölge” veya “yanm bölge” ad verilmekte ve bu bölge 

Yengeç Dönencesi ve Olak Dönencesi arasnda kalmaktadr. Dier iki bölgelere de “souk” 

veya “buzlu bölgeler” ad verilir. Bu bölgeler Kuzey Kutup ile Kuzey Kutup Dairesi ve 

Güney Kutup ile Güney Kutup Dairesi arasnda kalan bölgelerdir. Bu iki bölge arasnda kalan 

dier iki bölgeye de “Mutedil/Ilml bölge” ad verilir. Ilml bölgeler Yengeç Dönencesi ile 

Kuzey Kutup Dairesi arasnda ve Olak Dönencesi ile Güney Kutup Dairesi arasnda kalan 

bölgelerdir. Yengeç ve Olak Dönencesi arasnda bulunan yere (30 derece kuzey ve 35 derece 

güney paralelleri aras) “scak bölge” ad verilmektedir. 

Yeryüzünün bu ekilde bölünmesinin nedeni, bu bölgelerde meydan gelen hava 

deiimidir. Bu da güne nn yeryüzüne düü açsndan kaynaklanmaktadr. 

Scak bölgelerde scakln en fazla hissedildii yer, Ekvator Düzlemi ve civarnda 

bulunan bölgelerdir. Scaklk deerleri Ekvatordan kutuplara doru genel olarak azalr. Ancak 

scak bölgelerde, hava scakl ayn paralel üzerinde olsa dahi eit olamaz, zira bölgelerin 

scakl corafi tabiatna göre deiir. Örnein; aaç örtüsü, deniz seviyesinden yükseklii ve 

denize olan yaknl, en önemli etkenlerdir. 

Scak bölgelerde, gündüz ile gece arasnda scaklk fark bazen 20 dereceyi bulur. 

Bunun nedeni ise, gökyüzü mesafesinin scaklnn sfrdan 60–70 dereceye kadar aa 

olmasdr ve bu deneylerle sabittir. Bu bölgelerde güne batmndan sonra, günein scakl 

yeryüzünü kavurmu olduundan, sabaha kadar bu s havay stmakta ve havann soukluu 

da azalmaktadr. ayet hava bulutlu olur ise, yeryüzünün soumas gecikir. Ancak bilindii 

gibi scak bölgelerin havas her zaman bulutsuz ve berrak olur, bu nedenle gündüz ile gece 

arasnda her zaman scaklk fark olur. 

Hava iki çeit olup, birincisi cari hava yani rüzgârl, ikincisi de durgun havadr. 

Scak bölgelerde yeryüzünün günlük ve yllk hareketine göre, birbirini takip eden 

rüzgârlar vardr. öyle ki: Günlük hareketlere bal olan rüzgârlara “meltem” ad verilir. Bu 

rüzgârlar deniz sahillerine yakn bölgelerde eser. “Sabah Meltemi” günein douundan sonra 

ikindi saatine kadar denizden karaya doru eser. “Akam Meltemi” ise günein batndan 

sonra karadan denize doru eser ve afak vaktine kadar devam eder. Yllk harekâta bal olan 

rüzgârlar ise günein kavurduu bölgeye doru eser ve güne Ekvator düzleminden dier 

tarafa geçtii zaman rüzgar da yön deitirmeye balar. 

Bu rüzgârlar scak bölgelerin her yerinde görülmekle birlikte, daha çok Ekvator 

düzleminde bulunur. Bu da günein Ekvator düzleminde daha fazla hareket etmesinden 

meydana gelmektedir. Scak bölgelerin olaanüstü scak rüzgârlar da vardr, bunlara 

146 

150


dilimizde “Sam Yeli” denilir. Bu rüzgara Msrllar “Hamsin” 192 adn verirlerken, dier Arap 

dillerinde ayn rüzgar için “sumum” 193 tabiri kullanlmaktadr. Rüzgarlarn scaklk, soukluk 

ve sala yarar konusu da, geçtii bölgeye göre deiir. öyle ki, rüzgâr her ne zaman scak 

bir bölgeden serin bir bölgeye doru eserse, scak bölgenin scakln serin bölgeye tar. 

Keza serin bölgeden scak bölgeye esen rüzgârn hükmü bunun aksi olur. 

Denizden esen rüzgâr dopdolu olur, karadan esen rüzgâr ise kuru olur ve mevsimlere 

göre rüzgârlarn tabiat deiir. 

Sala zararl veya faydal rüzgârlar konusuna gelince, dou ve kuzeydou rüzgârlar 

durgun sular ve bataklk bölgesinden estii sürece, insan salna tbben zararl olduu tespit 

edilmitir. Bu havay soluyanlar çeitli stma hastalna kaplrlar. Rüzgârlarn, estii yere 

göre faydal veya zararl olduunu ayrmak mümkündür. Arabistan yarmadas kuzeyinden 

esen kuzey rüzgâr, her zaman insana kuvvet ve afiyet baheder. Rüzgârlarn geçtii yerlerde 

bataklk veya durgun su bulunuyorsa, bu bataklklarn içinden çkan buhar genelde çeitli 

hastalklara neden olur. Böylece bataklk stmas yaylr. 

Havann scak-kuru veya scak-nemli olmas bölgede yaam çok etkilemektedir. 

Mesela; sam yeli iddetli bir ekilde estii zaman insanlarda bir çeit nefes darl ve boulma 

meydana gelmekte ve sanki zehir etkisi yaratmaktadr. Scak ve nemli olan rüzgârlarda insan 

vücudu üzerinde hâlsizlik ve bitkinlik meydan getirir ve dizanteri ile karacier iltihab 

hastalklar ortaya çkar. 

Sam yeli, her zaman ve her yerde ayn ekilde esmeyebilir. Bölgenin bitki örtüsü ve 

aaçlk miktar bu rüzgârn esmesini önler, ayrca denize yakn olan sahillerde de sam yeli 

esmeyebilir. Her ne zaman hava scakl artarsa havann kendisine has olan younluu azalr, 

bu da nefes almay zorlatrarak akcierde ve deride baz rahatszlklar meydana getirir. Vücut 

içinde bulunan su, buhara dönütüünden scaklk hissi insan fazla su içmeye mecbur brakr. 

Bu durumda bolca su içmek faydal olacandan scak ve nemli hava bölümünde daha detayl 

bir ekilde anlatlacaktr. 

Sam yeli estii zaman, sular bir derece sour. Deneyler göstermitir ki hava ile aradaki 

scaklk fark yaklak 15 dereceye kadar varmaktadr. Scak bölgelerin her tarafnda özellikle 

Arabistan’da kullanlan ve adlar “erbe”, “cerre”, “berrade” ve “tenge” diye tabir olunan su 

testileri özel bir çamurdan yaplmaktadr. Bu çamur cinsi testilerde bir çeit boluklar 

meydana getirerek sular sürekli testilerden dar süzülmekte ve testi her zaman slak bir 

ekilde durur. Esen sam yeli, scak ve kuru olduundan testilerden szan sular hzla buharlar 

ve bu buharlama srasnda testilerin içinde bulunan sulardan alaca harareti suyun 

soumasna neden olur. 

Ayrca bilinen bir vaka da sam yelinin sürekli esmesi sonucunda, çöllerde yaamlarn 

sürdüren Arap göçebelerinin, köylerinde ve yerleim yerlerinde bulunan su kaynaklar 

kurumutur. Yaknlarnda bir su kayna bulunmad takdirde de susuzluktan kuruyarak 

mahvolup gitmilerdir. 

192 Hamsin: Elli. Ktan sonra gelen elli günlük scak mevsime verilen addr. Bu nedenle, bu mevsimde esen 

rüzgâra da elli anlamnda “Hamsin” ad verilmitir. 

193 Sumum: Arapçada “zehir” anlamndaki “sam” kelimesinin çouludur. 

147 

151

ORSAM 

Sam yelinin esmeye balad zaman, gölgeli bir bölgede yer sulanarak havann 

rutubetli olmas salanr ve sulu bir yelpaze veya slak mendil ile havalandrlmas çok faydal 

olur. 

Rutubetli bir bölgede hareketsiz bir havada, havaya dikkatlice bakldnda bir çeit 

bulank ve youn bir nesne görülür. Bu cisimler rutubetten dolay bölgede bulunan çürümü 

organik maddelerin paçacklarnn buharlam ve kötü koku yayan ksmlardr. Bu cisimler 

havadan daha ar olduu için dier bölgelere yaylmaz ve havann kirlenmesine neden 

olurlar. Böyle bir yerde rüzgâr esmedii zaman ve hava yenilenmediinde söz konusu buhar 

ve parçacklar baz hastalklara neden olurlar. 

Scak bölgelerde, ormanlar ve nehirler gayet derin bir vadide bulunur. Bu bölgelerin 

havas doal olarak rüzgâr esmedii için kolay kolay deimez, dolaysyla havas çok kritik 

ve tehlikeli olur. 

Scak Bölgelerin Nehirleri: 

Scak bölgelerdeki nehirlerin derin yerlerde bulunmasndan dolay, sel olduu zaman 

havaya çok faydas olur. Zira nehirlerin hzl hareketi havann hareket etmesini salar. Ayrca 

bu nehirlerin kenarnda birikmi olan kirli birikintilerde suyla beraber yok olur gider. Ancak 

nehir yata düzgün olmad zaman, sel suyu taarak bataklk ve göller oluturur. Bu da her 

türlü hastaln kayna haline gelir ve insan sal için tehlikelidir. Bu tür nehirlerden en 

önemlileri unlardr: 

Nil Nehri 

Senegal Nehri 

Misisipi Nehri 

Oranok Nehri 

Ganj Nehri 

(Afrika Ktasnda) 

(Afrika Ktasnda) 

(Kuzey Amerika) 

(Güney Amerika) 

(Hindistan’da) 

Dicle ve Frat Nehirleri (ikisinin birletii ve döküldüü yer) 

Scak Bölgelerin Bataklklar ve Durgun Sular 194 : 

Durgun sular ile bataklklar ve göller, birtakm zararl maddelerin ve çürümü 

cisimlerin kaynadr. Genel olarak bataklk ve durgun sular üç grupta toplayabiliriz. Bunlar: 

Tatl Su Batakl 

Tuzlu Su Batakl 

Tatl ve Tuzlu Su Batakl 

Bu bataklklarn verdii zararlar bir çeit deildir. Deneyler göstermitir ki, her birinin 

zarar farkl derecededir. Mesela tuzlu su bataklndan çkan çürümü maddeler, tatl su 

194 Bu eserede salk ad altnda verilen bilgiler, bugünkü salk bilgileri ile örtümeyebilir. Bu yüzden yaplacak 

herhangi bir deerlendirmede o günün artlarnn göz önünde bulundurulmasnda fayda vardr. 

148 

152


bataklndan çkan maddelerden daha çok zararldr. Ayrca tatl ve tuzlu su bataklndan 

çkan zararl maddeler, her iki sudan çkan maddelerden daha zararl ve tehlikelidir. 

Durgun sular ile bataklklarn içinde bulunan maddelerin çürümesine yardm eden d 

etkenler; scaklk ve rutubettir. Scak bölgelerin bataklk ve durgun sularndan çkan 

kokumu maddeler, lml ve souk bölgelerin bataklk veya durgun sularndan çkan 

kokumu maddelerinden daha etkili ve daha tehlikelidir. Hatta souk bölgelerde bulunan 

bataklklardan dolay stma hastalnn basit ve kolay ifa bulan türleri yaygn iken; lml ve 

scak bölgelerde stmann en tehlikelisi ve habis diye tabir edilen türleri yaygndr. 

Doktorlarca da onaylanm bir gerçek var ki, kutuplardan Ekvator düzlemine yaklatkça 

stma hastalndan vefat edenlerin says artmaktadr. Bataklk stmasnn, pek çok çeidi 

bulunmakta ve bunlar farkl belirtiler göstermektedir. Bununla beraber, hepsinin nedeni 

bataklk zehirlenmesidir. Bu stmalarn tek bir tedavi imkân vardr, o da titreimleri kesen ve 

hastal yok eden “kinakina” 195 ve benzeri karmlardr. Ara sra scak bölgelerde görülen bir 

ksm veba hastal ve sar stmaya, durgun sularn neden olduu birçok doktor tarafndan 

dile getirilmitir. Baz doktorlar açkça taun, kolera, sar stma ve veba gibi hastalklarn, 

durgun sular ve bataklklardan kaynaklandn kabul etmektedirler. 

Bataklk bölgesinde görülen hastalklar iki ksma ayrlr: Birinci ksm, ishal, dizanteri 

ve kolera gibi atesiz ve titremenin gözlenmedii hastalklardr. kinci ksm ise ateli ve 

nöbetli olup, titreme ile balayan stma çeitleridir. 

Bataklk ve durgun sularda meydana gelen kokumann nedenleri, bu sularn içinde bir 

çeit bitkinin büyümesi ve daha sonra ayn suda çürüyerek yok olmasndan, ayrca baz ölü 

böcek ve haaratlarn bu sularda birikmesinden kaynaklanr. Bu sulardan çkan zararl 

maddeler, insan salna yemek, içmek ile solunum yollar ve deri yolu ile etki yapmaktadr. 

Etkileri bazen çok hzl ve bazen de aylar sonra ortaya çkmaktadr. Durgun sularn negatif 

etkileri gündüzden ziyade gece, k mevsiminden ziyade yaz mevsiminde, souk-kuru 

havadan ziyade scak-nemli havada ve poyrazlardan ziyade lodoslarda çok daha etkili 

olmaktadr. Ayrca yaz günlerinde günein ar scakl sularn buharlamasna neden olup, 

bu buharlar geceleyin çi eklinde yerüstüne inerek insan saln etkilemektedir. Bundan 

dolay bu tip yerlerde gece darda yatmamak ve sefere çkmamak gerekir. 

Psikolojik rahatszl olan ve vücudunda sürekli bir yorgunluk hissi olan ahslar ile 

aniden rahatszlananlarn bu tür havada vücutlar direnç gösteremez. Vatan hasreti çekenler ve 

kötü beslenmeden dolay vücutlarnda yorgunluk ve güçsüzlük hissi var olan kiiler, bu 

havadan çok çabuk etkilenirler. Bunun çaresi ise, et yemeine daha fazla arlk vermek ve 

sebzelerden uzak durmaktr. Ancak sebze yemek isteyenlere, sadece soan, sarmsak ve prasa 

yemeleri tavsiye olunur. Böyle yerlerde de evden aç çkmak uygun deildir ve çay ile kahve 

içmek de vücut sal için gereklidir. 

Durgun sularda ve bataklklarda birikmi sudan asla içmemek lazm. Ancak temiz su 

bulunmaz ise, durgun suyu, önce kaynatp daha sonra temiz bir bez içinde bulunan bir miktar 

temiz kum yardmyla süzmek lazmdr. Daha sonra etinin yenmesi helal olan bir hayvann 

kemiini yakp bir bez içine koyduktan sonra, daha önce kumdan süzülen suyu tekrar bu 

kemikten süzmek lazm gelir. Bu ilem tamamlandnda su, zararl maddelerden arnm olur 

ve içilecek hale gelir. 

195 Kinakina: ngilizcede “Cinchona” diye bilinen (Quinine) bir ilaçtr. Efsaneye göre, Peru kralnn ei 

Countess D.EL Chinchon 1632 ylnda Quinine maddesini üreten bir aaçtan elde edilen bir ilaçtan ifa 

bulmutur ve o ilaca Contesin ad verilmitir. W.Brown Harold, Basic Clinical Parasitology, New York, 1980. 

149 

153

ORSAM 

Durgun sular ve bataklklar yanna yerlememek lazmdr ve elden geldii kadar bu 

sulardan uzak bir yerde oturmak icap eder. Evlerin pencerelerini günein batmasndan önce 

kapatp, güne douundan sonra açmak gerekir ve ev temizliine özen gösterilmelidir. Bu tip 

yerlerde ikamet edenlerin vücut temizliine ve elbise temizliine en yüksek itinay göstermesi 

elzemdir. Skça lk su ile ykanmas, yün atlet giymesi ve sk sk elbise deitirmesi tavsiye 

edilir. 

te bu salk tedbirleri gerek scak bölgelerde ve gerekse souk bölgelerde bulunan 

durgun sular ve bataklklar için geçerlidir. Ancak scak bölgelerde bulunan durgun sular ve 

bataklklarn, brakn yanlarnda yaamay, hzl bir ekilde yaknndan geçmek dahi zararl 

olabilir. Bu tür yerlerden her ne suretle olursa olsun kaçnmak gerekir ve yerlemek için 

yüksek bölgeler seçilmelidir. 

Scak bölgelerde kuraklk sonras yaan ilk yamur, kurumu olan topra slatt 

zaman toprak üzerinde mevcut bulunan organik maddeler mayalanr ve buharlar. Buharlaan 

bu maddeler çeitli stma hastalklarna, dizanteri, karacier hastal ve basit yaralarn 

kangren olmasna sebep olur. 

Scak-Kuru Havann nsan Salna Etkileri: 

Deneylerle sabittir ki; vücudu gevek ve rutubetli olan ahslarn scak-kuru havada 

itahlar artmakta ve yemek sindirmeleri de yolunda olur, vücutlarna kuvvet gelerek 

imanlamalarna neden olur. 

Verem hastal olanlarn scak bölgelerde hava deiimi geçirmeleri doktorlar 

tarafndan tavsiye olmasna ramen, bu tip hastalarn scak-kuru havalarda kalmalar uygun 

deildir. Çünkü öksürükleri artarak hastallklar ilerler ve çok strap çekerler. Grtlak iltihab 

olan kimselerin de scak-kuru havada kalmalar hiç uygun deildir. nsan, scak-nemli 

havadan ziyade scak-kuru havaya dayanabilir. 

Scak-Nemli Havann nsan Salna Etkileri: 

Scak-nemli hava, insan vücuduna geveklik ve metanetsizlik getirir. Yemeye itah 

kalmaz ve sindirim sistemi zor çalr. Ayrca ani bir zaaf geçirerek vücudun direnci azalr, 

scaklk ve rutubetten kaynaklanan küflenmeye kar direnç gösteremez. Bu yüzden çeitli 

bataklk hastalklarna kaplr. Bu mevsimlerde, dier bölgelerden, havalar güzel ve salam 

olan yerlerden gelen insanlarn birtakm hastalklara kapldklar görülmektedir. 

Scak-nemli hava ayn zamanda sinir sistemine etki yaparak, insann aklî dengesini ve 

idrak kabiliyetini azaltmaktadr. 

Deneyler göstermitir ki: Scak-nemli havalarda nefes almak zorlat için böyle bir 

yerin havas akcier hastalna, bronite, ime hastalna ve kalp hastalklarna müptela 

olanlara, uygun deildir. 

Havaso scak ve nemli olan yerlerde, buharlama azaldndan terlemede azalmakta 

dolaysyla idrar olay artmaktadr. 

150 

154


Havas scak-nemli olan yerlerde ya ifrazat art için, ar imanlk da artmaktadr. 

Bu bölge insanlarnn boylar, endamlar ve imanlklar dengelidir. 

Scak bölgelerde, yaz mevsiminin k mevsimine ve k mevsiminin yaz mevsimine 

dönütüü zamanlarda havann tamamen deitiini görmekteyiz. Bu mevsimlerde, havas 

scak-kuru ve zemini yüksek olan yerlerde insanlarn, karacier iltihab, bronit, karn zar 

iltihab, zatürrie, nefes darl, sinir sistemi bozukluu, tetanos, ishal, dizanteri ve karn ars 

hastalna kapldklar görülmütür. Havas scak-kuru olup da zemini alçak olan yerlerde ise 

insanlar dizanteri, basit karacier iltihab, ishal, keyifsizlik ve karn ars hastalna 

kapldklar tespit edilmitir. Fakat havas nemli olan yerlerde ishal, dizanteri, karn ars ve 

stma hastalnn birçok çeidinin ortaya çkt doktorlar tarafndan gözlemlenmitir. 

Scak bölgelerde, havann iddetli bir ekilde deimesinden dolay vücut, souk 

almakta ve yukarda zikredilen hastalklar ortaya çkmaktadr. Zira yaz mevsiminde scakln 

etkisi ile insan vücudu terleyerek derinin üzerinde bulunan gözenekler daha fazla genilemi 

olur. Bu arada havann birden bire deimesi vücudu etkiler, terlemeyi durdurur ve vücut 

sour. Bilindii üzere hastalklarn çou terlemenin engellendii zaman ortaya çkmaktadr. 

Dolaysyla scak bölgelerde yaayan insanlar kendisini imkânlar dâhilinde muhafaza etmek 

zorundadr. Zira scak bölgelerde havann birazck soumas insan vücudunu çok etkiler. 

Güne Issnn nsan Salna Etkileri: 

Scak bölgelerde yazn darda gezmemek lazmdr. Zira bu bölgelerde saat dörtten 

dokuza kadar güne scakl gayet etkili olup, günete gezip dolaan ve vücutlarnn açk olan 

ksmlarnda birinci derecen yank izleri olan kzarklklar görünmeye balar. ayet günete 

uzun süre ba üzerine herhangi bir ey almadan gezilirse, o zaman ba ars, vücutta ime, 

beyin kanamas, beyin zarnda iltihaplanma, tüberküloz, dengesizlik ve göz arlar gibi 

tehlikeli hastalklar görünmeye balar. Bu tip hastalklar insann ölümüne neden olabilir. 

Bu bölgelerde yaayan halk, uzun yllarn tecrübesiyle, genelde uzun, beyaz ve bol 

elbise ile balarna “kefiye” denilen pamuk veya ipekten yaplm beyaz örtü örterek 

giyinmektedirler. Çounlukla yaln ayak gezerler ve saçlarn da tra etmezler. Ayrca bu 

bölgenin halk genelde yaz mevsiminde ilerini sabahn erken saatlerinde yaptktan sonra saat 

dörtte evlerine dönerek saat dokuz ve on’a varncaya kadar yani güne scakl azalncaya 

kadar darya çkmazlar. Halk, bir yandan yaad iklimin havasna ve tecrübelerine göre 

davranmaktadr. Herhalde onlar taklit etmek gerekir. Bölgede bulunan askerî personel ve 

memurlar, görevleri gerei günete gezdikleri zaman fes üzerine beyaz Kefiye sarmak veya 

beyaz emsiye kullanmak zorundadrlar. Çünkü günein scakln azaltmak özellikle beyaz 

renkli kumalarla mümkündür. 

Scak Bölgelerin Bina ve Ev naat: 

nsan vücudu doal olarak mevsimlerin ve havann deimesinden etkilenir. Bu çeit 

hava deiiminden dolay insanlarn kendilerini koruyacak evler ina etmesi her iklimde 

olduu gibi burada da zorunludur. Binalarn ve evlerin tesisinde ve inasnda mutlaka 

uyulmas gereken baz kurallar vardr. Bu kurallara uyulmad zaman elde edilmesi 

amaçlanan salkl yaam engellenmi olur. 

151 

155

ORSAM 

Özellikle scak bölgelerde evlerin yüksek, havadar ve rutubetsiz bölgelerde ina 

edilmesi lazm gelir. Derin bölgelerde rutubetsiz yer bulunamadndan ve hava akm 

olmad için buralarn insan salna zararl olduu konusunda hiç üphe yoktur. 

Scak bölgelerde bulunan ülkelerin sokaklarna baktmz zaman genelde kuzeyden 

güneye ve doudan batya doru açlmtr. Kuzeyden güneye doru açk bulunan sokaklarn 

bir tarafna güne vurduu zaman dier taraf gölge olur, dolaysyla bu sokaklarda hava 

scakl her zaman lml olur. Doudan batya doru açk bulunan sokaklarda ise, sabahtan 

akama kadar içinden güne eksik olmaz ve günein scaklndan fazlasyla snrlar ve bu 

durum doal olarak evlere de yansr. Evlerin cepheleri dou yönünde ise sabahlar güne alr, 

bat yönündeyse öleden sonra güne almaya balar. Bu ekilde batya doru cephesi bulunan 

evler çok scak olurlar. Cepheleri kuzeye doru olan evler serin, güneye doru olanlar ise çok 

scak olurlar. Geni caddelerin kylarnda bulunan evler de gayet scak olurken, dar 

sokaklarda bulunan evler yeterince güne almad için tabi ki serin olur. 

Güne nn ev içine girmesiyle, havann yenilenmesi ve içeride akmn salanmas 

için evlerde pencereler açmak önemlidir. Ancak bu pencereler karlkl olmal ve evin 

aydnlanmasna yetecek sayda olmaldr. 

Scak bölgelerde yaam için yaplacak evlerin yön ve planlarna dikkat edildii gibi bu 

evlerin tavan ve zeminlerine de dikkat edilmesi gerekir. 

na Edilecek Binalarn Zeminleri: 

Zemin seçiminde en önemli unsur hereyden önce rutubetsiz toprak seçmektir. Bir 

topran rutubetli olup olmadn anlamak için, seçilen bölgenin yaknnda bulunan kuyulara 

bakmak gerekir. Kuyu sular yeryüzüne yakn ise bu zemin rutubetli olur, yok sular derinlerde 

ise zemin kuru olur. 

Scak bölgelerde genel olarak evler kârgîrden yaplr. Fakat yoksul aileler evlerini 

bazen hurma dalndan bazen de kamtan yaparlar. Bu evler Hicaz’da “ie”, Yemen’de “ari” 

ve Basra’da “sârife” diye adlandrlr. Bu evlerin üzerleri ot ile kaplanm olur, yamur suyu 

bunlarn içine giremez ise de, günein iddetli scakl bu otlar kurutur ve scaklk tamamen 

içeriye akseder. Bu tip evler gayet scak olur. Baz mahallelerin binalarnn çatlar, lml 

bölge evleri gibi kiremitten yaplr. Ancak özellikle Arap yarmadas bölgesinde bulunan 

evlerin çats olmaz. Genelde “dam” diye tabir olunan açk ve çamurdan yaplr. Yazn, 

akamlar serin olmas nedeniyle halk bu damlarda sabaha kadar uyur. Bunlara ilaveten, beyaz 

rengin güne n daha fazla yanstmasndan dolay evlerini beyaz kireç ile badana ederler. 

Bu da gözün görme gücüne etki yapmaktadr. 

Bu bölgelerde hava scak ve kuru olduu zaman yaz aylarnda “sam” diye tabir olunan 

bir rüzgâr estiinde, gündüzleri evlerin üst katlar fazlasyla snr ve bu evlerde oturmak 

imkânszlar. Bu yüzden genelde evlerin bodrum kat bulunur ve üst katlardan daha serin 

olduu için ev halk vakitlerini buralarda geçirirler. Bodrum katna, Badat’ta “serdab”, 

Basra’da “anbar”, Medine’de “ka’a” ve Mekke’de “divan” denir. 

Hava scak ve nemli olduunda evlerin alt katlar, her zaman olduu gibi, fazlasyla 

rutubetli olur ve özellikle geceleri buralarda yatmak ve uyumak insan sal için zararldr. 

152 

156


Havalar scak ve kuru olan bölgelerde halk, yaz aylarnda gündüzleri bodrumda, 

akamlar da damda vakit geçirir. “Sam yeli” altnda yatmann hiçbir zarar yoktur. Çünkü 

scak ve kuru havas olan bölgelerde gece ve gündüz arasnda scaklk fark fazla olmaz ve çi 

dümez. Ancak havalar scak ve nemli olan bölgelere, özellikle sahil kenarlarna, yaz 

aylarnda geceleri çok fazla çi dütüü için bu tür rutubetli yerlerde açkta yatmak vücuda 

zarar verir. 

Evlerde bulunan tuvaletlerin mümkün olduunca ikamet ve yatak odalarndan uzakta 

ina edilmesi gerekir. Scak yerlerde kireç veya “saç kbrs” denilen bir madde su ile 

kartrlarak tuvaletlere dökmek gerekir. Bu ekilde pislik ve çürümelerin önünü almak ve 

zararlar en aza indirmek mümkündür. 

Scak Bölgelerde Lâzm Olan Yatak Takmlar: 

Scak bölgelerin özelliinden dolay, burada insanlarn yataca yatak ve çaraf 

pamuklu bezden olmal veya serinlii yüzünden hasr üzerinde yatmal. Bu ekilde uykular 

rahat olur, ancak bu ekil yatmaya almayanlar hiç olmazsa yataklarnn üzerini hasrdan 

yaplm malzemelerle kapatarak yatan scaklndan kurtulur ve istenilen serinlik ve rahat 

uykuyu elde ederler. 

Bu bölgelerin bir özellii de sivrisinek ve tatarck böceinin fazla olmasndan dolay 

geceleri gayet ince tülden yaplm cibinlik kullanmnn önemli ve gerekli olmasdr. 

Scak Bölgelerde Yiyecek ve çecekler: 

Scak bölgelerde yemek ve içmek oldukça önemlidir ve insan vücudunun büyümesi ve 

gelimesi buna baldr. Yemekler ve içecekler, bölgeden bölgeye ve iklimden iklime 

deimektedir. 

Havas scak ve kuru olan bölgelerde insanlarn az yemeye kanaat etmeleri gerekir. 

Scak bölge insanlarnn sindirim sistemleri her an tahri olmaya ve iltihaplanmaya yatkn 

olduu için fazla yemek mideye zarar verir. Ayrca et yemei vücutta safra salgsna neden 

olur. Bu da midede etin sindirimini engeller ve sindirilmemi et barsaklara ular ve tahri 

olmasna neden olur. Tahri olan barsak iltihaplanmaya maruz kalr ve ishal ile dizanteri 

hasatl görülmeye balar. Bu havann bir dier özellii de vücut fazla su kaybettii için 

cildin kurumas ve kann koyulamasna neden olmasdr. Bu da genel olarak sindirim 

sisteminde ve özellikle midede rahatszlklar meydana getirir. Böyle bölgelerde yeme içme 

konusunda yaplacak seçimler, vücut kabiliyeti göz önünde bulundurularak yaplmaldr. 

Dolaysyla bu bölgelerde tavuk eti, dana eti, tatl su bal ve kuzu eti az tüketmek lazm 

gelir. Bunlarn yerine esas yemekler sebzelerden seçilmeli, bunlarn yan sra pirinç, dar, 

buday, yer elmas ve patates yenmesinde bir saknca yoktur. 

Sebzelerin yan sra meyvelerden, özellikle portakal, nar, kavun ve karpuz gibi sulu ve 

serinletici meyvelerin yenmesi çok faydaldr. 

Güzelce beslenmi hayvanlardan alnan sütün kaynatldktan sonra içilmesi vücuda 

büyük fayda salar. Göçebe Arap kabilelerinin arlkl olarak süt ve yourt ile beslendikleri 

görülmektedir. 

153 

157

ORSAM 

Havas scak ve kuru olan yerlerde yumurta yemek kabzla neden olur. Bu yüzden 

çok su tüketmek lazm gelir. Çay, kahve, sarho edici içkiler ile uyarc merubatlarn 

tüketilmesi kann galeyana gelmesini salad için içilmemesi daha uygundur. Bu bölgelerde 

genel olarak insan vücudu çok fazla su kaybettiinden mümkün olduunca su içmek ve ara 

sra limonata, portakal suyu ve temirhindi 196 suyu ile bunlara benzer svlar tüketmek 

yararldr. 

Havas scak ve nemli olan bölgelerde ise, insan vücudu daha önce izah edildii gibi 

tembelleir ve havann etkisi ile terleme ve salglama arlar. Ayrca solunum yolu ile 

akcierden su kayb da azalr. Bu nedenle kann yaps da deiime urar. Bütün bu 

sebeplerden dolay yiyecek olarak besleyici ve uyarc özellii olan, et ve et yemekleri gibi 

yemekler alnmaldr. En azndan her yemein yars et, kalan yars da sebze olmaldr. 

Çünkü scak ve rutubetli hava, insan vücudunda özellikle sindirim sisteminin gücünü azaltr. 

Dolaysyla yalnz sebze yemek sindirim sisteminin arln ikiye katlar. Bunlarn dnda iyi 

piirilmi pirinç ve sebze çeitlerinden iyi piirilmi az miktarda her türlü et yemeinden 

sonra alnmas uygundur. 

Scak ve rutubetli bölgelerde yumurta yemek kesinlikle uygun deildir. Zira yumurta 

itah azaltc ve sindirimi zor bir yiyecektir. Bu bölgelerde sütün de sindirimi zordur ve 

devaml içilmesi ishal, dizanteri ve stma hastaln getirir. Özellikle sahil bölgelerinde 

içilmesi hiç uygun deildir. 

Meyve çeitleri özellikle, limon, portakal, mandalina, nar, kavun, karpuz, muz, ananas, 

hindistancevizi ve temirhindi gibi meyvelerin yenmesi insan bünyesine büyük zararlar getirir. 

Çünkü bu bölgelerde özellikle yamurlu havalarda bunlarn tüketilmesi stma, ishal ve 

dizanteri hastalnn görülmesine neden olur. Bu bölgelerde sadece kuraklk mevsimlerinde 

yukarda ad geçen meyvelerin yenmesi uygundur. 

Çay, kahve ve benzeri uyarc içeceklerin tüketilmesi uygun ve faydaldr. Lakin 

portakal suyu, limonata ve temirhindi suyu gibi serinletici merubatlarn içilmesinden 

vazgeçilmelidir. 

nsanoluna en faydal içecek sudur. Susuz hayat mümkün deildir. Susuzluun 

giderilmesinde tek çaredir. Yemeklere lezzet veren, hazm kolaylatran ve ilave edilen her 

yeri serinleten varlktr. Özellikle scak ve kuru bölgelerde ne kadar su içilirse o kadar faydal 

olur, ne kadar susuz kalnrsa o kadar zararl olur. Bununla birlikte scak ve rutubetli 

bölgelerde ise, fazla su tüketmek pek fayda getirmez. Çünkü rutubetli havalarda vücut, fazla 

su kayb yaamaz. Dolaysyla fazla su almak sadece mideye arlk verir ve yemeklerin 

sindirimini zorlatrr. Scak ve rutubetli bölgelerde de insan susuzluk hissi çeker, ancak 

burada su içmek susuzluu gidermez. Susuzluun giderilmesi için, çay ve kahve içilmelidir. 

Yemek yerken hazm kolaylatrmak için az miktarda su içilmelidir. 

Scak iklimlerde, çürümü maddelerin su ile birlikte buharlamas nedeniyle 

insanlarn, sabahlar evden kahvalt yapmadan darya çkmalar çok tehlikeli olur. Zira aç 

karn, tok karndan daha fazla etkilenir ve ie balamadan önce alnan gda insan pek çok 

196 Temirhindi (Demirhindi): Yemen ve civarnda yetien bir çeit bitki, sert bir aac olduu için adna 

demirhindi denmi. Mayho ve ekimsi bir tad vardr. erbeti yaplr, scak bölgelerde çok arzu edilen bir 

içecektir. 

154 

158


hastalktan korur. Yine bu bölgelerde, günde üç-dört öün yemek yiyenlerin ishal hastalna 

kapldklar görülmütür. Bu yüzden günde en fazla iki öün yemek lazm gelir. 

Scak bölgelerde yaayan halk genel olarak yemeklerini abartl bir ekilde baharatl 

piirirler ve ac biber kullanmay severler. Bölgeye ilk gelenler halk taklit etmekten 

kaçnmaldrlar. Bölgenin yemeklerini ilk yiyenlerin azlarnda kabarcklar ve midelerinde 

yank meydana gelir. Abartl bir ekilde baharat kullanmak, insan vücuduna faydal deildir. 

Ancak havas scak ve nemli olan bölgelerde çok az miktarda baharat kullanmak faydal olur, 

havas scak ve kuru olan bölgelerde ise baharat kesinlikle kullanlmamaldr. 

Scak Bölgelerde Souk ve Buzlu çecekler: 

Vücudun soumas yalnz içilen merubatn soukluk derecesine bal deil, ayn 

zamanda vücut scakl seviyesinde içilen merubatn miktarna da baldr. 

Doktor Basil, “Salk Kanunu” adl eserinde, insanlarn üç-dört bardak souk suyu pe 

pee içtikten sonra, iddetli bir ekilde sanclandklarn defalarca gözlemlediini beyan 

etmektedir. 

Bu bilgiden scak bölgelerde souk su içilmesinin zararl olduu anlam 

çkarlmamaldr. Burada anlalmas gereken nokta, souk sularn birden deil, yavaça 

içilmesidir. Yola giderken ve bir ite çalrken su içmek gerektiinde biraz dinlendikten 

sonra suyun içilmesi daha faydal olur. Ayrca buzlu su içmenin beyine lezzet ve mideye 

kuvvet verdii bilinmektedir. Ancak buzun fayda ve zararlar, kullanma ekline göre deiir. 

Mesela, bir miktar buz parçasn aza alp, yava yava eriterek yemekte bir saknca yoktur. 

Fakat ayn buz parçasn yutmak, mideye iddetli arlara yol açar. Buz ile soutulmu 

içecekleri bir anda içmek kötü sonuçlar dourur. Buzlu su veya buz ile soutulmu içecekler 

susuzluu gidermez, sadece geçici bir süre rahatlk verir. Bunun yan sra tehlikesi her zaman 

var olduu için doktorlar tarafndan terk edilmesi tavsiye edilir. 

Souk Suya Girmenin ve Yamurda Islanmann Sakncalar: 

Souk içecekler ne ekilde vücudu etkilerse, souk suya girmek de en az o kadar 

etkiler. Denemeler sonucu anlalmtr ki; insann vücudu terli iken zaman souk suya 

girmesi, çok ar hastalklara maruz kalmas demektir. 

Ilman bölgelerde de, terli iken souk suya girmek akcier iltihab ile kas ve eklem 

yerleri iltihabna sebep olur. Scak bölgelerde ise stma, dizanteri ve karn ars hastallklar 

görülür. Vücudunun tamam deil de ayaklar bir müddet souk suda bekletmek, yukarda 

anlatlan hastalklarn tamam görülmesinde balca etkendir. 

Yamur yad zaman yolda veya çölde mecburen slanan kii, yamur durduktan 

sonra derhal elbiselerini deitirmelidir. Elbiselerini deitirmeyenlerin, slak elbiseleri 

üzerlerinde kurudukça çok tehlikeli hastalklara kapldklar deneyler sonucu görülmütür. 

155 

159

ORSAM 

Rüzgâr ile Serin Havann Etkileri: 

Vücut terli olmad zamanlar evin içinde pencere karsnda oturmakta bir saknca 

yoktur. Ancak terli terli rüzgâra kar veya evin içinde hava akmna kar önlem almadan 

durmak veya oturmak tehlikeli hastalklara maruz kalmak demektir. Scak bölgelerde 

terlemek faydal bir göstergedir. Bu terlemeyi engellememek lazm, çünkü vücudun scaklk 

dengesini ayarlar. 

Giyim Meselesi: 

nsanolunun d etkenlerden korunmak için üstünü örtecek giysilere ihtiyac vardr. 

Bölgelere, iklim ve mevsimine göre elbiselerinin kalnlk ve rengi deiir. Beyaz renkli elbise 

günein scakln yanstt için vücudu serin tutar. Scak bölgelerde ahali genelde beyaz 

renkli elbiseleri tercih eder ve dier mevsimlerde de beyaza yakn renkleri tercih 

etmektedirler. Bu bölgelere tananlar halkn giyimine göre elbiselerini uydurmak zorundadr. 

Doktorlarn bazlar scak bölgelerde yünden yaplan atlet giyinmeyi tavsiye ederler. 

Ancak bu bölgelerin yaz mevsimi o kadar scak olur ki, atlet insan üzerinde sanki suya 

dalmçsna terden tamamen slanr hale gelir. Böyle scak mevsimde atlet giymek uygun 

deildir. Çünkü fazla terden atlet sland için havann etkisiyle vücuda souk 

dokunduundan hastala davetiye çkarr. 

Souk ve lman iklimlerde insanlarn atlet giymeye altklar halde, scak bölgelere 

geldikleri zaman atletlerini çkardklar görülmektedir. Bu bölgelerde karn organlar daha çok 

hassas olduundan, hava scaklnda en basit deiiklik ishal, dizanteri ve karn ars gibi 

hastalklara neden olmaktadr. Karn bölgesini d etkenlerden korumak için her zaman yün 

veya pamuktan örülmü kuak balamann faydal olduu denenmitir. Scak iklimlerde karn 

bölgesini dier bölgelerden daha fazla scak tutmak gerekir. 

Ketenden yaplan bezler vücudu serin tutuundan, bunlardan pantolon, entari ve ceket 

yaplabilir. Yaz aylarnda en uygun giyim budur, ancak ter ile çabuk slanmasndan dolay bu 

bezlerden don ve gömlek yapmak uygun deildir. 

Temizlik ve Ykanmak: 

Vücut temizliinin insanolu için ne kadar önemli olduunu izah etmeye gerek yoktur. 

nsann vücudu kirli olursa kir kokar ve bir sürü cilt hastalna da neden olur. Scak 

bölgelerde çok terlemeden dolay vücutta fazla kir toplanmaya balar. Bu kirlerden kurtulmak 

için, yaz aylarnda her gün çamar deitirilmeli, lk su ve sabun ile banyo yaplmaldr. Hiç 

olmaz ise en az iki günde bir bu usulü tatbik etmek pek kolaydr. 

Ykanmann etkisi kullanlan suyun scaklna göre deiir. Eer suyun scakl 

vücut scaklndan düük ise vücuda kuvvet, yüksek olursa vücuda metanetsizlik ve zafiyet 

kazandrr. Bu bölgelerin bir dier özellii de, gecelerinin scak oluudur. Böyle gecelerde 

insan, uykusu kaçtnda souk su ile banyo yaparsa hem rahatlar, hem de güzelce uyur. 

Gündüzleri de yine souk su ile banyo yapmak teri dengeler ve scaklk etkisinden kurtararak 

afiyet baheder. 

156 

160

VIII. HABERLEME VE ULAIM 

157

ORSAM 

Vilayetin Posta ve Telgraf Hatlar Hakknda Genel Bilgi : 

Basra’dan 110 km. uzaklkta ve Basra Körfezi Boaznda bulunan ve Fav diye bilinen 

yerde bir telgraf hatt bulunmaktadr. Osmanlca (Türkçe) ve yabanc dillerde telgraflar kabul 

ettii gibi oradan da Hindistan ve Avrupa’nn her tarafna irtibat mevcuttur. 

Telgraf hatt Basra’dan kuzeye doru uzanr ve 60 km. sonra Kurna kasabasna kadar 

ular. Bu kasabann çknda hat iki kola ayrlr. Birinci kol Muntefik livas-Hammar- 

Sûkü’-üyûh-Nasriye-Semave-Divaniye ve Hille hattn takip ederek Badat’a kadar uzanr. 

Yalnz bu noktalarda sadece Nasriye’de yabanc dil bilen personel vardr. kinci kol ise 

Kurna’dan atra-Amara-Aligarbi-Kut-Aziziye ve oradan da Badat’a balanr. Bu telgraf 

hatt ile Osmanlca, Farsça ve Arapçann yan sra tüm Avrupai dillerinde telgraf alnr ve 

gönderilir. 1309 tarihli vilayet salnamesinde bahsi geçen, Hey Kazas ile Kuttu’l-Amara 

arasnda yeni hat plan, (1318) tarihli vilayet salnamesinde yaplm olarak karmza 

çkmaktadr. Telgraf hatt Badat vilayet salnamesine göre Basra’da eski tarihlerden beri 

mevcut olup, ancak bu hatlarn Urban tarafndan tahrip edildii yazlmaktadr 197 . 

Postalar 

Basra’dan Kurna’ya oradan da Kuttu’l-Amara’ya ve Badat’a kadar emanet eya 

kabul eden posta çalmaktadr. Basra’dan Muntefik’e ve Necid’e yalnz mektup kabul 

edilmekte, emanet eya kabul edilmemektedir. ki liva içindeki posta ilerini zabtiye 

kuvvetleri yürütmektedir. Basra-Badat arasnda posta ileri buharl gemilerle ve dier ilçeler 

arasnda ise “mehuf” 198 diye tabir edilen araçlar ile yaplmaktadr. Basra’dan Necid’e kadar 

postalar ise hecin develeriyle ulatrlmaktadr. 

Yol ve Köprüler 

Basra ve Amara livalarnda ulam yolu olarak, genelde nehirler kullanlmaktadr. 

Amara’nn iki yakasn bir birine balayan köprü dahi dubalar üzerinde ahap yapldr. 

Küçük nehirler üzerinde hurma aacndan yapl küçük köprüler bulunur. Nehirler üzerinde 

yok denecek kadar az sayda, ta yapl köprü bulunur. Büyük nehirlerde kardan karya 

geçi, gemilerle salanr. Muntefik’te Garraf nehrinde su bulunduu zamanlar ulam 

genellikle nehirden gemiler vastas ile olur. Bu nehirden çok sayda ufak cetveller ayrlmakta 

ve sel olduu zaman bölge tamamen bir bataklk haline gelmekte, bu nedenle de yolculuk 

yapmak zorlamaktadr. Garraf’ta su bulunmad zamanlar (Temmuz-Ekim aylar) yolculuk 

karadan yaplr ve gelen giden yolcularn ayak izleri yolun göstergesi ve rehberi olur. 

Necid sancanda ise yolculuk, sahil kenarnda olunca deniz yolu ile sahilden 

uzaklatkça da karayolu ile yaplmaktadr. Bu bölgenin büyük bir ksm kumla kapl 

olduundan, ose yolu yapmak imkânsz ve zordur. Dolaysyla yolculua çkan insanlar 

hayatlarn bu yollar bilen rehberlere ve kafilelerini de kervanclara emanet etmek 

zorundadr. 

197 (1299) yl Badat Vilayet Salnamesi. 

198 Mehuf: Aaç ve zift ile yaplan küçük sandal. 

158 

162


Ulam Araçlar 

Basra’dan Kurna’ya ve oradan da atra-Amara, Aliarki, Aligarbi, Kuttu’l-Amara ve 

Badat’a kadar ulam Dicle nehri üzerinden yaplmaktadr. Ulam araçlar ise Umman 

Osmanl daresi Vapurlar olup Musul, Frat, Rusafe, Badat ve Meskene adlaryla be vapur 

ve onlara bal 2–3 duba ile yaplmaktadr. Bunun yan sra ngiliz Lynch irketinin Mecidi ve 

Halife adlar ile bilinen iki vapuruyla yaplmaktadr. Bunlarn yan sra halka ait olan küçük 

büyük yaklak 250 adet küçük yelkenli gemilerle ulam salanmaktadr. Bu muhtelif 

vapurlar, 60.000 okkadan 300.000 okkaya kadar yük çekebilmektedir. Ayrca gemilerin en 

büyüü 50.000-60.000 ve en küçüü 4.000-5.000 okka yük tayabilirler. Basra kazas ile 

Amara livas dahilinde ulam araçlar sadece yelkenli gemiler ile “belem” ve “mehuf” diye 

tabir edilen küçük kayklarla yaplmaktadr. Basra’dan Zübeyir bölgesine yük tamacl ise 

katrlarla yaplmaktadr. Necid kazasnda ulam arac olarak sadece develer kullanlmaktadr. 

ehir ve köylerin içinde ise, ulam bazen katrlarla ve bazen de merkeplerle yaplmaktadr. 

Sahillerde ise ulam yelkenli gemiler ile salanmakta ve Basra’dan Bahreyn’e kadar mil 

vapurlar on be günde bir sefer düzenlenmektedir. 

Muntefik livasndaki, ulam ise öyledir: Kut kasabas karsnda Garraf nehri 

boazndan Hey, Kale-i Sükker ve atra’dan geçerek Nasriye’nin on be dakika dousunda 

bulunan kaynana ve ondan Sûkü’-üyûh, Hammar ve Kurna’ya kadar Frat nehri üzerinde 

gemi iletilmektedir. Yalnz Garraf nehri kuruduu zaman ulam araçlar olarak katr ve 

merkepler kullanlmaktadr. 

Basra’dan Hindistan’a ve Avrupa’ya ileyen deniz vapurlar, ilgili bölümde 

anlatlacaktr. 

159 

163

IX. BASRA VLAYETNDE ÇALIAN 

YABANCI RKETLER VE 

KONSOLOSLUKLAR 

160

ORSAM 

LONDRA-BASRA ARASINDA ÇALIAN VAPUR RKETLER 

1- Haliç Faris ve Ortaklar irketinin Vapurlar, 

Vapurun Ad Yük / 

Ton 

Saat / 

Mil 

Dicle Vapuru 3500 12 

Basra Vapuru 2800 9 

Badat Vapuru 2500 10 

Gürcü Vapuru 2400 10 

Melek Vapuru 2300 10 

Frat Vapuru 199 3500 -- 

Çalt Yerler 

Basra, Buehr, Lence, Bender 

Abbas, Aden, Cidde, Süvey, 

Port Said, Marsilya ve Londra. 

Distribütörlerin Adlar 

Bulunduu ehir 

Buehr 

Lence 

Bender Abbas 

Aden 

Cidde 

Süvey 

Port Said 

Marsilya 

Londra 

Basra 

Badat 

Distribütörün Ad 

Deksin 

Bedir 

Bedir 

Aden Gör irketi 

Hasan Badadi 

Sabliyon 

Sanapliyon 

Sakon Kardeler 

Cons Prais ve Ortaklar 

Darbi Andoras ve Ortaklar 

Darbi Andoras ve Ortaklar 

2- British India Vapur irketi, 

Vapurlarnn 

Ad 

Saat / Mil Yük / Ton Beygir Gücü Kaptan’n Ad 

Kistene Vapuru 15 256 1115 Sport 

Penbe Vapuru 12 200 1536 Hosyent 

Prolya Vapuru 12 200 1554 Kelbit 

Semle Vapuru 12 180 1615 Robinson 

Badat Vapuru 12 180 1271 Wayht Hid 

Kilve Vapuru 12 200 1552 Bon 

199 1308 ylnda Tamir Altnda 

161 

166


Distribütörlerin adlar 

Bulunduu ehir 

Bombay 

Karaçi 

Maskat 

Bender Abbas 

Lence 

Bahreyn 

Buehr 

Muhammara 

Basra 


McKenzi Makine ve Ortaklar 

McKenzi Makine ve Ortaklar 

Tavl And Kpne ve Ortaklar 

Cary Paul ve Ortaklar 




Cary McKenzi ve Ortaklar 

Cary McKenzi ve Ortaklar 

3- Bombay ve ran Vapur irketi, 

Vapurlarnn Ad Saat / Mil Yük / Ton Kaptan’n Ad 

skilipter Vapuru 10 2800 Mr. Meln 

Hüseyni Vapuru -- 1500 -- 

Mobil Vapuru -- 1800 Yüz 

Henry Palko Vapuru -- 1200 Mr. Fin 

Kaldir Vapuru -- 500 -- 

Kesinkartr Vapuru -- 2600 -- 

Distribütörlerin Adlar 

Bulunduu ehir 

Basra 

Buehr 

Lence 

Bender Abbas 

Karaçi 

Bombay 


Aa Mehmet Cevat 

Hac Ali Ekber ve Hac Ebulkasm 

Ali Sümeyye olu Hasan 

Hac Mehmet Hasan 

Mehmet Hüseyin Han 

Aa Abdülhüseyin 

162 

167

ORSAM 

BASRA VLAYETNDE BULUNAN KONSOLOSLUKLAR 

1. ngiltere Devleti Konsolosluu: 

Konsoloslar : (1299–1300–1301) ylnda Mr. Webertsun, (1308–1309) 

yllarnda Leftend Siptiranten, (1311) ylnda Mr. Bewel, 

(1317) ylnda Mr. Elbert arl, (1318) ylnda Mr. ibli ve 

(1320) ylnda Mr. A.W. Ratislo 

Birinci Tercüman : Refail Efendi (1308–1309–1311–1317–1318–1320) 

kinci Tercüman : Yusuf Efendi (1308–1309), Matos Efendi (1311–1317) 

Üçüncü Tercüman : Matoz Efendi (1308–1309) 

Konsolosluk Kâtibi : Rezzuk Efendi (1317–1318–1320) 

Basra-ngiltere Posta Müdürü: Mr. Ton Salvis (1317–1318–1320) 

Posta Kâtibi : Na’um Efendi (1317–1318–1320) 

Konsolosluk Tabibi : Dr. Wokr (1317–1318–1320) 

2. ran Devleti ehbenderlii: 

ehbenderler 

: (1300) ylnda ehbender Aa Rza, (1301) ylnda ehbender 

(yok), (1308) ylnda ehbender Vekili Nasr Bey, (1309) 

ylnda Faracullah Han, (1311) ylnda Molla Rza Han (1317) 

ylnda Hac Abülresul Han, (1318) ylnda Mirza Musa Han 

ve (1320) ylnda Hac Mirza Mehmet Teki Han. 

Tercüman : Hac Mustafa Efendi (1317–1318) ve Seyit Hadi Efendi (1320) 

Türkçe Kâtip : (1317) ylnda Mirza Mehdi Han ve (1318) ylnda Ali Efendi 

Farsça Birinci Kâtip : (1317–1318) yllarnda Mirza Mehmet Bakr ve (1320) ylnda 

Muzaffer Han 

Farsça kinci Kâtip : (1317–1318) yllarnda Aa Mirza Hasan 

3. Fransa Devleti Konsolosluu: 

Konsolos 

: (1299) ylnda Mösyö Tesarzek, (1300–1301) ylnda Mösyö 

Peyat, (1308) ylnda Konsolos Vekili Cebrail Efendi Asfar. 

Tercüman : Na’um Loka Efendi (1308) 

4. Flemenk Devleti Konsolosluu: 

Konsolos vekili : Fredrik Ledil (1308) 

Tercüman : Yok 

5. Amerika Konsolos Memurluu: 

Konsolos Memuru : Mr. Jemis Hemilton (1317–1318–1320) 

Konsolos vekili : Mr. Tichok 

163 

168


6. Rusya Devleti: 

Konsolos : Mösyö Edmof (1320) 

Konsolos Vekili : Mösyö Safinof (1320) 

Bakâtip : Aa Hasan Hac Molla Rza (1320) 

Tercüman : Jan Hayyat Efendi (1320) 

BASRA’DAK GAYRMÜSLMLERN RUHAN LDERLER 

Keldanî Milleti Papaz 

Keldanî Milleti Papaz 

Süryani Milleti Papaz 

Ermeni Milleti Papaz 

Musevi Milleti Muallimi 

Kes 200 srail Efendi 

Kes Mansur Efendi 

Kes Yusuf Efendi 

Kes Hemazasp Efendi 

Yehuda Efendi 

200 Kes: Papaz, kei. Mevlüt Sar, El-Mevarid Arapça-Türkçe Lûgat, stanbul 1980, s.1226. 

164 

169

X. BASRA VLAYET LE LGL 

ÖZEL BLGLER 

165

ORSAM 

BASRA’YA MAHSUS YAPILMASI GEREKEN LER 

LGL YAPILACAK LEMLER 

GÜN / AY 

1 Mart Kalemlerde Kaytlarn Yenilenmesi 

1 Mart Erzaklarn Münakasas (Eksiltmesi) 

1 Mart Mekkârelerden 201 Ücret Kesilmesi 

1 Mart Bedelli Askerlik Tahsilât 

15 Mart Daire statistiklerinin Düzenlenmesi 

15 Mart K Mahsullerinin Müzayedeye Çkartlmas 

20 Mart Koyunlarn Yoklamas 

25 Mart Hurma Aacnn Alanmas 

31 Mart Maalardan Mekke ve Medine kramiyesinin Kesilmesi 

1 Nisan Develerin Saylmas 

1 Nisan Belediye Hesaplarnn Görülmesi 

10 Nisan K Mahsullerinin Tahmini 

10 Nisan Basra’da Hasat Mevsimi 

1 Mays Koyun vergilerinin Kst Tahsili 

10 Mays Erik, Elma ve Sebzelerin Basra’da Yetimesi 

10 Haziran Yoklamas Yaplmam Koyunlardan Dolay Memurlarn Sorumluluu 

31 Haziran Koyunlarn ran ve amiye’den Dönmesi 

1 Temmuz Hurma ve Yazlk Mahsullerin Müzayedeye Çkartlmas ve halelerinin 

Yaplmas 

5 Austos Hurma Çardaklarnn Kurulmaya Balamas 

30 Austos Piyasaya Zübeyir Kavununun Çkartlmas 

1 Eylül Kamu Arazisinin Taksimi ve Ekilmeye verilmesi 

1 Eylül Yaz Mahsullerinin Tahmini ve Ekilmesi 

10 Eylül Hurmalarn Kesilme Zamann 

15 Eylül Rubyan Balnn Avlanmas 

20 Eylül “Çoan” Denilen Hurmann Paketlenmesi 

10 Ekim Belediye Bütçe Toplanmas 

10 Ekim Hurma Çardaklarnn Kaldrlmaya Balanmas 

20 Ekim Bakla Ekimi 

30 Ekim Kanal ve Nehirlerin Kazlmaya Balanmas 

1 Kasm Vilayet Bütçesinin Takdim Tarihi 

1 Aralk Arpann Ekimi çin Çift Sürülmesi 

15 Ocak Arpa Mahsulleri çin Tohumlarn Ekilmesi 

25 Ocak Basra’da Aaçlar Budama Zaman 

10 ubat “Subbur” Ad verilen Balklarn Avlanmas 

201 Mekkâre: Hayvanlarla malzeme nakletme ilemi. Mekkârî, Osmanl ulam örgütlenmesinde canl unsur olan 

tayclardr. Mekkârîleri ele alan bir çalma için bkz: Ümit Ekin, 17 ve 18. Yüzyllarda Osmanl 

mparatorluunda Ulam ve letim Örgütlenmesi Üzerine Bir Aratrma, Ankara Üniversitesi Sosyal 

Bilimler Enstitüsü, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2002. 

166 

172


MERKEZ VLAYETN BR SENELK YAZIMA STATST 202 

Vilayet Evrakna Gelenler: 

Geldii Makam Yaz (Adet) Telgraf (Adet) 

Bâb- Âlî 12 20 

Dâhiliye 311 134 

Maliye 81 81 

Seraskerlik, Nafa, Maarif ve Emekli Sand. 207 95 

Muhtelif Yazmalar 2000 689 

Muntefik Livas 257 383 

Amara Livas 226 291 

Necid Livas 271 -- 

Yakn Vilayetler 148 -- 

Kurna Kaymakaml 168 219 

Badat Vilayeti 305 76 

Vilayet Tarafndan Yazlanlar: 

Gittii Makam Yaz (Adet) Telgraf (Adet) 

Bâb- Âlî 7 37 

Dâhiliye 61 63 

Maliye 35 97 

Seraskerlik, Nafa, Maarif ve Emekli Sand. 155 130 

Muhtelif Yazmalar 1161 530 

Muntefik Livas 302 374 

Amara Livas 228 207 

Necid Livas 340 -- 

Yakn Vilayetler 177 -- 

Kurna Kaymakaml 177 147 

Badat Vilayeti 94 88 

Vilayetlere Yazlan Genel Yazmalar 370 129 

202 1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesi verilerine göre. 

167 

173

ORSAM 

BASRA VLAYETNDE BULUNAN CAM VE MEDRESELER 

Basra’da Bulunan Camiler: 

1. Abdullah Aa Camii 

2. Seyif Camii (minarelidir) 

3. Aziz Aa Camii 

4. Ebu Minareteyin Camii 

5. Kitane Camii 

6. Kasab Camii 

7. Arap Camii 

8. Gevaz Camii (minarelidir) 

9. bni Abid Camii 

10. Gename Camii 

11. Hidade Camii 

12. Makam Ali Camii 

13. Sinan Paa Camii 

Basra’da Bulunan Medreseler: 

1. Rahmaniye Medresesi 

2. Süleymaniye Medresesi 

3. Hille Medresesi (Bu medresede Müftü Efendi bugüne kadar ders vermektedir). Yl 

(1308). 

Basra’ya Bal Yerlerde Bulunan Camiler: 

1. Seraci Camii 

2. Üveysan Camii 

3. Ferik El-Sahir Camii 

4. Menavi Lecmede-i Kebîr Camii 

5. Menavi Lecmede-i Sagîr Camii 

6. Muhciran Köyü Camii 

7. Hamdan’da Bezir Camii 

8. Hamdan’da Yeni Camii 

9. Hamdan’da Ceride Camii 

10. Feyazi Köyü Camii 

11. Zin Camii 

12. Abulhasip’de 5 cami ve medrese 

13. Zübeyir’de 15 cami ve 8 medrese 

168 

174


Basra’da Harap Olmu Camiler: 

1. Heydarani Camii 7. Büstan Kasap Camii 

2. Hoca Mahmut Camii 8. Mecmua Camii 

3. Gönü Camii 9. Feres Camii 

4. Muhsin Mehasin 10. Badadi Camii 

5. Kible Camii 11. Devasir’de Hest Camii 

6. Hefafe Camii 12. Güneyde Hamdan taraflarnda 1 cami 

169 

175

ORSAM 

BASRA VLAYETNDE BULUNAN 

ASHÂB-I KRÂM, EVLYA VE EYHLERN TÜRBELER 

BULUNDUU YER 

Basra 

Basra 

Basra 

Basra 

Basra 

Basra 

Basra 

Basra 

Zübeyir Kasabas 

Basra ile Zübeyir arasnda 




Abulhasib Kasabas 

Abulhasib Kasabas 





Hey Kazas 

Hey Kazas 

Hey Kazas 

Bataih bölgesinde 

Amara Kazasnda 

Amara Kazasnda 

Basra 

Basra 

Basra 

Basra 

ADLARI 

eyh Muhammed Emin El-Gevaz (R.A) 

eyh Abdullah (R.A) 

eyh Cebare (R.A) 

eyh zzettin (R.A) 

eyh Habibullah (R.A) 

eyh Muhammed El-Cozi (R.A) 

eyh Ali Abdulselam (R.A) 

eyh brahim El-Redini 

Hz. Zübeyir b. Â’vam Türbesi 

Hz. Talha’nn Türbesi 

Enes b. Mâlik Türbesi 

Hz. ey Hasan El-Basri Türbesi 

Hz. Hasan ibn-i Seyreyin El-Muabber Türbesi 

Hz. Abdurrahman b. A’vf Türbesi 

Hz. Mikdad ibn-i Esved El-Kindi Türbesi 

Basra Eski Valilerinden Utbe b. Gazvan 

Utbe El-Gulam 

Evliyadan Süheyl b. Abdullah 

Ahmet b. Harun Er-Reit 

Hz. Ebu Ye’lâ Türbesi 

Hz. Ebulzülgafari Türbesi 

Hz. Said b. Cebir Türbesi 

Hz. Gavsiâzam Ahmet Er-Rufa’i Türbesi 

Hz. Aziz Peygamberin (R.A) Makam 

Hz. Ali’nin oullarndan Hz. Abdullah’n Makam 

Hz. Yahya b. Zekeriya Makam 

Hz. mam Ali’nin Makam 

mam Abbas’n Makam 

Hz. Yahya b. Musa (R.A) Türbesi 

170 

176


MADALYA VE NAN ALAN BASRALI SAYGIN KLER 

SIRA 

NO 

ADLARI 

RÜTBE ve NAN 

1 Abdullah b. Halife Dördüncü Derece 

2 Abdullah Senyan Paa Rumeli 203 (uray- Devlet Üyesi) 

3 

Abdulvahidzade 

Hac brahim Çelebi 

Mütemayiz 204 

4 Abdulvahidzade Abdulvahap Çelebi Üçüncü Derece 

5 Abdulvahidzade Ahmed Çelebi Mütemayiz 

6 Abdulvahidzade Salih Bey kinci Derece 

7 Abdulvahidzade Yusuf Çelebi Mütemayiz 

8 Abdulvahidzade Halaf Çelebi kinci Derece 

9 Abdülaziz Naci Efendi (Mülkiye) Müderris 

10 Abdülhamid Efendi (Mülkiye) Müderris 

11 Amara Nakibi Seyyit Ahmed Efendi 

12 

13 

Amara Nakibi’nin Olu 

Seyyid Haim Efendi 

Beni Lam Airet Reisi Bünyan 

El-Mezban 

zmir Payesi ve Gümü mtiyaz 

Madalyas 

Bursa Müderrislii 

Gümü mtiyaz Madalyas 

14 Bereketzade Seyit Muhammed Efendi Üçüncü Derece 

15 Bessamzade Hac Ali Çelebi Üçüncü Derece 

16 Bessamzade Muhammed Çelebi Üçüncü Derece 

17 Bessamzade Muhammed Çelebi Üçüncü Derece 

18 

Elbu Muhammed Airet Reisi 

eyh Yasir El-Faysal 

Üçüncü Derece 

19 

Elbu Muhammed Airet Reislerinden 

U’reybî El-Vadi 

Kapcba 205 

20 Halid’l-U’n Paa Emirü’l-Ümera 206 

203 Mülkiye rütbeleri içinde hiyerarik olarak ilk srada gelir. 

204 Mülkiye rütbeleri içinde hiyerarik olarak “Albaylk” rütbesi ile ayn srada. 

205 Mülkiye rütbeleri içinde hiyerarik olarak “Binba” rütbesi ile ayn srada. 

206 Emirü’l-Ümera: Mülkiye rütbelerinden olup, stabl- Amire ile Mirmiran rütbesi arasnda Paa unvan. 

171 

177

ORSAM 

21 Humud El-Mellak Çelebi Üçüncü Derece 

22 Huzayrizade Kasm Çelebi kinci Derece 

23 brahim b. Tok Dördüncü Derece 

24 Kertaszade Abdulvahap Çelebi Paa Emirü’l-Ümera 

25 Mecmu’izade Mahmut Efendi Müderris 

26 Mendilzade Yusuf Efendi Üçüncü Derece 

27 Meni Meslün Efendi Üçüncü Derece 

28 Mirza Hamza Efendi kinci Derece 

29 Mübarek Bey Es-Sabah stabl- Amire 207 

30 Mürizade Hüseyin Paa Emirü’l-Ümera 

31 Nakipzade Haim Bey Mütemayiz 

32 Nakipzade Kaymakam Recep Efendi 

stanbul Payesi ve ftihar 

Madalyas 

33 Nakipzade Seyyid Abdulvahap Bey Üçüncü Derece 

34 Nakipzade Seyyid Ahmed Efendi Edirne Payesi ve Rumeli 

35 Nakipzade Seyyid Halaf Paa Emirü’l-Ümera 

36 Nakipzade Seyyid Hamid Bey Üçüncü Derece 

37 Nakipzade Seyyid Talip Paa Rumeli 

38 Nakipzade Seyyid Zeyd Bey kinci Derece 

39 Nakipzade Yusuf Efendi Mütemayiz 

40 Necid Eski eyhlerinden Abdullah Es-Sadun 

Emirü’l-Ümera ve 

Gümü mtiyaz Madalyas 

41 Nimetzade Abdullah Efendi Üçüncü Derece 

42 Nimetzade Hac Mahmut Çelebi Dördüncü Derece 

43 Sadun Ailesinden Falih Paa Mirmiran 

44 Sadun Ailesinden Fehd Paa Mirmiran 

45 Sadun Ailesinden Mansur Paazade Sadun Paa Emirü’l-Ümera 

207 Istabl- Amire payesi: Kapcba’ndan yukar ve Emirü’l-Ümera payesinden aa mülkiye rütbesidir. 

172 

178


46 Sadun Ailesinden Mezid Paa Mirmiran 

47 Sadun Ailesinden Miz’l Paa Rumeli 

48 Sadun Ailesinden Mutlak Bey Gümü mtiyaz Madalyas 

49 Sadun Ailesinden Mühelhel Paa Rumeli (ura-y Devlet Üyesi) 

50 Sadun Ailesinden Süleyman Bey Istabl- Amire 

51 Sadun Efendi Üçüncü Derece 

52 Salih El-Bekir Çelebi Üçüncü Derece 

53 

Saray Airet Reisi 

Kasap El-Attar 

54 Seyyid Selman Efendi Müderris 

55 eyh Abdullah Efendi Edirne Payesi 

56 eyh Muhammed b. Abdulvahap Paa 

57 Tüccardan Yakup Nevah Efendi Üçüncü Derece 

58 Yasinzade Abdulkadir Efendi Üçüncü Derece 

59 Züheyirzade Abdulmuhsin Paa Emirü’l-Ümera 

Istabl- Amire ve Gümü mtiyaz 

Madalyas 

Emirü’l-Ümera ve Gümü mtiyaz 

Madalyas 

60 Züheyirzade Ahmed Paa Rumeli (ura-y Devlet Üyesi) 

61 Züheyirzade Hac Ali Paa Rumeli 

62 Züheyirzade sa Paa Emirü’l-Ümera 

63 Züheyirzade Mustafa Bey kinci Derece 

64 Züheyirzade Yusuf Paa 

Emirü’l-Ümera ve Gümü mtiyaz 

Madalyas 

173 

179

XI. TÜM EYALET 

SALNAMELERNDE MEVCUT 

GENEL BR BLG: 

ÖNEML TARHÎ OLAYLAR 

174

ORSAM 

Vilayet salnameleri ayn zamanda bir genel kültür deposudur. Her konuda bilgi 

verdii gibi tarihte meydana gelen önemli olaylar da kapsam içine alm ve halk bu 

konularda da bilgilendirmeyi amaç edinmitir. Burada kitabn hedefinin dnda kald için 

Basra’y ilgilendirmeyen konular ele almadk. Bununla birlikte salnamelerde yer alan ve 

önemli kronolojik tarihi bilgileri içeren aadaki bilgileri vermeyi gerekli gördük. 

Tarihte Meydana Gelen Önemli Olaylar (Hicretden Önce) 

YIL 

OLAYLAR 

183961 Evrenin Yaratl, Kifaye’ye Göre 

183685 Evrenin Yaratl, Ulu Bey’e (Türk asll Uzay Bilimci) Göre 

6213 Evrenin Yaratl, Takvimu’t-Tevarih’e Göre 

5446 Hazreti Âdem’in Yaratl (Muncemin’e Göre) 

4386 Hazreti Âdem’in Yaratl (Sezar’n Takvimine Göre) 

3974 Nuh Peygamber’in Tufan 

3548 Msr’n mar 

3262 Babil Devleti’nin Tekili 

3236 ne’nin Kefi 

2962 Üzümden arap Elde Edilmesi 

2825 Zeytin Aacnn lk Ekilmesi 

2812 Asuri Krallnn Tarih Sahnesine Çk 

2750 Hz. brahim’in Doumu 

2725 Terzilik Mesleinin Kefi 

2725 Krmz Boyann Kefi 

2640 Bakrclk Sanatnn Meydana Çk 

2625 Madenlerin Kefi 

175 

182


2520 Klç’n cad 

2506 Ok ve Yay’n cad 

2470 Kalkan’n cad 

2426 Madeni Aynalarn cad 

2335 Okuma Yazma Sanatnn cad 

2317 Hazreti Yakup’un Msr’a Gelii 

2291 Mehur Msr Kurakl 

2275 Gemilerin Denize Açl (Yldzlara Göre) 

2225 lk Güne Takviminin (365 Gün) Msrllar Tarafndan Kullanlmas 

2176 Msr’da Erkek Çocuklarn Öldürülmesi le lgili Firavun’un Emri 

2075 Hazreti Musa’nn Msr’dan Çk 

2021 Demir Madeninin Kefi 

2005 Savalarda Kalkann lk Defa Kullanlmas 

1883 Msr’da Haritann cad 

1425 Mknats Gücünün Kefi 

1359 Denizlerde Savan Balamas 

1345 Gemi Limann cad 

1229 Satranç ve Tavlann cad 

1155 Msr ve Suriye’nin Nabukadnasar tarafndan yklmas 

1110 Kurun Kalemin cad 

1108 ranllar Tarafndan Msr’n gali 

1107 Tarih Biliminin Yazlmaya Balanmas 

916 skender Tarafndan Msr’n Geri Alnmas 

176 

183

ORSAM 

915 ran’n skender Tarafndan gali ve Dara’nn Öldürülmesi 

910 Roma’da Gümü Para Basm 

885 Yangn çin Tulumbann cad 

665 Nadr’n (Amonyak Tuzu) cad 

585 Hazreti sa’nn Doumu 

517 Roma’da Papa’nn Tahta Çk 

484 Cam’n cad 

234 Ayasofya’nn Yapm 

201 Su Terazisi cad 

163 Fransa Krallnn Ortaya Çk 

53 Hazreti Muhammed’in (SA) Dünyaya Gelii 

40 Tüy Kaleminin cad 

25 skoç Krallnn ngiltere’de Ortaya Çk 

14 ngiltere Krallnn Ortaya Çk 

11 spanya Krallnn Ortaya Çk 

177 

184


Tarihte Meydana Gelen Önemli Olaylar (Hicretten Sonra) 

YIL 

OLAYLAR 

1 Hazreti Muhammed’in Medine’ye Hicreti 

1 Bedir Sava 

4 eker Kamndan eker Elde Edilmesi 

10 Peygamber Efendimizin Son Haç Farzn Yerine Getirmesi (Heccet’ül-Veda) 

10 Peygamber Efendimizin vefat 

10 Hazreti Ebubekir’in Hilafeti 

13 Hazreti Ömer’in Hilafeti 

14 Basra’nn Yapl 

14 am’n Fethi 

16 Kûfe’nin Yapl 

16 slam’da Tarihin Kullanlmas 

19 Kayseri’nin Fethi 

20 Msr’n Fethi 

22 Denizcilik ve Ticarette slami Kurallarn Uygulanmas 

24 Hazreti Osman’n Hilafeti 

27 Kbrs Adasnn Fethi 

35 Hazreti Ali’nin Hilafeti 

36 lk stanbul Kuatmas 

42 slam’da Postann cad 

60 Kerbela Vakas 

75 slam’da lk Para Basm 

82 talya’da Sicilya Adasnn Fethi 

92 Müslümanlarn Endülüs’e Geçii 

96 Pamuktan Kât Elde Edilmesi 

121 Araplar Arasnda Kimya lminin Yaylmas 

145 Badat’n nas 

161 Harun Reid’in Üsküdar’a Gelii 

182 Danimarka Krallnn Kuruluu 

286 Basra’nn Bir Köyünde Ta Yamas (Her Ta 12 Okka) 

308 Petrol Madeninin Kefi 

422 Selçuklu Devleti’nin Kuruluu 

490 Harezm Devleti’nin Ortaya Çk 

492 Haçllar Tarafndan eker Kamnn Suriye’den talya’ya nakli. 

511 Atabeylik Devleti’nin Ortaya Çk 

516 Saatin cad 

616 Cengiz Han’n Ortaya Çk 

619 Atabeylik Devleti’nin Çöküü 

652 Etrak Devleti’nin (Türk Devleti – Msr) Ortaya Çk 

653 Hulagü’nun Ortaya Çk 

662 Hulagü’nun Çöküü 

685 Barutun Yaygn Bir ekilde Kullanlmas 

686 Gözlüün cad 

687 Gemi Pusulasnn cad 

178 

185

ORSAM 

688 Osmanl Devleti’nin Ortaya Çk 

699 Osmanl Devleti’nin Kuruluu 

727 Bursa’nn Fethi 

728 Osmanlda Para Basm 

728 Osmanl Devleti’nde, Düzenli Ordu Tekilatlanmas 

758 Süleyman Paa Tarafndan Gelibolu’nun Fethi 

762 Topun cad 

773 Edirne’nin Fethi 

783 Etrak Devleti’nin (Türk Devleti – Msr) Çöküü 

784 Msr’da Çerkez Devleti’nin Ortaya Çk 

796 Selanik ve Yeniehir’in Fethi 

797 I. Kosova Muharebesi 

804 Timur Vakas 

807 Timur’un Çöküü 

835 Yanya’nn Fethi 

848 Varna Muharebesi 

852 Matbaann cad 

853 II. Kosova Muharebesi ve II. Sultan Murat’n Zaferi 

858 stanbul’un Fethi 

858 Eski Saray’n nas 

862 Amerika’nn Kefi 

868 Fatih Camii naatnn Tamamlanmas 

875 Yeni Saray naatnn Tamamlanmas 

893 Sultan Beyazt Camii Yapm 

903 Ümit Burnu Yolunun Kefi 

922 Cep Saati’nin cad 

922 Msr’da Çerkez Devleti’nin Çöküü 

922 Halep’in Fethi 

923 Msr’n Fethi 

923 Tersane-i Amire’nin Yapm 

932 Kanuni Sultan Süleyman’n Fransa’y Himayesi 

935 Birinci Viyana Kuatmas 

941 Badat’n Fethi 

944 Aden’in Fethi 

957 Macaristan ve Avusturya’nn Birlemesi 

926 stanbul’da lk Defa Kahve Kullanm 

985 Müslümanlarn Endülüs’ten Göçü 

987 Rasathane’nin nas 

997 ngiltere’de lk Gazete Basm 

1012 Osmanl Devleti’nde Tütün Kullanm 

1050 stanbul’da Enfiyenin Yaygnlamas 

1094 kinci Viyana Kuatmas 

1110 Karlofça Anlamas 

1135 Üsküdar’da Basmevinin Kurulmas 

1160 Çiçek Asnn cad 

1167 Paratoner’in cad 

1180 stanbul’da Büyük Deprem 

1188 Kaynarca Antlamas 

179 

186


1199 Balon’un cad 

1206 Telgraf’n cad 

1213 Napolyon’un Msr stilas 

1216 Msr’n Franszlardan Geri Alnmas 

1222 Buharl Vapurlarn cad 

1229 Bükre Anlamas 

1233 Avrupa Genel Anlamas 

1240 Demiryolunun cad 

1241 Yeniçeri syan ve Nizamî Ordu Tekilatnn Kurulmas 

1242 stanbul’da Tbbiye Mektebinin Kurulmas 

1246 Edirne Anlamas 

1247 stanbul’da Takvim-i Vekai Gazetesinin Yaynlanmas 

1247 Yunanistan’n Bamszl 

1254 Karantina Nizamnamesinin Yazlmas 

1255 Sultan Abdülmecit Han’n Tahta Çk ve Tanzimat Fermannn Yaynlanmas 

1263 Rütiye Mekteplerin Kurulmas 

1270 Krm Sava 

1279 stanbul’da Sergi Açl 

1284 Sultan Abdülaziz Han’n Avrupa Seyahati 

1286 Süvey Kanalnn Açl 

1287 Alman mparatorluunun lan 

1288 stanbul’a Tramvay’n gelii 

1288 Tütün’ün Tekel Altna Alnmas 

1289 Tersanelerde Havuz Sisteminin Kullanlmas 

1290 Galata’da Tünel Yolu Açl 

1290 zmit imendifer Demiryolunun nas 

1291 Postalarn cad 

1293 Mekteb-i Mülkiye-i ahane’nin Kurulmas 

1293 II. Abdülhamit Han’n Tahta Çk 

1293 Kanun- Esasi (Anayasa)’nin lan 

1293 Mebuslar Meclisinin Toplanmas 

1295 Osmanl-Rus Sava 

1295 Berlin Anlamas 

1297 stanbul’da lk Müze’nin Açl 

1300 Msr Olay 

1305 Ziraat Bankasnn Kuruluu 

1307 Ankara’ya imendifer Demiryolunun Gelii 

1315 Osmanl-Rus Sava Zaferi 

180 

187

KAYNAKÇA 

181

ORSAM 

KAYNAKÇA 

Salnameler: 

1308 (1890) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 187 sayfa. 







1292 (1875) Tarihli Badat Vilayet Salnamesi, 176 sayfa. 



Aratrmalar: 

“Basra”, EI 2 , Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands. 

“Basra”, The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition Copyright, Columbia University 

Pres. 2001. 

“Sâl-nâme”, slam Ansiklopedisi, X, stanbul 1967, s.134-136. 

AFYONCU, Erhan, Osmanl Devlet Tekilatnda Defterhâne-i Âmire (XVI-XVIII. 

Yüzyllar), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiyat Aratrmalar 

Enstitüsü Tarih Anabilim Dal, Yeniça Tarihi Bilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, 

stanbul 1997. 

Ankara Vilayeti Salnamesi: 1325 (1907), Ankara Enstitüsü Vakf Yaynlar, Ankara 

1995. 

BAKER, Yasin, History of Bloody Violance in Iraq, Beyrut. 1999. 

BÂKR, Abdulhâlk, “Basra”, DA, V, stanbul 1992, s.108-111. 

BALTACI, Cahit, “Osmanl Eitim Sistemi”, Osmanl Ansiklopedisi, stanbul 1996. 

BARTHOLD, W., Orta Asya Türk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul, 1926. 

BATMAZ, Eftal, “ltizam Sisteminin XVIII. Yüzyldaki Boyutlar”, Tarih 

Aratrmalar Dergisi (1996), XVIII/29, Ankara 1997, s.39-50. 

ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik 

Yaps, TTK Yaynlar, Ankara 1997. 

_____________, “Osmanl Ordusunda Yeni Düzenlemeler”, I. Askeri Tarih 

Semineri Bildiriler II, Gnkur ATASE Yay., Ankara 1983, s.85-98. 

ÇZAKÇA, Murat, “Tax-Farming and Financial Decentralization in Ottoman 

Economy, 1520-1697”, Journal of Economic History, 22, 1993. 

182 

190


DARKOT, Besim-Tayyib Gökbilgin, “Basra”, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, 

II, stanbul 1979, s.320-327. 

DARLING, Linda, Revenue-Raising And Legitimacy, Tax-Collection and Finance 

Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden: E. Brill, 1996, 123-125. 

DUMAN, Hasan, Osmanl Salnameleri ve Nevsâlleri, I-II, Ankara 2000. 

EKN, Ümit, 17 ve 18. Yüzyllarda Osmanl mparatorluunda Ulam ve letim 

Örgütlenmesi Üzerine Bir Aratrma, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 

Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2002. 

ERGENÇ, Özer, “Salnamelerde zmir”, 1885-1985 Türkiye Ekonomisinin 100 Yl 

ve zmir ve zmir Ticaret Odas Sempozyumu, 21-23 Kasm 1985 Atatürk Kültür Merkezi, 

zmir. 

_____________, XVI. Yüzyln Sonlarnda Bursa: Yerleimi, Yönetimi, Sosyal ve 

Ekonomik Durumu Üzerine Bir Aratrma, (Türk Tarih Kurumu tarafndan yayna kabul 

edilmi eser). 

FAROQHI, Suraija, “Crisis and Change, 1590-1699”, in An Economic and Social 

History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. nalck with D. Quataert, Cambridge: 

Cambridge University Press, 1994, p.412-636. 

GENÇ, Mehmet, “ltizam”, DA, XXII, stanbul 2000, s.156-157. 

_____________, “Osmanl Maliyesinde Malikâne Sistemi”, Türkiye ktisat Tarihi 

Semineri (Metinler/Tartmalar, 8-10 Haziran 1973), Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1975, 

s.231-296. 

114. 

HALAÇOLU, Yusuf, “Basra: Osmanl Döneminde”, DA, V, stanbul 1992, s.112- 

HAROLD, W.Brown, Basic Clinical Parasitology, New York, 1980. 

IRAQ, A Tourist Guide, State Organization For Tourism, General Establishment For 

Travel and Tourism Services, Badat, 1982. 

NALCIK, Halil, “Adâlet-nâmeler”, Belleten, II/3-4 (1965), s.49-145. 

_____________, “Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire”, 

Archivum Ottomanicum, VI/1980, Peeters-Leuven, 327-332. 

1973. 

_____________, The Otoman Empire, The Classical Age, 1300-1600, London 

PRL, Mehmet, “Beylerbeyi”, DA, VI, stanbul 1992, s.69-74. 

KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, VIII, TTK Basmevi, Ankara 1988. 

KHOURY, Dina Rizk, Osmanl mparatorluu’nda Devlet ve Tara Toplumu: 

Musul, 1550-1834, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2003. 

KILIÇ, Orhan, 18. Yüzyln lk Yarsnda Osmanl Devleti’nin darî Taksimat: 

Eyalet ve Sancak Tevcihat, Elaz 1997. 

KUNT, Metin, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasnda Osmanl Ümeras ve l 

daresi, Boaziçi Üniversitesi Yaynlar, stanbul 1978. 

KURUN, Zekeriya, Basra Körfezi’nde Osmanl-ngiliz çekimesi Katar’da 

Osmanllar 1871-1916, TTK.Yaynlar, VII.Dizi-Say:207, Ankara, 2004. 

183 

191

ORSAM 

LEVY, R., “Piri Reis”, slam Ansiklopedisi,.IX, stanbul 1964, s.561-565. 

MANSUROLU, Mecdûd, “Efrâsiyâb”, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, IV, 

Eskiehir,1997, s. 192-193. 

Musul-Kerkük le lgili Ariv Belgeleri, Babakanlk Osmanl Arivi Daire 

Bakanl Yaynlar, Yayn no:11, Ankara 1993. 

NAGATA, Yuzo, Tarihte Ayânlar: Karaosmanoullar Üzerinde Bir nceleme, 

TTK Yaynlar, Ankara 1997. 

ÖZ, Mehmet, Osmanl’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcular, Dergah Yaynlar, 

stanbul 1997. 

ÖZBARAN, Salih, Yemen’den Basra’ya Snrdaki Osmanl, Kitabevi Yaynlar, 

stanbul 2004. 

2003. 

ÖZVAR, Erol, Osmanl Maliyesinde Malikâne Uygulamas, Kitabevi Yay., stanbul 

PAMUK, evket, “Money in the Ottoman Empire, 1326-1914”, in An Economic and 

Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. nalck with D. Quataert, 

Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p. 945-985. 

1994. 

PAMUKÇU, Ekrem, Badat’ta lk Türkler, Kültür Bakanl Yaynlar, Ankara 

SAHLLOLU, Halil, “Bir Mültezimin Zimem Defterine Göre XV. Yüzyl Sonunda 

Osmanl Darbhane Mukataalar”, ÜFM, XXIII/1-2, (1962-1963). 

___________________, “Osmanl Döneminde Irak’n dari Taksimat”, Çeviren: 

Mustafa Öztürk, Belleten, LIV/211, Ankara 1991, s.1233-1257. 

AHN, Canay, The Rise and Fall of an Ayan Family in Eighteenth Century 

Anatolia: The Caniklizades (1734-1808), Bilkent Üniversitesi, Baslmam Doktora Tezi, 

Ankara 2003. 

TABAKOLU, Ahmet, Gerileme Dönemine Girerken Osmanl Maliyesi, Dergah 

Yaynlar, stanbul 1985. 

TURAN, Osman, “Iktâ”, slam Ansiklopedisi, MEB, 5/2, Eskiehir 1997, s.949-959. 

Sözlükler: 

Büyük Türkçe Sözlük, Ankara 1996. 

Ferit Develliolu, Osmanlca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1996. 

Mehmet Kanar, Büyük Farsça-Türkçe Sözlük, stanbul 1993. 

Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarihi Deyimleri ve Terimleri Sözlüü, MEB. 

Yaynlar, stanbul 1993. 

Mevlüt Sar, El-Mevarid Arapça-Türkçe Lûgat, stanbul 1980. 

Örnekleriyle Türkçe Sözlük, MEB. Yaynlar, Ankara 1995. 

emseddin Sami, Kamus-i Türkî, stanbul 1317(1901). 

Türkçe-Arapça Sözlük, Badat 1981. 

184 

192

NDEKS 

185

ORSAM 

NDEKS 

A 

A’de Aireti, 104 

Abbasi, 5, 12, 14, 15, 39, 44, 53, 55, 97 

Abbasi Devleti, 39, 44 

Abbasiler, 39 

Abbude Aireti, 104 

Abdulgani Aa, 65 

Abdulhalim Efendi, 142, 143 

Abdullah b. Abbas, 35 

Abdullah b. Amir, 33 

Abdullah b. Davut El-Herbi, 42 

Abdullah b. El-Carud, 37 

Abdullah b. El-Hazremi, 35 

Abdullah b. Geylan, 35 

Abdullah b. Haris, 36 

Abdullah b. Hilal, 37 

Abdullah b. Hilal El-Kelayi, 37 

Abdullah b. Ömer, 39 

Abdullah b. Ömer b. Abdülaziz, 39 

Abdullah b.Amir, 35 

Abdullah Efendi, 140, 141, 142, 143, 145, 172, 173 

Abdullah El-Ezedî, 35 

Abdullah Es-Sabah Paa, 84 

Abdullah Paa, 98 

Abdulmelik, 40, 41 

Abdurrahman, 32, 34, 37, 38, 59, 170 

Abdurrahman b. Ebubekir, 32 

Abdurrahman b. El-E’s, 37 

Abdurrahman b. Selman El-Kelbi, 38 

Abdurrahman Efendi, 142, 145 

Abdurrahman Paa, 59 

Abdurrazzak Efendi, 145 

Abdurrezzak Efendi, 140, 141, 145 

Abdussamad b. Ali, 41 

Abdusselam Aireti, 57 

Abdülcelil Efendi, 141, 142 

Abdülhamit Efendi, 69 

Abdülkerim Efendi, 98, 141, 144 

Abdülmecid Efendi, 144 

Abdülmecit Sabit Efendi, 69 

Abdülnebi Efendi, 143 

Abdürrezzak Efendi, 145 

Abusalih Aireti, 104 

Abuse’de Ebu Helile Aireti, 104 

Abuse’de Sevaid Aireti, 104 

Abülhasib, 43 

Acemler, 101 

Acep Kran, 101 

Acif b. Anbese, 42 

Acir ve Aye Bölgesi, 107 

Aden, 27, 161, 179 

Âdî b.Ertat, 38 

Âdî b.Ertat El-Fezari, 38 

Adliye Dairesi, 84, 90, 95, 98 

Afrika, 148 

Ahmed, 13, 16, 44, 45, 46, 62, 171, 172, 173 

Ahmed b. Muhammed El-Hanife, 46 

Ahmed Paa, 173 

Ahmet Bey, 65 

Ahmet Çelebi, 65 

Ahmet Efendi, 84, 90, 98, 144 

Ahmet El-Mevlüd, 44 

Ahmet Hilmi Efendi, 69 

Ahmet Nuri Efendi, 90, 140 

Ahmet evki Efendi, 69 

Ahsa, 46, 57, 58, 62, 80, 98, 99, 123, 129 

Ahsa Aireti, 51 

Ahsa Mutasarrf Mehmet Paa, 57, 58 

Ahvaz, 36, 41, 43, 44, 49, 52 

Ahvaz Hâkimi Beridi, 47 

Akabe b. Salim, 40 

Akabe b.Abdulâlâ Amil, 38 

akcier iltihab, 155 

Akif Efendi, 95 

Akil, 62 

Akil Aireti, 104 

Akil b. Muhammed, 62, 63 

Akil b. Muhammed b. Samir, 62 

Akka Gambotu, 134 

Akkoyunlu, 5, 12, 54, 55 

Aksungur, 52 

Ali b. Ahmet, 43 

Ali b. Ahmet b. Muhammed, 43 

Ali b. Sekban, 52 

Ali Efendi, 95, 163 

Ali Galip Bey, 69, 90 

Ali Paa, 56, 60, 173 

Ali Paa olu Hüseyin Paa, 64 

Ali Usta, 65 

Ali’l-Garbi, 108 

Aligarbi, 79, 96, 124, 158, 159 

Alihiye Bölgesi, 107 

Aliarki, 96, 124, 159 

Âliyanolu, 56 

Amamali Aireti, 104 

Amara, 5, 6, 13, 18, 19, 20, 28, 68, 79, 80, 81, 86, 

90, 95, 96, 97, 105, 108, 109, 110, 112, 113, 

116, 117, 118, 119, 123, 124, 129, 135, 144, 

158, 159, 167, 170, 171 

AMARA, 95 

Amara Acentehanesi, 137 

Amara Arazi-i Seniye Vekâleti, 80 

Amara Aireti, 97 

Amara Dubas, 138 

Amara ptidai Mektebi, 145 

Amara Mekteb-i Rüdiyesi, 28 

Amara Mektebi Rütiye-i Mülkiye, 144 

Amara Taburu, 129, 131 

Amara-atra ptidai Mektebi, 145 

Amaye b. Sabara El-Yesribi, 38 

Amerika, 26, 163, 179 

Âmiduddin, 52 

Âmir b. Âmmar, 43 

186 

194


Âmiye Arazi-i Seniye Vekâleti, 80 

Ântara Nehri, 60 

Arabistan Ordusu, 25 

Arabistan Yarmadas, 147 

Arabu’l-mena’ Aireti, 104 

Arap, 20, 23, 26, 28, 40, 43, 44, 51, 88, 89, 92, 96, 

99, 147, 153, 168 

Arap Airetleri, 20 

Arap Yarmadas, 51, 99 

Arap Yarmadas, 152 

Arapça, 12, 86, 88, 93, 94, 96, 164 

Araplar, 32, 51, 178 

Arif Efendi, 84 

Arpa Han Sülalesi, 54 

Arslan El-Besasiri, 50 

Asacire Aireti, 104 

Asaf b. Kays, 36 

Asâkir-i Mansure-i Muhammediye, 13 

aar komisyonu, 27 

Aar, 17, 26, 77, 79, 86, 87 

Aar ptidai Mektebi, 142 

Aar Kanal, 26 

Aar Nehri, 87 

Avrupa, 26, 32, 42, 158, 159, 180 

Avrupal, 26, 28 

Ayas Paa, 56 

Ayniye b. Musa b. Ke’b, 40 

Aynü’l-Necim, 99 

Azdüddevle, 48 

Azdüddevle b. Büveyh, 48 

Azdüddevle’nin olu Ebu Tahir, 48 

Azerbaycan, 54 

Aziz Aa, 65, 168 

Azize, 97 

Azra Efendi, 143 

B 

Bâb- Âlî, 11, 167 

Bâb- Celi’ Bölgesi, 107 

Badiye, 12 

Badiye (Mukataa), 12 

Badad demir yolu, 14 

Badad Valisi Ahmed Paa, 13 

Badat, 11, 12, 13, 15, 25, 26, 32, 37, 38, 40, 41, 

42, 44, 45, 46, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 

57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 68, 84, 86, 87, 90, 93, 

96, 97, 98, 99, 102, 122, 135, 142, 152, 158, 

159, 161, 167, 178, 179, 183 

Badat Acentehanesi, 137 

Badat Kethüdas Mustafa Aa, 60, 64 

Badat Muhafz Hasan Paa, 64 

Badat Valisi Abdurrahman Paa, 59 

Badat Valisi Ayas Paa, 56 

Badat Valisi brahim Paa, 57, 58 

Badat Valisi Murtaza Paa, 57 

Badat Valisi olan Ayas Paa, 15 

Badat Valisi Ömer Paa, 60 

Badat Valisi Silahtar Hüseyin Paa, 59 

Badat valisi Süleyman Paa, 61 

Badat Valisi Süleyman Paa, 61 

Badat Vapuru, 138 

Baharat Yolu, 26 

Bahattin Efendi, 69 

Bahauddevle, 49 

Bahreyn, 40, 41, 42, 46, 125, 159, 162 

Bahriye, 17, 25, 61, 87, 117, 119, 120, 136 

Bahriye Hastanesi, 87 

Bahriye Klas, 133 

Bahriye Komutan Emin Bey, 66 

Bahriye elhesi, 106 

Bahtiyar, 48 

Basra, 5, 6, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 

23, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 

38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 

51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 

64, 68, 71, 72, 73, 74, 75, 77, 78, 79, 80, 81, 84, 

85, 86, 87, 88, 89, 93, 94, 95, 96, 97, 99, 100, 

101, 104, 105, 106, 107, 108, 110, 112, 113, 

114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 

124, 125, 127, 128, 129, 131, 132, 133, 135, 

138, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 152, 158, 

159, 161, 162, 163, 166, 167, 168, 169, 170, 

175, 178, 181, 182, 183 

Basra Acentehanesi, 137 

Basra Askeri Komutan El-Hasan b. Halil b. Remal, 

46 

Basra Bahriye Hastanesi, 133 

Basra Camii, 41, 46 

Basra Feyziye ptidai Mektebi, 140 

Basra Guraba Hastanesi, 75 

Basra Hamidiye ptidai Mektebi, 141 

Basra Körfezi, 15, 26, 85, 158 

Basra Liman Dairesi, 135 

Basra Matbaa Müdürü, 30 

Basra Mektebi Rütiyesi, 140 

Basra Musevi Mektebi, 143 

Basra Mütesellimi Abdullah Aa, 62 

Basra Mütesellimi brahim Aa, 62 

Basra Mütesellimi Mehmet Kazm Aa, 62 

Basra Redif Taburu, 127 

Basra Taburu, 129, 131 

Basra Tersanesi, 136 

Basra Ünas (Kz) ptidai Mektebi, 143 

Basra Valisi Beridi, 47 

Basra Valisi Mütesellim brahim Bey, 61 

Basra Valisi Osman b. Hafif, 33 

BasraTersanesi, 133 

Batna, 12 

Baysungur, 55 

Bedevi Araplar, 89 

Behcet Efendi, 95 

Behçet Efendi, 95 

Behram Aa, 65 

Bekir Aa, 65 

Bekir Bey, 65 

Belcan Köyü, 106 

Belcaniye elhesi Köyü, 106 

Belediye, 74, 84, 87, 90, 95, 96, 98, 166 

Bender Buehr, 101 

187 

195

ORSAM 

Beni Abdulkays, 35 

Beni Amr, 53 

Beni Amr Aireti, 51 

Beni Amr Kabilesi, 53 

Beni Esat Kabilesi, 52 

Beni Esed Aireti, 104 

Beni Lam, 95, 96, 171 

Beni Lam Aireti, 109 

Beni Mansur, 19, 84, 86, 108 

Beni Rekab Aireti, 104 

Beni Rekab El-Hdr Aireti, 104 

Beni Said El-Haim Aireti, 104 

Beni Zebde Aireti, 104 

Benihatit Aireti, 104 

Benilam Aireti, 105 

Benimürif Aireti, 104 

Benisaid Aireti, 104 

Beridi, 47, 48 

Beser b. Ebi Ertat, 35 

Beytülmal, 33, 36, 43 

Bidayet Mahkemesi, 73 

Bilal b. Ebûbekir, 38 

Bilal Mehmed Paa, 15 

Bin Alane, 50 

Bin Eyüp Es-Sakafi, 37 

Bin Maruf, 52 

Biriye, 98 

Birk, 101 

Bombay ve ran Vapur irketi, 27, 162 

Bosna, 28 

British India Vapur irketi, 27, 161 

bronit, 151 

Busayra (Küçük Basra), 32 

Butayha Hâkimi Muhezzebüddevle, 49 

Büyük Süleyman Paa, 64 

Cafer, 41 

Caferi, 88, 92, 93, 94, 96 

Caferi Mezhebi, 88, 93 

Carud, 37 

Casim Es-Sani (II. Casim), 100 

Casim Nehri Bölgesi, 107 

Ce’lan Et-Türkî, 43 

Cebbarat Bölgesi, 107 

Cebrail, 46, 163 

Cefr, 80, 100 

Cear, 12 

Celalettin b. Harezmah, 53 

Celalüddevle, 49, 50 

Celalüddevle b. Ebu Tahir b. Bahauddevle El- 

Büveyh, 49 

Cemel Vak’as, 15 

Cemel Vakas, 5, 33, 34 

Cemil Bey, 90 

Cengiz Han, 54, 178 

Cengiz Han Sülalesi, 54 

Cengiz Sülalesi, 55 

Cerir b. Yezid, 41 

C 

Cevana, 101 

Ceza Dairesi, 73 

Cezayir, 56, 58, 59, 95 

Cezayir Aireti, 57 

Cezayir Hâkimi Âliyanolu, 56 

Cezayir Urban, 59 

Cidde, 27, 161 

Cifcaka, 95 

Cihanah, 54 

Ciran Nehri Iskunas, 135 

Cuma Efendi, 90, 143 

Çariz, 97 

Çehle, 95 

Çin, 26, 32, 42, 89 

Dar- ura, 27 

Davut b. Mashûr, 42 

Davut Han, 60 

Defterdar Vezir Hüseyin Paa, 64 

Deare Dubas, 138 

Dehna, 102 

Dei’ce Rüsumat Müdürlüü, 76 

Dere ve Tavile Bölgesi, 107 

Dervi Aa, 65 

Dervi Ali Paa, 15, 56, 64 

Derya Avcs Gambotu, 134 

Devasir Arazi-i Seniye Vekâleti, 80 

Devasir Köyü, 106 

Devasir Rüsumat Müdürlüü, 76 

Devrek, 60 

Di’ce Bölgesi, 107 

Dicle, 40, 41, 44, 50, 51, 85, 86, 88, 91, 95, 96, 

135, 148, 159, 161 

Dilimî, 49 

Dilimî Aireti, 49 

Dir, 19, 49, 59, 84, 86 

Dir erer, 19, 84, 86 

Divaniye, 90, 135, 158 

Divaniye Taburu, 129 

Diyah Aireti, 104 

Diyarbakr, 54, 57, 59, 60 

Diyarbakr Muhafz brahim Paa, 57 

Diyarbakr Valisi Ali Paa, 59 

Diyar- Rum, 54 

Diyat Aireti, 104 

dizanteri, 147, 149, 150, 151, 153, 154, 155, 156 

Dore Köyü, 106 

Duveric, 19, 95, 96 

Düceyle Nehri, 93 

Düyun- Umumiye daresi, 77 

Ebele, 43, 44, 47, 49 

Ç 

D 

E 

188 

196


Ebka Han, 53 

Ebu Ahmed, 44, 45 

Ebu Ahmed El-Muvaffak, 44, 45 

Ebu Ali, 49, 50 

Ebu Delef Haim b. Muhammed El-Huza’, 46 

Ebu Galib, 49 

Ebu Hallane, 61 

Ebu Kalicar, 49, 50 

Ebu Mansur, 49 

Ebu Mansur b. Bahtiyar, 49 

Ebu Musa, 32 

Ebu Sait Bahadr, 54 

Ebu Tahir Süleyman b. Said, 46 

Ebû’l-harba b. Asm Delef, 32 

Ebuhalife Aireti, 104 

Ebulabbas, 39, 45, 49 

Ebulabbas Abdullah Es-Seffah, 39 

Ebulabbas b. Vasl, Butayha, 49 

Ebulabbas Es-Seffah, 39 

Ebulcafer El-Mansur, 40 

Ebulfarac b. Baka, 51 

Ebulfazl El-Abbas b. El-Hüseyin, 48 

Ebulfeth Muhammed b. Erdeîr, 49 

Ebulhasib, 44, 45, 49 

Ebulhasip, 13, 19, 28, 40, 85, 86, 87, 108, 124, 135 

Ebulhasip ptidai Mektebi, 141 

Ebulhasip Köyü, 106 

Ebulhasip Mektebi Rütiyesi, 141 

Ebulhasip Rüsumat Müdürlüü, 76 

Ebulhüseyin El-Anbari, 48 

Ebulkasm, 47, 48, 50, 162 

Ebussait El-Cenabi, 46 

Ebusseraya Et-talibi, 41 

Ecved Beni Zemlek (nâm- dier Beniafii), 101 

Efrâsiyâb, 15, 28, 57, 183 

Efrâsyâb, 15, 57, 64 

Efrasyab olu Ali Paa, 16 

Efrâsyâb olu Hüseyin Paa, 57 

Efrâsyâbolu Ahmet, 64 

Efrâsyâbolu Ali Paa, 64 

Efresyâb Hanedan, 15 

Efresyâb olu Ali, 15 

El-A’rce Aireti, 104 

El-Abbas b. Muhammed El-Caferi, 41 

El-Abbas b. Terkes, 45 

El-Ahve, 42 

El-Amair Adas, 98 

El-Amit b. Asma, 51 

El-Arme, 98 

El-Asun Aireti, 104 

El-Ayin Adas Bölgesi, 107 

El-Batvil Aireti, 104 

El-Bedur Aireti, 104 

El-Bida’, 100 

Elbu-Abud Aireti, 109 

Elbuderac Aireti, 105 

Elbu-Derac Aireti, 109 

Elbuderaç Aireti, 96 

Elbumuhammed, 96 

Elbumuhammed Aireti, 96 

Elbumuhammed Aireti, 105 

Elbu-Muhammed Aireti, 109 

El-Büveyh’i Ailesi, 50 

El-Cemian Aireti, 104 

El-Cevarin Aireti, 104 

El-Debisat Aireti, 104 

El-Devasir Aireti, 100 

El-Ehvas El-Bahaîli, 43 

El-E’s, 37 

El-Ezirc, 96 

El-Ezirc Aireti, 104 

El-Farac b. Osman (El-Karmati), 46 

El-Fidaiye Köyü, 106 

El-Hacib, 43 

El-Hamali Aireti, 104 

El-Hamid Aireti, 104 

El-Hasan, 41, 46, 48 

El-Hasan Aireti, 104 

El-Hasan b. Cemil, 41 

El-Hasan b. Halil b. Remal, 46 

El-Hasan b. Muhammed El-Mehlebi, 48 

El-Havaricü’l-ezarika, 36 

El-Hemid Aireti, 104 

El-Heim Aireti, 104 

El-Huvir Aireti, 104 

El-brahim Aireti, 104 

El-sa ve Bezzün Aireti, 104 

El-tamine Aireti, 104 

El-Ka’ka’, 33 

El-Karmati, 46 

El-Mansur, 41 

El-Mansur b. Mehdi, 41 

El-Mehlebi, 48 

El-Melik’ül-rahim, 50 

El-Melikülaziz, 50 

El-Melikürrahim b. Ebu Kalicar, 50 

El-Merat Aireti, 104 

El-Mesur b. Ömer b. bat, 39 

El-Mesur b. Ömer b.bat, 39 

El-Mi’n Aireti, 104 

El-Miriyat Aireti, 104 

El-Muhtar (Muhtar b.Übeydullah Es-Sakafi), 36 

El-Muhtara, 45 

El-Murra Aireti, 100 

El-Muti’lillah, 48 

El-Muvaffakiye, 45 

El-Rahme Aireti, 104 

El-Refat Aireti, 104 

El-Subha Aireti, 104 

El-Temimi, 36 

El-Uçman Aireti, 100 

El-Uyer Aireti, 104 

El-Uyuf Aireti, 104 

El-Zahaf, 35 

El-Zahik b. Kays, 39 

emânet ber vech-i iltizâm, 23 

Emevi, 5, 12, 15, 35, 38, 39 

Emevi Devleti, 39 

Emin, 41, 170 

Emin Efendi, 95, 140 

189 

197

ORSAM 

Emin Efendi, 144 

emîn-i mültezimlik, 23 

Emir Aksungur, 51 

Emir Kpçak, 51 

Emir Mültekin, 53 

Emir ah Mehmet, 54 

Emlak- Hümayun Dairesi, 79 

En-Nasr Lidinillah, 53 

Ermeniler, 18, 108, 110 

Eski Basra, 15, 45 

Es-Sabah Ailesi, 86 

Es-Saray Aireti, 96 

Es-Seraç Aireti, 109 

E-edde Aireti, 109 

Etab Aireti, 104 

Evlat Zeyd Aireti, 104 

Eyord Aireti, 104 

Ez-Zat, 42 

Falih Paa, 90, 172 

Fare Köyü, 101 

Fars, 27, 32 

Fârs, 54 

Fav, 12, 13, 19, 75, 79, 81, 85, 86, 88, 108, 135, 

158 

Fav Boazndan, 89 

Fav stihkâm Komisyonu, 127 

Fav Köyü, 106 

Fav Rüsumat Müdürlüü, 75 

Fav Taburu, 129 

Faysal, 62, 171 

Fazile, 61 

Fehime Hanm, 143 

Ferik Akif Paa, 98 

Ferik Mehmet Muhsin Paa, 127 

Ferik Mustafa Nuri Paa, 127 

Fettah Bey, 90 

Feyazi Köyü, 106, 168 

Frat, 60, 61, 85, 86, 88, 90, 91, 148, 159, 161 

Frat nehri, 60, 91, 159 

Frat Nehri, 61 

Frat Vapuru, 138 

Fihrist-i Vilayet-i Haleb, 11 

Filifle, 97 

Fransz, 26 

Fricat Aireti, 109 

Gaffât, 12 

Ganj Nehri, 148 

Garbiye, 95 

Garraf nehri, 90, 159 

Garraf Nehri, 91, 92, 93 

Gatre, 97 

Gayrimüslim, 69, 73, 109 

Gazan, 12 

Gazgali, 52 

F 

G 

Grdelan Bölgesi, 107 

Gicantu Han, 53 

Gümrük daresi, 97 

Gümrükçü Hüseyin Paa, 64 

Güney Amerika, 148 

Gürcü brahim Paa, 57 

Gütekin (Ketekin), 52 

H 

Habe, 23 

Habei, 48 

Haccac, 37 

Haccac b. Yusuf Es-Sakafi, 37 

Hac Abdulkadir Efendi, 95 

Hac Ahmet Efendi, 95 

Hac Ali Aa, 64 

Hac Ali Efendi, 144 

Hac Ali Efendi, 98 

Hac Hamit Efendi, 141 

Hac Hasip, 40 

Hac Mehmet Efendi, 144 

Hac Mehmet Emin, 95 

Hac Mustafa Paa, 95 

Hafaca Aireti, 53 

Hafz El-cevair Aireti, 104 

Hafire, 95 

Halep, 11, 26, 28, 57, 60, 124, 179 

Halep Valisi Ali Paa, 64 

Haliç Fars ve Ortaklar irketi, 27 

Halid, 171 

Halid Aireti, 100 

Halife Abdulmelik, 36 

Halife Abdulmelik b. Mervan, 36 

Halife Ebulcafer El-Mansur, 40 

Halife El-Mu’temed, 44 

Halife El-Muktedir, 46 

Halife El-Muti’lillah, 48 

Halife El-Mü’temed, 44 

Halife El-Razi, 47 

Halife Emin b. Harun Er-Reit, 41 

Halife En-Nasr Lidinillah, 53 

Halife Harun Er-Reit, 41 

Halife Hz. Ali, 33 

Halife Hz. Osman, 33 

Halife Hz. Ömer, 32 

Halife Mansur, 40 

Halife Me’mun, 41 

Halife Mervan, 39 

Halife Müsterid Billah, 52 

Halife Ömer, 14, 38 

Halife Ömer b. Abdülaziz, 38 

Halil Efendi, 141 

Halil Paa, 59, 60 

Halit b. Abdullah, 36, 38 

Halit b. Abdullah El-Kusri, 38 

Hamd b. Humud, 61, 62 

Hamdan ptidai Mektebi, 143 

Hamdi Paa, 95 

Hamit Efendi, 145 

190 

198


Hammar, 50, 79, 80, 86, 91, 158, 159 

Hammar Tekin, 50 

Hamza b. Abdullah Ez-Zübeyir, 36 

Hanbelî Mezhebi, 100 

Hares b. Ebi Rubeya El-Kebba, 36 

Hares b.Abdullah El-Ezderi, 35 

Harezmliler, 53 

Haris b. Ebi Rebia, 36 

Harise, 13, 19, 86, 88, 108 

Harman b. Aban, 35 

Harun El-Reid, 14 

Hasan b. Süheyl, 41 

Hasan Bâsri, 38 

Hasan Bey, 95 

Hasan Hüsnü Paa, 90 

Hasan lhanl, 54 

Hasan Paa, 59 

Haim b. Abdülmelik, 38 

Hâve, 97 

Hazine-i Hassa, 93 

Haznedar Mustafa Aa, 64 

Hazreti Aziz, 95 

Hecer, 46, 47, 48 

Heface El-Alavi Aireti, 104 

Helaliye Aireti, 104 

Hemdan Köyü, 106 

Hendek Rüsumat Müdürlüü, 76 

Herliye Aireti, 104 

Hey, 19, 26, 79, 90, 91, 92, 93, 94, 104, 105, 109, 

158, 159, 170 

Hey ptidai Mektebi, 144 

Hristiyan, 17, 87, 88, 92, 101 

Hzar Esp b. Tekir, 50 

Hicaz, 44, 46, 71, 152 

Hicazî Mustafa Aa, 61 

Hilaliye, 43 

Hille, 51, 52, 58, 135, 158, 168 

Hille Dubas, 138 

Hille Hâkimi Dubeys b. Sadaka, 52 

Hindistan, 26, 32, 42, 89, 125, 148, 158, 159 

Hint Denizi, 56 

Hint Okyanusu, 26 

Hintli, 28 

Hofuf, 19 

Hofûf, 98, 99, 100, 102, 109 

Hofûf ptidai Mektebi, 145 

Hollanda, 26 

Hollandal, 28 

Hor, 86 

Hor Vehde Köyü, 106 

Horasan, 35, 38, 39 

Hota-i Kebîr Bölgesi, 107 

Hota-i Sagîr Bölgesi, 107 

Hoz Nehri, 106 

Hukuk Dairesi, 73 

Hulefâ-i Râidîn, 15 

Hurit Aa, 65 

Hurit Efendi, 90, 140 

Hurut, 97 

Huveyre Bölgesi, 107 

Huveyze, 95 

Hûveyze, 58, 60, 61 

Hûveyze Hâkimi, Faracullah Han, 60 

Hülagû, 53 

Hülagû’nun dier olu Ahmet, 53 

Hülagû’nun olu Ebka Han, 53 

Hülagû’nun torunu olan Baydu Han, 53 

Hüseyin Cemal, 59, 64 

Hüseyin Cemil Efendi, 95 

Hüseyin Efendi, 141, 142, 145 

Hüseyin El-Kru Aireti, 104 

Hüseyin Paa, 15, 16, 57, 58, 59, 60, 64, 172 

Hüseyin Paa olu Efrâsyâb, 64 

Hüseyin Paa’nn olu Efrâsyâb, 58 

Hüsniyat Aireti, 104 

Hüsnü Efendi, 95 

Hz. Ali, 33, 34, 40, 170 

Hz. Aye, 33, 34 

Hz. Hasan, 35, 170 

Hz. Hasan b. Ali, 35 

Hz. Osman, 33, 34 

Hz. Ömer, 12, 15, 32 

Hz. Üzeyir, 12, 85 

Hz. Zübeyir, 33, 34 

I. Dünya Sava, 14 

II. Casim Efendi, 98 

II. Mahmud, 13, 25, 27 

Irak, 11, 14, 15, 32, 33, 37, 38, 39, 41, 46, 47, 48, 

50, 52, 53, 54, 55, 61, 63, 68, 90, 92, 97, 183 

Irak Sultan Ma’züddevle, 48 

Irak Valisi Abdullah b. Ömer b. Abdülaziz, 39 

Irak Valisi Haccac b. Yusuf Es-Sakafi, 37 

Irak Valisi Ömer b. Hebire, 38 

Irak Valisi Yusuf b.Ömer Es-Sakafi, 38 

beyci’, 95 

bn-i Raik, 47 

bni engah, 52 

brahim, 11, 40, 58, 170, 171, 172, 175 

brahim Aa, 62, 65 

brahim Bey, 84 

brahim Efendi, 140 

brahim Fevzi Efendi, 140 

brahim Halet Bey, 11 

brahim Paa, 57, 58 

branice, 101 

btidai Mektebi, 28 

cra Dairesi, 74 

dare Meclisi Mahkemesi, 69 

dare-i Nehriye, 135 

dare-i Nehriyye, 27 

hsan Paa, 90 

lhanl, 5, 12, 54, 55 

lhanl Devleti, 54 

ngiliz, 26, 27, 28, 135, 159, 182 

I 

 

191 

199

ORSAM 

Lahsa, 23 

Lekeristan, 49 

Liman ve Gümrük Dairesi, 87 

Liva Erkân, 84, 90, 95, 98 

Liva dare Meclisi, 84, 90, 95, 98 

Londra, 6, 27, 161 

Ma’kal nehri, 44 

Ma’kale nehri, 51 

Ma’züddevle b. Büveyh, 47 

Ma’züddevle’nin olu Habei, 48 

Maceri-i Kebîr, 95 

Maceri-i Sagîr, 95 

Macit, 62, 63 

Magamis, 55, 56 

Mahmudiye, 135 

Mahmut Aynî Efendi, 95 

Mahmut Efendi, 140, 141, 142, 145, 172 

Mahmut Hamdi Paa, 68 

Mahmut evki Efendi, 142 

Mahmut ükrü Efendi, 140, 143, 144 

Makam Ali, 17, 20, 87, 168 

Malik b. Ali El-Huzay’i, 41 

Mani Magams, 64 

Mani olu Magamis, olu Rait, 55 

Mansur b.Cafer El-Hayyat, 43 

Mansur El-Hayyat, 43 

Mardinli sa Bey, 62, 64 

Marsilya, 27, 161 

Maskat Emiri Seyyid Said, 62 

Matrudu’l-hüseyin Aireti, 104 

Mavi Hariciler, 36 

Me’mun, 41 

Me’mun’un Serdar Tahir, 41 

Meamir Köyü, 106 

Meclis-i Maarif-i Muvakkat, 27 

Meclis-i Maarif-i Umumiye, 27 

Meclis-i ura, 13 

Meclis-i Umur- Nafia, 27 

Meclis-i Vala, 27 

Mecusiler, 102 

Medain (Badat güneyinde bir ehir), 32 

Medine, 19, 32, 33, 34, 44, 84, 86, 108, 124, 135, 

152, 166, 178 

Megamisolu Raid, 15 

Mehdi, 46, 163 

Mehdi Paa, 90 

Mehmet Aa, 65 

Mehmet Akif Efendi, 84 

Mehmet Ali Efendi, 144 

Mehmet Ali Han, 61 

Mehmet Ali Paa, 65 

Mehmet Asm Bey, 90 

Mehmet Bey, 65 

Mehmet Cezzar Efendi, 90 

Mehmet Efendi, 140, 141, 142 

L 

M 

Mehmet Emin Efendi, 142 



Mehmet Esat, 141 

Mehmet Eyüp Efendi, 143 

Mehmet Han, 54 

Mehmet Hidayet Paa, 68 

Mehmet Kazm Aa, 62, 65 

Mehmet Muhsin Paa, 68 

Mehmet Münib Paa, 65 

Mehmet Neet Efendi, 84 

Mehmet Paa, 57, 58, 84, 90, 100 

Mehmet Paa Es-Sabah, 84 

Mehmet Reit Efendi, 142 

Mehmet Sabit Efendi, 69 

Mehmet Salih Efendi, 142 

Mehmet Salih Efendi, 140 

Mehrecan günü, 46 

Mekatib-i Maarif-i Ali, 27 

Mekatib-i Rüdiye Nezareti, 27 

Mekatib-i Umumiye Nezareti, 27 

Mekke, 152 

Menasr’l-hdr Aireti, 104 

Menavi Paa ptidai Mektebi, 141 

Mensûr, 12 

Mesih sa, 46 

Mesrur El-Belhi, 45 

Mereh, 95 

Msr, 23, 28, 39, 56, 121, 175, 176, 178, 179, 180 

Mrak ptidai Mektebi, 142 

Mtayyr Aireti, 100 

Mzhr Paa, 84 

Midhat Paa, 17, 27 

Mir Efendi, 140 

Mirahor Mehmet Aa, 65 

Miran ah’n olu Mirza Ebubekir, 54 

Mirliva Emin Paa, 136 

Mirliva smail Tevfik Paa, 129 

Mirliva Mehmet efik Paa, 65 

Mirmiran Ahmet Paa, 60, 64 

Mirmiran Ali Paa, 57 

Mirmiran Hüseyin Paa, 64 

Mirmiran Mauk Paa, 65 

Mirza Cihanah, 54 

Mirza Yakup, 55 

Misisipi Nehri, 148 

Mithat Paa, 14, 68, 135 

Mool, 5, 12, 53, 54 

Molla Abdullah Efendi, 141 

Molla Halil Efendi, 141 

Molla Mahmut Efendi, 140 

Molla Rza Efendi, 141 

Muaviye, 35, 36, 39, 40, 41 

Muberriz, 98 

Mubriz, 100 

Muderr, 98 

Mugayret b. uaybe, 32 

Mueyre Köyü, 106 

muhacir komisyonu, 27 

Muhafz Hüseyin Paa, 64 

193 

200


Muhammed b. Abbad El-Mehlebi, 42 

Muhammed b. Abdullah El-Faruki, 47 

Muhammed b. Abdullah Es-Seffah, 40 

Muhammed b. shak b. Kündecik, 46 

Muhammed b. smail, 53 

Muhammed b. Reca, 43 

Muhammed b. Sakip b. Vatban, 62 

Muhammed b. Selman, 40, 41 

Muhammed b. Süleyman, 41 

Muhammed b. Yezdadi, 47 

Muhammet Efendi, 98, 145 

Muhammet ekerci, 53 

Muhasebe Kalemi, 71, 80 

Muhasebe Liva Kalemi, 84, 90, 95, 98 

Muhciran Köyü, 106, 168 

Muhezzebüddevle, 49 

Muhkem, 47 

Mukâta‘a-i Mîrlivâ-i Bâdiye, 12 

Mukâta‘a-i Mîrlivâ-i u, 12 

Mukavelat Muharriri Dairesi, 74 

Muntefik, 5, 6, 13, 17, 18, 19, 20, 26, 28, 51, 52, 

56, 59, 61, 62, 68, 81, 90, 91, 92, 95, 97, 104, 

105, 109, 110, 112, 113, 116, 117, 118, 119, 

122, 135, 144, 158, 159, 167 

Muntefik Araplar, 51 

Muntefik Aireti, 53, 57, 61 

Muntefik -atra ptidai Mektebi, 144 

Muntefik eyhi Hamd b. Humud, 62 

Muntefik eyhi Mâni’, 59 

Muntefik eyhi Meams, 60 

Muntefik Taburu, 129, 131 

Muntefik Urban, 59 

Murtaza Paa, 57, 64 

Musa Amil, 38 

Musa b. Boa, 44, 45 

Musa Han, 54, 163 

Musab b. Zübeyir, 36 

Musevi, 17, 28, 87, 164 

Musevi Mektebi, 28, 87 

Mustafa Aa, 61, 64, 65 

Mustafa Asm Bey, 95 

Mustafa Efendi, 90, 95, 144, 163 

Mustafa Hulusi Efendi, 90 

Mustafa Nuri Paa, 68 

Musul, 17, 50, 57, 58, 59, 60, 159, 182, 183 

Musul Mirmiran Musa Paa, 58 

Musul Mutasarrf Gürcü brahim Paa, 57 

Musul Vapuru, 138 

Mutasarrf Asaf Efendi, 65 

Mutasarrf Eref Efendi, 65 

Mutasarrf Hafz Paa, 65 

Mutasarrf Halil Bey, 65 

Mutasarrf Mazhar Paa, 66 

Mutasarrf Sait Efendi, 65 

Mutasarrf Vekili Kurbi Bey, 65 

Mutasarrf Veysi Paa, 65 

Mutasarrf Yahya Paa, 66 

Mutemet Dubas, 138 

Muzur Aireti, 48 

Mübarek Es-Sabah, 84 

Müdde‘î-i Umumî, 70 

Mühelleb, 36, 37, 38, 39 

Mühelleb b. Ebi Safer, 36 

Mühelleb b. Ebû Safer, 36 

Müjde Ressan Vapuru, 134 

mültezim, 22, 23 

Müsellime b. Abdülmelik, 38 

Müsenna El-Abdi, 36 

Müseyyip, 135 

Müslüm b. Kuteybe, 39 

Müslüman, 14, 15, 18, 57, 69, 88, 101, 110 

Müsterid Billah, 52 

Mütesellim Abdullah Aa, 65 

Mütesellim brahim Bey, 64 

Mütesellim Numan Bey, 64 

Mütesellim Süleyman Bey, 65 

Mütesellim Süleyman Efendi, 64 

N 

Nafi’ b. Ezrek, 36 

Nafi’ b. Ezrek (Mavi), 36 

Nafia Dairesi, 77 

Nasriye, 19, 79, 86, 90, 91, 92, 104, 105, 129, 158, 

159 

Nasriye ptidai Mektebi, 144 

Nasriye Mektebi Rütiyesi, 144 

Nasriyye, 26, 28 

Nasriyye Rüdiye Mektebi, 28 

Nasrane, 46 

Nasru’l-Aziz Iskunas, 135 

Necid, 5, 6, 13, 18, 19, 26, 28, 56, 60, 68, 77, 80, 

98, 99, 100, 101, 109, 110, 112, 113, 116, 117, 

118, 119, 123, 124, 145, 158, 159, 167, 172 

NECD, 98 

Necid Taburu, 131 

Necip Efendi, 69, 95 

nefes darl, 147, 151 

Nesim Efendi, 143 

Neet Efendi, 84 

Neve, 19, 76, 84, 86, 108 

Neve Rüsumat Müdürlüü, 76 

Nevruz günü, 46 

Niebuhr, 26 

Nil Nehri, 148 

nizamiye ordular, 24, 25 

Nizamiye Ordusu, 25 

Nuhbe b. Salim, 40 

Numan Bey, 61 

O 

Oranok Nehri, 148 

Osman b. Hafif, 33 

Osman Paa, 60, 61 

Osman Paazade Vezir Ahmet Paa, 59, 64 

Osman Vefik Bey, 90 

Osmanl, 5, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 21, 22, 23, 

24, 25, 26, 27, 28, 50, 55, 56, 57, 60, 61, 64, 72, 

194 

201

ORSAM 

100, 112, 128, 140, 159, 166, 179, 180, 181, 

182, 183 

Osmanl Devleti, 12, 55 

Osmanl Liras, 101 

Rütiye Mektebi, 28, 73 

Rütü Paa, 95 

S 

Ö 

Ömer b. Abdullah El-Temimi, 36 

Ömer Hulusi Efendi, 69 

Ömer Lütfi Efendi, 95 

Ömer Lütfü Efendi, 90 

Özdemirolu Osman Paa, 15 

Paa Sanca (Basra), 12 

Pir Budak, 54 

Pîrî Reis, 56 

Polis Dairesi, 81 

Port Said, 27, 161 

Portekiz, 26 

Rafi’zade Abdülhamit Efendi, 69 

Ragp Efendi, 144 

Rakka Beylerbeyi Dilaver Paa, 58 

Rakka Beylerbeyi Sar Mehmet Paa, 57 

Rait, 56 

Rait Magams, 64 

Rait Paa, 65 

Rebia Araplar, 51 

Reddan El-Haruri, 41 

redif kuvvetleri, 24 

Reile Aireti, 104 

Reji Dairesi, 78 

Rekimiye, 102 

Resle, 12 

Reit Efendi, 84 

Reyyan Bölgesi, 107 

Rdvan Aa, 65 

Rfat Bey, 95 

Rfat Paa, 95 

Rsafe Vapuru, 138 

Rza Bey, 69 

Rza Efendi, 140, 141 

Riyad, 99 

Riyal, 101 

Rubey, 96 

Rubeya, 36 

Rubeya Aireti, 48 

Ruh b. Hasim, 41 

Ruhu’l-Kudüs, 46 

Rus, 60, 180 

Rusya, 26, 164 

Rübye, 101 

Rüstem Bey, 90 

Rüstem Mirza, 55 

Rüsumat Dairesi, 75 

P 

R 

Sa’diye, 43 

Sabha ptidai Mektebi, 142 

Sabusne, 12 

Sadk Han, 61 

Sadiya Efendi, 143 

Safavî Devleti, 5, 55 

Safevi, 12 

Safiye, 12 

Said b. Cebr, 93 

Said b. Ebi Vakkas, 32 

Said b. Salih El-Hacib, 43 

Saidüddevle Gevher Ein, 51 

Sait Bey, 90 

Sait Efendi, 141 

Sait Paa, 65, 98 

Salih, 17, 23, 41, 46, 171, 173, 183 

Salih Bey, 95 

Salih Efendi, 98, 140 

Salih Efendi, 141 

Salih Saip Efendi, 95 

Samarra, 44 

Samir, 61, 62 

Sar Mehmet Paa, 57 

Sarifin Aireti, 104 

Sebek El-Muflehi, 46 

Sebile Hanm, 143 

Sebiliyat ptidai Mektebi, 143 

Secistan, 35 

Seffah, 39, 40 

Selem b. Kuteybe b. El-Bâhili, 40 

Selim Bey, 62, 65 

Selman Sadk Efendi, 98 

Semava, 135 

Semave, 90, 158 

Sendera Hanm, 143 

Senegal Nehri, 148 

Seraci Köyü, 106 

Seremle, 12 

Seva’d Aireti, 96, 109 

Sevad, 40 

Sevaid Aireti, 105 

Sevar b. Abdullah, 41 

Sevini, 61, 62 

Seyfüddevle Sadaka b. Debis b. Mezid, 51 

Seyfüddevle Sadaka b. Mezid, 51 

Seyhan Köyü, 106 

Seyif ptidai Mektebi, 142 

Seyit brahim Efendi, 65 

Seyit Mehmet Efendi, 65 

Seyit Talip Paa, 98 

Seyyid Abbud Aireti, 104 

Seyyid Abdullah Efendi, 144 

Seyyid Ahmed Er-Rifai, 93 

Seyyid Ahmet Efendi, 141 

Seyyid Ahmet Fazl Efendi, 144 

195 

202


Seyyid Ali Efendi, 144 

Seyyid Halaf Efendi, 144 

Seyyid Halil Efendi, 144 

Seyyid Haim Efendi, 144, 171 

Seyyid Hdr Efendi, 144 

Seyyid Hüseyin Efendi, 144 

Seyyid Mahmut ükrü Efendi, 144 

Seyyid Mehmet Efendi, 144 

Seyyid Mehmet Es’d Efendi, 144 

Seyyid Mehmet Sait Efendi, 144 

Sbbiler, 18, 110 

stma, 17, 147, 149, 150, 151, 154, 155 

Silahtar Hüseyin Paa, 59, 64 

sinir sistemi bozukluu, 151 

Sivas, 60 

Sudan Aireti, 96, 109 

Sufiye Köyü, 106 

Suk, 109 

Sûkü’-üyûh, 19, 26 

Sûkü’-üyûh, 20, 77, 79, 86, 90, 91, 92, 104, 105, 

135, 158, 159 

Sûkü’-üyûh ptidai Mektebi, 143 

Sûkü’-üyûh Rüsumat Müdürlüü, 77 

Sultan Abdulhamit Han, 60 

Sultan Ahmet, 54 

Sultan Halil, 55 

Sultan Hüseyin, 54 

Sultan Mehmet, 51, 54 

Sultan Melikah, 50, 51 

Sultan Musa, 54 

Sultan Üveys, 54 

Sultan Yusuf Aireti, 104 

Sungur El-Bayati, 51 

Suud Ailesi, 101 

Suud b. Abdülaziz El-Vahabi, 62 

Süfyan b. Abdullah El-Kindi, 37 

Süfyan b. Muaviye, 39, 40 

Süfyan b. Muaviye b. Yezid b. Mühelleb, 39 

Süleyman b. Cafer, 41 

Süleyman b. Ebu Cafer, 41 

Süleyman b.Ali, 40 

Süleyman Bey (Nâm- Dier Büyük Süleyman 

Paa), 60 

Süleyman Paa, 60, 61, 62, 179 

Sümra b. Cindeb, 35 

Sünni, 19, 88 

Süvey, 17, 27, 161, 180 

Süvey Kanal, 17 

Süvey Kanal, 135 

ah smail, 55 

ah smail Safavî, 55 

ah Mahmut, 54 

ah Tahmasb, 55 

am, 25, 28, 33, 37, 38, 39, 44, 92, 178 

amiye Çölü, 85, 86, 90 

arki ve imali Köyü, 106 

arta, 19, 158, 159 

 

ati Aireti, 104 

atra, 80, 90, 91, 92, 93, 95, 96, 97, 104, 105, 108, 

109, 129, 159 

attü’l-Arap, 13, 14, 17, 19, 20, 26, 45, 85, 86, 87, 

88, 108 

attü’l-Arap ptidai Mektebi, 142 

attü’l-Arap Nehri, 85 

avizade Süleyman Bey, 61 

ebar Nehri Iskunas, 135 

ekip Efendi, 98 

emsettin Mehmet, 53 

erahine Aireti, 104 

erefüddevle, 48 

eri Mahkeme, 73 

erer, 58, 108 

evki Efendi, 98 

eyh Abdullah Er-Rehbi, 62 

eyh Ebulhezil Muhammed b.El-Âllaf, 42 

eyh Hasan lhanl, 54 

eyh Kefl, 57 

eyh Mâni’, 59 

eyh Muntefik Mani’, 64 

eyh Srr, 57 

eyhe Hanm, 143 

ii, 17, 19, 87, 88, 92, 93, 101 

ii Mezhebi, 87 

iraz, 61, 101 

iya’l-ferun Aireti, 104 

unafiye, 135 

u, 12 

u (Mukataa), 12 

uveylat Aireti, 104 

Tafra, 96 

Tahaffuzhane, 81 

Tahir, 41, 48 

Tahrirat Kalemi, 80, 84, 90, 95, 98 

tahsilat komisyonu, 27 

tahvîl, 22 

Talha, 33, 34, 170 

Tapu Dairesi, 84, 90, 95, 98 

Tatar, 53 

Tavaf, 35 

Tayip Nehri, 95 

Tekirda, 28 

Telgraf Memurluu, 84, 90, 95, 98 

Telgraf ve Posta daresi, 78, 79 

Telkih ubesi, 75 

Temerrüt Ali Paa, 56, 64 

Tennume, 87 

Tennume Bölgesi, 107 

Tercüme Odasnn, 70 

tetanos, 151 

Ticaret Mahkemesi, 74 

Timsah Nehri Iskunas, 135 

Timur, 54, 55, 179 

Tizi Hanm, 143 

Tokiye Aireti, 104 

T 

196 

203

ORSAM 

Toveynat Aireti, 104 

Tömbeki ve Tütün dare Tekeli, 78 

Turul Bey, 50, 53 

Tuna, 14, 25 

Tunta, 51 

Turfay olu Baydu Han, 53 

Tuveyle, 101 

tüberküloz, 151 

Uceyir, 135 

Uceyr, 98, 99, 100 

Uceyr skelesi, 98 

Uur b. Ebu Said Sabur, 50 

Ulus Vapuru, 134 

Umman, 17, 40, 47, 48, 125, 159 

Umman hâkimi Yusuf b. Vecih, 48 

Umman Hâkimi Yusuf b. Vecih, 47 

Umman Merkez daresi, 135 

Umman Osmanl Dairesi, 87 

Umman- Osmanî, 135 

Ummân- Osmanî, 27 

Umman- Osmanî dare Komisyonu, 137 

Umran Aireti, 109 

Utbe b. Ebi Süfyan, 35 

Utbe b. Gazvan, 32 

Uveys Köyü, 106 

Uyude El-Batu Aireti, 104 

Uzun Hasan, 54, 55 

U 

Ü 

Übeydullah b. Muammer, 36 

Übeydullah b. Ziyad, 35, 36 

Ümmü’l-Abbas, 61 

Ümmülbum (Bayku Anas), 102 

Üstemen Hamdi Efendi, 140 

Üteybiye Aireti, 104 

Vahabiler, 62, 101 

Vakf, 97 

Vali Abdullah Paa, 66 

Vali Acif, 42 

Vali Ahmet Paa, 59 

Vali Arif Paa, 66 

Vali Ferik Hamdi Paa, 66 

Vali Ferik Mahmut Hamdi Paa, 66 

Vali Ferik Muhsin Paa, 66 

Vali Ferik Mustafa Nuri Paa, 66 

Vali Ferik Sabit Paa, 66 

Vali Ferik aban Paa, 66 

Vali zzet Paa, 66 

Vali Mehmet Enis Paa, 66 

Vali Mehmet Hafz Paa, 66 

Vali Müir Mehmet Hidayet Paa, 66 

Vali Müir Nafiz Paa, 66 

V 

Vali Nasr Paa, 66 

Vali Übeydullah b. Muammer, 36 

Vali Vekili Abdüllatif Paa, 66 

Vali Vekili Ferik Mehmet Münir Paa, 66 

Vali Ziyad, 35 

Vast, 37, 41, 44, 47, 48, 50, 52, 56 

Vehbi Efendi, 95 

Vekil Bahriye Komutan Ahmet Paa, 65 

Vekil Bahriye Komutan Miralay Halit Bey, 65 

Vekil Bahriye Komutan Mirliva Ali Rza Paa, 66 

Vekil Galip Bey, 65 

Vekil Hac Ali Efendi, 65 

Vezir Abdurrahman Paa, 64 

Vezir Ahmet Paa, 64 

Vezir b. Bukayye, 48 

Vezir Halil Paa, 64 

Vezir Hasan Paa, 64 

Vezir lyas Paa, 64 

Vezir Osman Paa, 64 

Vilayet Evkaf Muhasebesi, 72 

Vilayet Evrak Kalemi, 70 

Vilayet dare Meclis tham Heyeti, 69 

Vilayet dare Meclisi, 14, 69, 70 

Vilayet Maarif Dairesi, 72 

Vilayetin statistik Komisyonu, 70 

Yahudi, 18, 50, 88, 92, 101, 110 

Yahudi Köyü, 106 

Yahudiler, 108 

Yahya b.Muhammed El-Bahrani, 44 

Yahya Efendi, 95 

Yahya Nüzhet Efendi, 84 

Yahya Paa, 58, 59, 64 

Yakup Aa, 65 

Yakup Efendi, 98 

Yakup olu Murat, 55 

Yemame, 42 

Yemen, 17, 23, 25, 26, 68, 152, 154, 183 

Yesinnu’l-meyyah Aireti, 104 

Yezid b. Hubeyre, 39 

Yezid b. Mühelleb, 37, 39 

Yezid b.Mühelleb, 38 

Yusuf b. Vecih, 47, 48 

Yusuf b.Ömer Es-Sakafi, 38 

Yusuf Tali’ Paa, 95 

Yusufan Köyü, 106 

Zahran, 98 

Zalim Haccac b. Yusuf Es-Sakafi, 37 

Zaptiye Tekilat, 90, 95, 98 

zatürrie, 151 

Zehiri Aireti, 104 

Zekeriya olu Yahya, 46 

Zeki Han, 61 

Zenci Ayaklanmas, 5, 15, 43 

Zeyci ve Mustafaiye Bölgesi, 107 

Y 

Z 

197 

204


Ziya Bey, 90 

Ziyad b. Ümeyye, 35 

Ziyadezade Mehmet Salih, 65 

Ziyadiye Köyü, 106 

Zübeyir, 13, 15, 19, 32, 33, 34, 36, 38, 62, 63, 85, 

86, 87, 95, 96, 107, 108, 124, 142, 159, 166, 

168, 170 

Zübeyir ptidai Mektebi, 142 

Zühhaf Korveti, 133 

Zühirzade Ailesi, 62 

Zülfikar, 55 

198 

205

ORSAM 

ORSAM 

orsam.org.tr

Metnin Tamamı - orsam

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?