You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
OSMANLI<br />
VİLAYET<br />
SALNAMELERİNDE<br />
BASRA<br />
Editörler<br />
Cengiz EROĞLU<br />
Murat BABUÇOĞLU<br />
Orhan ÖZDİL<br />
ORSAM<br />
1
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE<br />
OSMANLI VLAYET<br />
SALNAMELERNDE<br />
BASRA<br />
HALEP<br />
Cengiz Murat Orhan<br />
EROLU BABUÇOLU ÖZDL<br />
Cengiz Murat Yrd. Doç. Dr. Mehmet<br />
EROLU BABUÇOLU KÖÇER<br />
gl bal<br />
strateji enstitüsü<br />
TKV TKV<br />
Ankara TKV TKV - 2005<br />
Ankara<br />
2007<br />
ORSAM<br />
3
ORSAM Kitapları No: 6<br />
ORSAM Ortadoğu Kitapları No: 4<br />
“Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Basra”<br />
Editörler: Cengiz EROĞLU, Murat BABUÇOĞLU, Orhan ÖZDİL<br />
ANKARA - Kasım 2012<br />
ISBN: 978-975-8975-04-8<br />
ORSAM<br />
Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi<br />
Center for Middle Eastern Strategic Studies<br />
Mithatpaşa Caddesi 46/6 Kızılay-Ankara<br />
Tel: 0 (312) 430 26 09 Fax: 0 (312) 430 39 48<br />
www.<strong>orsam</strong>.org.tr, <strong>orsam</strong>@<strong>orsam</strong>.org.tr<br />
ORSAM © 2012<br />
Bu kitabın içeriğinin telif hakları ORSAM’a ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu<br />
uyarınca kaynak gösterilerek kısmen yapılacak makul alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde<br />
önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, yeniden yayımlanamaz. Bu kitapta yer alan değerlendirmeler<br />
şahısların kendilerine aittir; ORSAM’ın kurumsal görüşünü yansıtmamaktadır.<br />
4
5<br />
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
İÇİNDEKİLER<br />
KISALTMALAR..................................................................................................................................9<br />
GİRİŞ....................................................................................................................................................11<br />
Basra Vilayeti Salnameleri....................................................................................................................11<br />
XIX. ve XX. Yüzyıllarda Basra Vilayeti ve Basra Şehri......................................................................12<br />
Salnamelerde Basra’ya İlişkin Bilgiler.................................................................................................15<br />
SALNAMELERDE BASRA..............................................................................................................29<br />
I- TARİH..............................................................................................................................................31<br />
Basra’nın Kuruluşu...............................................................................................................................32<br />
Cemel Vakası...................................................................................................................................33<br />
Emevi Devleti Döneminde Basra..........................................................................................................35<br />
Abbasi Devleti Döneminde Basra.........................................................................................................39<br />
Zenci Ayaklanması..........................................................................................................................43<br />
Moğol İstilası Döneminde Basra..........................................................................................................54<br />
İlhanlı Devleti Döneminde Basra..........................................................................................................55<br />
Karakoyunlu Devleti Döneminde Basra...............................................................................................55<br />
Akkoyunlu Devleti Döneminde Basra..................................................................................................56<br />
Safavi Devleti Döneminde Basra..........................................................................................................56<br />
Osmanlı Devleti Döneminde Basra......................................................................................................56<br />
Osmanlı Döneminde Basra’ya Atanan Valiler................................................................................65<br />
II- İDARİ TEŞKİLAT........................................................................................................................69<br />
III- İDARİ TAKSİMAT......................................................................................................................85<br />
Basra Vilayetine Bağlı Sancaklar..........................................................................................................86<br />
1- Basra Merkez Sancağı.................................................................................................................86<br />
2- Müntefik Sancağı........................................................................................................................92<br />
3- Amara Sancağı............................................................................................................................97<br />
4- Necid Sancağı.............................................................................................................................100<br />
IV- DEMOGRAFİK DURUM...........................................................................................................105<br />
Müntefik Livasında Bulunan Aşiretler, Hane Sayıları ve Yaklaşık Nüfusları......................................106<br />
Amara Livasında Bulunan Aşiretler, Hane Sayıları ve Yaklaşık Nüfusları..........................................107<br />
Kasaba ve Köylerdeki Tahmini Nüfus..................................................................................................108<br />
Kasaba ve Bölgelerdeki Kaydedilmeyen Nüfus...................................................................................109<br />
Basra Vilayetinin Toplam Nüfusu.........................................................................................................110<br />
Basra Merkez Sancağı.....................................................................................................................110<br />
Amara Sancağı................................................................................................................................110<br />
Amara Livasındaki Mevcut Aşiretlerin Nüfusu..............................................................................111<br />
Müntefik Sancağı............................................................................................................................111<br />
Necid Sancağı..................................................................................................................................111<br />
Basra Genel Toplamı.......................................................................................................................112<br />
Basra Vilayeti Nüfus Cetveli...........................................................................................................112<br />
7
ORSAM<br />
V- İKTİSADİ DURUM.......................................................................................................................113<br />
Basra Vilayetinin Gelir ve Giderleri.....................................................................................................114<br />
Basra’da Yetişen Mahsuller..................................................................................................................123<br />
Yerel Tüketim ve İhracat.................................................................................................................124<br />
Kullanılan Ağırlık Ölçü Birimleri...................................................................................................126<br />
Tekstil ve İmalat....................................................................................................................................126<br />
Madenler...............................................................................................................................................126<br />
Ormanlar...............................................................................................................................................126<br />
Basra Ticaretinde Önemli Bir Yer Tutan İnci ve İnci Avı İle İlgili Bilgiler..........................................127<br />
VI- SİLAHLI GÜÇLER.....................................................................................................................129<br />
Kara Ordusu: Askerî Güç......................................................................................................................130<br />
İç Güvenlik: Zabtiye Kuvveti...............................................................................................................134<br />
Donanma: Basra Tersanesi....................................................................................................................135<br />
VII- BASRA’DA EĞİTİM-ÖĞRETİM VE SAĞLIK......................................................................143<br />
Basra Vilayetinde Bulunan Mektepler..................................................................................................144<br />
Basra Vilayet Salnamelerinde Hıfzısıhha (Sağlık Bilgisi)....................................................................150<br />
VIII. HABERLEŞME VE ULAŞIM.................................................................................................161<br />
Vilayetin Posta ve Telgraf Hatları Hakkında Genel Bilgi.....................................................................162<br />
Postalar..................................................................................................................................................162<br />
Yol ve Köprüler.....................................................................................................................................162<br />
Ulaşım Araçları.....................................................................................................................................163<br />
IX. BASRA VİLAYETİNDE ÇALIŞAN YABANCI<br />
ŞİRKETLER VE KONSOLOSLUKLAR........................................................................................165<br />
Londra-Basra Arasında Çalışan Vapur Şirketleri..................................................................................166<br />
Basra Vilayetinde Bulunan Konsolosluklar..........................................................................................168<br />
Basra’daki Gayrımüslimlerin Ruhani Liderleri....................................................................................169<br />
X- BASRA VİLAYETİ İLE İLGİLİ ÖZEL BİLGİLER.................................................................171<br />
Basra’ya Mahsus Yapılması Gereken İşler...........................................................................................172<br />
Merkez Vilayetin Bir Senelik Yazışma İstatistiği.................................................................................173<br />
Basra Vilayetinde Bulunan Cami ve Medreseler..................................................................................174<br />
Basra Vilayetinde Bulunan Ashâb-ı Kirâm, Evliya ve Şeyhlerin Türbeleri.........................................176<br />
Madalya ve Nişan Alan Saygın Kişiler.................................................................................................177<br />
XI. TÜM VİLAYET SALNAMELERİNDEKİ MEVCUT GENEL BİLGİ:<br />
TARİHÎ OLAYLAR...........................................................................................................................181<br />
Tarihte Meydana Gelen Önemli Olaylar (Hicretten Önce)...................................................................182<br />
Tarihte Meydana Gelen Önemli Olaylar (Hicretten Sonra)..................................................................185<br />
KAYNAKÇA.......................................................................................................................................189<br />
İNDEKS...............................................................................................................................................193<br />
8
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
KISALTMALAR<br />
b. bn (olu)<br />
Bkz.<br />
DA<br />
ed.<br />
EI 2<br />
Baknz<br />
Diyanet slam Ansiklopedisi<br />
Editör<br />
Encyclopedia of Islam<br />
H. Hicri<br />
Hz.<br />
ÜFM<br />
Hazreti<br />
stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi Mecmuas<br />
M. Miladi<br />
MEB<br />
Nr.<br />
R.A.<br />
Milli Eitim Bakanl<br />
Nereden<br />
Raziyallahu Anhu<br />
s. Sahife<br />
S.A.<br />
TTK<br />
Sallallahu Aleyhi ve Sellem<br />
Türk Tarih Kurumu<br />
10<br />
9
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
GR<br />
Basra Vilayet Salnameleri:<br />
Toplumdaki yeniliklerin yerel düzeyde dile getirilmesinin arac olarak tanmlanan<br />
salnameler, taradaki kentsel yaam hakknda önemli bilgiler içermektedir 1 .<br />
Mektupçunun denetiminde hazrlatlan vilâyet salnamelerinde, hükûmetçe gönderilen<br />
örnek göz önünde tutularak bilgiler verilmektedir. Ancak vilayetin özel durumu, salnameyi<br />
hazrlayanlarn bilgi düzeyleri, doal olarak salnameler arasnda önemli bilgi farkllklarna<br />
neden olmutur 2 .<br />
Bilindii gibi vilayet salnameleri, ilgili vilayetin tarihçesi ile yönetim birimlerini,<br />
görevli listelerini, vilayetin fizikî, demografik yapsn, nüfusun cinsiyet, etnik ve mezhep<br />
kökenine dair bilgileri, beldenin ticarî ve ekonomik faaliyetlerini, eitim faaliyetleri, hastane,<br />
kütüphane, cami, mescit gibi sosyal yaplar ile askerî tekilat ve yabanc devlet temsilcilikleri<br />
gibi birçok konuya dair bilgiler içermektedir.<br />
Vilayet salnamelerinin yaynlanmasna Halep Mektubî Kalemi’nde bulunan brahim<br />
Halet Bey tarafndan “Fihrist-i Vilayet-i Haleb” 3 adyla düzenlenen ve istatistikî bilgiler<br />
içeren eserin Bâb- Âlî’nin dikkatini çekmesi üzerine baland bilinmektedir. brahim Halet<br />
Bey’in hazrlad bu eserin birer örnei vilayetlere gönderilmi ve benzeri yllklar<br />
hazrlanmas için emirler verilmitir. Bununla birlikte salname geleneinin olumas ise 1867<br />
Vilayet Nizamnamesinin yaynlanmas ile birlikte gerçeklemitir. Bu nizamname ile birlikte<br />
“eyalet” düzeninden “vilayet” düzenine geçilmitir 4 .<br />
Bu balamda Basra Vilayet Salnamesinin yaynlanmas çok gecikmemitir. Her ne<br />
kadar Basra Vilayet Salnamesinin ilki 1308 (1890) ylnda yaynlanmsa da, bundan önceki<br />
yllara ait bilgiler, Badat Vilayet Salnamesinin içerisinde yer almaktadr. Nitekim 1292<br />
(1874), 1299 (1881), 1300 (1882) ve 1301 (1883) yllarna ait Badat vilayet salnamelerinde,<br />
Basra’ya da yer verilmitir. Bilindii gibi Basra, Kanuni’nin 1534’te Badat’ fethi ile<br />
birlikte Osmanl hakimiyetine girmitir. Osmanl yönetiminde iken kimi zaman Badat’a<br />
balanm, kimi zaman “ocaklk” veya “mülkiyet” eklinde “vilayet” olarak<br />
tekilatlandrlmtr 5 . te bu nedenle Basra, 1292 (1874) tarihli Badat Vilayet<br />
Salnamesinde, Badat eyaletinin 9 sancandan biri olarak kaydedilmitir. 1884’te yaplan<br />
1 Latin harfleriyle yaynlanm sâlnâme örnei için bkz. Ankara Vilayeti Sâlnâmesi: 1325 (1907), Ankara<br />
Enstitüsü Vakf Yaynlar, Ankara 1995. Ayrca sâlnâme ve sâlnâmelerin çeitleri hakknda genel bir bilgi için<br />
bkz.: “Sâl-nâme”, slam Ansiklopedisi, X, stanbul 1967, s.134-136. Sâlnâmelerin toplu katalou için bkz.:<br />
Hasan Duman, Osmanl Sâlnâmeleri ve Nevsâlleri, I-II, Ankara 2000.<br />
2 Musa Çadrc, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, TTK Yaynlar,<br />
Ankara 1997, s.293.<br />
3 Henüz bu eserin herhangi bir nüshasna ulalamamtr. Bu nedenle mevcut vilayet sâlnâmeleri içerisinde en<br />
eski tarihli olan 1868’de yaynlanan Bosna Vilayet Sâlnâmesi’dir. Bkz. Hasan Duman, Osmanl Sâlnâmeleri<br />
ve Nevsâlleri, I, Ankara 2000, s.XVIII, 5.<br />
4 Özer Ergenç, “Sâlnâmelerde zmir”, 1885-1985 Türkiye Ekonomisinin 100 Yl ve zmir ve zmir Ticaret<br />
Odas Sempozyumu, 21-23 Kasm 1985 Atatürk Kültür Merkezi, zmir.<br />
5 Yusuf Halaçolu, “Basra: Osmanl Döneminde”, DA, V, stanbul 1992, s.112-114; Halil Sahilliolu,<br />
“Osmanl Döneminde Irak’n dari Taksimat”, Çeviren: Mustafa Öztürk, Belleten, LIV/211, Ankara 1991,<br />
s.1233-1257. Klasik dönemdeki gerek Badad’a bal iken, gerekse müstakil bir eyalet konumunda iken Basra<br />
idari taksimat için bkz. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasnda Osmanl Ümeras ve l daresi,<br />
Boaziçi Üniversitesi Yaynlar, stanbul 1978, Ek:I-IV.<br />
11<br />
11
ORSAM<br />
yeni bir düzenleme ile Basra, vilayet haline getirilmi ve bundan tam 6 yl sonra da ilk vilayet<br />
salnamesi yaynlanmtr.<br />
1308-1320 (1890-1902) yllar arasnda yaynlanan toplam 7 salnamenin 6 ilk 4’ü hem<br />
Osmanlca hem Arapça olarak hazrlanmken; son 3’ü tamamen Osmanlca olarak<br />
baslmtr.<br />
Bu çalmada Basra’ya ait olan 7 salname ile Badat Vilayet Salnamelerinde yer alan<br />
Basra ile ilgili bilgiler karlatrmal olarak kullanlmtr. Tüm salnamelerdeki bilgiler,<br />
zaman içerisindeki farkllklarn belirtilmesi ile birlikte tek bir metin haline getirilmitir. Bu<br />
eserin yazlmasnn amac, salnamelerde Basra ile ilgili ne gibi bilgiler olduunu ortaya<br />
koymak olduundan tüm salnamelerde ortak olan slamiyetten önceki devletler, bütün<br />
Osmanl ülkesinde yaplan hayratlar, Osmanl hanedan tarihi ya da Osmanl Devleti’nin<br />
kuruluundan itibaren göreve gelen sadrazamlar gibi konular bu çalmann kapsam içerisine<br />
girmemektedir. Bu nedenle de bu gibi ksmlar, eserde yer almamaktadr. Buna karlk<br />
Basra’nn tarihine, sosyal ve ekonomik yapsna, demografik durumuna dair tüm bilgiler,<br />
yldan yla görülen farkllklar da göz önünde bulundurularak verilmeye çallmtr. Bu<br />
balamda baktmzda salnameler, bir yandan o beldenin tarihine k tutarken, dier yandan<br />
da iktisadî hayatndan folklorik özelliklerine, iklim koullarndan salkla ilgili halk arasnda<br />
yaygn olan birtakm uygulamalara ya da tara ile Merkez arasndaki ilikinin boyutunu<br />
göstermesi bakmndan, vilayetin Merkez ile olan yazmalar ve bu yazmalarn hangi<br />
kalemlerde daha çok younlatna kadar birçok konuda oldukça önemli ve ilginç bilgiler<br />
içermektedir.<br />
XIX. ve XX. Yüzyllarda Basra Vilayeti ve Basra ehri<br />
Hz. Ömer döneminde daha çok askerî kayglarla kurulmu olan, sonraki dönemlerde<br />
Emevi, Abbasi devletlerinin hakimiyetine giren, Mool istilas sonrasnda srasyla lhanl,<br />
Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi devletlerinin ve nihayet Kanuni döneminde Osmanl<br />
topraklarna katlan ve ayn adla anlan eyaletin merkez sanca olan Basra, salnamelerdeki<br />
anlatmyla “kuzeyde Hz. Üzeyir’den güneyde Fav’a kadar yaklak olarak uzunluu 35 saat 7 ;<br />
eni ise 9–10 saat olan bir alan” kapsamaktadr.<br />
Badat’n 1534’de fethi ile birlikte, bu eyalete bal bir sancak haline getirilen<br />
Basra’nn XVIII. yüzyl balarnda müstakil bir eyalet olduunu görmekteyiz. öyle ki: 1702<br />
ylnda Basra eyaleti 8 sancaktan olumaktadr. Bunlar: Paa Sanca (Basra); Kyab; Badiye<br />
(Mukataa 8 ); Sabusne, Gaffât, Mensûr ve Batna; Seremle; u (Mukataa); Gazan, Resle ve<br />
Safiye; Cear sancaklar. Bu tarihte Badiye ve u sancaklar, Osmanl kaynaklarnda<br />
Mukâta‘a-i Mîrlivâ-i Bâdiye ve Mukâta‘a-i Mîrlivâ-i u olarak kaydedilmektedir. Yani bu<br />
iki sancak, mutasarrflarna mukâta‘a olarak verilmitir. Bu statüsü çok uzun sürmemi ve<br />
ortaya çkan huzursuzluk ve isyanlar neticesinde eyalet, Ocak 1737’den itibaren bir süre<br />
6 Basra Vilayet Sâlnâmelerinin ilki Hicri 1308 (1890) ylnda Basra Vilayet Matbaasnda baslm olup, 23x17<br />
cm. ebadnda ve 187 sayfadan olumaktadr. Müteakip yllarda toplam olarak 7 adet sâlnâme yaynlanmtr.<br />
Bunlar sras ile 1309 (1891) ylnda ve 355 sayfa, 19x15 cm. ebadnda; 1311 (1893) ylnda ve 199 sayfa, 19x13<br />
ebadnda, 1314 (1896) ylnda ve 140 sayfa, 20x13,7 cm. ebadnda, 1317 (1899) ylnda ve 174 sayfa, 20x14 cm.<br />
ebadnda; 1318 (1900) ylnda ve 293 sayfa, 20x14 cm. ebadnda; son olarak 1320 (1902) ylnda 249 sayfa,<br />
20x14 cm. ebadnda olan sâlnâmelerdir.<br />
7 Salnamede 1 saat, 5 Km’ye eittir.<br />
8 Selçuklulardan itibaren muayyen yerlere ait devlet gelirlerinin hizmet ve maalarna karlk olarak kumandan,<br />
asker ve sivil ricale menûr, tevkî ve daha baka isimler alan ve sikalar ile terk ve tahsis edilen yerler. Arazinin<br />
muayyen bir kira karlnda birine braklmas. Ba, bahçe, arsa haline getirilen ekim topra için verilen vergi.<br />
12 12
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Badad Valisi Ahmed Paa tarafndan idare edilmitir 9 . Bu durum XIX. yüzyl son çeyreine<br />
kadar böyle devam etmitir.<br />
1884’e kadar bazen vilayet, bazen de mutasarrflk olarak yönetilen Basra, bu tarihte<br />
Merkez sancak (Basra) dnda Muntefik, Amara ve Necid sancaklarndan oluan bir vilayet<br />
haline getirildi. Bu dönemde Basra sanca, Merkez kaza (Basra) ile birlikte toplam 3 kazaya<br />
ayrlmaktayd. Bunlar da; Basra, Kurna ve Kuveyt kazalaryd. Basra kazasnn merkezi Basra<br />
kasabas idi ve bu kazaya bal 5 nahiye (Fav, Ebulhasip, attü’l-Arap, Zübeyir ve Harise)<br />
bulunmaktayd.<br />
XVIII. yüzyln ikinci yarsndan itibaren ülkenin ulam a ve d ticaret kanallar<br />
deitiinden üretim ve yönetim merkezleri ve birimlerinde de yeni oluumlar kendini<br />
gösterecek ve bu alandaki en önemli atlmlar XIX. yüzylda atlacaktr. Nihayetinde<br />
Basra’nn Badat’tan ayrlp yeni bir eyalet oluturmas da bu dönemde olacaktr. Yukarda<br />
da zikredildii gibi 1890 ylna gelinceye kadar Basra, bal bir sancak konumunda Badat<br />
Vilayet Salnamesinde yerini almtr. Bu balamda memâlik-i mahrûsede 10 1836’lardan<br />
itibaren klasik tara düzeninin yenilenmesi bakmndan vilayet düzenlemesinde birtakm yeni<br />
düzenlemelere gidildii bilinmektedir. II. Mahmud döneminde genel güvenlik açsndan<br />
köklü önlemler alnmas amacyla, 1834-1836 yllar arasnda bütün ülkede bir redif askerî<br />
tekilat 11 kurulmutur. Bu tekilatn görevleri arasnda derbendlerde nöbet tutmak ve kent<br />
merkezlerinde devriye gezerek iç güvenlii salamak da vardr. 1826’da yeniçeriliin<br />
kaldrlmasnn ardndan kurulan Asâkir-i Mansure-i Muhammediye ile tüm Osmanl<br />
topraklarnda güvenlii salamak imkanszd. Bu nedenle Austos 1834’te Meclis-i ura’da<br />
redif askerinin kurulmas kararlatrld. Redif askerlerinin eitim ii de Asâkir-i Mansure<br />
subaylarna verildi. Böylece bu tekilata paralel olarak 1836’da tara yönetim birimlerinin<br />
yeniden düzenlenmesi gündeme geldi. Bu amaçla tarada müirlikler kuruldu ve bunlara baz<br />
sancak ve kazalar feriklik olarak baland. Bu uygulama ile klasik dönemin çok fonksiyonlu<br />
tmar sistemi gibi bir sistem yaratlmaya çallyordu. Yani askerî-idarî yönetimin bir arada<br />
yürütülebilecei bir sistem.<br />
Bunun yan sra Osmanl ülkesinde baka düzenlemeler de yaplmt. öyle ki:<br />
Tanzimat dönemine gelindiinde, daha önce yaanan birtakm aksaklklarn giderilmesi,<br />
özellikle vergilerin herkesin gelirine göre alnmas konusundaki olumsuzluklarn giderilmesi<br />
amacyla 1840’da iltizam usulü kaldrlm ve hazine gelirlerinin dorudan merkezden atanan<br />
muhassllar tarafndan toplanmas kural getirilmitir. Böylece tara yönetiminde, eyaletlerde<br />
vali ve müirler yer alrken; muhassllar gittikleri sancaklarn yönetimini üstlenecekler ve<br />
kurulacak olan muhassllk meclisleri aracl ile de vergileri düzenli olarak toplayacaklard.<br />
Tabii beklenen sonuç alnamam ve 1842’de muhassllk kurumu kaldrlarak tekrar iltizam<br />
uygulamasna dönülmütür. Yeni bir düzenleme ile eyaletler sancaklara, sancaklar da kazalara<br />
ayrlmtr. Muhassllk meclisleri ise memleket meclislerine dönütürülmütür. Daha sonra<br />
bu meclisler 1849’da yaynlanan yeni bir talimatname ile eyalet meclisleri adn alrken,<br />
sancak merkezlerinde de küçük meclisler kurulmutur 12 . Bu dönemin en belirgin özellii,<br />
9 Orhan Klç, 18. Yüzyln lk Yarsnda Osmanl Devleti’nin darî Taksimat: Eyalet ve Sancak Tevcihat,<br />
Elaz 1997, s.74.<br />
10 Osmanl ülkesi. Kelime anlam olarak da korunan, gözetilen, emniyeti ve asayii temin olunmu topraklar<br />
anlamndadr.<br />
11 Redif tekilat, büyük bir kitleyi uzun süre silah altnda tutmadan, askerlik çana gelmi olanlar kendi<br />
bölgelerinde az bir masraf ile ksa aralklarla eiterek sava annda ie yarayacak yeterli asker bulma amacyla<br />
kurulmutur. Ayrca barta iç güvenliin salanmas, hükümet emirlerinin eksiksiz uygulanmas için bu<br />
askerden yararlanma yoluna gidilmitir. Bkz. Musa Çadrc, “Osmanl Ordusunda Yeni Düzenlemeler”, I.<br />
Askeri Tarih Semineri Bildiriler 2, Gnkur ATASE Yay., Ankara 1983, s.93.<br />
12 Çadrc, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.215.<br />
13<br />
13
ORSAM<br />
kazann yine önemli bir idarî birim olarak uygulamada yerini almasdr. Bilindii gibi kaza,<br />
Osmanl klasik döneminde etkin bir adlî-idarî birimken, XVIII. yüzyla gelindiinde idarî<br />
açdan önemini bir hayli yitirmi ve kadlar da sadece adlî yetkili durumuna dümülerdi 13 .<br />
XIX. yüzylda ise sancak yönetimi kaymakamlara braklrken, kazalar da kaza<br />
müdürlerinin idaresi altnda idi 14 . Eyalet ve sancaklarda halkn temsilcilerinin de yer ald<br />
(4 Müslüman, 4 de Gayrimüslim) büyük ve küçük meclisler oluturulmutur.<br />
Dier taraftan tara tekilatnda valinin yannda yer alan ve merkezden atanan<br />
defterdarn da önemli roller oynad görülmektedir. Defterdar, hazine gelirlerinin<br />
toplanmasndan sorumlu idi. Tarada iç güvenlik ise 1844’te kurulan zabtiye tekilat ile<br />
salanyordu.<br />
1864’te hazrlanan vilayet nizamnamesi, Mithat Paa’nn 1864-1871 yllar arasnda<br />
Tuna vilayetindeki uygulamalarndan sonra, memâlik-i mahrûsenin genelinde geçerli hale<br />
getirildi. Buna göre Osmanl topraklar vilayet, sancak, kaza ve köy’lerden oluan yönetim<br />
birimlerine ayrlyordu. Bu düzenleme ile yöneticilerin unvan ve atanmalarnda bir deiiklie<br />
gidilmitir. Eyalet ad vilayete dönüürken, vali yönetici olarak durumunu ve unvann<br />
koruyacakt. Sancak terimi yerine ise zaman zaman liva teriminin kullanld görülecek ve<br />
sancak yönetimi kaymakam yerine mutasarrfa braklacakt. Kaza birimi ise 1842’deki<br />
statüsünü korumakla birlikte seçimle göreve getirilen kaza müdürü yerine kaza yöneticisi<br />
olarak kaymakam i bana getirilecekti. Böylece en önemli deiiklik kaza yönetiminde<br />
yaplm oluyordu 15 . 1871’e gelindiinde nahiyeler de yönetim birimi olarak bu tekilatta<br />
yerini alacaktr. Vilayet yönetimi ise valinin bakanlnda birçok üyeden oluan Vilayet<br />
dare Meclisi tarafndan yürütülmekteydi.<br />
Bu balamda 1864’ten itibaren Osmanl Avrupasnda 44 sancakla 10 vilayet; Osmanl<br />
Asyasnda 74 sancakla 16 vilayet ve Osmanl Afrikasnda da 5 sancakla 1 vilayette bu yeni<br />
düzenleme uygulamaya konulmutur 16 .<br />
Sonuç olarak Basra’nn tarihi geliimini dünden bugüne ksaca sralayacak olursak;<br />
Halife Ömer tarafndan 636 ylnda kurulan ve Harun Reid döneminde bir kültür merkezi<br />
haline gelen ehir, Abbasi Halifeliinin çöküüyle birlikte bu özelliini yitirmitir. Uzunca bir<br />
dönem Perslerin ve Türklerin hakim olduu ehir, I. Dünya Sava srasnda ngilizler<br />
tarafndan igal edilmitir. ngilizler, 1930’da buradan çekilinceye kadar kenti, liman olarak<br />
kullanmtr. I. Dünya Savandan sonra Badad demir yolu hattnn döenmesi ve modern bir<br />
limann yaplmas ile kentin önemi daha da artmtr. attü’l-Arap su yolu üzerindeki büyük<br />
çekimelerdeki stratejik öneminden dolay, 1980’lerde ran-Irak Sava boyunca ran<br />
kuvvetleri tarafndan ar tahribe uratlan kent, bu kez 1991 Körfez Sava srasnda Batl<br />
güçler tarafndan bombardmana tutulmutur 17 .<br />
1987’deki saymlara göre 406.296 nüfusun yaad Basra 18 , Irak’n ikinci büyük ehri<br />
olup önemli bir liman kentidir. Ticarî açdan bakldnda önemli bir corafî bölgede yer<br />
almas ve petrol yataklarnn varl kentin önemini daha da artrmtr. Öyle ki 1948’den bu<br />
yana ehirde pek çok petrol rafinerisi ina edilmitir. Böylece petrol önemli ihraç mallar<br />
arasnda yerini almtr.<br />
13 Ergenç, “Sâlnâmelerde zmir”, s.3-4.<br />
14 Çadrc, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.225.<br />
15 Çadrc, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.252.<br />
16 Ergenç, “Sâlnâmelerde zmir”, s.5.<br />
17 “Basra”, The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition Copyright, Columbia University Pres. 2001.<br />
18 Halaçolu’na göre 1985’teki Basra kentinin nüfusu 616.700’dür. Bkz. Halaçolu, “Basra: Osmanl Dönemi”,<br />
s.114.<br />
14 14
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
XX. yüzyl boyunca çatmalarn neredeyse hiç dinmedii Basra’nn tarihine<br />
bakldnda, durumun günümüzden pek farkl olmad kolayca görülecektir. Hz. Ömer<br />
zamannda askerî amaçlarla Güney Irak’ta kurulan eski Basra kenti, ran Körfezi, ran ve Irak<br />
yollarn kontrol altnda tutan stratejik bir mevkiye sahiptir. ehir, Basra Körfezi’nin<br />
kuzeyinde yer ald için ticarî açdan büyük avantajlar elde etmitir 19 .<br />
Salnamelerde Basra’ya likin Bilgiler:<br />
Tarih:<br />
Salnamelere göre Basra’nn tarihi, baa geçen valiler ve bu valiler döneminde yaanan<br />
birtakm ayaklanma ve yamalarlarla e tutulmutur. Buna göre Hulefâ-i Râidîn (Dört<br />
Halife) döneminden itibaren gerek Emevi, gerekse Abbasi ve daha sonraki devletler<br />
döneminde kentte asayii salamak pek mümkün olmam ve ehre sürekli bir kargaa hakim<br />
olmutur. Zaman zaman göçebe airetlerin saldrlar ile, zaman zaman da “Cemel Vakas”nda<br />
ya da “Zenci Ayaklanmas”nda olduu gibi yaanan büyük kargaa dönemleriyle, bir yandan<br />
ehir yaklp yklrken, dier yandan da büyük insan kayplar yaanmtr. Meydana gelen bu<br />
ayaklanma ve savalarn yan sra o dönemde çkan salgn hastalklar da nüfus kaybnda<br />
büyük etkendir. te tüm bu unsurlar salnamelerde, baa geçen valiler dönemi esas alnarak<br />
aktarlmtr.<br />
Kanuni Sultan Süleyman’n 1534’te Badat’ almas ile Basra Osmanl hakimiyetine<br />
girdi. O srada Basra Hakimi olan Megamisolu Raid’in Kanuni’ye itaatini sunmas ile<br />
Basra, “vilayet” ad altnda kendisine iltizam edildi. Bir süre sonra Megamisolu Raid’in<br />
olumsuz baz tutumlarndan dolay o srada Badat Valisi olan Ayas Paa, Basra üzerine yürür<br />
ve 1545 ylnda ehri kontrol altna alr. Bu srada büyük yararlk gösteren Bilal Mehmed<br />
Paa, Basra’nn ilk beylerbeyi olarak atanr 20 . Bundan sonra Basra, kimi zaman yerel<br />
hanedanlardan biri, kimi zaman da Merkezden atanan bir vali tarafndan yönetilmitir.<br />
Osmanl yönetimine girdikten sonra Basra, bazen Badat eyaletine balanm, bazen<br />
de ocaklk veya mülkiyet eklinde bir vilayet olarak tekilatlandrlmtr. XVI. yüzyl<br />
sonuna kadar saliyaneli 21 bir beylerbeyilik olarak yönetilmitir. Bu dönemde Kubad Paa,<br />
Dervi Ali Paa, Özdemirolu Osman Paa gibi paalar, Merkez tarafndan beylerbeyi olarak<br />
atanmlardr.<br />
Basra, Osmanl Devleti’ne bal müstakil bir eyalet olmakla birlikte, zaman zaman<br />
bölgedeki hanedanlarn eline de geçmitir. Bunlar arasnda en önemlisi kukusuz ki Efresyâb<br />
Hanedan dr 22 . Efresyâb, olu Ali ve torunu Hüseyin Paalar, vali olarak atandklar<br />
dönemde Basra’da neredeyse bamsz hale gelmilerdir.<br />
19 Abdulhâlk Bâkir, “Basra”, DA, V, stanbul 1992, s.108-111. Hz. Ömer zamannda 634 ylnda kurulan Eski<br />
Basra, Zübeyir kasabas civarna dümektedir. Yeni Basra ise antik Ubulla yaknlarnda XVIII. yüzylda<br />
kurulmutur. Bkz. “Basra”, EI 2 , Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands. Basra hakknda geni bilgi için<br />
bkz. Besim Darkot-Tayyib Gökbilgin, “Basra”, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, II, stanbul 1979, s.320-<br />
327.<br />
20 Halaçolu, “Basra: Osmanl Dönemi”, s.112.<br />
21 Osmanl Devletinde klasik timar sistemi dnda kalan, gelirleri yllk bir bedele balanm olan ve bu gelirleri<br />
de hazineye gönderen eyaletler “Saliyaneli” olarak adlandrlr.<br />
22 Efrâsyâb (Efrâsiyâb veya Afrâsiyâb). Kagarl Mahmut’a göre ilk Müslüman Türk sülalesi olan Karahanllar,<br />
Efrasiyab neslinden gelmektedir. Selçuklu sülalesinin de Efrâsyâb’dan türediine dair bir rivayet mevcut olup,<br />
bunun kendilerince de benimsemi olduklarn biliyoruz. Bkz. W.Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakknda<br />
Dersler, stanbul, 1926, s.96; Mecdûd Mansurolu, “Efrâsiyâb”, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, IV,<br />
Eskiehir,1997, s. 192-193.<br />
15<br />
15
ORSAM<br />
Salnamelerde verilen bilgilere göre H. 945-1319 (1538-1901) yllar arasnda 374 yl<br />
boyunca Basra’ya toplam 113 vali atanmtr. Bunlarn görev süreleri aadaki tabloda<br />
belirtilmitir. lgili grafie bakldnda valilerin yaklak % 39,48’inin 1 yl gibi ksa bir süre<br />
ile görevde kald görülmektedir. % 19,4’ünün 2 yl görev yapt Basra’da, %11,5’i ise<br />
sadece birkaç ay görevde kalabilmitir. Basra’ya Osmanl döneminde kimi zaman<br />
“mutasarrf”, kimi zaman “mütesellim”, kimi zaman da “vezir”ler vali olarak atanrken; bazen<br />
de kapkulu kökenli “aa”lar valilie getirilmilerdir. 10 yldan fazla valilik yapanlara<br />
bakldnda, özellikle H. 1005-1067 (1596-1656) yllar arasnda toplam 62 yl boyunca<br />
valilerin tek bir sülaleden geldii görülmektedir. Efrasyab (8 yl), olu Ali Paa (44 yl),<br />
Efrasyab’n torunu Hüseyin Paa (9 yl) ve yine ayn sülaleden olduu anlalan Ahmed<br />
adnda bir kii (1 yl) uzun yllar Basra’nn yönetiminde etkin rol oynamlardr.<br />
Tablo 1: Basra’ya Atanan Valiler ve Görev Süreleri<br />
Süre/Yl Vali Says<br />
1'den az 13<br />
1 45<br />
2 22<br />
3 8<br />
4 8<br />
5 4<br />
6 2<br />
7 2<br />
8 2<br />
9 1<br />
10 2<br />
10'dan fazla 4<br />
Yekûn 113<br />
Basra'ya Atanan Valilerin Görev Süreleri<br />
Vali Sayısı (%)<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
1'den<br />
az<br />
1 2 3 4 5 6 7 8 9 1010'dan<br />
fazla<br />
Görev Süresi (Yıl)<br />
16 16
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Bu eserin, “Osmanl Döneminde Basra’ya Atanan Valiler” ksmndaki isimler<br />
incelendiinde görülecektir ki; Basra’ya zaman zaman yerli hanedanlar hakim olurken, kimi<br />
zaman da Muntefik eyhi gibi airet eyhleri baa geçmitir. Tüm bu uygulamalar gösteriyor<br />
ki, Özbaran’n deyimiyle “Snrdaki Osmanl”’da 23 merkezî otoritenin kurulabilmesi,<br />
uygulanan esnek politikalara baldr.<br />
Demografik Durum:<br />
1552 tahririne göre ehirde, 11’i kalede olmak üzere toplam 20 mahalle mevcuttur ve<br />
kent nüfusu 15.000 civarnda olup bunun 5.000’i kale içinde yaamaktadr. XVIII. yüzyla<br />
gelindiinde Basra, 5 kaps olan bir sur içerisinde toplam 70 mahallede 40.000-50.000 nüfus<br />
barndrmaktadr.<br />
Kentin sürekli olarak civardaki airetlerin saldrlarna maruz kalmas ve etrafnn<br />
kanallarla ve bataklklarla çevrili olmasndan dolay sk sk görülen stma ve veba salgnlar<br />
yüzünden, XIX. yüzyln balarnda nüfus hzla azalmtr. Bu dönemde kentte 600’ü kargir,<br />
kalan sârife 24 toplam 2.000 ev vard ve 10.000 nüfus yayordu.<br />
XIX. yüzyln ikinci yarsna gelindiinde, Süvey Kanal’nn açlmasyla birlikte<br />
Basra’nn yeniden gelimeye balad gözlenir. Böylece Körfez ticareti, bu yeni artlarda<br />
yeniden palazlanmaya balamtr. Ayrca Midhat Paa’nn Badad valilii srasnda (1869-<br />
1872) devlet nüfuzu kuvvetlenmi, bölgede yeniden bir istikrar salanabilmi ve bu da<br />
demografik yapya yansmtr. XIX. yüzyl sonlarnda V. Cuinet’e göre Basra’nn nüfusu<br />
18.000 civarndadr 25 . Salnamelerdeki verilere göre ise 1902’de Basra kazasnn merkezi olan<br />
Basra kasabasnn toplam nüfusu 50.000’i bulmaktayd 26 .<br />
Salnamelerde Basra’ya ait, aadaki üç tabloda yer alan rakamlar arasnda genelde<br />
çelikiler görülmektedir. Bu, muhtemelen her salnameyi farkl kâtiplerin kaleme almasndan<br />
ve bu kâtiplerin bilgi düzeylerinden kaynaklanyor olmaldr. Verilerdeki bu tutarszlk,<br />
demografik açdan birtakm tahminler yapmamz imkansz hale getirmektedir. Bu<br />
kaynaklardaki verilerin kullanlabilmesi için baka verilerle desteklenmesi gerekmektedir. Bu<br />
nedenle bu konuda vilayet geneline ait üç tabloyu vermekle yetineceiz.<br />
23 Salih Özbaran, Yemen’den Basra’ya Snrdaki Osmanl, Kitabevi Yaynlar, stanbul 2004. Osmanl’nn<br />
dousunda Merkezin yönetsel dizginleri nasl kulland, denetimini nerelere kadar uzandrd/uzandrabildii<br />
konusunda Osmanl’nn dou snrndan konuya yaklamay amaçlayan bir çalma için bkz.: Dina Rizk Khoury,<br />
Osmanl mparatorluu’nda Devlet ve Tara Toplumu: Musul, 1550-1834, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,<br />
stanbul 2003.<br />
24 Kamtan yaplm kulübeler.<br />
25 Halaçolu, “Basra: Osmanl Döneminde”, s.113-114.<br />
26 1302 tarihli Basra Vilayet Sâlnâmesinde bu durum öyle ifade edilmektedir: “Basra kasabasnn iki yakas<br />
vardr. Birincisi, Basra ehri ki;….. Basra halknn yaklak %30’ Sünnî ve %50’si ii mezhebinden olup, geriye<br />
kalan halk Hristiyan, Musevi ve dier mezheplerdendir. 800–900 evle, yerel halk ile yabanclarn yaklak<br />
nüfusu 35.000 civarndadr….. ehrin ikinci yakas, attü’l-Arap üzerinde ve “Makam Ali” adyla bilinen yerdir.<br />
çerisinde bir Bahriye ve Nizamiye Klas, bir tersane, bir Demir Fabrikas, bir Liman Dairesi, Karantina<br />
Dairesi, Gümrük ve Umman Osmanl dareleri, Hükümet Eski Dairesi, Aar Nehrinin üzerinde ahaptan bir<br />
köprü, Ticaret ve Bahriye darehaneleri, bir hamam, iki iptidai mektebi, bir cami, yaklak 400 dükkân ve 800–<br />
900 ev mevcuttur. Ahali ile yabanclarn burada yaklak nüfusu 15.000 civarndadr”. Bkz. Bu eserin “Basra<br />
Sancann Beeri Corafyas” ksm.<br />
17<br />
17
ORSAM<br />
Tablo 2: Basra’nn Toplam Nüfusu<br />
YERLEM ADLARI KAYITLI NÜFUS KAYDA GRMEYEN<br />
NÜFUS<br />
1. Basra Sanca 8.758 34.000<br />
2. Amara Sanca 2.398 65.000<br />
3. Muntefik Sanca - 152.200<br />
4. Necid Sanca - 82.900<br />
Genel Yekûn 11.156 334.100<br />
Tablo 3: Basra Vilayeti Nüfus Cetveli<br />
Milliyet Erkek Kadn Genel Toplam<br />
1. Kayda Geçirilmi Müslüman Nüfus 9.850 12 9.862<br />
2. Ermeniler 36 - 36<br />
3. Katolik 112 - 112<br />
4. Yahudi 445 - 445<br />
5. Ecnebiler 559 - 559<br />
6. Kpti Müslümanlar 9 - 9<br />
7. Yabanclar 290 - 290<br />
8. Sbbiler 171 - 171<br />
9. Basra Sanca çinde Kayda<br />
Geçmeyen Airetler<br />
10. Necid Sanca çinde Kayda<br />
Geçmeyen Airetler<br />
11. Muntefik Sanca çinde Kayda<br />
Geçmeyen Airetler<br />
12. Amara Sanca çinde Kayda<br />
Geçmeyen Airetler<br />
68.860 99.839 168.699<br />
138.185 147.440 285.625<br />
121.210 125.160 246.370<br />
109.813 113.210 223.023<br />
Yekûn 449.540 485.661 935.201<br />
18 18
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Tablo 4: Salnamelerin Metin Ksmnda Geçen Bilgilere Göre Vilayetin Nüfusu<br />
Sancak Kaza Nahiye Sünni<br />
%<br />
ii<br />
%<br />
Caferî<br />
%<br />
GM<br />
%<br />
Yabanclar Toplam<br />
Nüfus<br />
Basra Basra Basra<br />
30 50 - 20 50.000<br />
Kasabas<br />
Fav - - - - 0<br />
Ebulhasip 20 80 - 7.000<br />
attü’l-Arap - - - - 0<br />
Zübeyir 100 - - - 6.000<br />
Muntefik<br />
Amara<br />
Necid<br />
Harise - - - - 0<br />
Kurna Kurna<br />
- - 100 - 30.000<br />
Kasabas<br />
Beni Mansur 0<br />
Medine 0<br />
Neve 0<br />
Dir erer 0<br />
Kuveyt Kuveyt<br />
15-20.000 25.000<br />
Kasabas<br />
Nasriye Nasriye<br />
95 6.000<br />
(Merkez) Kasabas<br />
Hey Hey Kasabas 100 (%90) 4.000<br />
atra atra<br />
10<br />
4.000<br />
Kasabas<br />
0<br />
Sûkü’-<br />
üyûh<br />
Amara<br />
Sûkü’-üyûh<br />
Kasabas<br />
Amara<br />
Kasabas<br />
10<br />
0<br />
7.000<br />
9.000<br />
Duveric 0<br />
atra 0<br />
Zübeyir 0<br />
Merkez<br />
35.000<br />
(Hofuf)<br />
Katif 6.000<br />
Katar 7.900<br />
YEKÛN 196.900<br />
Yukardaki tablo, metin içerisindeki veriler esas alnarak hazrlanmtr. Bu açdan<br />
tabloya bakldnda, salnamelerde baz yerleim birimleri için daha ayrntl bilgiler<br />
verilirken (örnein Basra, Ebulhasip kasabalar gibi), baz yerler için hiçbir aydnlatc bilgiye<br />
rastlanmamtr. Salnamelerdeki tanmyla Basra kasabasnn iki yakas vardr ve bunlardan<br />
19<br />
19
ORSAM<br />
ilki Basra ehrinin yer ald ksmdr ve nüfusu yukardaki tabloda belirtildii gibi 35.000<br />
civarndadr. attü’l-Arap üzerinde bulunan ve Makam Ali adyla bilinen kasabann ikinci<br />
yakasnda ise yabanclarla birlikte yaklak 15.000 civarnda nüfus yaamaktadr. u durumda<br />
Basra’nn XIX. yüzyldaki toplam nüfusu 50.000 civarnda olmaldr.<br />
Salname metninde yer alan ve “Basra Vilayeti Nüfus Cetveli” balkl tablodaki<br />
yabanclar için verilen rakamlarla, yukardaki tabloda yalnzca Kuveyt kasabas için verilen<br />
rakam karlatrldnda, arada oldukça büyük farklar olduu görülecektir. lkinde bu say<br />
(ki bunu hane says olarak alsak bile) 290 olarak verilirken, yalnzca Kuveyt kasabas için bu<br />
say, bölgenin “beerî corafyas” aktarlrken zikredildii gibi 15-20 bin civarndadr. Bu<br />
örnekleri artrmak mümkündür. Durum böyle olunca ne salkl bir nüfus tahmini yapmak, ne<br />
de bölgenin etnik ve dinî yapsna dair kesin bir eyler söylemek mümkün deildir.<br />
Bununla birlikte genel olarak airetlerin ve yerli nüfusun nerelerde younlatn<br />
çkarmak elbetteki mümkündür. Bu açdan bakldnda airetlerin büyük bir ksmnn<br />
Muntefik ve Amara sancaklarnda iskan edildikleri rahatlkla söylenebilir. Muntefik livasnda<br />
da özellikle Sûkü’-üyûh kasabas, Arap airetlerin ticaret merkezi olmasndan dolay,<br />
airetlerin en youn göründüü yerleim alandr. 1308 (1890) tarihli salnameye göre<br />
airetlerin nüfusu Muntefik sancanda yaklak 80 bin, Amara sancanda ise yaklak 90 bin<br />
civarndadr 27 .<br />
Ekonomik Durum:<br />
Salnamelerdeki veriler, bize Basra vilayetinin ekonomisinin büyük ölçüde tarma<br />
dayandn göstermektedir. Vilayetin özellikle Muntefik ve Amara sancaklarnda youn bir<br />
ekilde yaadklarn bildiimiz Arap airetlerinin daha çok hayvanclkla uratklar ve<br />
geçimlerini buradan saladklar görülmektedir. Bu durum aadaki tablo ve grafikte daha da<br />
açk bir ekilde görülmektedir.<br />
Tablo 5: Basra Vilayetinin Yllara Göre Gelir Durumu<br />
Gelir Kalemi<br />
Yl<br />
1306 (1888) 1307 (1889) 1308 (1890) 1315 (1897) 1316 (1898)<br />
Ör Haslat 12.590.361 10.399.333 10.249.543 10.848.924 10.964.261<br />
Ör Emaneti - 3.283.748 3.467.955 3.585.755 4.937.066<br />
Koyun<br />
Vergisi 1.922.448 1.792.152 1.910.151 1.570.576 1.615.700<br />
Dier<br />
Gelirler 28 2.434.462 2.369.140 2.539.688 2.933.690 2.924.439<br />
Yekûn 16.947.271 17.844.373 18.167.337 18.938.945 20.441.466<br />
27 Bkz. “Demografik Durum” ksmndaki ilgili tablolar.<br />
28 Emlak ve tapu vergisi, mahkeme harçlar, sr vergisi gibi birçok gelir kalemi yer almaktadr.<br />
20 20
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Basra Vilayetinin Balca Gelir Kaynaklar<br />
14.000.000<br />
12.000.000<br />
Gelir Miktar (Guru)<br />
10.000.000<br />
8.000.000<br />
6.000.000<br />
4.000.000<br />
2.000.000<br />
0<br />
1888 1889 1890 1897 1898<br />
Yllar<br />
Ör Haslat Ör Emaneti Koyun Vergisi Dier Gelirler<br />
Yukardaki tablo ve grafie bakldnda 1888 yl hariç dier yllar için ör haslat ile<br />
birlikte, ör emanetinden elde edilen gelirlerin birinci srada yer ald görülmektedir.<br />
Buradaki “ör emaneti”, klasik tmar sisteminden farkl bir vergi toplama yöntemine iaret<br />
etmektedir. Bu, dorudan doruya imparatorluun uzak eyaletlerinde vergi toplama yöntemi<br />
olarak iltizamn kullanlmas ile ilgilidir.<br />
Bilindii gibi klasik dönemde belli sürelerle iltizama verilen veya emanetle yönetilen<br />
ve Osmanl maliyesinde bir yönetim ve iktisadî birim olan mukâta‘alarn 29 , XVI. yüzyln<br />
ikinci yarsndan itibaren balayan malî bunalm 30 sonucunda iltizama verili ekillerinde ve<br />
29 ltizam, tmar sisteminin dnda kalan ve geliri dorudan merkezî hazineye aktarlan gelir kalemlerinin ya da<br />
gümrük vergisi, pazar vergisi gibi ticarî vergilerin veya devlet tekelinde bulunan darbhane, tuz ve balk üretilen<br />
yerlerin gelirlerinin toplanmas için XV. yüzyldan beri tmar sisteminin tamamlaycs olarak kullanlyordu.<br />
Bkz.: Halil nalck, “Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire”, Archivum Ottomanicum,<br />
VI/1980, Peeters-Leuven, 327-332; Linda Darling, Revenue-Raising And Legitimacy, Tax-Collection and<br />
Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden: E. Brill, 1996, 123-125. Darling’in bu<br />
çalmas XVI. yüzyln ikinci yarsndan XVII. yüzyln ikinci yarsna kadar olan süreçte Osmanl maliyesinde<br />
avârz ve cizye verilerinin toplanmas, vergi nüfusunun saym ve ortaya çkan defterlerin nitelii konusunda<br />
oldukça kaspsaml bir çalmadr. ltizam uygulamas ile ilgili olarak ayrca bkz.: Halil Sahilliolu, “Bir<br />
Mültezimin Zimem Defterine Göre XV. Yüzyl Sonunda Osmanl Darbhane Mukataalar”, ÜFM, XXIII/1-2,<br />
(1962-1963).<br />
30 lk olarak 1586 ve daha sonra 1600, 1618, 1641’de akçenin develüasyonundan sonra, fiyatlardaki art<br />
görülmemi oranlara ulat ve böylece tmar sahiplerinin sabit gelirlerinin deeri ciddi bir ekilde dütü. kinci<br />
gelime, hem douda hem de batda 16. yüzyln sonlarnda balayan ve 17. yüzyl boyunca devam eden uzun ve<br />
masrafl savalar, ekonomik krizin daha da artmasna neden oldu. Dier bir deyile, 17. yüzyl Osmanl<br />
ekonomisinde yaanan istikrarszln en önemli sebebi, çok uzun ve masrafl olan savalar olarak görüldü. Bkz.:<br />
evket Pamuk, “Money in the Ottoman Empire, 1326-1914”, in An Economic and Social History of the<br />
Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. nalck with D. Quataert, Cambridge: Cambridge University Press, 1994,<br />
p.945-985. Sonuç olarak baz tarihçiler tarafndan “kriz ve deiim dönemi” olarak nitelenen 17. yüzyl boyunca<br />
bütçe aç, Osmanl ekonomisinin özellii oldu. Bkz.: Suraija Faroqhi, “Crisis and Change, 1590-1699”, in An<br />
Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. nalck with D. Quataert,<br />
Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p.412-636. Bu, genellikle 16. yüzyln sonlarnda “askerî<br />
21<br />
21
ORSAM<br />
sürelerinde birtakm deiimler yaanmtr 31 . XVI. yüzyln sonlarndan itibaren yaanan kriz<br />
ile birlikte devletin artan masraflarn karlamak üzere iltizam sistemi hzla yaygnlat. Son<br />
dönemlerde iltizamn hzla yaygnlamasnn ve iltizam süresindeki deiimlerin, taradaki<br />
yerel ailelerin yükseliinin ardndaki temel etkenlerden biri olduu üzerinde tartmalar<br />
yaplmaktadr 32 . Bu yüzden hem bir yönetim birimi hem de bir malî birim olan mukâta‘ann<br />
ne anlama geldiine daha yakndan bakmak gerekir:<br />
Mukâta‘a, Osmanl hazinesine gelir salayan bir birimdir. Mukâta‘alar tarmsal<br />
üretime dayal olanlar ile ehirdeki üretim, ticaret ve ayn zamanda yönetimle ilgili olan<br />
mukâta‘alar olarak balca iki ksma ayrmak mümkündür. Niyâbet ve ihzâriye gibi<br />
mukâta‘alar yönetim ile ilgili iken ihtisâb, gümrük, damga, mîzân- harîr gibi mukâta‘alar<br />
dorudan üretim ve ticaretle ilgili olan mukâta‘alardr.<br />
Bu sistemde ilgili gelir kayna hazine tarafndan özel bir ahsa tahvîl edilirdi.<br />
Genellikle bu, üç yllk bir süreydi ve bu süreye Osmanl maliye dilinde tahvîl ad<br />
verilmekteydi. Bu süre içerisinde kaynanda vergi toplama ve iletme hakkn üzerine alan<br />
kimseye ise mültezim denirdi. Mukâta‘ay üzerine alan mültezimler, hem bir maliye görevlisi<br />
hem de bir örf görevlisi idiler.<br />
Mültezim, tahvil sonuna kadar hazineye ya da mukâta‘a sahibine ödemeyi üstlendii<br />
meblan bir ksmn pein vermek 33 ; zarar etmesi ya da ortadan kaybolmas halinde, sözünü<br />
yerine getiremediinde, borçlarn ödemek ve kendisini ilgililere teslim etmek üzere nefsine<br />
ve mâline ayr ayr iki kefil göstermek zorunda idi.<br />
devrim” olarak bilinen dünya çapndaki askerî deiimlerle yakndan ilgiliydi. Bu askerî devrim, sava<br />
teknolojisinde, taktiklerinde ve temelde ateli silahlarn kullanm ve piyade taktiklerinin gelimesiyle birlikte<br />
sava organizasyonundaki deiim anlamndadr. Bkz.: nalck, “Military and Fiscal Transformation…”, 283-<br />
337; Darling, Revenue-Raising And Legitimacy, s.8-9. Genel anlamda Osmanl klasik düzeninde yaanan<br />
deiim ve bu deiimlerin genel bir deerlendirmesi için bkz.: Mehmet Öz, Osmanl’da Çözülme ve<br />
Gelenekçi Yorumcular, Dergah Yaynlar, stanbul 1997.<br />
31 ltizam ve iltizamn süresi hakkndaki tartmalar için bkz. Mehmet Genç, “ltizam”, DA, XXII, stanbul<br />
2000, s.156-157; Murat Çizakça, “Tax-Farming and Financial Decentralization in Ottoman Economy, 1520-<br />
1697”, Journal of Economic History, 22, 1993.<br />
32 Karadeniz bölgesinde ortaya çkan ve gittikçe güçlenen a‘yân ailelerinden biri de Caniklizadelerdir. Bu<br />
konuda ayrntl bilgi için bkz.: Canay ahin, The Rise and Fall of an Ayan Family in Eighteenth Century<br />
Anatolia: The Caniklizades (1734-1808), Bilkent Üniversitesi, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2003. Tpk<br />
Caniklizadeler gibi, Karaosmanoullar da 18. yüzyldan 19. yüzyln balarna kadar, Manisa ve civarnda,<br />
iltizam hakkn elde ederek mütesellimlie kadar yükselmiler ve belli bir dönem bölgenin yönetiminde etkin rol<br />
oynamlardr. Bkz.: Yuzo Nagata, Tarihte Ayânlar: Karaosmanoullar Üzerinde Bir nceleme, TTK<br />
Yaynlar, Ankara 1997.<br />
33 Halil Sahilliolu, “Bir Mültezim Zimem Defterine Göre ….”, s.146; Ahmet Tabakolu, Gerileme Dönemine<br />
Girerken Osmanl Maliyesi, Dergah Yaynlar, stanbul 1985, s.120-123. Mehmet Genç, makalesinde<br />
hazinenin talep ettii bu peinat ile devletin, mültezimlere ksa vadede borçlandn dile getirmektedir.<br />
Hazinenin mültezimden talep ettii bu peinatn önemi gittikçe artmtr. Dönem dönem miktar artan bu<br />
peinatn yatrlmas zorunluluu, zamanla müzayede artlarndan biri haline gelmi ve esas itibariyle askerî<br />
snflarn elinde bulunan iltizamlar gayr- müslimlerin de aralarnda yer ald mâldâr olan kimseler ile tefeci<br />
gruplarn eline geçmeye balamtr. Osmanl maliyesinde tahvil uygulamasndan mâlikâne uygulamasna geçi<br />
hakknda daha ayrntl bilgi için Bkz.: Mehmet Genç, “Osmanl Maliyesinde Malikâne Sistemi”, Türkiye<br />
ktisat Tarihi Semineri (Metinler/Tartmalar, 8-10 Haziran 1973), Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1975,<br />
s.231-236; Mukâta‘alarn 18. yüzyldaki geliimi hakknda bkz.: Eftal Batmaz, “ltizam Sisteminin XVIII.<br />
Yüzyldaki Boyutlar”, Tarih Aratrmalar Dergisi (1996), XVIII/29, Ankara 1997, s.39-50. Ayrca 18.<br />
yüzyldaki mukâta‘alarn malikâneleme süreci için bkz.: Erol Özvar, Osmanl Maliyesinde Malikâne<br />
Uygulamas, Kitabevi Yay., stanbul 2003.<br />
22 22
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Mukâta‘alar bazen herhangi bir sebeple iltizama çkarlmayp ücretli bir emin aracl<br />
ile de yönetilebiliyordu. Bu durumda emin, genellikle hass sahibinin adam oluyordu 34 .<br />
Emanet ve iltizamn dnda üçüncü bir yol daha vard ki o da emîn-i mültezimlik ya da<br />
emânet ber vech-i iltizâm olarak nitelendirilmekteydi. Emîn-i mültezim bir mukâta‘ay<br />
eminlik uhdesinde kalmak üzere balangçta belirli bir para ödemek suretiyle iltizama alan<br />
kimse idi 35 .<br />
Adna ister mültezim, ister emîn densin, mukâta‘ay üzerine alan bu kiiler hem bir<br />
maliye görevlisi idi, hem de o mukâta‘a alannn yöneticisi konumunda idi. te klasik<br />
dönemde dahi tmar sisteminin yansra uygulanan bu sistem, XVI. yüzyln ikinci yarsndan<br />
sonra yukarda zikredilen nedenlerden dolay daha geni alanlarda uygulanmaya balamtr.<br />
Osmanl’nn güney snrnda yer alan Msr, Habe, Yemen, Basra ve Lahsa gibi Arap<br />
topraklarndaki iltizam uygulamas ise bu bölgelerin fetihleri ile e zamanldr. Basra<br />
eyaletinin Osmanl’ya katlmasndan 5 yl sonra yaplan tahrire göre (1551-1552 tahriri) Basra<br />
ve Katf’ta klasik tmar sistemi yerine iltizam sistemi uygulanmaktadr ve bu sistemle en bata<br />
buradaki yönetici ve askerlerin maalarnn ödenmesi amaçlanmtr 36 .<br />
Basra ve Yemen üzerine çalan Salih Özbaran, Arap bölgelerinde uygulanan bu<br />
sistemi tmar sistemi ile karlatrarak aktarmaktadr. Ona göre “… askerî hizmetleri için<br />
kendisine tmar verilen tmarl sipahi, aynî olarak vergiyi toplar, savaa hazr cebelü<br />
bulundururdu. Oysa saliyaneli eyaletlerde gelir kaynaklar sipahilere tmar olarak<br />
datlmamt. Buradaki beylerbeyleri, topladklar gelirlerden eyaletleri için gerekli askerî,<br />
idarî ve sosyal harcamalar yaptktan sonra irsaliye denen belirli bir art Merkeze<br />
göndermekle yükümlüydü” 37 . Fakat bu irsaliyeler, yüklü miktarlara ulamyordu. Nitekim<br />
XVI. yüzyln sonlarnda Basra’daki mukâta‘at gelirleri, masraflar karlayamayacak<br />
durumda idi 38 .<br />
XIX. yüzyln sonlarna gelindiinde ise, salnamelere göre aadaki gibi bir gelirgider<br />
tablosu ortaya çkmaktadr.<br />
34 Ergenç, XVI. Yüzyln Sonlarnda Bursa, s.166.<br />
35 Devlet, skntl dönemlerde zarar sözkonusu olduunda mukâta‘ay kapatmay ya da güçlü kiilere vermeyi<br />
göze alamazd. Bunun yerine emânet yolunu tercih ederdi. Genellikle böyle durumlarda iletme bana gelen kii<br />
emîn kalmak artyla, belli bir meblan ödenmesini üzerine alrd. Böylece emânet ber vech-i iltizâm adn alan<br />
karma bir düzen oluur, iletme banda bulunan kii de kendisinde hem memuriyet hem de özel teebbüsü<br />
birletirmi olurdu. Bu sistemde maal memur olan emîn, ayn zamanda belli bir mebla ödemeyi üzerine ald<br />
için iletmenin kâr ya da zararndan sorumlu tutulurdu. Bkz. Ahmet Tabakolu, Gerileme Dönemine Girerken<br />
Osmanl Maliyesi, s.126-127.<br />
36<br />
Salih Özbaran’n “Osmanl mparatorluu’nda ltizam: Yemen, Basra ve Lahsa Eyaletlerindeki<br />
Uygulamalardan Örnekler” balkl makalesi için bkz.: Yemen’den Basra’ya Snrdaki Osmanl, s.182-187.<br />
37 Özbaran, Yemen’den Basra’ya Snrdaki Osmanl, s.191. Özbaran’n burada tmar sipahiyi, sadece askerî<br />
görevli olarak göstermektedir. Oysaki klasik tmar sistemi, çok fonksiyonlu bir sistemdi. Bu sistemde sipahi, bir<br />
yandan askerî görevli iken, dier yandan hem mali görevi vard hem de o dirliin yönetiminden sorumlu bir örf<br />
görevlisi idi. Bu konuda daha ayrntl bilgi için bkz.: nalck, The Otoman Empire, The Classical Age, 1300-<br />
1600, London 1973.<br />
38 Basra eyaletinin geliri 13.179.875 akçe iken gider 17.549.867 akçedir. Bkz. Özbaran, Yemen’den Basra’ya<br />
Snrdaki Osmanl, s.192.<br />
23<br />
23
ORSAM<br />
Tablo 6: Vilayetin Gelir-Gider Durumu<br />
Yl Gelir Gider<br />
1888 16.947.271 6.484.313<br />
1889 17.844.373 6.229.567<br />
1890 18.167.338 7.495.770<br />
1897 18.938.945 20.483.036<br />
1898 20.441.466 20.441.466<br />
Vilayetin Yllara Göre Gelir-Gider Durumu<br />
25.000.000<br />
20.000.000<br />
15.000.000<br />
10.000.000<br />
5.000.000<br />
0<br />
1888 1889 1890 1897 1898<br />
Yıllar<br />
Gelir<br />
Gider<br />
Salnamelerdeki verilerden hareketle hazrlanan yukardaki tablo ve grafik, Basra’nn<br />
1890’l yllarda gelir-gider dengesinde hiçbir ekilde açk bulunmadn göstermektedir.<br />
Hatta 1897-1898 ylna kadar eyalet masraflar, elde edilen gelirin sadece % 40’ kadard.<br />
1897-1898 ylna gelindiinde ise durum biraz farkllaacakt. Bu da dorudan doruya bu<br />
yllarda ihdas edilen “nizamiye ordular” ve buna bal olarak oluturulan “redif<br />
kuvvetleri” ile alakal idi.<br />
Bilindii üzere nizamiye kuvvetleri, Osmanl Devleti’nin savunma ihtiyac göz önünde<br />
bulundurularak belli merkezler etrafnda oluturulmu 7 ordudan meydana gelmekte ve her<br />
24 24
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
ordu bulunduu bölgenin adn tamaktayd. te bu 7 ordudan altncs, merkezi Badat olan<br />
Arabistan Ordusu idi 39 .<br />
Aadaki giderler tablosu incelendiinde, 1888-1890 yllar arasnda yaklak olarak<br />
% 45-50 arasndaki bir payla, birinci sray iç güvenliin salanmasndan sorumlu olan<br />
jandarma için yaplan masraflar alrken, 1897-98’de bu oran %15-20’lere gerilemitir. Buna<br />
karlk nizamiye ordular için yaplan harcamalar birinci sraya yükselmitir. Bunun da<br />
nedeni iç güvenliin salanmasnda yaanan deiim olmaldr. Daha önce de belirttiimiz<br />
gibi II. Mahmud döneminde bütün memâlik-i mahrûse topraklarnda güvenliin<br />
salanabilmesi amacyla köklü önlemler alnmtr. 1834-1836 yllar arasnda bütün ülkede<br />
nizamiye ordular bünyesinde redif askerî tekilat kurulmutur. Bu tekilatn görevleri<br />
arasnda derbendlerde nöbet tutmak ve kent merkezlerinde devriye gezerek, iç güvenlii<br />
salamak da vardr. Öyle anlalyor ki XIX. yüzyln sonlarnda Basra’daki iç güvenlik,<br />
jandarmann yan sra, büyük ölçüde nizamiye kuvvetleri tarafndan salanyordu.<br />
Tablo 7: Vilayetin Yllara Göre Balca Gider Kalemleri<br />
Gider Kalemi<br />
1888<br />
(%)<br />
1889<br />
(%)<br />
Yllar<br />
1890<br />
(%)<br />
1897<br />
(%)<br />
Dahiliye 22,73 21,84 18,4 6,47 0<br />
1898<br />
(%)<br />
Jandarma 51,99 54,1 45,49 14,18 20,64<br />
Bahriye 0 0 19,87 5,04 4,32<br />
Nizamiye Ordusu 0 0 0 47,39 53,2<br />
Dier Giderler 40 25,28 26,12 16,24 26,91 21,84<br />
39 Birinci Ordu, merkezi stanbul olan Hassa Ordusu; kinci Ordu Tuna merkezli umnu Ordusu; Üçüncü<br />
Ordu, Manastr merkezli Rumeli Ordusu; Dördüncü Ordu, Erzurum merkezli Anadolu Ordusu; Beinci Ordu,<br />
am merkezli Suriye Ordusu; Altnc Ordu, Badat merkezli Arabistan Ordusu ve Yedinci Ordu San’a<br />
merkezli Yemen Ordusu idi. Ayrntl bilgi için bkz.: Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VIII, TTK Basmevi,<br />
Ankara 1988 s.356-357.<br />
40 “Dier Giderler” içerisinde adliye giderlerinden maliye giderlerine; personel maalarndan posta ve telgraf gibi<br />
ulam ve haberleme masraflarna kadar birtakm gider kalemleri yer almaktadr. Bunlarn ayrntlar için bu<br />
eserin “ktisadî Durum” ksmndaki her yl için ayr ayr verilmi olan “Giderler Tablosuna” baknz.<br />
25<br />
25
ORSAM<br />
Vilayetin Balca Gider Kalemleri<br />
60<br />
50<br />
Giderler (%)<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
1888 1889 1890 1897 1898<br />
Yllar<br />
Dahiliye Jandarma Bahriye<br />
Nizamiye Ordusu Dier Giderler<br />
Osmanl idaresinde Basra, gerek ticarî, gerekse ziraat bakmndan oldukça hareketli bir<br />
ehir özellii göstermektedir. ehir, Basra Körfezi ve attü’l-Arap yolu ile Akdeniz<br />
limanlarna giden yolun üzerinde bulunuyordu 41 . Basra’dan balayp Badat ve Halep<br />
yönünde ilerleyen Baharat Yolu’nu kontrol altnda tutmak, Osmanl ekonomisi için oldukça<br />
önemli idi. Bu nedenle Hint Okyanusuna açlan yol üzerinde Basra kylar, Osmanl-Portekiz<br />
çekimesine sahne olacakt 42 . Tüm bu özelliklerinden dolay kent, nüfus çeken önemli bir<br />
yerleim yeri idi. Örnein Basra sancana bal olan Kuveyt kasabas, körfezde yer<br />
almasndan dolay, önemli bir liman kasabas idi ve XIX. yüzyln sonlarnda yerli nüfusu<br />
yalnzca 3-4 bin iken Arap ve Avrupal tacirlerle birlikte bu say çou zaman 25.000’lere<br />
kadar yükselebilmekteydi. Öyle ki salnameler, bu tarihlerde ran, Hindistan ve Çin ile Kuveyt<br />
liman arasnda gidip gelen 2.000’den fazla yelkenli geminin varlndan söz etmektedir.<br />
Muntefik sancann merkez kazas olan Nasriyye ve ayn sancaa bal Sûkü’-üyûh, Hey<br />
kazalar ile Necid sancana bal Katar kazas da yabanc tacirlere ev sahiplii yapmakta idi.<br />
Özellikle son zikrettiimiz Katar kazasnn ekonomisi Hindistan’a satlan inci’nin<br />
avlanmasna ve ticaretine dayanmaktayd.<br />
XVIII. yüzyl balarnda Basra’ya gelen Niebuhr’a göre ehir, eski önemini yitirmitir.<br />
Eskiden beylerbeyinin oturduu Aar Kanal kenarnda artk mütesellimin kona yer<br />
almakta ve kanaln iki tarafnda ngiliz ve Fransz tüccarlarn bürolar bulunmaktadr 43 . XIX.<br />
yüzyl sonlarna gelindiinde Basra, ticarî açdan hala önemli bir kentti. ehrin ticarî açdan<br />
öneminin bir dier kant da, Basra’da bulunan konsolosluklardr. Bata ngiltere ve Fransa<br />
olmak üzere Hollanda, Rusya, Amerika ve ran konsolosluklarnn Basra’da bulunmas, bu<br />
devletler ile olan ticaretin balca göstergelerindendir. XIX. yüzyl sonlarnda Basra ile<br />
Avrupa ülkeleri arasndaki ticaretin önemli bir dier göstergesi de, Basra ile çeitli liman<br />
41 Halaçolu, “Basra: Osmanl Döneminde”, s.113.<br />
42 Bu mücadele hakknda bkz.: Özbaran, Yemen’den Basra’ya Snrdaki Osmanl, s.145-152.<br />
43 Halaçolu, “Basra: Osmanl Dönemi”, s.113.<br />
26 26
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
kentleri/kasabalar arasnda vapur çaltran irketlerin varl idi. Basra’dan çkp Aden,<br />
Cidde, Süvey, Port Said, Marsilya ve Londra arasnda sefer yapan 6 adet vapuru ile “Haliç<br />
Fars ve Ortaklar irketi”, bunun en güzel örnei idi. Dierleri ise 6’ar vapurun iledii<br />
British India Vapur irketi ile Bombay ve ran Vapur irketi idi.<br />
te bu sözünü ettiimiz nehir üzerinde ileyen ngiliz vapurlarna karlk, Midhat<br />
Paa’nn valilii srasnda dare-i Nehriyye ve Basra’dan stanbul’a doru vapurlar iletmek<br />
için Ummân- Osmanî adl bir irket kurulmutur 44 . Bu da Osmanl’nn, gelien yeni artlara<br />
ve yeni oluumlara ayak uydurma çabas içerisinde olduunu göstermektedir.<br />
Modernleme Çabalar:<br />
Basra’da modernlemenin izleri sadece ticarî alanla snrl kalmamtr. Bilindii gibi<br />
Tanzimatn ilanndan sonra yaplan birtakm düzenlemelerle eyalet ve sancak merkezlerinde<br />
yönetim, yarg ve maliye ileriyle dorudan uraacak meclislerin kurulmas karara<br />
balanmt. Vilayet dare Meclisleri ve bunun birer prototipi olan Liva dare Meclisleri, Kaza<br />
dare Meclisleri, ticaret meclisleri, özel ihtisas komisyonlar (aar komisyonu, muhacir<br />
komisyonu, tahsilat komisyonu) gibi meclis ve komisyonlar, bu dönemde memâlik-i<br />
mahrûsenin her yerinde olduu gibi Basra’daki modernleme çabalarnn örnekleri olarak<br />
karmza çkmaktadr.<br />
II. Mahmud döneminin sonlarnda modernleme çabalar, kendisini eitim-öretim<br />
alannda da göstermitir. 1838’de ülkenin bayndrlk, sanayi, sanat ve her türlü fenniyle<br />
ilgilenmek üzere “Meclis-i Umur- Nafia” oluturulmu ve eitim ileri de meclise<br />
balanmtr. Daha sonra bu meclis 1839’da ülkenin kalknmasnda eitimin önemine deinen<br />
bir layiha hazrlam ve bu layihada sunulan öneriler Meclis-i Vala ve Dar- ura tarafndan<br />
da benimsenerek, eitim ilerini düzenleme görevi “Mekatib-i Rüdiye Nezareti” ad altnda<br />
kurulan bakanla verilmitir. Ancak bu srada “Mekatib-i Maarif-i Ali”den baka rüdiye<br />
bulunmad için nezaret, eitim konusunda önemli bir etkinlik gösteremedi. Daha sonra<br />
oluturulan “Meclis-i Maarif-i Muvakkat”, eitimin slah ile ilgili sorunlar tartarak bu<br />
konudaki görülerini Meclis-i Vala”ya bildirecekti. Sözü edilen bu meclis, sbyan<br />
mekteplerinin yeniden düzenlenmesi, rüdiyelerin herkes için örenimi gerekli ilimlerin<br />
okutulduu eitim kurumlar olarak faaliyete geçirilmesi gibi birçok konuda birtakm öneriler<br />
sundu. Bu önerilerin Meclis-i Vala’da benimsenmesi üzerine, 1846’da eitim-öretim<br />
konularnda gerekli kararlar almakla yetkili “Meclis-i Maarif-i Umumiye” kurulmutur. te<br />
bu meclisin alaca kararlarn uygulanmas için ayr bir örgütlenmeye ihtiyaç duyulmu ve<br />
Kasm 1846’da sbyan mekteplerinin düzenlenmesi ve rüdiyelerin artrlmas ile<br />
görevlendirilen “Mekatib-i Umumiye Nezareti” oluturulmutur. te Anadolu kentlerinde<br />
eitim için bu dönemde yaplan en büyük yenilik, rüdiyelerin açlmas olmutur 45 .<br />
Bu balamda 1890’larda Basra vilayetindeki eitim-öretim kurumlarna baktmzda<br />
aadaki gibi bir tablo çkmaktadr.<br />
44 Halaçolu, “Basra: Osmanl Dönemi”, s.114.<br />
45 Çadrc, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.284-285.<br />
27<br />
27
ORSAM<br />
Tablo 8: Basra Vilayetinde Bulunan Mektebler<br />
Rütiye<br />
Mektebi<br />
btidai<br />
Mektebi<br />
Musevi<br />
Mektebi YEKÛN<br />
Hoca<br />
Says<br />
Örenci<br />
Says<br />
Basra 2 15 1 18 75 255+<br />
Muntefik 1 3 4 18 58+<br />
Amara 1 2 3 14 50+<br />
Necid 1 1 3 20<br />
Yekûn 4 21 1 26 110<br />
433’den<br />
fazla<br />
Rüdiyelerin durumu ksaca öyle idi: 1308-1309’da 16 öretmenin bulunduu Basra<br />
Rüdiye Mektebinde 70 kii örenim görmektedir. Yine Basra’ya bal Ebulhasip<br />
kasabasnda bir rüdiye daha vardr. Salnamelerden 2 hocasnn olduu anlalan bu rüdiyede<br />
kaç örencinin örenim gördüü kaytl deildir. Basra’ya bal Muntefik livasnda Nasriyye<br />
Rüdiye Mektebinde ise 10 öretmen ve 58 örenci bulunmaktadr. Amara Mekteb-i<br />
Rüdiyesi 7 hocasyla 50 örenciye eitim imkan sunmaktadr. Salnamelerde ibtidai<br />
mekteplerinin bazlar için örenci says verilmediinden, gerek sancaklarda, gerekse vilayet<br />
genelinde kaç örencinin eitim gördüünü saptamak mümkün deildir.<br />
Burada önemli olan Osmanl’nn snr bölgelerinin de, tpk merkeze daha yakn olan<br />
bölgelerde olduu gibi, yeni uygulamalarla tanm olmasdr. Nitekim, 1847’de stanbul’da<br />
sadece 1 rüdiye varken, 1853’de bu say 10’a yükselmitir. Taradaki ilk rüdiyeler ise 7’si<br />
Bosna’da, 1’i de Tekirda’da olmak üzere 1855’de faaliyete geçebilmitir. 1869’a<br />
gelindiinde Anadolu’daki rüdiyelerin says 58’i bulmaktayd 46 . Bu açdan bakldnda<br />
XIX. yüzyln sonlarnda Basra’da da eitimde yenileme hareketlerinin etkili bir ekilde<br />
uygulamaya konulduu söylenebilir.<br />
Bu modernleme çabalar yalnzca eitim-öretimde deil, birçok alanda yaanmtr.<br />
Salnameler, XIX. yüzyln sonlarnda taradaki bu dönüümü izlemek ve anlamak için önemli<br />
bilgiler içermektedir. Posta tekilatnn ve telgrafhanelerin açlmas, yeni teknolojiye,<br />
dönemin ulam ve haberleme sistemine ayak uydurmann göstergesi idi. ç güvenliin<br />
salanmasnda zabtiye tekilatnn etkin rolü, yine bu hususta saylacak örneklerdendir.<br />
Özetle söylemek gerekirse, Osmanl idaresine girdikten sonra belli bir istikrar<br />
kazanm olan Basra’da, özellikle mahallî idarecilerden Efrâsiyâb ve halefleri döneminde<br />
Hollandal, ngiliz ve Hintli tacirlere çeitli imtiyazlar verilerek depolar ve hanlar ina<br />
edilmitir. XVIII. yüzyla gelindiinde stanbul, zmir, Halep, am ve Msr’dan da birçok<br />
tâcir buraya gelmekte idi. Üstelik alnan gümrük vergileri de Basra için önemli bir gelir<br />
kayna oluturacak meblalara ulayordu. Bu açdan bakldnda ehir bir yandan Avrupal<br />
tacirlerin, dier yandan Arap ve Osmanl tacirlerin bulutuu, al-veri yaptklar önemli bir<br />
merkez haline gelmiti. Günümüzde petrolün oynad rolü, Osmanl döneminde baharat yolu<br />
ve deniz ticaretinin oynad düünüldüünde, sahip olduu stratejik konumu ile birlikte<br />
Basra’nn önemi daha da iyi anlalacaktr.<br />
46 Çadrc, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.286.<br />
28 28
SALNAMELERDE BASRA<br />
29
ORSAM<br />
[1308 (1890) Yl Salnamesinin Önsöz Ksm]<br />
Her vilayetin genel ve özel durumlarnn rehberi,<br />
salnamesidir. Gerek mülkî ve askerî memurlardan ve<br />
gerekse yerel halk ve yabanclardan hiçbir ahs, vilayetin<br />
durumuna vakf olmak için salnamesine müracaat<br />
ihtiyacndan vazgeçemez.<br />
Vilayetin bütün ihtiyaçlarn karlamak için gece<br />
gündüz çalarak tamamlamaya çalan Vali hazretleri<br />
tarafndan bu vilayetin salnamesini vilayet kâtipleri<br />
gözetiminde hazrlama görevini bu aciz kullarna vermeyi<br />
tensip buyurmulardr.<br />
Ben bu görevi; ne olduumu bildiim halde aciz,<br />
kusurlu, bilgi azl ve her konuya vakf olmayan bir<br />
insan olarak, vilayet kâtiplerinin yeteneklerine dayanarak,<br />
bu salnamenin düzenlenme, toparlanma ve tertibinde<br />
meydana gelecek kusur ve eksikleri marifet erbabnn<br />
gözlerine ilitikçe hatrlatma ve ihtarlarndan ders almak<br />
ümidiyle üstlenmi bulunmaktaym. Allah yardmcm<br />
olsun.<br />
Basra Matbaa Müdürü<br />
Mehmet Ali<br />
30 30
I. TARH<br />
31
ORSAM<br />
Basra’nn Kuruluu<br />
Basra ehrinin ilk kurulu tarihi H. 14 senesindir. 47 ehir, Halife Hz. Ömer (R.A)<br />
zamannda Irak’ fehteden Said b. Ebi Vakkas döneminde Ebû’l-harba b. Asm Delef marifeti<br />
ile kamtan yaplan küçük kulübelerden meydana getirilmitir. ehrin plan genel olarak<br />
çizilmi ve bu planda her cadde yirmier zirâ 48 ve sokaklar yedier zirâ olarak belirlenmitir.<br />
Meydanlar ise 40 zirâ eninde taksim edilmi ve ehrin ortasnda cami için geni bir alan<br />
braklmtr. Daha sonra bu bölgede büyük yangnlar ortaya çktndan, Halife Hz. Ömer’in<br />
emri ile üç odadan fazla ve yüksek binalar olmamak art ile kerpiçten evler yaplmasna izin<br />
verilmitir.<br />
Fakat bahsettiimiz Basra, bugünkü Basra deil, eski Basra olup Zübeyir ile imdiki<br />
yeni Basra arasnda kalan geni bölgedir. Birçok tarihçiye göre H. 270 senesinde ina edilen<br />
bu ehrin ilk ad “Busayra (Küçük Basra)”dr. lk yllarda küçük bir köy eklinde olan bu<br />
yerde genelde zengin tacirlerin yazlklar ve saraylar bulunurmu.<br />
Basra’nn ilk kuruluunda ehrin ortasnda 60 zirâ eninde bir çar yaplm ve bu<br />
çarda kimseye mülk tahsis edilmemitir. Ancak her kim ilk olarak buraya gelir, orada bir yer<br />
alr, akama kadar orada sebat eder ve kimsenin itiraz olmadan kalr ise, yer onun olur ve tüm<br />
ticaretini orada yapabilirmi.<br />
Basra ilk yllarnda slam ordusu için bir ordugâh olarak kullanlrd. Basra’dan<br />
Medain (Badat güneyinde bir ehir), Fars (ran), Hindistan ve Çin memleketlerine fetih için<br />
hareket edilirdi.<br />
Basra’nn ilk valisi, Kutba b. Kitade Es-Sudusi’dir. H. 14 senesinde yerine Utbe b.<br />
Gazvan vali olarak tayin edilmitir. Halife Hz. Ömer (R.A.), Utbe’ye aadaki nasihati<br />
vermitir.:<br />
“Ey Utbe; u memur olduun hizmette daima takva üzere bulunmalsn. Bu hizmetten<br />
daha büyük bir hizmete nail olmak fikrine yenik düme, zira din kardelerinin itimadn<br />
bozmu olursun.<br />
Peygamber Efendimizin dostluuna müerref oldun ki, o yüce dostluk sayesinde zillet<br />
içinde iken, imdi kuvvet buldun. imdi hüküm veren bir emir oldun ve her emri dinlenen bir<br />
padiah olup, her diyecein emir yerine getirilecektir. Bu yüce mertebeyi hakkndan daha<br />
fazla büyütmez ve emrinde olanlar küçük düürmez isen, bundan büyük nimet olamaz.<br />
syandan ziyade nimete dikkatli olmalsn. Bunca nimet belki de isyandan ziyade korkulacak<br />
bir tehlikedir. Nimete aldanp kendini cehenneme düürme. nsanlar hzla Allah’a ilerledikçe<br />
ve dünya o nispette kendilerine ikbal eyledikçe kâmil olurlar. Sen dünyay red etmelisin ki,<br />
zalimlerin belas girdaba dümeyesin...”<br />
Utbe b. Gazvan, alt ay görev yaptktan sonra Medine’ye döndü ve orada vefat etti.<br />
Yerine Mugayret b. uaybe tayin edildi. ki sene sonra azledildi ve onun yerine Ebu Musa<br />
tayin edildi. Basra’da Müslümanlk kabul edildikten sonra ehirde doan ilk bebein ad<br />
Abdurrahman b. Ebubekir’dir.<br />
47 Avrupa’da orta çada BALSORA ad ile bilinirdi; bugün bat dillerinde, çounlukla Bassora eklinde yazlr.<br />
skender zamannda ad geçen Diritidis (Teredon) ehrinin, bu bölgede aranmas lazm. Araplar burada<br />
“Hurayba” isminde bir mevki buldular ki, sonralar buras Basra’nn bir d mahallesi olarak tannd. Bununla<br />
beraber Basra, Araplar tarafndan yeniden kurulmu bir ehirdir. Bkz. “Basra”, slam Ansiklopedisi, II, MEB<br />
Yaynlar, Eskiehir,1997, s. 320.<br />
48 Zirâ: Uzunluk ölçüsü. 1 Zirâ = 1 Arn. 1 Arn, yaklak 68 cm., Mimar Arn ise 76 cm. uzunluunda. Bkz.<br />
Büyük Türkçe Sözlük, Ankara 1996, s.68.<br />
32 32
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
H. 29 senesinde Halife Hz. Osman zamannda Basra’ya 25 yandaki Abdullah b.<br />
Amir, vali olarak tayin edildi. O dönemde Basra, olaanüstü imarl ve gelimeye yüz tutmu,<br />
geni çarlar, yüksek binalar olan bir yerdi.<br />
H. 36 senesinde Halife Hz. Ali b. Ebi Talib (R.A) döneminde Basra valisi olarak<br />
Osman b. Hefif tayin olundu ve mehur Cemel Vakas bunun zamannda meydana geldi.<br />
Cemel Vakas:<br />
Halife Hz. Osman (R.A) efendimizin öldürülme olayndan dolay, Medine’de meydana<br />
gelen iddetli anlamazlk ve görü ayrl üzerine, Hz. Zübeyir ve Talha (R.A) Mekke’ye<br />
giderek Hz. Aye ile anlam, 600 deve ve 3.000 asker hazrlayarak Basra’ya gelmilerdi.<br />
Basra’ya ulatklarnda, halk iki gruba bölünmütü. Birinci grup onlar destekledi ve<br />
Hz. Osman’n intikamnn alnmasn savundular. kinci grup ise, bunlar “harici” 49 addederek<br />
aleyhlerine sava açtlar. O dönemin Basra Valisi Osman b. Hafif, Halife Hz. Ali’ye bir<br />
mektup yazarak durumu anlatt. Gelen cevapta, Talha ve Zübeyir’in, hilafete biat 50<br />
ettiklerinden dolay böyle bir eye kalkmaya haklarnn olmad, ancak konuulmas<br />
gereken bir ey varsa Halife hazretleri ile görümeleri gerektii ifade ediliyordu.<br />
Bu cevaptan sonra Vali Osman b. Hafif, kendi adamlarn toplayarak, Talha ve<br />
Zübeyir’i engellemeye çalm ise de, geceleyin Talha ve Zübeyir’in adamlar cami basarak<br />
valinin 40 yaknn ile adamlarn öldürmü ve Osman b. Hafif’i de hapsetmilerdir. Daha<br />
sonra beytülmal ve valilik makamn ele geçirerek am, Kûfe ve dier memleketlere durumu<br />
bildirmilerdir. Bu olay, H.36 ylnn Rebî‘ü’l-âhir aynda meydana gelmitir.<br />
Haberler Halife Hz. Ali’ye ulatnda, Halife Medine’den bir miktar asker toplayarak<br />
yola çkt. Yolda Kûfe ile temas kurarak, ona katlanlarla birlikte yaklak 30.000 kadar asker<br />
ile Basra’ya yöneldi. Hz. Ali, Basra’ya yakn bir bölgede durdu ve Zübeyir ile Talha’ya<br />
Peygamber Efendimizin sahabelerinden El-Ka’ka’ adl ahs elçi olarak göndererek, maksat<br />
ve niyetlerini örenmek istedi. Zübeyir, Talha ve Hz. Aye (R.A) elçiye bu seferden<br />
maksatlarnn Hz. Osman’n intikamn almak ve katilleri cezalandrmak olduunu, böyle ulu<br />
bir slam Halifesinin kannn yerde kalmasnn caiz olmayacan ve bundan baka bir<br />
maksatlarnn da olmadn beyan etmilerdir.<br />
Elçi dönüünde, Halife Hz. Ali’ye durumu anlatnca, Hz. Ali: “…Osman’n kan yerde<br />
kalmayacak, onun hakkn almak her Müslümana farz olduu gibi ilk olarak bana farzdr.<br />
Ancak, aramzdaki görü ayrln atp birleir ve tek vücut olursak bu ii elbirlii ile çözeriz.<br />
Kan dökülmesinin hiç kimseye yarar yoktur.” cevabn gönderdi. Daha sonra Zübeyir ve<br />
Talha ile bir araya gelip görütüklerinde, Peygamber Efendimiz Hazretleri ile olan<br />
sohbetlerini anlatt. Çok sayda cihatta kazanm olduklar eref ve mertebeleri hatrlatnca,<br />
Hz. Zübeyir; zaten kan dökmek ve savamak gibi bir fikre sahip olmadklarn dile getirip, bir<br />
49 Harici: Darya mensup anlamnda Hz. Ali’ye (R.A.) kar isyan edenlere verilen ad. Bu anlamda isim gibi de<br />
kullanlr, çoulu “havaric”. Bkz. emseddin Sami, Kamus- Türkî, stanbul 1317(1901) s.566. (Birçok terimin<br />
açklamas için Kamus- Türki’den yararlanlmtr. Bu nedenle bundan sonra yaplan terim açklamalarnda,<br />
yalnzca açklama verilecek ve künye kayd yer almayacaktr). Hariciler daha sonra Hz. Ali’ye kar pek çok<br />
savaa katlmlardr. te böyle bir ayaklanmada Hz. Ali, bir haricinin zehirli klc ile öldürülmütür. Halife Ali<br />
b. Ebi Talip Irak’taki kanl ayaklamalar, entrikalar, huzursuzluk ve fitneler yüzünden devlet içinde hiçbir icraat<br />
yapamadan vefat etti. Bkz. Yasin Baker, History of Bloody Violance in Iraq, Beyrut. 1999, s. 97.<br />
50 Biat: Biat etmek, birinin hâkimiyetini onaylamak, ballk ve sadakat arz etmek demektir.<br />
33<br />
33
ORSAM<br />
daha kar karya gelmeyeceklerine dair yemin ederek ayrldlar. Bu bar haberi herkes<br />
tarafndan sevinçle karland.<br />
Ancak askerler arasnda Hz. Osman’n öldürülmesi ile ilgili olarak suçlanan gruplarn<br />
bir ksm korunmak için Hz. Ali tarafna snrken, dier bir ksm da kendilerini aklamak<br />
için Hz. Zübeyir ve Talha safna katlmlardr. te bu ikinci grup, salanan bu bar<br />
ortamndan rahatsz oldu. Bunun kendilerine zarar vereceini düünerek geceleyin bir araya<br />
gelip, kargaa çkartmak için anlatlar. Gecenin karanlndan faydalanp Halife Ali’nin<br />
(R.A.) ordusuna saldrarak sava balattlar. Her iki taraf da bar dier tarafn bozduunu<br />
sanarak kanl bir çatmaya giriti. Oysaki bu olaydan gerek Hz. Ali’nin ve gerekse Hz.<br />
Zübeyir, Talha ve Hz. Aye’nin hiçbir ekilde haberleri yoktu.<br />
Hz. Zübeyir savan alevlenmesiyle çok üzülmü ve sava alann terk ederek Basra’ya<br />
geri çekilmek istemitir. O srada Ehnef, Beni Kays airetinden bir kiiyi görevlendirerek Hz.<br />
Zübeyir’i öldürmek için plan hazrlamtr. Airetten, Ömer b. Cermuz adnda birisini<br />
göndermi, Bir’ul-siba’ adl bölgede onu karlam ve niyetinin beraberce namaz klmak<br />
olduunu anlatarak Hz. Zübeyir’i kandrm ve namaz srasnda onu katletmitir. Kanl<br />
gömlei ile yüzük ve klcn alarak Hz. Ali’ye (R.A.) götürmütür.<br />
Ömer b. Cermuz, Hz. Ali’ye geldiinde: “… te Zübeyir’in katili benim, geliyorum.”<br />
diye barnca, Hz. Ali cevaben: “Zübeyir’in katili cehennemdedir.” diye karlk vermi. Hz.<br />
Zübeyir’in klcn görünce çok alam ve “Allah Zübeyir’i affetsin ve cennetine alsn, bu<br />
klçla nice nice savalarda Peygamber Efendimizi musibetlerden kurtarmt.” diyerek<br />
üzüntüsünü dile getirmitir. Hz. Talha ise, sava srasnda Mervan b. Hâkim tarafndan bir<br />
okla yaralanarak Basra’ya dönmü ve orada vefat etmitir. te böyle balayan sava,<br />
tarihçilerin bildirdiine göre iddetlendikçe iddetlenmi ve iki taraftan da 10.000 ehit<br />
verilmitir. Sava durdurmak için Hz. Aye, devesini yere ykm ve bu savaa son vermitir.<br />
Bu sava srasnda Hz. Ali (R.A), yarallarn tedavi edileceini, firar edenlerin takip<br />
edilmeyeceini, teslim olanlara eziyet edilmeyeceini ve teslim olanlar efkatle kabul<br />
edeceini içeren duyurular sürekli olarak askerler arasnda özel haberciler aracl ile ilan<br />
ettiriyordu.<br />
Sava sonunda Hz. Ali (R.A), Hz. Aye (R.A) ile görümü ve her ikisi de birbirinden<br />
özür dilemitir. Hz. Ali, Hz. Aye’nin tüm ihtiyaçlarn karlayarak bir miktar muhafz asker<br />
ve krk cariye ile onlara refakat etmek üzere kardei Abdurrahman’ görevlendirmitir.<br />
Böylece Hz. Aye’yi sayg ve ihtiram ile Mekke’ye göndermi, oradan da Medine’ye<br />
muazzez bir ekilde ulatrmtr.<br />
te Cemel Vakasnn özeti budur. Tarihçiler, hiçbir savata, bu savata olduu gibi iki<br />
tarafn askerinin birbirine bir yandan sabrla ve pervaszca; dier yandan da merhametle ve<br />
kasavetle savamam olduunu kaydederler. Zira ölenlerin toplanmasna Hz. Ali bizzat<br />
katlm ve askerleri ile birlikte namaz kldrtmtr. Her iki tarafn ölüsü için tek yas<br />
düzenlemitir. Hiçbir savata galip ve malup birbirine bu denli sevgiyle yaklamam,<br />
yaptklarndan dolay üzüntü duymam, birlikte piman olduklar görülmemitir ve<br />
görülmeyecektir.<br />
34 34
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Emevi Devleti Döneminde Basra:<br />
Yukarda bahsedilen olaylardan sonra Basra’ya Abdullah b. Abbas vali olarak tayin<br />
edildi. H. 38 senesinde Basra’y kontrol altnda tutmak için Muaviye tarafndan, Abdullah b.<br />
El-Hazremi gönderilmesine ramen kabul görmeyerek, adamlar ile birlikte Sümbül saraynda<br />
yaklarak öldürülmütür.<br />
H. 41 ylnn balarnda Muaviye ile Hz. Hasan b. Ali arasnda anlama salanm ve<br />
Hz. Hasan hilafetten çekilmitir. Bu srada Harman b. Aban ayaklanarak Basra’y ele geçirmi<br />
ise de, hilafet Muaviye’de istikrar edince çok büyük bir ordu ile Basra’y geri alm ve Beser<br />
b. Ebi Ertat vali olarak tayin edilmitir. Ayn yln sonunda Utbe b. Ebi Süfyan vali olmu ve<br />
Horasan ile Secistan Basra’ya balanmtr.<br />
H. 43 senesinde Utbe b. Ebi Süfyan azl olunarak, Basra’ya Abdullah b. Amir tayin<br />
oldu ve bir sene sonra da onun yerine Hares b. Abdullah El-Ezderi tayin olundu. Bunun<br />
döneminde Basra halk arasnda fesat artm ve hükümetin hiçbir emrine itaat edilmeyerek,<br />
çeitli cemiyetler ortaya çkmtr. Bu olaylardan dolay Muaviye çok üzülmü ve dört ay<br />
görevde kalan Hares’i azlederek, yerine Abdullah El-Ezedî vali tayin etmitir. Bunun<br />
zamannda da hrszlk, adam yaralama, adam öldürme ve saldrlar artmaya balar. O<br />
dereceye gelir ki, devlet sadece bir sözden ibaret olur. Her türlü vergi ve harçlar ödenmez<br />
olur, devlet memurlar ile alay edilir hale gelir, bundan dolay vali azl olunarak yerine Ziyad<br />
b. Ümeyye vali olarak atanr.<br />
Ziyad b. Ümeyye çok cesur, azimli, otoriter, güçlü bir ahsiyete sahip tedbirli bir adam<br />
olduundan, gelir gelmez Betra ad altnda bir hutbe okutturur ve bu hutbe ile Basra’y titretir.<br />
Basra’ya geliinin üçüncü günü bir duyuru ile “Her kimden bir ey kaybolmu ise, gelip<br />
kendisinden almasn tembih etmi ve gece saat üçte her kimin kellesi görünürse kesinlikle<br />
öldürülecei ve herhangi bir mahallede bir cinayet ilenirse o mahallenin ileri gelenlerinin<br />
ölüm derecesine varncaya kadar ceza alacaklar” n ilan eder.<br />
Bu ilandan sonra pek çok insann kellesi uçmu, hakl haksz hiç fark etmeden ölümler<br />
bir birini takip etmi ve memlekete olaanüstü bir emniyet ve huzur hâkim olmutur.<br />
Hrszlk, saldrlar ve cinayetlerden eser kalmamtr.<br />
H. 50 senesinde Kûfe ehri, Basra vilayetine baland ve kaymakam olarak Kûfe’ye<br />
Sümra b. Cindeb atand. Vali Ziyad tarafndan, alt ay Basra’da ve alt ay Kûfe’de ikamet<br />
etmek zorunluluu getirildi. Bu sene Karip El-Ezedi ve El-Zahaf adnda iki kii Basra’da<br />
isyan çkarp, pek çok mal kaçrm ve çok sayda insan katletmilerdir. Vali Ziyad b.<br />
Ümeyye, halk toplad ve üzerlerine hücum etti, kendilerini ve adamlarn klçtan geçirdi.<br />
H. 53 senesinde Ziyad b. Ümeyye vefat etti ve Basra’ya Sümra b. Cindeb asaleten vali<br />
olarak atand.<br />
H. 54 senesinde Abdullah b. Geylan Basra valiliine tayin oldu. Bunun döneminde<br />
halk arasnda fesat çoaldndan azledilerek, H. 55 ylnda yerine Übeydullah b. Ziyad tayin<br />
edildi.<br />
H. 58 senesinde Basra’da Beni Abdulkays kabilesinden “Tavaf” adnda bir kiinin<br />
Übeydullah b. Ziyad’a kar isyan balatmasyla pek çok muharebe meydana geldi. Bunun<br />
sonucunda, Übeydullah hepsini katlederek galip gelmitir.<br />
35<br />
35
ORSAM<br />
Yine bu sene içinde Basra’da at yarlar pek rabet görmü, neredeyse her ay bir iki<br />
yar yaplmaya balanm ve asil cins atlar yetitirmek olaanüstü bir heves haline gelmitir.<br />
H. 64 senesinde Halife Yezid b. Muaviye vefat etmitir. Bu srada Übeydullah b.<br />
Ziyad, halk toplayarak kendisini Halife seçtirmek istemi, halk ilk etapta kabul etmi ise de<br />
daha sonra ayaklanarak Übeydullah’n ölümünü istemitir. Bunun üzerine Übeydullah b.<br />
Ziyad, beytülmal’de bulunan 1.900.000 Dirhemi alarak Basra’dan firar etmi ve yerine ittifak<br />
ile Abdullah b. Haris emir olarak tayin klnmtr.<br />
Daha sonra Abdullah b. Zübeyir Halife olarak seçildikten sonra, kendi tarafndan<br />
Basra’ya Ömer b. Abdullah El-Temimi vali olarak tayin edildi. O zaman Basra çok problemli<br />
bir dönem geçirmekte idi. Halk birçok hiziplere bölünmü ve El-Temimi idareyi ele<br />
alamadndan, yerine H. 65 ylnda Haris b. Ebi Rebia tayin edilmitir.<br />
Bunun zamannda Basra’da Nafi’ b. Ezrek (Mavi) adnda bir Harici ortaya çkt. Bu<br />
kii Ahvaz’dan sfahan’a kadar olan bölgeyi kontrol altna alm ve Basra’ya kadar gelerek<br />
ehri kuatmt. Ancak, Mühelleb b. Ebi Safer ile giritii kanl savata Basra’dan çekilmek<br />
ve sfahan’a kadar gitmek zorunda kalmtr. Bu srada Basra’ya Mühelleb b. Ebû Safer vali<br />
olarak atand.<br />
El-Havaricü’l-ezarika, “Mavi Hariciler” anlamndaki bu deyim, Nafi’ b. Ezrek’e tabi<br />
olanlara verilen isimdir. Bu olaydan sonra Mühelleb b. Ebi Safer, Haricileri yola getirmek için<br />
görevlendirildiinden, yerine vali olarak Übeydullah b. Muammer tayin edildi. Bu vali<br />
zamannda, H.65 ylnda Basra’da taun 51 salgn ba gösterdi ve yaklak olarak 25 gün devam<br />
eden bu salgn 65.000 kiinin ölümüne sebep oldu. Baz tarihçilerin iddiasna göre bu salgn<br />
40 gün devam etti ve 100.000 kii hayatn kaybetti. Taundan ölenlerden biri de Vali<br />
Übeydullah b. Muammer idi.<br />
H. 66 senesinde Basra’ya vali olarak Hares b. Ebi Rubeya El-Kebba’ atand. Bu vali<br />
zamannda Basra’ya Müsenna El-Abdi adnd biri geldi ve Muhtarn Halife olmas için Basra<br />
halkndan destek istedi. Halk arasnda büyük bir ihtilaf ortaya çkt ve ancak, Asaf b. Kays’n<br />
arabulucu olmasyla olay çözüldü. Müsenna El-Abdi geri döndü ve vali görevden alnarak<br />
yerine Musab b. Zübeyir atand. Alt ay süren valilii döneminde, El-Muhtarn (Muhtar b.<br />
Übeydullah Es-Sakafi) öldürülmesinden dolay azledildi ve yerine Hamza b. Abdullah Ez-<br />
Zübeyir vali olarak Basra’ya geldi. Bu ahsn akli dengesi yerinde olmadndan, yerine H.<br />
68. ylnda tekrar Musab b. Zübeyir vali olarak atand.<br />
H. 70 senesinde Basra’y kontrol altna almak için Halife Abdulmelik b. Mervan<br />
tarafndan gönderilen Halit b. Abdullah, uzun savalar sonucunda hiçbir çözüm bulamadan<br />
geri dönmek zorunda kalmtr.<br />
H. 71 senesinde Halife Abdulmelik b. Mervan, Basra’ya sefer düzenleyip Musab b.<br />
Zübeyir’i katlettikten sonra Halit b. Abdullah’ Basra’ya vali olarak atamtr.<br />
H. 72 senesinde Halit b. Abdullah Basra valiliinden el çektirilerek yerine, Halife<br />
Abdulmelik’in kardei Bir atand ve Kûfe, Basra’ya baland. O sene Basra’da Hariciler<br />
tarafndan çok sayda ayaklanma çkarld. Hariciler, Basra’nn etrafna hücum ederek köyleri<br />
sabote edip, halkn maln yama etmilerdir.<br />
51 Taun: Veba, yumurcak, uyuz ve siilli bir veba hastal.<br />
36 36
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
H. 75 senesinde mehur Zalim Haccac b. Yusuf Es-Sakafi 52 vali olarak tayin olundu.<br />
Haricileri tedip etmek için Mühelleb’i ordunun bana getirdi ve orduya tüm Kûfe ve<br />
Basrallar katt. O yln ortasnda Haccac’a kar isyan balatan Abdullah b. El-Carud adnda<br />
bir kii, toplad airetlerle Haccac’a saldrmaya balad. Tüm maln ve kadnlarn<br />
yamalad, ayrca hizmetçilerinden 18 kiiyi katlederek Haccac’ saklanmaya mecbur etti.<br />
Haccac sonradan askerlerini toplayp, birtakm airetleri de yanna alarak, orduyu<br />
Abdullah’n üzerine sevk etmi ve iddetli savalar sonunda Carud ve maiyetinde bulunan<br />
18.000 kiinin 3.000’i telef olmu, kendisi de öldürülmütür. Haccac büyük bir zafer<br />
kazanarak azameti tüm Irak’a yaylm ve tek hâkim oluvermitir.<br />
H. 80 senesinde Basra’da yeni bir taun salgn meydana gelmi ve bu salgnda<br />
Basra’da 50.000 insan ölmütür. Halkn geri kalan çöllere kaçarak mallar telef olmutur. 50<br />
gün süren salgnn, 35 günü çok iddetli geçmitir.<br />
H. 81 ylnda Abdurrahman b. El-E’s adnda bir kii Irak’ta büyük bir ordu<br />
toplayarak, Haccac’n üzerine gitmi ve Basra’y igal etmitir. Haccac da, Basra’dan kaçarak<br />
Kûfe’ye snm ve orada bo durmamtr. Kûfe halkndan ve am’dan toplad insanlarla<br />
yeni bir ordu kurarak tekrar El-E’s’in ordusuyla çatmaya girmitir. Bu seferi de tamamen<br />
kaybederek ve tekrar Kûfe’de yaamaya balamtr. Abdurrahman b. El-E’s Basra’da<br />
kontrolü saladktan sonra vali olarak Bin Eyüp Es-Sakafi’yi tayin etmitir.<br />
Haccac, Kûfe’de kald sürede hile, aldatmaca ve oyunlarna bavurmaya balamtr.<br />
Abdurrahman b. El-e’s’n ordusunu yenemeyeceini anladktan sonra, Abdurrahman b. Ele’s’in<br />
adamlarndan ileri gelenlerini rüvet yolu ile datt ve El-e’s‘ten uzaklatrd.<br />
Tarihçilerin anlattklarna göre; plan, güzel bir plandr, ancak ar ilemitir. Haccac plann,<br />
tekrar Basra’ya gelinceye kadar uygulamtr. Fakat, sava kazanp Basra’y ele geçirir<br />
geçirmez de o adamlarn mallarna el koyarak, hepsini idam etti.<br />
H. 83 senesine gelince Irak valisi olan Haccac b. Yusuf Es-Sakafi’nin, Basra ve<br />
Kûfe’ye yakn olmak ve olas bir ihtilalde Basra’ya hzla yetiebilmek için orta bir yerde<br />
ikamet etmesi gerekiyordu. Bunun için, Vast 53 ad verilen yeri seçerek bir cami ve bir imaret<br />
ina etmi, burasn hükümet merkezi yapmtr. Daha sonra, dileyenlerin bu bölgede<br />
konaklayabileceini ilan ederek, ksa bir sürede oldukça büyük bir ehrin kurulmasn<br />
salamtr. Haccac’n, son günlerinde Vast’da yaptrd nüfus saymna göre, ehirde<br />
600.000 insann yaad görülmektedir.<br />
H. 93 senesinde Sait b. El-Cebir adl ahs öldürerek Vast yaknlarnda defnettirdi<br />
(mezar halk tarafndan ziyaret edilir). Bu kii, zamannda Abdurrahman b. El-E’s<br />
destekledii için cezasn buldu. H.95 senesinde Haccac b. Yusuf Es-Sakafi vefat etti ve<br />
yerine Yezid b. Mühelleb vali tayin edildi. 97 senesinde de Basra’ya vali olarak Abdullah b.<br />
Hilal El-Kelayi tayin edildi.<br />
H. 98 senesinde Abdullah b. Hilal azledilerek yerine, Süfyan b. Abdullah El-Kindi vali<br />
olarak atand.<br />
52 Haccac’n kanl yöntemleri hakknda, Haccac kendi sözleri ile unu söylemektedir. “Bu yöntemler Irak halk<br />
için en uygunudur…” hatta bir rivayete göre Haccac’n öldürdüü insan says 120 bine ulamtr. Baker Yasin,<br />
History Of Bloody Violance n Iraq, s.107.<br />
53 Vast: Badat ve Basra arasnda bir ehir.<br />
37<br />
37
ORSAM<br />
H. 99 senesinde Halife Ömer b. Abdülaziz döneminde, Basra’ya vali olarak Âdî b.<br />
Ertat El-Fezari tayin edildi. O dönemde -caddeleri zülüm ve hakszlk dolu bir yer olduu ve<br />
halknn korkudan kaçt- Basra, yeni vali sayesinde adalet ve huzur dolu günler yaad ve<br />
böylece ehirde asayi saland.<br />
H. 101 senesinde am’da hapis olan Yezid b. Mühelleb firar ederek, bir takm asker ve<br />
leker 54 toplayarak Basra’ya gelmi, ksa bir kuatmadan sonra ehri kontrol altna alm ve<br />
Âdî b. Ertat’ hapsederek ehrin etrafn istila etmitir. 55 H.102 senesinde Müsellime b.<br />
Abdülmelik komutas altnda am’dan sevk olunan 80.000 kiilik büyük bir ordu Basra’ya<br />
gelerek, Yezid b. Mühelleb ile büyük savalar yapldktan sonra malup olmutur. Müsellime<br />
b. Abdülmelik Irak ve Horasan’n genel askeri hâkimi olarak, Basra’ya Abdurrahman b.<br />
Selman El-Kelb’i vali olarak atamtr. Basra halknn rivayetlerine göre, bu son savata<br />
Basra’da ölen insan says 28.000, baz tarihçilere göre de 18.000’dir. öyle ki, sava sonras<br />
Basra’da matem olmayan ev yokmu ve bir yl boyunca Basra, feryat ve figandan adeta<br />
yatlamaz bir hale gelmitir.<br />
H. 105 senesinde Haim b. Abdülmelik’in hilafeti döneminde, Irak valisi Ömer b.<br />
Hebire tarafndan Basra’ya Musa Amil vali olarak tayin edilmitir.<br />
H. 106 senesinde Irak valilii Halit b. Abdullah El-Kusri’ye tevcih edildi ve Basra<br />
valiliine de Akabe b. Abdulâlâ Amil tayin olundu.<br />
H. 109 senesinde Akabe azledildikten sonra Basra valiliine, Amaye b. Sabara El-<br />
Yesribi tayin edildi ve daha sonra o da azledilerek yerine 110 senesinde, Bilal b. Ebûbekir<br />
tayin edildi ve ehrin kadl da kendisine ilave görev olarak verildi.<br />
H. 110 senesinde Basra’da görülmemi bir yamur yaarak, sokaklardan geçilmez<br />
olmu ve 1.500 ev yklmtr. Bu senede Hasan Bâsri 87 yanda Hakkn rahmetine kavutu.<br />
Türbesi imdi Zübeyir kasabasnn dnda ve yarm saat kadar mesafede olup, ziyaretgâh<br />
olarak halk tarafndan ziyaret edilmektedir.<br />
H. 116 senesinde Basra’da yine bir taun salgn balam ve 65 gün devam etmitir.<br />
Tarih kitaplarnda; o sene banda yaplan nüfus saymnda Basra nüfusunun 300.000<br />
civarnda olduu yazldr. Salgn srasnda ise 150.000 insan telef olmutur.<br />
H. 120 senesinde Irak valisi Yusuf b. Ömer Es-Sakafi zamannda Basra’ya Kesir b.<br />
Abdullah El-Selemi vali olarak atanmtr.<br />
54 Leker: Çeri, düman askerini kran, asker bozan ordu.<br />
55 Hem Yakut El-Hamevi, Mu’cemû‘l-Udebâ adl eserinde, hem de El-sfahani, El-Aâ’î adl eserinde bu<br />
konuyla ilgili ksa fakat öz bilgi aktarmaktadr. Her iki eserde, konuyla ilgili u bilgiler yer almaktadr: “…Yezid<br />
b. Mühelleb, kendisine yardm etmesi için Sûl Tekin’e (Türk asll ve yllarca Hazar denizinin güneydousunda<br />
Teberistan ve Horasan arasnda bulunan Cürcan hükümdarl yaptklarn bilinmektedir) çarda bulunur. Sûl<br />
olu ile birlikte bu çarya olumlu cevap vererek Emevi halifesine kar Yezid’in yannda yer alr. Çarpma<br />
srasnda Sûl okunun ucuna ‘Sûl, sizi Allah’n kitabna ve o’nun Peygamberinin sünnetine uymaya davet ediyor’<br />
ibaresini yazarak kar tarafa frlatr. Bu mesaj, Halife Yezid b. Abdülmelik’e iletilince çok sinirlenir ve öyle<br />
barr: ‘...Bakn hele siz!! Dinsiz anann oluna bakn! O kim oluyor da bizi Allah’n kitabna ve Peygamberin<br />
sünnetine davet ediyor?!! Belki o daha kld namazn manasn bilmiyordur!’. Yezid b.Mühelleb, savata yenik<br />
düüp ölünce Sûl, beraberindekiler ile birlikte Emevi valilerinden Abbas b.Velid’e snr. Ne var ki ortalk<br />
sakinleince vali bu aileyi bütünüyle uykudayken klçtan geçirmekte tereddüt etmez”. Bkz. Pamukçu, Ekrem,<br />
Badat’ta lk Türkler, Kültür Bakanl Yaynlar, Ankara 1994, s.67.<br />
38 38
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
H. 126 senesinde Irak valisi Abdullah b. Ömer b. Abdülaziz zamannda Basra’ya vali<br />
olarak El-Mesur b. Ömer b. bat tayin olunmutur. Bu vali döneminde Basra’da Abbasilerin<br />
ilkeleri görünmeye balad ve Basra’ya gizlice gelen birtakm ihtilalciler, Emevi Devleti<br />
aleyhine baz ayaklanmalar balatmak istemilerdir. Vali bu durumdan haberdar olunca<br />
ayaklanmann önünün alnmas için pek çok ihtiyati tedbir almasna ramen, baar elde<br />
edilememitir. Çünkü halk zaten Emevi Devleti’nden nefret etmektedir ve vilayetin kendi<br />
askerleri bile ihanet içindedir.<br />
H. 128 senesinde Irak’ta El-Zahik b. Kays adnda bir adam isyan ederek, Abdullah b.<br />
Ömer ile mücadeleye girimi ve sonunda, sekiz günlük bir kuatmadan sonra El-Mesur b.<br />
Ömer b. bat, Basra’y teslim etmitir.<br />
H. 129 senesinde Halife Mervan tarafndan, Yezid b. Hubeyre Irak’a vali olarak<br />
atanmtr. Adgeçen vali çok sayda asker ile Irak’a gelerek Kûfe’yi Haricilerden kurtarm<br />
ve Basra’ya yönelmitir. Basra dnda meydana gelen ve oldukça iddetli geçen 11 günlük bir<br />
savatan sonra Hariciler yenilmi, Basra Yezid b. Hubeyre tarafndan geri alnmtr.<br />
H.130 senesinde Vali Yezid b. Hubeyre döneminde, Basra’da taun salgn ba<br />
göstermi ve 45 gün devam etmitir. Bu salgn srasnda 60.000’den fazla insan telef olmu ve<br />
sa kalanlarn çou ehri terk edip çöllere kaçmlardr.<br />
Abbasi Devleti Döneminde Basra:<br />
H.131 senesinde Basra valilii Müslüm b. Kuteybe’ye teslim edilmiti. Birkaç ay<br />
sonra Abbasi Devleti’nin izleri ortaya çkm ve her tarafta Abbasi Devleti’nin askerleri<br />
görünmeye balamtr. 56 Basra’ya Ebulabbas Abdullah Es-Seffah 57 tarafndan, Süfyan b.<br />
Muaviye b. Yezid b. Mühelleb vali olarak atanmtr. Ancak ehrin teslim olmaya niyeti<br />
yoktu. O srada Horasan’da bulunan 4.000 süvari Emevi askeri Basra’ya gelerek savunmay<br />
güçlendirdi. Yedi gün boyunca süren çetin savalar sonunda, Basra teslim oldu ve Abbasi<br />
kuvvetlerinin eline geçti. Bu yedi gün içinde Basra’da 11.000 insan ölmü ve Basra’nn<br />
tamamna yakn yamalanm, 7.000 ev ile o dönemde Basra’da var olan çarlarn<br />
yarsndan fazlas yklmtr. Basra yerle bir edildikten sonra “aman” verilmi ve Ebulabbas<br />
Es-Seffah tarafndan vali olarak atanan Süfyan b. Muaviye b. Yezid b. Mühelleb, Abbasilerin<br />
ilk Basra valisi olmutur.<br />
Bu tarihten sonra Basra’da hutbeler Abbasi Halifesi adna okunmaya balam ve yine<br />
bu sene içinde Basra’da bulunan Emevi ailesinin ileri gelenlerinden 60 kadar kii önce idam<br />
edilmi ve daha sonra da cesetleri sokaklarda köpeklere terk edilmitir. Bu olay halk arasnda<br />
büyük bir korku ve infiale neden olmutur.<br />
56 Emevi Devleti’nin kesin olarak tarihten yok oluunun dönüm noktas, H. 132 ylnda meydana gelen Zab<br />
Nehri Savadr. Bu savata Halife Mervan b. Muhammed Emevi kuvvetlerinin komutanln üstlenmitir.<br />
Abbasi kuvvetlerinin komutan ise Abdullah b. Ali’ye (Ebulabbas Abdullah Es-Seffah’n amcas) teslim<br />
edilmiti. Çok çetin bir savatan sonra, Halife yenileceini anlaynca hiç arkasna bakmadan sava meydanndan<br />
kaçmtr. Ancak Abdullah b. Ali, onu brakmaya niyeti olmad için halife ve adamlarn önce am’a kadar<br />
takip etmi oradan da Filistin’e daha sonra Msr’a kadar peinden gitmitir. Msr’n güneyinde Sa’id bölgesinde<br />
“Bosir” diye bilinen köyde onu yakalayarak öldürmü ve kafasn keserek Es-Seffah’a geri getirmitir. Böylece<br />
Emevi Devleti tarih sahnesinden kanl bir ekilde ayrlmtr. Bkz. Yasin Baker, History of Bloody Violance in<br />
Iraq, Beyrut 1999, s. 114.<br />
57 Abbasi Devleti’nin ilk Halifesi ve kurucusudur. Es-Seffah (Kasap) lakab ile anlmaktadr.<br />
39<br />
39
ORSAM<br />
Vali Süfyan b. Muaviye, Basra’nn yeniden imar ve halkn yerlerine geri dönmeleri<br />
konusunda büyük çaba harcamtr.<br />
H. 133 senesinde Süfyan b. Muaviye azledilmi ve yerine Seffah’n amcas Süleyman<br />
b. Ali vali olarak atanmtr. Dicle, Sevad, Bahreyn ve Umman Basra’ya balanmtr.<br />
H. 135 senesinde tüm ülkelerin haclar Basra’da toplanm ve burada organize<br />
olunmutur. O sene Basra ehrine 200.000 hacnn gelmesiyle birlikte, halk ve ticaret<br />
erbabnn sosyal ve ekonomik hayatnda büyük bir canllk gözlenmitir.<br />
H.139 senesinde Süleyman b. Ali görevden alnarak yerine Süfyan b. Muaviye ikinci<br />
defa vali olarak atand ve Süleyman’n kardeleri ve yoldalarn kökünden yok etmek için<br />
ikence edildi.<br />
H.140 senesinde Halife Mansur’un adamlarndan Hac Hasip, Basra’da ad ile mehur<br />
olan Ebulhasip nehrini kazarak, tamir etmi ve ormanlk için pek çok alan tahsis ederek, aaç<br />
diktirmitir. Nehrin bana büyük bir saray ina ettirmitir. Bu mevki halen Basra’nn en<br />
bayndr yerlerinden biridir.<br />
H.142 senesinde Basra’da Ayniye b. Musa b. Ke’b isyan balamtr. Halife Ebulcafer<br />
El-Mansur, büyük bir ordu tekil ederek Basra’ya gelmi ve ilk olarak Basra’da ahap ve<br />
dubalardan bir köprü ina ettirerek, Basra’da asayii salam ve çou mahalleleri imar<br />
ettirmitir.<br />
H.144 senesinde Hz. Ali’nin torunlarndan brahim b. Abdullah b. Hasan b. Ali, Halife<br />
Ebulcafer El-Mansur’a sava ilan ederek, Basra ve civarndan yaklak 100.000 kii<br />
toplamtr. Kûfe’ye yakn bir yerde büyük bir sava meydana gelmi, sonuçta yenilen<br />
brahim olmu ve Basra halkndan 20.000 kii ölmütür.<br />
H.145 senesinde Basra valiliine Selem b. Kuteybe b. El-Bâhili atanmtr. Bu sene<br />
içerisinde Badat ehrinin yapm ve inaat tamamlanmtr.<br />
H.146 senesinde Basra ahalisinden brahim’e tabi olanlarn evlerini ykmak,<br />
bahçelerini tahrip etmek, mal ve mülklerini yamalamak ve kendilerini imha etmek için<br />
Halife Mansur’dan gelen emri Vali Selem b. Kuteybe b. El-Bâhili ardan ald için<br />
görevinden azledilmi, yerine Muhammed b. Selman tayin edilmitir. Vali göreve balar<br />
balamaz Basra’da 3.000 ev yklm ve 20.000 fazla hurma aac telef edilmitir. Ayrca<br />
halkn ileri gelenlerinden 55 kii aslarak idam edilmi ve 500’e yakn kii de zincirlere<br />
vurularak Badat’a götürülmütür.<br />
H.147 senesinde Basra valilii, Muhammed b. Abdullah Es-Seffah’a tevcih olunmu<br />
ve vali üç ay sonra istifa ettiinden yerine Nuhbe b. Salim tayin edilmitir.<br />
H. 150 senesinde Basra valiliine Akabe b. Salim tayin olunmutur. Bu vali<br />
zamannda Basra’da bilimsel çalmalara arlk verilmi, özellikle Arap dili ve edebiyat ile<br />
Arap ilimleri hakknda çalmalar yaplmtr.<br />
H.154 senesinde Bahreyn’de meydana gelen isyan bastrmak için Akabe b. Salim<br />
görevlendirilmi ve yerine Abdulmelik b. Zbyan Et-Temiri vali tayin edilmitir.<br />
40 40
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
H.155 senesinde Basra’da hrszlk yaylmaya balamtr. O derece ki, gündüz<br />
saatlerinde bile evler yamalanmaya balanm ve emniyet büsbütün yok oluvermitir. Bunun<br />
üzerine Abdulmelik azl olunarak, yerine Heysem b. Muaviye tayin olunmutur. H. 157<br />
senesinde Basra’nn mehur kads Sevar b. Abdullah vefat etmitir.<br />
H. 160 senesinde Muhammed b. Selman, Basra vilayetine tayin olunarak Kor, Dicle ve<br />
Bahreyn, Basra’ya ilhak olundu. Bu vali zamannda Basra Camii’nde günde 20.000 kiinin<br />
namaz kld görülmütür. Ancak caminin büyüklüü bu kadar insana yetmediinden ve pek<br />
çok izdiham yaandndan, caminin geniletilmesi için Halifeden ruhsat istenmi;<br />
H.166 senesinde Basra’ya Ruh b. Hasim vali tayin olunmutur. H. 167’de Bahreyn ile<br />
Basra arsndaki bedevi airetlerinin isyan balam ve Basra’ya saldrlarak pek çok insan<br />
öldürülmü, çok sayda mal mülk yamalanm ve yollar kapanmtr. Bunun üzere Basra’dan<br />
asker toplanm ve üzerlerine sevk olunmu ise de, bedevilerin says çok olduundan askerler<br />
geri dönmek zorunda kalmlardr. Daha sonra Badat’tan çok sayda asker gönderilerek isyan<br />
bastrlmtr.<br />
H.169 ylnda Basra’ya vali olarak Muhammed b. Süleyman tayin edilmitir.<br />
H. 172 senesinde Süleyman b. Cafer’in valiliinden sonra, Basra’da sa b. Cafer vali<br />
olarak görev yapt. 174 ylnda Abdussamad b. Ali, 177 ylnda Malik b. Ali El-Huzayi, 181<br />
ylnda shak b. Süleyman, 184 ylnda Süleyman b. Ebu Cafer, 185 ylnda sa b. Cafer, 187<br />
ylnda El-Hasan b. Cemil, 189 ylnda tekrar sa b. Cafer, 190 ylnda Cerir b. Yezid ve alt<br />
ay sonra Abdussamad b. Ali ve 193 ylnda shak b. sa b. Ali, Basra valiliine atanmlardr.<br />
Bu zaman zarfnda Basra’da önemli bir olay meydana gelmemi, ilim ve irfan peinde<br />
koanlar, emniyet ve huzur içerisinde i güç ile megul olmulardr.<br />
H.193 senesinde Reddan El-Haruri adnda bir kii Basra etrafnda görünmeye, fesat ve<br />
kan dökmeye balad. Halife Harun Reit yeteri kadar asker göndererek bu cemiyeti<br />
datmtr.<br />
H.195 senesinde Halife Emin b. Harun Reit, Basra’ya vali olarak El-Mansur b.<br />
Mehdi’yi tayin etmitir. Me’mun ile Emin arasnda daha sonra meydana gelen savalar<br />
sonrasnda, Me’mun’un Serdar Tahir Vast, Ahvaz ve Kûfe’yi istila ederken, Basra halk<br />
toplanarak Tahir’i savunmak istemilerdir. Ancak El-Mansur kabul etmeyerek Emin’i tahttan<br />
indirmi, yerine Me’mun’u Halife seçtirerek devletin devamlln salamtr.<br />
H.196 senesinde Irak, Fars (ran) ve Bahreyn vilayeti birletirilerek Me’mun<br />
tarafndan Hasan b. Süheyl’e tevcih olunduundan, Basra’ya El-Abbas b. Muhammed El-<br />
Caferi vekil tayin olunmutur.<br />
H. 200 senesinde Ebusseraya Et-Talibi adnda bir kii ortaya çkarak Ahvaz, Vast ve<br />
Kûfe’yi istila etti. Daha sonra da çok sayda askerle Basra’ya saldrd. Basra vekili halk<br />
toplayarak savamaya balad ancak Talibiler galip gelerek Basra’y igal ettiler.<br />
H. 204 senesinde Halife Me’mun kardei Salih’i toplanan bir miktar asker ile bölgeye<br />
gönderdi. Salih bir ay süren savatan sonra Basra’y geri alarak düzeni salad ve Basra’ya<br />
vali tayin edildi.<br />
41<br />
41
ORSAM<br />
H. 206 senesinde Basra vilayetine Yemame ve Bahreyn de ilave olunarak, valiliine<br />
Davut b. Mashûr atand.<br />
H. 210 senesinde Halife, Basra’da mevcut olan bilim adamlar ve örencilerinin<br />
saysnn tespitini ister. Yaplan tespitte, Basra’da 700 müderris ve 11.000 örencinin<br />
bulunduu bildirildi. Halife, hocalara ve örencilere aylk bir miktar maa tahsis edilmesini ve<br />
son yirmi yl içinde çeitli bilim dallarnda telif edilen kitaplarn birer nüshasnn Badat’a<br />
gönderilmesini emretti. Toplanan kitaplarn üç gemi dolusu olduu ve yaklak 200.000’den<br />
fazla eserden olutuu görülmütür.<br />
H. 211 senesinde önemli mezhep bilimcilerinden El-Ahve vefat eder, tüm Basra’nn<br />
bilim adamlar onun için üzülür ve üç gün yas tutularak, ders okutulmaz. Ayn yl içinde<br />
büyük âlimlerden Abdullah b. Davut El-Herbi de vefat eder.<br />
H. 215 senesinde Basra’ya Muhammed b. Abbad El-Mehlebi vali olarak atanr. 216<br />
ylna kadar görev yaptktan sonra vefat eder, yerine Acif b. Anbese tayin olur. Bu sene içinde<br />
Basra’da “Ez-Zat” 58 diye bir grup ortaya çkar ve Basra civarnda köyleri yama ve talan<br />
ederler. Vali Acif büyük bir himmetle bunlarn üzerlerine gider, 500 kiiyi öldürür ve grubu<br />
datr.<br />
H. 226 senesinde Basra’da iddetli bir frtna meydana gelir. Bu frtnada 50–60 kii<br />
kaybolur ve baz binalar yklr. Daha ziyade Ahvar (Bataklk) bölgesinde iddetli olan bu<br />
frtnada 1000’den fazla ev yklr ve 500’e yakn insan telef olur. Ayn frtnada eyh<br />
Ebulhezil Muhammed b. El-Âllaf da vefat eder.<br />
Bu dönemde baz tarihçiler Basra’y anlatrken çok abartl bilgiler vermilerdir.<br />
Örnein: Bu tarihte Basra’da büyük ve küçük olmak üzere 117.000 camiin bulunduu, 7.000<br />
hamam, yerel halkn dnda sadece camilerde yaayan fakirlerin saysnn 160.000 civarnda<br />
olduu, ayrca Basra’nn hurma bahçelerinin uzunluunun 54 fersah, 59 eninin ise 3,5–4 fersah<br />
olduu, Basra bölgesindeki nehir saysnn 120.000’den fazla olduu ve bu nehirlerde çalan<br />
gemilerin says 500.000 fazla olup, her ay içinde Çin, Hindistan vs. memleketlerden gelen<br />
gemi says 150.000’i geçmektedir, deniliyor. Bu bilgilerin abartl olduu açktr. Çünkü<br />
Basra anlatlan büyüklüün %25’ine sahip olmas halinde, bugünkü Basra’nn yüz misli daha<br />
büyük olmas gerekirdi.<br />
58 Zat: Hindistan’dan getirilen Araplam çingeneler. Daha sonra Avrupa’ya gönderilmi ve bugün Bulgaristan,<br />
Macaristan, Romanya ve spanya’da yaayan çingenelerin atalar zatlardr. Bkz. Yasin, Baker, History of<br />
Bloody Violance in Iraq, s.139-140.<br />
59 Fersah: Yaklak be bin metrelik bir mesafe, yani dört saatlik bir yol.<br />
42 42
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Zenci Ayaklanmas 60 :<br />
H. 232 senesinde Basra valiliine Âmir b. Âmmar, 239 senesinde de Muhammed b.<br />
Reca atand. Bu vali zamannda, Basra halk iki gruba bölünür: “Hilaliye” ve “Sa’diye”. Bu<br />
iki grup arasndaki çatmalar çok kanl savalara dönümütür. O derece ki, Vali Muhammed<br />
b. Reca kovulmu, hapiste olanlar serbest braklm, Beytülmal yamalanm ve Basra tam<br />
anlamyla bir kemeke ve kargaa içerisine düürülmütür. Bu kargaa, H.253 ylna kadar<br />
devam etmi ve atanan valiler bazen bir ay, bazen de iki üç ay kadar kaldktan sonra ya istifa<br />
etmiler, ya öldürülmüler ya da kovulmulardr.<br />
H. 254 senesinde Ali b. Ahmet b. Muhammed adnda birisi ortaya çkar ve zencileri<br />
etrafna toplayp, her birisine beer altn vererek kölelikten kurtarmak üzere kendisine tabi<br />
klar ve sahiplerine isyan etmelerini tevik eder. Ali b. Ahmet, etrafnda yaklak 3.000 kadar<br />
zenci toplayarak Basra’ya saldrr. Saldrda yaklak 2.000 kii öldü, pek çok mal mülk telef<br />
oldu ve köyler yaklarak yok edildi. Basra’ya korku ve panik hâkim oldu.<br />
Basrallar toplam olduklar askerlerle birkaç defa kar koymaya çaltlarsa da,<br />
hiçbir sonuç alamadlar. Malup olduklarndan ve artk Zencilerle savama imkân<br />
kalmadndan durumu Halife’ye arz ettiler.<br />
H. 255 senesinde Basra’ya El-Ehvas El-Bahaîli vali olarak atanr ve Ce’lan Et-Türkî<br />
komutasnda büyük bir ordu Zenciler ile muharebeye balamak üzere Basra’ya gelir.<br />
Ce’lan Et-Türkî, birkaç teebbüsten sonra Basra’nn muhafazas daha önemli<br />
olduundan, Basra etrafnda bir hendek kazarak Basra’y zencilerin saldrsndan korumaya<br />
çalr.<br />
H. 256 senesinde “Hilaliye” ve “Sa’diye” gruplar büyük bir askeri güç tekil ederek<br />
Basra’ya saldrmaya balarlar. Tam 11 gün süren çatmalarda yaklak 5.000–6.000 insan<br />
telef olduktan sonra, Basrallar sava kaybeder. Zenciler Basra köylerini yamalar ve<br />
birçounu da yakarlar. Abülhasib halk yerinden ederek, bölgeyi kendileri için üs olarak<br />
kullanr. Daha sonra Ebele’ye saldrya geçerler, dört gün süren sava sonucunda kasabadaki<br />
birçok evi yakarak, ahaliye kar katliama giriirler, halk yok ederler ve mallarn<br />
yamalarlar.<br />
H.257 senesinde, Zencilerle savamak üzere Said b. Salih El-Hacib görevlendirilir.<br />
Büyük bir ordu ile Basra’ya gelen El-Hacib, bölgeye ular ulamaz muharebeye tutuarak,<br />
Zencilerin öncü birliklerini perian eder. Daha sonra Zencilerin birkaç frkas üzerine hücum<br />
ederek onlar da yok eder. Ancak, Zencilerin cahiliyet duygular kabarr ve toparlanarak El-<br />
Hacib’in ordusuna iddetli bir saldr düzenlerler. Bu saldr sonucu ordu dalr, ordugâh<br />
yaklr, askerlerin çounluu ölür ve El-Hacib kaçmak zorunda kalr.<br />
Ayn yln son aylarnda Mansur b. Cafer El-Hayyat bölgeye gönderilir. Çok sayda<br />
gemi ve asker ile bölgeye gelen Mansur El-Hayyat, Basra’ya üç saatlik mesafede Zencilerin<br />
60 Zenci Ayaklanmas: Bu ayaklanma (H.255–270) yllar arasnda Basra’nn Ahvaz ve Bataklk bölgesinde 14<br />
yl boyunca devam etmitir. Dr. Philip Hatti, Arap Tarihi adl eserinin 543.sayfasnda “…Halifenin ordusu ile<br />
Zenciler arasnda meydana gelen savalarda, zenciler genelde esir düen askerlerin kafasn keserek<br />
öldürdüklerinden, ölü says baz kaynaklarda 500.000’den fazla olduu”nu söylemektedir. “ …Bat Asya<br />
tarihinde bu kadar korkunç ve kanl bir devrim ayaklanmas görülmemitir…” Bkz. Yasin, Baker, History of<br />
Bloody Violance in Iraq, s.154.<br />
43<br />
43
ORSAM<br />
saldrsna maruz kalr ve çetin bir sava sonunda Mansur El-Hayyat’n gemilerinin tamam<br />
yaklarak yamalanr ve askerlerin çou telef olur.<br />
Bu olaydan bir ay sonra Zenciler artk Ahvaz, Ebele ve dier bölgeleri kontrolleri<br />
altna alarak, istedikleri gibi at oynatmaya balarlar. Bu bölgelerin dnda sadece Basra<br />
merkez kalr ve bir araya gelerek Basra’ya saldrmaya karar verirler. Basra halk durumu<br />
örenince 20.000 savaç ile kar koymaya kalkr. Sekiz gün süren çetin savalar sonunda<br />
Basrallar malup olur ve Basra’dan çöllere kaçmaya balarlar. Zenciler Basra’ya girerek üç<br />
gün boyunca ehri yamalayp evleri yaktktan sonra, Zencilerin ba savan bittiini ilan<br />
ederek, halka tavsiyelerde bulunmak için her kesin camilerde toplanmas ister. Yüzbinlerce<br />
insan camilerde toplandktan sonra, hepsinin öldürülmesini emreder. Camiler birer kan<br />
deryasna döner ve sonunda camileri de yakarak yerle bir eder. Bu olayda 15.000 ev ve 200<br />
cami yklm, 120.000 insan ölmütür.<br />
Bu ac olay Halife El-Mu’temed’i çok üzmü, derhal Ahmet El-Mevlüd’ün komutas<br />
altnda bir ordu hazrlayarak Basra’ya sevk etmitir. Ordu Ebele’ye varr varmaz Zenciler hiç<br />
göz açtrmadan saldrya geçerler ve Ahmet El-Mevlüd’ün ordusunu datrlar. Asker<br />
kaçmaya balar. Sonuçta, Zenciler Ebele halkna tekrar katliam yaparak ehri<br />
yamalamlardr.<br />
Bu olay ile ilgili haber Halife El-Mu’temed’e ular ulamaz, devasa bir ordu hazrlar<br />
ve bana kardei Ebu Ahmed El-Muvaffak’n geçmesini emreder. Ayrca Badat, Kor, Dicle,<br />
Vast ve dier yerlere de asker toplanmas ve Basra’ya gönderilmesi için emir gönderir.<br />
Ebu Ahmed El-Muvaffak, toplanan askerler ile birlikte Basra’ya yaklatnda, Ma’kal<br />
nehri yaknlarnda Zencileri idare eden ve birinci komutanlar olan Yahya b. Muhammed El-<br />
Bahrani ile karlar. Aralarnda bir iki saat süren savatan sonra Zenciler malup olur ve<br />
Yahya b. Muhammed El-Bahrani esir olarak ele geçer. Kelepçelenerek önce Badat’a, sonra<br />
da Samarra’ya gönderilir. Halife Samarra’da öldürülmesini emreder. Söylendiine göre<br />
Zenciler, bu savalarda ellerine esir olarak geçen insanlarn etlerini yemilerdir.<br />
Sava srasnda Basra ve Vast civarlarnda taun salgn ba göstermi, askerlerin çou<br />
dalm ve Ebu Ahmed de Samarra’ya geri dönmütür.<br />
H. 259 senesinde Zencileri bertaraf etmek için Halife El-Mü’temed tarafndan Musa b.<br />
Boa 61 görevlendirilir. Boa, Basra’ya varr varmaz cenk ateleri yanmaya balar. Bir kaç<br />
muharebeden sonra galip gelir ve Zencilere 6.000 zayiat verdirir. Basra halk da içeriden<br />
destek vererek, Zencilerin Basra’dan kovulmasn salarlar. Ebulhasib bölgesindeki insanlarn<br />
da, zencilere gda ve yiyecek göndermekten imtina etmeleri üzerine Zenciler, üç taraftan etkili<br />
bir kuatma altnda kalrlar.<br />
61 Musa b. Boa: Dier adyla Musa b. Boa El-Kebîr, Abbasi Devleti’nin ordusunda çok saydaki Türk<br />
komutanlardan birisidir. Ünlü Arap Tarihçisi El-Cahiz, Mecmû‘atü’r-Resâ’il adl eserinde “Abbasi Devleti<br />
hizmetinde bulunan bütün dou illerinin insanlar, Horasanldr...”; “…ve Horasanllar ile Türkler kardetirler.<br />
Bunlar arasndaki ahlak ve dil yaknl, Kahtaniler ile Adnaniler arasndaki yaknlktan daha kuvvetlidir”,<br />
“…Abbasi Halifelerinden Vask döneminde, nak, Vasf ve Boa El-Kebîr gibi Türkler, Hicaz, am ve dier<br />
bölgelerde ba gösteren isyanlarn bastrlmasnda önemli rol oynarlar. Özelikle Hicaz’da Benu Sellum ve Benu<br />
Feruze kabilelerinin isyannn bastrlmas, Mekke ve Medine yollarnn ekya ve yol kesicilerden<br />
temizlenmesinde Boa El-Kebîr büyük yararlklar gösterir...”. Bkz. Pamukçu, Badat’ta lk Türkler, s.49–50.<br />
44 44
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
H. 260 senesinden Musa b. Boa azledilerek yerine, Mesrur El-Belhi görevlendirilir.<br />
Bir iki muhareben sonra Badat’ta karklk balamasndan dolay bir netice alamadan geri<br />
döner.<br />
H. 261 senesinde tekrar Ebu Ahmed El-Muvaffak Zencilerle savamak üzere<br />
görevlendirilir. Yannda olu Ebulabbas, 2.000 gemi ve 50.000 kadar askerle beraber<br />
Basra’ya gelir.<br />
Zenciler bu süre içerisinde Ebulhasib nehrinin sanda ve solunda büyük bir hisar ina<br />
ederek, güçlü ve kuvvetli surlarla takviye etmiler, etrafna derin hendekler kazmlardr. Bu<br />
hisarn adn da “El-Muhtara” koymular. Hisarn içerisinde 300.000 savaç bulunuyordu.<br />
Ayrca bu hisarda daha önce köylerden esir olarak topladklar 200.000’den fazla kadn ve kz<br />
bulunuyordu.<br />
Ebu Ahmed ve olu Ebulabbas, Basra ehrinin dousunda ve attü’l-Arap sahiline<br />
yakn bir yerde “El-Muvaffakiye” adn verdikleri büyük bir ehir ina ettirirler. Buray bir<br />
sene içinde dier bölgelerden tacirleri de getirerek, kalabalk ve büyük çarlar olan bir ehir<br />
hâline getirdiler ve karargâh olarak kullandlar. Ebu Ahmed’in ordusu, Zencilerle yaplan<br />
muharebelerde -gerek nehirde ve gerek karada- onlara büyük zararlar verdirir ve pek çok esiri<br />
kurtarp ailelerine iade ederler. Tabi halk da zaferin kokusunu almaya baladndan,<br />
moralleri güçlendi. Ebu Ahmed, bu ara Zencilere katlm olan baz kabile ve airetleri yanna<br />
çekmek için çareler arad ve pek çounu yanna çekmeyi baard. Zenciler gitgide<br />
zayflamaya ve Ebu Ahmed’in ordusu güçlenmeye balad.<br />
Zenciler, hisar yaparken Ebulhasib nehri üzerinde ahaptan sekiz ve kârgîrden de dört<br />
köprü yapmlard. Her köprünün yanna büyük kuleler ina etmiler ve hepsini Zencilerle<br />
doldurmulardr.<br />
H. 270 senesi gelince Ebulabbas komutasnda nehirden 3.000 kadar gemi ve karadan<br />
Ebu Ahmed komutasnda devasa bir ordu ile Zencileri sktrarak saldrya geçtiler.<br />
Muharebe sonunda Zenciler malup olarak kaçmaya baladlar ve itaat etmeyenler idam edildi<br />
Basra halk bunlarn kötülüklerinden ve pisliklerinden kurtuldu.<br />
Zencilerin, halktan yamaladklar mal ve dier eyalar ile esir alnan kadnlarn<br />
tamam topland ve “her kimin mal ve kadn yamalanm ise müracaat eylesin” diye halka<br />
duyurulmas için her tarafa haberciler gönderildi. Gelen insanlar yamalanm maln,<br />
evladn ve eini geri alarak, bu adil düzeni adeta bir bayram havas içinde kutlad. Ebu<br />
Ahmed El-Muvaffak, maiyetindeki askerlere ikramiyeler ve hediyeler datt. Zencilerin<br />
ayaklanmas 14 yl sürdü. Bu süre boyunca 150.000 insan katledildi, 200.000 kadn, 10.000<br />
çocuk 120.000 erkek esir alnd ve 20.000.000 Altn deerinde maddi hasar meydana geldi.<br />
Tarihî rivayetlere göre Ebu Ahmed El-Muvaffak’n ina ettii ve “El-Muvaffakiye”<br />
adnn verildii ehir, halen Basra halknn oturduu ehirdir. Eski Basra ehri ise tamamen<br />
tahrip olduundan halk buraya göç etmitir. Zamanla da “El-Muvaffakiye” ad ortadan<br />
kaybolarak yerine Basra ad kullanlr olmutur.<br />
H. 271 ylnda Basra’ya vali olarak El-Abbas b. Terkes atand. Bu vali Basra’nn<br />
imarnda ve yeniden yaplanmasnda olaanüstü çaba harcad.<br />
45<br />
45
ORSAM<br />
H. 278 senesinde Kûfe’de El-Karmati diye biri, garip olduu kadar acayip bir inanç ile<br />
ortaya çkar. Güya kendisine Kuran inmi ve bu Kuran’daki emirler diyormu ki: Nasrane<br />
köyünden El-Karmati (El-Farac b. Osman) hem Mesih sa ve hem de Mehdi olup, bizzat<br />
Ahmed b. Muhammed El-Hanife ve Cebrail de kendisidir. Ayrca Salih’in Devesi, Zekeriya<br />
olu Yahya ve Ruhu’l-Kudüs de kendisidir. Namaz dört rekât olup, bunlardan ikisi güne<br />
domadan önce, dier ikisi de güne doduktan sonra klnr. Ylda iki gün namaz klnr;<br />
birisi Nevruz günü, dieri de Mehrecan günü. çki haram deil ve cenabet iken boy abdesti<br />
yerine normal abdest almak yeterlidir. Bu ahsa kar gelen herkesin ölümü helâl, kar<br />
gelmeyip itaat edenlerin ise cizye vermeleri lazm gelirmi. Bunun gibi birtakm saçma sapan<br />
görüler, tarih kitaplarnda yazldr. Bunlara ilave olarak namazda da sözde kendisine<br />
indirilmi ayetlerin okunacan emreder.<br />
H. 286 senesinde Basra’da gayet iddetli bir frtna meydana gelmitir. Önce sar,<br />
sonra yeil, daha sonra karayel iddetiyle esmeye balamtr. Yüz elli dirhem arlnda dolu<br />
yam, arkasndan yaan iddetli yamur da halk büyük bir endieye sevk etmitir.<br />
Yine bu sene içinde Basra’ya bal Bahreyn’de, Karmatilere mensup Ebû’s-Sait El-<br />
Cenabi adnda bir ahs, toplumun en bozguncu tiplerini etrafna toplayarak Bahreyn ile Katif<br />
bölgesinde insanlar katletmi, evlerini ve mallarn yamalamtr. Daha sonra bunlarn<br />
Basra’ya yönelmeye balayacaklar haberi yayld. Basra Valisi Ahmed b. Muhammed b.<br />
Yahya bu haberi alnca, derhal Halifeyi bilgilendirir ve Halife cevabî yazsnda Basra<br />
hisarnn yaplmasn önerir ve bunun için de 14.000 Dinar sarf edilir. Basra hisar<br />
tamamlandktan sonra, H. 287 ylnda El-Cenabi Basra’ya saldr düzenler. Ancak, Basra<br />
halk askerlerle birlikte kar koyarak saldry püskürtürler. El-Cenabi 300 askeri ölünce, geri<br />
dönmek zorunda kalr. Bir yl sonra tekrar Basra’ya saldr düzenlerler ve 18 günlük<br />
kuatmadan sonra, hiçbir ey elde edemeyerek geri dönerler.<br />
H. 294 senesinde Karmatiler, Hicaz yolunda bulunan su kuyular ile su kaynaklarn<br />
tahrip ederek, Irak ve Basra’dan gelen haclarn tüm mallarn yama ettikten sonra 8.000’ini<br />
katlederek, geri kalan haclar da çölde susuzlua terk ederek ölümlerine neden olurlar.<br />
H. 299 senesinde Basra valiliine Muhammed b. shak b. Kündecik atanr. Basra’ya<br />
geliinden üç ay sonra, halk ile birlikte Cuma namaznda iken Karmatilerin saldrsna maruz<br />
kalrlar. ki kiinin ölümünden sonra vali, derhal askerleri hazrlar ve Karmatilerin üzerine<br />
saldrarak, onlar Basra’dan darya atmay baarr.<br />
H. 301 senesinde Karmatilerin ba olan Ebussait El-Cenabi öldürülür. Karmatiler o<br />
sene Hecer, Ahsa, Katif ve Bahreyn’i tamamen ellerine geçirmilerdir.<br />
H. 305 senesinde Basra’da büyük bir kargaa meydana gelir. Basra Askeri Komutan<br />
El-Hasan b. Halil b. Remal, bir miktar asker ile Basra Camii’ne saldrarak orada bulunan<br />
ahalinin pek çounu katleder. Vali dahil halk, bunlara kar koymaya balar ve pek çok asker<br />
de ölür. Nihayet olay Badat’a ular ve Halife El-Muktedir tarafndan, ad geçen komutan<br />
azledilerek, yerine Ebu Delef Haim b. Muhammed El-Huza’ tayin olunur.<br />
H. 310 senesinde Basra’ya vali olarak Sebek El-Muflehi atanr. Bu vali zamannda<br />
Karmatilerden, Ebu Tahir Süleyman b. Said 1.700 adamyla geceleyin Basra’ya saldrr ve<br />
ipten yaplm merdivenlerle Basra surlarn geçer. Halkla 11 gün savatktan sonra, ahali ve<br />
askeri kaçmaya mecbur ederek, memleketi yamalamaya balar. Bu olay srasnda 1.500 kii<br />
46 46
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
ölmü, 1.000 kz ile 500–600 ufak çocuk esir alnm, haddi hesab bilinmeyen çok sayda mal<br />
yamalanm ve Hecer’e gönderilmitir.<br />
H. 311 senesinde Basra’ya Muhammed b. Abdullah El-Faruki vali olarak atanr. H.312<br />
senesinde Karmatilerin korkusundan Basra’dan hiç kimse hacca gidememi ve bu olay halk<br />
arasnda büyük bir infial yaratmtr.<br />
H. 313 senesinde Basra ve Irak’n her tarafnda, Karmatiler’e gda ve yiyecek<br />
verilmesi Halifenin emri ile yasaklanm ve valilere gönderilen emirde, yasaa uymayan<br />
ehirlerin hemen kuatlaca ve savaa maruz kalaca bildirilmitir.<br />
H. 316 senesinde Basra’ya bn-i Raik vali olarak atanr ve Karmatilerle çok iyi<br />
mücadele eder.<br />
H. 323 senesinde Karmatiler, Irak’tan hacca gidenlerin öldürüleceini ve Basra’dan<br />
kendilerine zahire verilmedikçe haclara müsaade etmeyeceklerini ilan ederler.<br />
H. 325 senesinde Basra valiliine Muhammed b. Yezdadi getirildi. Bu zat halka her<br />
türlü zulmü ve kötülüü yapt için, halk bunun elinden kurtulmak istemitir. Bu nedenle de<br />
Ahvaz Hâkimi Beridi’ye iltica etmilerdir. Bunun üzerine H. 326 senesinde Beridi, bir miktar<br />
asker ve Basra halknn yardm ile Basra’ya girer ve Muhammed b. Yezdadi’yi valilikten<br />
uzaklatrr. Halka getirdirdii vergi ve rüsumlar kaldrr. Ancak bir süre sonra, Basra’y tam<br />
olarak kontrol altna alr almaz, bir önceki validen daha beter zülüm ve bask uygular. Hâl<br />
böyle olunca halk eski valiyi arayacak duruma gelir. Tek çareleri kalr, o da ehri terk etmek<br />
ve memleketin dier bölgelerine göç etmek. Ayn sene halk durumlarn Halife El-Razi’ye<br />
ikâyet ederek yardm ister. Halife vilayete vali olarak Muhkem’i ve yannda 10.000 kiilik<br />
küçük bir ordu gönderir. Muhkem, Beridi ile yaplan çeitli muharebelerden sonra Basra’nn<br />
hâkimiyetini ele geçirdi.<br />
H. 327 senesinde Basra ve Irak’n her tarafnda kuraklk ba göstermi, pahallk<br />
artm ve pek çok fukara açlktan sokaklarda vefat etmitir.<br />
H. 328 senesinde Basra valiliine tekrar Beridi atanr ve yine ayn vergileri halka<br />
dayatmaya çalr.<br />
H. 332 senesinde Umman hâkimi Yusuf b. Vecih, çok sayda gemi ve asker ile birlikte<br />
Basra’ya sefere çkar ve ilk olarak Ebele’yi zapt ederek, Basra’ya yönelir. Basra Valisi Beridi<br />
çok sayda asker toplayarak kar koymak ister. Ancak, gelen kuvvetlere kar koymak riskli<br />
olacandan geri çekilir ve geceleyin ani bir basknla tüm gemileri yakar, askerleri öldürmeye<br />
balar ve tüm ganimetlere el koyar. Yusuf b. Vecih de kaçar.<br />
Yine bu sene içinde Mu’izzü’d-devle b. Büveyh Basra’ya sefer düzenler. Basra Valisi<br />
Beridi, askerlerini toplayarak kar koymak ister, ancak gelen kuvvetlere kar koymak<br />
imkânsz olacandan geri Basra’ya çekilir. Bir iki ay kadar süren kuatmadan sonra,<br />
Mu’izzü’d-devle geri döner ve Beridi yine vali olarak kalr. H. 334 ylnda Beridi vefat eder,<br />
yerine olu Ebulkasm vali olur.<br />
H. 335 senesinde Mu’izzü’d-devle ile Ebulkasm arasnda anlamazlk çknca iki<br />
taraftan asker sevk olunarak, Vast’ta muharebe balam ve dört be gün süren sava sonunda<br />
Basrallar yenik dümü ve Basra ileri gelenlerinden 70 kii öldürülmütür.<br />
47<br />
47
ORSAM<br />
Zaten Beridi de Basra valiliini yenik düerek alm olduundan, olu da yine o<br />
yenilgi neticesinde bamszln ilan ederek, Halifenin emirlerini dinlememeye ve toplanan<br />
vergileri dâhi vermemeye balad. H. 336 senesinde Irak Sultan Mu’izzü’d-devle ile Halife<br />
El-Muti’lillah askerlerini toplayarak Basra’ya sefere kalkarlar.<br />
Halife, askerleri ile birlikte “Derhemiye” adl bölgeye ulatnda, kar tarafn<br />
askerleri Halife’yi görünce komutanlar ile birlikte Halife hazretlerine itaatlerini arz ettiler ve<br />
sava çkmadan Basra geri alnd. Ebulkasm ise, kaçarak Hecer’e gider ve Karmatilere<br />
snr. Halife El-Muti’lilah ile Irak Sultan Mu’izzü’d-devle Basra’ya girer ve Basra’nn<br />
idaresini ele alarak düzenler.<br />
H. 337 senesinde Basra’ya vali olarak El-Hasan b. Muhammed El-Mehlebi atanr ve<br />
Basra için önemli düzenleme ve slahatlar gerçekletirir.<br />
H. 341 senesinde Umman Hâkimi Yusuf b. Vecih tekrar asker toplayarak karadan ve<br />
nehirden Basra’ya sefer düzenler. Ancak, Vali El-Mehlebi haber alr almaz askerlerini toplar<br />
ve Mu’izzü’d-devle’den yardm ister. Toplad çok sayda asker ile Basra’nn savunmasn<br />
güçlendirir. Bir ay süren kuatmadan sonra ani bir basknla Yusuf b. Vecih’in üzerine saldrr<br />
ve Vecih yenik duruma düer. Getirmi olduu 200 adet gemi ile birlikte silah ve mühimmat<br />
El-Mehlebi’nin eline geçer ve askerlerinin büyük çounluu boularak ölür. Yusuf b. Vecih,<br />
cann zor kurtararak kaçmay baarr.<br />
H. 347 senesinde Basra’ya vali olarak Mu’izzü’d-devle’nin olu Habei tayin olur.<br />
Babasnn vefat ile bamszln ilan eder ve amcas Bahtiyar’a isyan eder.<br />
H. 356 senesinde Basra’ya Ebulfazl El-Abbas b. El-Hüseyin komutasnda sevk edilen<br />
asker, Habei ile kar karya gelir. Yaplan savata Habei yenik düer ve esir alnarak<br />
Badat’a gönderilir. Habei’nin el konulan mallar arasnda henüz ciltlenmemi kitap ve<br />
risaleler dnda, çeitli konularda 15.000 adet enfes elyazmas eserler bulunmutur.<br />
H. 357 senesinde Basra valiliine Ebulfazl El-Abbas b. El-Hüseyin getirildi.<br />
H. 358 senesinde Azdüddevle b. Büveyh çok sayda askerle Basra’ya sefer düzenledi<br />
ve Vast ile Basra’y kontrol altna aldktan sonra Basra’da ikamet etti. Bunun zamannda<br />
Basra’da Rubeya ile Muzur airetleri arasnda bar imzaland. Bu iki airet arasndaki 120<br />
yldan beri devam eden ihtilaflardan dolay çatmalar bitmiyordu.<br />
Azdüddevle, daha sonra tüm Irak’ istila ederek adna hutbe okuttu. Yine Vezir b.<br />
Bukayye’yi öldüren ve Badat köprüsü üzerine asan da kendisidir. Ebulhüseyin El-Anbari’nin<br />
yazd mehur iiri, bu olay hakkndadr:<br />
“Hayatta ve mematta bir yücesin sen,<br />
Hakikaten mucizelerden birisin sen”<br />
H. 373 senesinde Basra valiliine Azdüddevle’nin olu Ebu Tahir atand.<br />
H. 375 ylnda Azdüddevle’nin dier olu erefüddevle, asker toplayarak Basra’ya<br />
sefere çkt ve birçok çatmadan ve yüzlerce insan kaybedildikten sonra, Basra’y ele geçirdi<br />
ve kardei Ebu Tahir’i hapsetti.<br />
48 48
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Zaten Beridi de Basra valiliini yenik düerek alm olduundan, olu da yine o<br />
yenilgi neticesinde bamszln ilan ederek, Halifenin emirlerini dinlememeye ve toplanan<br />
vergileri dâhi vermemeye balad. H. 336 senesinde Irak Sultan Mu’izzü’d-devle ile Halife<br />
El-Muti’lillah askerlerini toplayarak Basra’ya sefere kalkarlar.<br />
Halife, askerleri ile birlikte “Derhemiye” adl bölgeye ulatnda, kar tarafn<br />
askerleri Halife’yi görünce komutanlar ile birlikte Halife hazretlerine itaatlerini arz ettiler ve<br />
sava çkmadan Basra geri alnd. Ebulkasm ise, kaçarak Hecer’e gider ve Karmatilere<br />
snr. Halife El-Muti’lilah ile Irak Sultan Mu’izzü’d-devle Basra’ya girer ve Basra’nn<br />
idaresini ele alarak düzenler.<br />
H. 337 senesinde Basra’ya vali olarak El-Hasan b. Muhammed El-Mehlebi atanr ve<br />
Basra için önemli düzenleme ve slahatlar gerçekletirir.<br />
H. 341 senesinde Umman Hâkimi Yusuf b. Vecih tekrar asker toplayarak karadan ve<br />
nehirden Basra’ya sefer düzenler. Ancak, Vali El-Mehlebi haber alr almaz askerlerini toplar<br />
ve Mu’izzü’d-devle’den yardm ister. Toplad çok sayda asker ile Basra’nn savunmasn<br />
güçlendirir. Bir ay süren kuatmadan sonra ani bir basknla Yusuf b. Vecih’in üzerine saldrr<br />
ve Vecih yenik duruma düer. Getirmi olduu 200 adet gemi ile birlikte silah ve mühimmat<br />
El-Mehlebi’nin eline geçer ve askerlerinin büyük çounluu boularak ölür. Yusuf b. Vecih,<br />
cann zor kurtararak kaçmay baarr.<br />
H. 347 senesinde Basra’ya vali olarak Mu’izzü’d-devle’nin olu Habei tayin olur.<br />
Babasnn vefat ile bamszln ilan eder ve amcas Bahtiyar’a isyan eder.<br />
H. 356 senesinde Basra’ya Ebulfazl El-Abbas b. El-Hüseyin komutasnda sevk edilen<br />
asker, Habei ile kar karya gelir. Yaplan savata Habei yenik düer ve esir alnarak<br />
Badat’a gönderilir. Habei’nin el konulan mallar arasnda henüz ciltlenmemi kitap ve<br />
risaleler dnda, çeitli konularda 15.000 adet enfes elyazmas eserler bulunmutur.<br />
H. 357 senesinde Basra valiliine Ebulfazl El-Abbas b. El-Hüseyin getirildi.<br />
H. 358 senesinde Azdüddevle b. Büveyh çok sayda askerle Basra’ya sefer düzenledi<br />
ve Vast ile Basra’y kontrol altna aldktan sonra Basra’da ikamet etti. Bunun zamannda<br />
Basra’da Rubeya ile Muzur airetleri arasnda bar imzaland. Bu iki airet arasndaki 120<br />
yldan beri devam eden ihtilaflardan dolay çatmalar bitmiyordu.<br />
Azdüddevle, daha sonra tüm Irak’ istila ederek adna hutbe okuttu. Yine Vezir b.<br />
Bukayye’yi öldüren ve Badat köprüsü üzerine asan da kendisidir. Ebulhüseyin El-Anbari’nin<br />
yazd mehur iiri, bu olay hakkndadr:<br />
“Hayatta ve mematta bir yücesin sen,<br />
Hakikaten mucizelerden birisin sen”<br />
H. 373 senesinde Basra valiliine Azdüddevle’nin olu Ebu Tahir atand.<br />
H. 375 ylnda Azdüddevle’nin dier olu erefüddevle, asker toplayarak Basra’ya<br />
sefere çkt ve birçok çatmadan ve yüzlerce insan kaybedildikten sonra, Basra’y ele geçirdi<br />
ve kardei Ebu Tahir’i hapsetti.<br />
48<br />
49
ORSAM<br />
H. 379 senesinde Basra’da öyle bir scaklk hâkim oldu ki; hiç kimse evinden dar<br />
dahi çkamaz oldu. Bu scaklktan dolay, çok sayda hayvan ve ku telef olduundan ehirde<br />
taun salgn ba gösterdi ve 10 gün içinde 100.000 insan öldü. Sokaklarda ve camilerde insan<br />
cesetleri birbiri üstüne istiflendiinden kimse kaldramaz oldu.<br />
H. 386 senesinde Samsamüddevle Lekeristan, büyük bir ordu ile Basra’ya hareket etti<br />
ve ehre vardnda sava balad. Üç ay boyunca devam eden muharebeler sonunda, Basra<br />
halknn bir ksm Lekeristan’a tabi olmu ve Basra’ya girmesi için ona yardm etmitir. Bir<br />
iki ay sonra Butayha Hâkimi Muhezzebüddevle’nin, Basra’y bunun elinden kurtarmak için<br />
çok sayda asker ile kente geldiini Lekeristan haber alm ve Basra’y terk ederek, Ahvaz<br />
bölgesine kaçmtr. Daha sonra Ahvaz bölgesinde tekrar asker toplayarak, Basra’ya saldrm<br />
ve büyük bir sava sonunda Basra’y geri almtr.<br />
Bu savalar srasnda Basra halknn mallar yamalanm ve mülklerine el konulmu,<br />
bu yüzden halk memleketi terk ederek baka yerlere göç etmitir.<br />
H. 395 senesinde Ebulabbas b. Vasl, Butayha’da asker toplayarak Basra’ya sefere<br />
çkm ve iki buçuk ay süren savatan sonra, Basra’y istila etmitir. Bu olayda 5.000–6.000<br />
insan katledilmi ve 300 gemi batrlmtr.<br />
H. 396 senesinde Basra’y Ebulabbas’tan kurtarmak üzere, Bahauddevle 400 gemi ve<br />
15.000 askerle yola çkm ancak, Ahvaz’a yakn bir bölgede meydana gelen muharebede<br />
Bahauddevle’nin askeri dalm ve hiçbir ey baaramamtr.<br />
H. 397 senesinde Ebulabbas, Ahvaz’ ele geçirmek için Basra’dan bir miktar asker ile<br />
Ahvaz’da bulunan Bahauddevle askerleri üzerine saldrm ve sabahtan akama kadar süren<br />
kanl bir sava sonucunda Ebulabbas ve askerleri yenilmitir. te bu yenilgi üzerine<br />
Bahauddevle askeri ile beraber Basra’ya yürümü ve dört günlük bir kuatmadan sonra ehri<br />
kontrol altna alm, Ebulabbas’ öldürüp Basra’ya vezir olarak Ebu Galib’i tayin etmitir.<br />
H. 403 senesinde Celalüddevle b. Ebu Tahir b. Bahauddevle El-Büveyh, Basra’ya vali<br />
olarak atanr.<br />
H. 419 senesinde Celalüddevle, Badat vilayetine vali olarak seçildiinden, yerine<br />
Ebulfeth Muhammed b. Erdeîr tayin olunur. Bunun zamannda Dilimî, Basra’nn<br />
köylerinden Dir köyüne saldrarak yamalar. Olay duyan Erdeîr derhal asker hazrlayarak,<br />
bunlar köyden uzaklatrr. Dilimî airetinin reislerinden Ebu Kalicar, çok sayda adam<br />
toplayarak Basra’ya saldrr ve birçok insan telef olduktan sonra Basra’y kontrol eder ve<br />
adamlarn yedi gün boyunca serbest brakr, bunlar da Basra’y yamalarlar.<br />
H. 420 senesinde Ebu Kalicar tarafndan Basra’ya vali olarak Ebu Mansur b. Bahtiyar<br />
tayin olunur. H. 421 senesinde Celalüddevle’nin Veziri Ebu Ali, 1.500 gemi ile 20.000 kiilik<br />
bir ordu hazrlar ve Basra’ya sevk eder. Haberi duyan Ebu Mansur, 1.000 kadar gemi hazrlar<br />
ve savunmaya geçer. ki ordu arasnda meydana gelen savata, Ebu Mansur’un ordusu yenik<br />
düerek Ebulhasib bölgesine geri çekilir ve burada 500 gemilik bir kuvvet hazrlayarak<br />
savunmaya geçer. Üç dört saat süren muharebeden sonra Ebu Ali’nin askerleri yenik düer ve<br />
kendisi de esir olur. Bu olay üzerine Celalüddevle, yeni bir ordu hazrlar ve Basra’ya<br />
saldrmaya balar. iddetli bir muharebeden sonra ehri kontrol altna alr, Dilimî kuvvetlerini<br />
püskürtür ve Ebele’ye kadar uzaklatrr. Ancak askerleri arasnda ayrlk çkar ve Dilimî<br />
kuvvetleri tekrar Basra’ya döner ve ehri kontrol altna alr.<br />
50 49
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
H. 423 senesinde Basra ve Irak’n birçok bölgesinde veba salgn meydana gelir,<br />
Basra’da çok sayda insan ölür.<br />
H.424 senesinde Celalüddevle tekrar Basra’y ele geçirmek için bir ordu hazrlar ve bu<br />
ordunun bana olu El-Melikülaziz’i komutan olarak atar. Ordu Basra’ya yaklarken, o<br />
srada Ebu Kalicar tarafndan atanm Basra Valisi Ebulkasm, Celalüddevle’ye balln<br />
gösterir ve El-Melikülaziz’in gelii ile memleketi teslim eder ve vali olarak görevini sürdürür.<br />
Daha sonra Ebulkasm ile El-Melikülaziz arasnda anlamazlk ba gösterir ve Basra içinde,<br />
halkn da katlm ile çatmalar balar. Bu çatma, 5.000–6.000 kiinin ölümü ile<br />
sonuçlandktan sonra, Ebulkasm’n taraf galip gelir ve El-Melikülaziz Basra’dan dar atlr.<br />
Ebulkasm, Basra’y elinde tutmak için yllk 70.000 Dinar vermeyi kabul ettii halde,<br />
daha sonradan bu bedeli ödememitir. Ebulkasm ikide bir ya Celalüddevle’ye, ya da Ebu<br />
Kalicar’a dönerek tutarsz bir davran sergiledii için, Ebu Kalicar kendisinden kurtulmak<br />
amacyla, H. 431 ylnda bir ordu hazrlayarak Basra’ya saldrr. Bir iki muharebeden sonra ve<br />
3.000-4.000 ölü verilerek, Ebu Kalicar Basra’nn kontrolünü ele geçirir ve yllk 100.000<br />
dinar vermek kaydyla valilii olu zzülmuluk’e devreder. Yardmclna da veziri<br />
Ebulfarac’ tayin eder.<br />
H.445 senesinde El-Melikürrahim b. Ebu Kalicar, Basra’y geri almak için kardei Ebu<br />
Ali üzerine sefer düzenler. Dicle nehri üzerinde gemiler ile karlarlar ve sava sonunda Ebu<br />
Ali’nin kuvvetleri yenilir ve Basra’ya geri dönerek kendini surlarn içerisinde korumaya alr.<br />
Ancak, Basra halkna her zaman yapt zulüm, bask ve kötü muamele nedeniyle, El-<br />
Melikülrahim Basra’ya gelir gelmez halk onu sevinçle karlar ve memleketi ona teslim eder.<br />
Ebu Ali’yi de Basra’dan uzaklatrrlar.<br />
atanr.<br />
H. 446 senesinde El-Melikürrahim tarafndan Basra valiliine Arslan El-Besasiri<br />
H. 447 senesinde Badat hükümeti El-Büveyh’i ailesinden alnr ve Turul Bey’e 62<br />
verilir. Basra valilii de yllk 360.000 Dinar ödemek kayd ile Hzar Esp b. Tekir’e verilir.<br />
H. 451 senesinde Basra valiliine Uur b. Ebu Said Sabur atanr. Bu vali zamannda<br />
Vast ile Basra arasnda bulunan airetler isyan etmi, üzerlerine asker sevk edilmi ve mal ile<br />
hayvanlar yamalanm, 5.000–6.000 kii de telef olmutur.<br />
H. 469 senesinde Basra valiliine Yahudi asll Bin Alane atand. Ad geçen vali<br />
döneminde Basra’nn tüm mal ve vergi ilemleri salamlat ve kaytlara geçildi. Bu vali halk<br />
arasnda büyük bir sayg ve nüfuza sahip oldu. Hatta valinin ei vefat ettiinde, tüm Basra<br />
halk ve ileri gelenler cenazenin arkasnda yürüdü. Sadece Basra kads gitmeyi red ettii için,<br />
Sultan Melikah tarafndan 100.000 altn ile cezalandrld.<br />
H. 471 senesinde Basra vilayeti 100.000 dinar ve yüz at bedeli ile Hammar Tekin’e<br />
ihale edildi.<br />
62 Turul Bey: Büyük Selçuklu Hükümdar. Halifenin kzyla evlenir ve kendisine yedi kat hil’at giydirilerek<br />
zaptettii yerlerde “ saltanat hukuku hariç” olmak üzere istedii gibi hüküm sürmesine müsaade eden bir ferman<br />
verilerek M.1118’de kendisine “Sultanü’l-mark ve ’l-marib” unvan verildi. Bkz. Musul-Kerkük le lgili<br />
Ariv Belgeleri, Babakanlk Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, Yayn no:11, Ankara 1993, s.19.<br />
50<br />
51
ORSAM<br />
H. 475 senesinde Basra vilayetine El-Amit b. Asma vali olarak atanr. Bu vali<br />
döneminde H. 483 ylnda Beni Amr ve Ahsa airetleri 10.000 atl ile Basra’ya saldrrlar.<br />
Vali elinden geldii kadar ehri savunmaya çaltysa da gelen kuvvetler fazla olduundan ve<br />
mevcut askerler yeterli olmadndan dayanamayp, Ma’kale nehrine kaçmak zorunda kalr.<br />
Urbann (Arap Bedevîler) Basra’ya girmesiyle ehirde yaplan tahribat, yama ve fesatlklar<br />
hiçbir dönemde ne görülmü ve ne de iitilmitir. Memleket dahilinde ne kadar mal ve eya<br />
var ise tamamen yamaland, geriye kalanlar da yakld ve ykld. Bu tahribatta yaklak<br />
10.000 ev ykld ve Dicle nehri üzerinde bulunan ve gayet maliyetli olan su tama<br />
dolaplarndan yirmi adedi ykld ve tahrip edildi. Ayrca pek çok enfes kitaplarn bulunduu<br />
iki kütüphane yakld. Says belli olmayan dükkân ve çar ise yerle bir edildi.<br />
Bu haber Badat’a ulanca, Sultan Melikah derhal Saidüddevle Gevher Ein ve<br />
Seyfüddevle Sadaka b. Mezid ile gayet muazzam bir ordu tekil ederek, Basra’ya sevk etti.<br />
Ordu, Basra’ya varncaya kadar Araplar, Arap Yarmadasna firar etmi, Basra adeta bir<br />
harabe ehir haline gelmitir.<br />
H. 493 senesinde Basra valiliine Emir Kpçak atanr. Ancak vali, yerine vekâleten<br />
smail b. Mulancak’ gönderir. Bu da iki sene valilik yaptktan sonra H. 495 ylnda Basra’da<br />
bamszlk ilan ederek kente hâkim olur.<br />
H. 499 senesinde, smail’i Basra’dan atmak için Hille hâkimi olan Seyfüddevle<br />
Sadaka b. Debis b. Mezid görevlendirilerek, karadan ve nehirden yaklak 20.000 askerle<br />
birlikte Basra’ya yönelir. smail, toplam olduu askerlerle savunmaya balam ise de,<br />
bunun imkânsz olduunu anlayarak, ehri kuatmaya karar verir. ki taraf 16 gün boyunca<br />
savaa devam etti ve sonuçta smail malup olarak, Seyfüddevle Sadaka H. 500 ylnda<br />
Basra’y fethetti. Maiyyetindeki askerlere Basra’da üç gün boyunca yama ve ganimetleri<br />
toplama izni verildi. Pek çok ahalinin mal yamalandktan sonra herkese “aman” verildi ve<br />
yeni hükümetin tertibi için çalmalara baland. Basra valiliine Seyfüddevle Sadaka’nn<br />
kölelerinden Tunta adl birisi Basra hâkimi olarak tayin edildi ve daha sonra Hille’ye geri<br />
döndü. Üç ay geçtikten sonra Muntefik Araplar ile Rebia Araplar anlaarak 6.000 atl ile<br />
Basra’ya saldrdlar ve Tunta’ esir aldlar. Bu olayda 6.000 ev ve 10.000 dükkân tahrip<br />
edildi ve yakld. ehirde 32 gün boyunca yama yapld ve cinayetler ilendi. Ayrca<br />
Ebulfarac b. Baka’nn vakfetmi olduu 50.000 eserlik kütüphane de yama edildi.<br />
Bu haber Badat’a ulanca derhal asker sevk edildi, Basra Urbandan kurtarld ve<br />
harap olmu yerleri yeniden tamir etmek için giriimler balatld. H.503 senesinde Basra’ya<br />
vali olarak Sultan Mehmet tarafndan Emir Aksungur atand. Bu vali döneminde Basra’nn<br />
tamiri ve halkn refah için olaanüstü çaba harcand. Dicle nehrinden tatl su götürmek için<br />
özel gemiler tahsis edildi ve fakir halka bedava tatl su datld. Yklan evler valilik<br />
tarafndan tamir edildi ve harap olmu camiler onarld.<br />
H. 505 senesinde Emir Aksungur tarafndan Basra’ya vali olarak Sungur El- Bayati 63<br />
atanr. Bu vali de halka merhametli davranrd ve bundan dolay halk arasnda “âdil” sfatyla<br />
anlrd.<br />
63 Bayat Aireti veya Bayatlar, bilindii üzere manevi ahsiyetler yetitirmi bir ouz boyudur. Ouzlarn<br />
devlet ve din adam Dede Korkut, Bayatlardan olduu gibi, ünlü air Fuzuli de bu boya mensup bir ahsiyettir.<br />
Irak ve Cezire bölgesinde Bayatlarn izine Selçuklu zamanndan beri rastlanmaktadr. Selçuklu emirlerinden<br />
Aksungur El-Buharî’nin Basra’daki naibi, Sungur Bayati nisbesini tamakta ve XII. yüzyln sonlarna doru<br />
Badat’n güneydousunda Tîb çaynn kaynana yakn yerdeki bir kalenin ad da Bayat olarak anlmaktayd.<br />
52 51
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
H. 514 senesinde Basra askeri emirlerinden Gazgali adnda biri isyan ederek, hac emiri<br />
olan Ali b. Sekban ve tüm haclarn üzerine saldrmak ve mallarn gasp etmek ister. Ancak<br />
Sekban bu saldrya iddetli bir ekilde kar koyar ve Gazgali’yi öldürürerek, askerlerini<br />
datr. Ama büyük bir ksm kaçarak Basra’ya snr. Sekbanolu pelerini brakmaz ve<br />
Basra’ya kadar onlar takip eder. Basra’ya girer, o srada Basra askeri hâkimi ile arasndaki<br />
ihtilaftan dolay, Basra’y kontrolü altna alr ve halkn memnuniyetini kazanr.<br />
H. 515 senesinde Aksungur çok sayda asker ile tekrar Basra’ya gelir ve Basra’y<br />
savala geri alr.<br />
Bu sene içinde Basra’da hiç görülmemi bir olay meydana gelir. 15 gün boyunca kar<br />
yaar ve toprak 1,5 zira’ 64 yüksekliinde karla kaplanr. Narnç 65 , limon, portakal ve buna<br />
benzer meyve aaçlar tamamen telef olur.<br />
H. 517 senesinde Hille Hâkimi Dubeys b. Sadaka, Halife Müsterid Billah’a isyan<br />
ederek çatmaya girer. Yenileceini anlaynca Hille’den kaçarak, Muntefik airetlerine<br />
snr ve onlarla anlaarak Basra’ya saldrrlar. Basra halknn mallarn yamaladktan sonra,<br />
Halife’nin Bersk komutas altnda gönderdii büyük bir ordu tarafndan Basra’dan<br />
uzaklatrlr.<br />
H. 532 senesinde Muntefik reisi olarak bilinen ve Bin Maruf adyla tannan bir<br />
ahsiyet Basra’ya vali olarak tayin olunur. Basra’nn idaresi tamamen onun yetkisine verilir.<br />
Bin Maruf H.550 senesinde Hille’de Beni Esat kabilesini tedip etmek üzere görevlendirilir.<br />
Basra’dan çok sayda askerle birlikte Hille’ye gelir ve H. 553 senesinde Hille’ye yakn bir<br />
yerde büyük bir savaa tutuarak Beni Esat’tan 4.000 adam öldürür ve sava kazanr.<br />
Askerleri ile birlikte dönen Bin Maruf, Basra’ya zafer kazanm komutan edasyla girer.<br />
H. 554 senesinde Basra valiliine Gütekin (Ketekin) adyla bilinen bir zat atanr. Bu<br />
vali sadece para toplamak ve servetine servet katmakla megul olur. Memleketin düzeni kaçar<br />
ve her eyden gafil olur. H. 561 senesinde durumu örenen Vast Hâkimi bni engah,<br />
askerleri ile birlikte Basra’nn köylerine saldrm ve yamalamtr. H. 562 ylnda bni<br />
engah Basra’ya tekrar saldrd ve Basra’nn dou bölümünü tamamen tahrip etti, yamalad,<br />
çok sayda masum insan öldürdü ve Basra’ya hükmetmeye balad.<br />
H. 563 senesinde Badat’tan Âmiduddin adyla bilinen bir komutan, toplad çok<br />
sayda askerle Basra’y bni engah’tan kurtarmak için sefere çkt. Yolda Vast ve Ahvaz’dan<br />
kendisine katlan askerlerle birlikte Basra’ya girdi ve bni engah’ oradan uzaklatrp<br />
Basra’y kurtard.<br />
H. 574 senesinde Basra’da ve Irak’n her bir tarafnda olaanüstü ktlk, kuraklk ve<br />
pahallk meydana geldi, çok sayda insan öldü ve hayvanlar telef oldu.<br />
H. 575 senesinde sersam 66 hastal ortaya çkt. Bir ay kadar devam eden bu<br />
hastalktan dolay günde be alt yüz insan vefat etti.<br />
bkz. Prof. Dr. Faruk Sümer, OUZLAR (Türkmenler) Tarihleri-Boy Tekilat-Destanlar, Türk Dünyas<br />
Aratrmalar Vakf, stanbul-1992,s.186.<br />
64 Zirâ: Uzunluk ölçüsü. 1 Zirâ = 1 Arn. 1 Arn, yaklak 68 cm., Mimar Arn ise 76 cm. uzunluunda.<br />
65 Turunçgillerden bir meyve.<br />
66 Sersemlik veren bir hastalk.<br />
52<br />
53
ORSAM<br />
H. 577 senesinde Halife Nasr Lidinillah tarafndan, Basra vilayeti iktâ 67 olarak Emir<br />
Turul Bey’e verilir. H. 580 ylnda Turul Bey tarafndan Basra’ya, Muhammed b. smail<br />
hâkim olarak atanr ve bölgenin tüm ahkâm ve varidat tahsilât kendisine devredilir.<br />
H.587 senesinde Beni Amr kabilesi birtakm bedevi airetlerle anlaarak Basra’ya<br />
saldrr. Basra hâkimi Muhammed b. smail, memleketin ileri gelenleri ile birlikte Basra’y<br />
korumaya alr. Ancak, gelen Urbann çok fazla olmas ve Basra’da az sayda askerin<br />
bulunmas, savunmay zorlatrr ve Beni Amr ile bedevileri savaarak ehre girer.<br />
Bu olayda Basra halkndan 7.000’i ölür ve 15.000 evin tamam ile çarlar<br />
yamalanr. Beni Amr bununla da yetinmeyerek yüksek katl binalar ykmak ve yakmak<br />
ister. Bu srada Basra halknn imdadna Hafaca ve Muntefik airetleri gelir ve Beni Amr’<br />
yenilgiye uratarak, Basra’dan çkartrlar.<br />
H.614 senesinde Basra’da öyle iddetli bir dolu yam ki; her tanesi büyük bir nar<br />
kadar veya daha büyükçe imi. Bundan dolay pek çok insan, hayvan ve hurma bahçesi telef<br />
olmutur.<br />
H. 618 sensinde Basra’ya Emir Mültekin vali olarak atanr.<br />
H. 622 senesinde Celalettin b. Harzemah askerleri ile birlikte Basra’ya saldrya<br />
geçer. Emir Mültekin Basra’y bütün gücü ile savunur ve iki ay süren savatan sonra,<br />
Badat’tan gönderilen yardm kuvvetleriyle Harezmlileri Basra’dan dar atmay baarrlar.<br />
Bu olayda Basra’da pek çok insan ölmü ve mal mülk harap olmutur.<br />
Mool stilas Döneminde Basra:<br />
te tarihin ak bizleri H.655 ylna kadar getirdi ve Abbasi Devleti’nin yok oluunu<br />
göreceiz. Mool ve Tatar askerleri dünyada en fazla imar edilmi ve ongun olan yerlere bir<br />
felâket seli gibi dalmlar. Irak, Hülagû askerlerinin klcnn yemi oldu . Zira o dönemde ne<br />
Basra’da ve ne de Badat’da, ne doru dürüst bir hükümet, ne de bir sahip vard. Halk<br />
bunlarn elinde kemeke olur ve gözler onlar için kan alar.<br />
663 hicri ylnda Hülagû vefat eder. Saltanat olu Ebka Han’a intikal eder ve Irak<br />
vilayeti için emsettin Mehmet vali olarak seçilir.<br />
681 ylnda saltanat Hülagû’nun dier olu Ahmet’e intikal eder ve 683 ylnda<br />
Hülagû’nun torunu olan Baydu Han’a geçer, Irak vilayet valiliini de olu üstlenir.<br />
694 ylnda saltanat, Ebka Han olu Gicantu Han’a; 696 ylnda da Turfay olu Baydu<br />
Han’a intikal eder ve Irak valiliine Muhammet ekerci adnda biri getirilir.<br />
67 ktâ: Meneinde, halifeler tarafndan, hukuki durumuna göre, deien vergilerini ödemek art ile, kimsenin<br />
mülkiyetinde bulunmayan topraklarn veya maktu bir hazine gelirini temin ettikten sonra bir yere ait sadece<br />
vergilerin yahut da muahharen ve bilhassa Selçuklulardan itibaren muayyen yerlere ait devlet gelirlerinin hizmet<br />
ve maalarna karlk olarak kumandan, asker ve sivil ricale menûr, tevkî ve daha baka isimler alan ve sikalar<br />
ile terk ve tahsis edilen yerler. Bkz. Osman Turan, “Iktâ”, slam Ansiklopedisi, MEB, Cilt:5, Eskiehir 1997,<br />
s.949.<br />
54 53
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
703–716 yllar arasnda Mehmet Han saltanat sürer. 716-736 yllar arasnda Ebu Sait<br />
Bahadr, Cengiz Han sülalesinin son sultan olarak tarihe geçer. Bu yldan sonra saltanat Arpa<br />
Han sülalesine intikal eder.<br />
Basra bu tarihlerede iç savalardan ve çekimelerden dolay tam anlamyla tahrip<br />
olmu, her taraf harap hale gelmitir. Mehur atasözü “Ba’de Harabul Basra” (yani: Basra<br />
harap olduktan sonra ) bu dönemde halk arasnda yaylmtr.<br />
lhanl Devleti Döneminde Basra:<br />
H. 738 ylnda saltanat Musa Han’a intikal eder. Birkaç ay sonra Cengiz Han<br />
sülalesinden Sultan Mehmet ile aralarnda çkan mücadelede Sultan Mehmet iktidar ele<br />
geçirir. Bu arada Diyar- Rum’dan büyük bir askerî güçle Hasan lhanl, Cengiz Han<br />
sülalesine saldr düzenleyerek Sultan Mehmet ve Sultan Musa’y katleder ve H. 740 ylnda<br />
Irak’ta lhanl Devleti’ni kurar. eyh Hasan lhanl 17 yl hüküm sürdükten sonra vefat eder.<br />
H. 757 ylnda Hasan lhanl’nn olu Sultan Üveys, lhanl Hükümdar olur ve 19 yl<br />
hüküm sürdükten sonra vefat eder. 776 ylnda olu Sultan Hüseyin hükümdar olur.<br />
H. 784 ylnda Sultan Hüseyin’i, kardei Sultan Ahmet katlederek lhanl Hükümdar<br />
olur. Ancak H. 802 ylnda mehur Timur, Irak’ istila eder. Badat’ta katliam yapar ve Sultan<br />
Ahmet’i iktidardan uzaklatrr. Basra o tarihte olu Miran ah’n olu Mirza Ebubekir’e<br />
tevcih edilmi ve bu da Mool kuvvetleri ile Basra’y istila edip katliam, ykm, yama ve her<br />
türlü rezillii yaparak Basra’y alt üst eder. H. 808 ylnda Timur vefat eder ve Sultan Ahmet<br />
büyük bir ordu tedarik ederek, tekrar Irak’a sefer düzenler ve pek çok kanl savatan sonra<br />
Irak’ kurtarmay baarr.<br />
H. 813 ylnda Sultan Ahmet, Türkmen hükümdarlardan Kara Yusuf’a sava açm,<br />
yaplan iddetli çatmalardan sonra, Sultan Ahmet öldürülmü ve lhanl Devleti Irak’ta son<br />
bulmutur.<br />
Karakoyunlu Devleti Döneminde Basra:<br />
H. 814 ylnda Irak’ta Karakoyunlu Devleti kurulmu ve Kara Yusuf ilk hükümdar ilan<br />
edilmitir.<br />
H. 815 ylnda Badat, Basra ve körfez adalar olu ah Mahmut’a ihale edilmitir.<br />
817 ylnda öldürülmesinden sonra yerine kardei Emir ah Mehmet tayin olmutur.<br />
H. 841 ylnda Kara Yusuf, olu skender tarafndan öldürülmesi nedeniyle saltanat<br />
Kara Yusuf olu Mirza Cihanah’a intikal etmi ve Azerbaycan, Diyarbakr, Badat, Basra,<br />
Fars ve Kirman’n tek hâkimi olmutur.<br />
H. 867 ylnda Badat ve Basra hâkimliine Cihanah olu Pir Budak tayin olunur.<br />
H. 870 ylnda Akkoyunlu adyla bilinen Uzun Hasan ile Karakoyunlu Devleti<br />
arasnda çatma çkar ve yaplan iddetli savalardan sonra Karakoyunlu Devleti yklr ve<br />
iktidar Uzun Hasan’a geçer.<br />
54<br />
55
ORSAM<br />
Akkoyunlu Devleti Döneminde Basra:<br />
H. 872 ylnda Irak’ta Akkoyunlu Devleti kurulur ve ilk hükümdar Uzun Hasan olur.<br />
H. 882 ylnda Uzun Hasan vefat eder, yerine olu Sultan Halil geçer. 883 ylnda<br />
Mirza Yakup, kardei Halil’i öldürür ve saltanat ele geçirir. Sultan Yakup’un vefat ile yerine<br />
Baysungur sultan olur. Baysungur’un vefatndan dolay da, yerine Rüstem Mirza sultan olur.<br />
Rüstem Mirza’nn vefat Ahmet Padiah’ tahta çkarr ve son Akkoyunlu sultan 903 ylnda<br />
Yakup olu Murat olur.<br />
H. 914 ylnda ah smail Safavî, büyük bir ordu ile Irak’a saldrr, pek çok güzel yeri<br />
tahrip eder ve böylece Akkoyunlu Devleti’ni sona erdirir.<br />
Safavî Devleti Döneminde Basra:<br />
H. 930 ylnda ah smail vefat eder. Yerine olu ah Tahmasb hükümdar olur. Bu<br />
srada Irak’a gönderilen mütesellimlerin 68 zülüm ve basklarndan çou halk, evini terk ederek<br />
baka yerlere göç etmek zorunda kalr. Urban airetleri de itaat etmeyi brakp bamsz<br />
hareket etmeye balamlardr.<br />
H. 934 ylnda Irak’a mehur vali Zülfikar atanr. Bu vali, döneminde Irak’n Kanuni<br />
Sultan Süleyman’a teslim edilmesi için özel elçiler göndermitir. Bu haberleri alan ah<br />
Tahmasb derhal büyük bir ordu hazrlayarak Zülfikar’n üzerine yürür ve pek çok savatan<br />
sonra, Zülfikar’n kardeleri Ahmet ve Ali gizlice Zülfikar’ öldürürerek Irak’ Tahmasb’a<br />
teslim ederler. Bu srada Basra ve civarna Kansu Bey vali olarak atanr.<br />
Abbasi Devleti’nin yklndan, H. 945 ylna kadar, Irak’ta hüküm sürmü olan<br />
Cengiz Sülalesi, Timur, lhanl, Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safavî devletlerinin toplam<br />
süreleri 300 yla yakn bir zamandr. Bu zaman zarf içinde, Irak’ta esasl bir hükümet<br />
kurulmamtr. Özellikle Basra ve civar, ya bu devletlerin istilas altnda yaam, ya tmar<br />
sahipleri tarafndan idare edilmitir. Ya da Urban tarafndan yklm ve yamalanmtr.<br />
Böyle kark, dank ve yaam tarz farkl olan hükümetler için, bir ehrin özel olarak<br />
tarihini yazmak ve bunu bir tarih silsilesi halinde düzenli olarak anlatmak ve ortaya çkartmak<br />
salnamelerin tarz dnda bir olaydr. Birtakm ince ayrntlarn ve detaylarn anlatlmas<br />
yerine genel olarak o dönem ile ilgili özel olaylardan kaçndk ve özet bilgiler ile umumi<br />
meseleleri anlattk ve izah etmeye çaltk.<br />
Osmanl Devleti Döneminde Basra:<br />
H. 945 (1539) ylnda Badat’ fetheden Kanuni Sultan Süleyman, o dönemde Basra<br />
hâkimi olan Mani olu Magamis, olu Rait’i Padiah huzuruna çkartarak Basra’nn<br />
anahtarlarn teslim ile itaat ve balln arz etti. O tarihten itibaren Basra ve civar Osmanl<br />
Devleti’ne balanmtr.<br />
68 Mütesellim: Tahsildar, vergi ve rüsumlar tahsil eden memur.<br />
56 55
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Magamis’n bu davran memnuniyet verici olmu ve olu Rait hakknda padiah<br />
çok büyük ihsanlarda bulunmutur. Basra’da hutbeleri padiah adna okutmak, paralar da<br />
onun adna bastrmak ve Badat valiliinin emri ile hareket etmek artyla Basra valilii<br />
Magamis’e verilmitir. Magamis 6 yl boyunca padiahn emri dorultusunda hareket etmi,<br />
ancak daha sonra kendisine iltica eden baz haydutlarn Badat valilii tarafndan talep<br />
edilmesine ramen, vermekten imtina etmi ve itaati brakmtr. Durum padiaha arz edilmi<br />
ve gelen emirde, Badat valisi Ayas Paa’nn Basra’ya yürümesi emredilmitir.<br />
Bunun üzerine H. 953 ylnda Ayas Paa 300 gemi ile nehirden ve 10.000 savaç ile<br />
karadan Basra’ya doru hareket etti. Cezayir 69 mukataasna gelince Magamis kuvvetleri ile<br />
karlald ve bir gün süren sava sonrasnda, Magamis’n askerleri perian olmu ve kendisi<br />
de Necid bölgesine kaçmtr.<br />
Böylece, Ayas Paa Basra’y kontrol altna ald ve ilk icraat olarak halkn üzerinde ki<br />
eriata aykr vergileri kaldrd. lk olarak “niyabet rüsumu” 70 ve gayrmenkullerden alnan<br />
“zemin icaresi” 71 kaldrld ve yasal olmayan herhangi bir verginin halktan alnmayacana<br />
dair duyurular yapld.<br />
H.956 ylnda Cezayir ile Vast bucaklar isyan eder. Vast emiri Ali Bey, Basra<br />
valisine müracaat eder ve yardm ister. Durum hakknda Badat valiliinden görü istenir.<br />
Badat valiliinden Temerrüt Ali Paa komutasnda askeri birlikler gönderilir ve Basra’dan<br />
da bir miktar asker gelerek, Cezayir ehir kalesi kuatlr ve üç dört gün devam eden<br />
kuatmadan sonra Cezayir Hâkimi Âliyanolu kar koyamayacan anlar ve kaçarak firar<br />
eder. Cezayir ve Vast kurtarlr, yklan bölgeler tamir ve imar edilir.<br />
H. 960 ylnda Basra’ya Beylerbeyi Kubat Paa tayin edilir. Bunun zamannda Hint<br />
denizinde faaliyet gösteren mehur Pîrî Reis’in Basra’ya geldii ve Kubat Paa çabasyla<br />
Kahire’de idam edildi bilinmektedir 72 .<br />
H. 970 ylnda Basra valiliine Beylerbeyi Dervi Ali Paa atanr. 975 ylnda<br />
Âliyanolu, Muntefik ve dier bölgelerden Urban toplayarak tekrar Cezayir ehrini igal eder.<br />
Badat’tan skender Paa komutasnda askeri birlikler gönderilir ve Dervi Ali Paa da bir<br />
miktar asker vererek Âliyanolu Cezayir’den atlr ve ehir tekrar kurtarlr.<br />
69 Basra vilayetinde, Badat-Basra arasnda ve Vast ehri civarnda olan bölgeye verilen ad.<br />
70 Metinde “darîbetü’l-emir” diye geçen bu vergi, Osmanl örfî hukukundaki niyabet rüsûmu, yani yönetim<br />
vergisidir. Bâd- hevâ dier adyla niyâbet vergileri, tahsîl zaman belli olmayan, zuhûrata bal olan vergilerdi<br />
ve balca u vergilerden oluuyordu: Resm-i arûs (arûsâne veya gerdek resmi), cürm ve cinâyet resmi (cerâim),<br />
çiftlik tapusu (ekili yer tapusu), ev yeri tapusu, kul ve câriye müjdegânîsi (mutuluk veya yava ve kaçkun resmi),<br />
resm-i duhan (tmar arazisine dardan gelip klayanlarn resmi), detbânî, otlak ve klak resmi. Bkz. nalck,<br />
“Adâlet-nâmeler”, Belleten, II/3-4 (1965), s.79. Sözkonusu bu vergiler, sancan yönetimi, re‘âyânn dirlik ve<br />
düzeninin salanmas ile ilgiliydi. Bu yüzden, sözü edilen vergilere rüsûm- serbestî de deniyordu. Yani, bu<br />
vergiler serbest tmar olarak tevcih edilen dirliklerde, dorudan dirlik sahibine tahsis ediliyorlard ve o dirliin<br />
bal bulunduu birimin yöneticileri, serbest diye nitelenen bölgelere karamazlard. Bkz. Özer Ergenç, XVI.<br />
Yüzyln Sonlarnda Bursa: Yerleimi, Yönetimi, Sosyal ve Ekonomik Durumu Üzerine Bir Aratrma,<br />
(Türk Tarih Kurumu tarafndan yayna kabul edilmi eser).<br />
71 Metinde “.... bunun zamannda darîbetü’l-emir ile haneler îcâr gibi hakk ve er’a mugâyir birtakm rüsûm...”<br />
olarak kaydedilmitir.<br />
72 Hint denizinde Portekizlilerle sürdürülen mücadelelerde Piri Reis’in, hem Protekizlilerden hediye ve rüvet<br />
ald iddias, hem de baarsz olup Msr’a dönmesi, Basra Valisi Kubad Paa’nn durumu bir mektupla Msr<br />
Valisine bildirilmesine neden olmutur. Bu durum karsnda Msr Valisi de seferin sonuçlarn bir arîza ile<br />
sadarete bildirmi ve bu arizaya Kanuni’nin yazd cevap, Piri Reis’in idamndan ibaret olmutur. Daha geni<br />
bilgi için bkz.: R. Levy, “Piri Reis”, slam Ansiklopedisi, c.IX, stanbul 1964, s.563.<br />
56<br />
57
ORSAM<br />
H. 1025 ylnda Basra valisi olarak Efrâsyâb olu Hüseyin Paa 73 görev yapar. 1049<br />
ylnda Mirmiran 74 Ali Paa, 1064 ylnda tekrar Hüseyin Paa vali olarak tayin olunur.<br />
Hüseyin Paa çok sert yöntemlerle Basra’y idare etmeye çalr, hatta bunu kendi yetkilerini<br />
aarak birtakm kararlar almaya kadar götürür. Örnein devlet tarafndan atanan Ahsa<br />
Mutasarrf Mehmet Paa’y görevden uzaklatrarak, yerine kendisi mutasarrf tayin eder. Bu<br />
durum daha sonra aleyhine geliir ve 1066 ylnda, Basra’ya asker sevki için Badat Valisi<br />
Murtaza Paa görevlendirilir.<br />
Hüseyin Paa bu haberi alr almaz Kurna’ya gider. Kurna kalesini tamir ederek<br />
güçlendirir ve oraya pek çok asker yar. Murtaza Paa Basra’ya varnca çatma balar ve<br />
tam üç ay devam eder. Hüseyin Paa malup olarak ailesi ve serveti ile birlikte ran’a iltica<br />
eder. Murtaza Paa Basra’y kurtarr ve Basra’da baz tacirlerin ve ehrin ileri gelenlerinin<br />
mallarn müsadere eder. Olaylara ad karanlarn cezasn tahkikat balatmadan infaz eder.<br />
Bu da halk arasnda nefrete neden olur. Murtaza Paa Basra’da çok tutulmaz ve Kurna’da<br />
bulunan askerler arasnda da anlamazlk çkmasyla, Badat’a geri dönmek zorunda kalr.<br />
Hüseyin Paa H. 1068 tarihinde tekrar Basra’ya geri döner ve kenti istila eder.<br />
H. 1076 ylnda Hüseyin Paa, Ahsa Mutasarrf Mehmet Paa’y tekrar görevden alr<br />
ve Basra ileri gelenleri ile baz tacirlerin mallarn müsadere eder ve fakirlerin ölümüne neden<br />
olur.<br />
Olaylar Padiahn kulana gidince, hemen yola getirilmesi için, Badat Valisi brahim<br />
Paa’nn serdarlnda Diyarbakr Muhafz brahim Paa, Halep Muhafz Hüseyin Paa,<br />
Musul Mutasarrf Gürcü brahim Paa, Rakka Beylerbeyi Sar Mehmet Paa ve Kerkük<br />
Valisi Vezir Kenan Paa ile birlikte çok sayda askerle Basra üzerine yürümeye baladlar.<br />
Hüseyin Paa bu durumdan haberdar olunca önce ailesini ve servetini ran’a kaçrr,<br />
daha sonra yanndaki askerler ile birlikte Kurna’ya gider ve Kurna kalesini yeniden<br />
salamlatrr. Gerekli olan her türlü hazrl yapar ve bekler. Badat’tan gelen asker<br />
Basra’ya varnca muharebe balar ve muharebe srasnda brahim Paa, Basra erafna bir<br />
mektup yazarak; Basra’nn padiah hazretlerine ait bir mülk olduunu, Hüseyin Paa’nn<br />
nimete küfrederek isyan ettiini, Padiahn askeri ile savamann vebalinin ar bir suç<br />
olduunu münasip bir dille anlatr.<br />
Basra halk genel olarak Hüseyin Paa’nn aleyhine hareket etmeye ve Paann<br />
mallarn yamalamaya, hizmetçilerini öldürmeye balarlar. Hüseyin Paa, bu durumu haber<br />
alr almaz, Muntefik ve Cezayir airetlerinden 3.000 atl kadar bir frka tertip ederek Basra’ya<br />
gönderir. Bunlar, Basra’ya varnca iki günlük bir çatma meydana gelir. Daha sonra Urban,<br />
yamalamaya ve her türlü utanç verici olaylara giriir.<br />
Bu kargaa içinde Abdusselam airetinden eyh Kefl ve eyh Srr gibi önemli<br />
ahsiyetler katledilmitir.<br />
73 Efrâsyâb (Efrâsiyâb veya Afrâsiyâb). Kagarl Mahmut’a göre ilk Müslüman Türk sülalesi olan Karahanllar,<br />
Efrasiyab neslinden gelmektedir. Selçuklu sülalesinin de Efrâsyâb’dan türediine dair bir rivayet mevcut olup,<br />
bunun kendilerince de benimsemi olduklarn biliyoruz. Bkz. W.Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakknda<br />
Dersler, stanbul, 1926, s.96; Mecdûd Mansurolu, “Efrâsiyâb”, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, IV,<br />
Eskiehir,1997, s. 192-193.<br />
74 Osmanl tara tekilatnda en büyük idarî birim olan eyaletin askerî ve idarî bakmdan en üst düzey yetkilisine<br />
mîrmîrân ya da beylerbeyi denmektedir. Beylerbeyilere ayn zamanda “vali” de denmekteydi. Bununla birlikte<br />
“vali” teriminin kullanl, daha çok XIX. yüzylda, idarî tekilatta yaplan birtakm deiiklikler sonucunda<br />
yaygnlk kazanmtr. Bkz. Mehmet pirli, “Beylerbeyi”, DA, VI, stanbul 1992, s.69.<br />
58 57
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
te, yukarda anlatld gibi bu olaylar alt ay devam eder. Hüseyin Paa, sebat ederek<br />
kaleyi teslim etmediinden ve ücra bölgelerden celp olunmu askerler bu kadar uzun<br />
beklemeyeceklerinden, mecburen atekes görümeleri balatlr. Yaplan anlama gerei, her<br />
sene devlete 200 kese akçe verilecek ve askerlerin masraf olan 600 kese akçe pein olarak<br />
ödenecek, Ahsa Mutasarrf Mehmet Paa’nn yerine iadesi salanacak ve kendisine asla<br />
dokunulmayacak, Basra valilii Hüseyin Paa’nn olu Efrâsyâb’a tevcih olunacaktr.<br />
mzalanan anlama Padiah hazretlerine arz olunur.<br />
Ancak Basra eraf tarafndan Padiaha, Hüseyin Paa’nn Basra’da yapt zülüm,<br />
yama ve haksz yere insanlarn öldürüldüünü anlatan bir yaz yazlr. Bunun üzerine 45<br />
kiilik bir heyet Padiah huzuruna çkarlr. Basrallarn istei üzerine derhal çkarlan<br />
fermanla, Hüseyin Paa azledilir ve Basra’dan uzaklatrlmas için Badat Valisi brahim<br />
Paa’ya emir gönderilir. Bu arada Basra valiliine Yahya Paa atanr.<br />
Yahya Paa’nn Basra valiliine atanmas ve Basra’dan Hüseyin Paa’nn çkartlmas<br />
için brahim Paa’ya gelen padiah iradesinin yerine getirilmesi için brahim Paa<br />
serdarlnda, Kerkük Valisi Vezir Kenan Paa, Musul Mirmiran Musa Paa, Rakka<br />
Beylerbeyi Dilaver Paalar görevlendirilmilerdir.<br />
Bunlar Badat’a gelip orduyu hazrlamaya, asker, cephane ve mühimmatn Hille yolu<br />
ile Basra’ya nakledilmesi için gerekli tedbirleri almaya balamlardr.<br />
Hüseyin Paa, bu haberi alnca önce Basra ehrinde olan ahali ve tacirlerin mallarn<br />
yamalar ve ailesi ile birlikte ran’a gönderir. Kendisi ise 15.000 adamyla birlikte Kurna<br />
kalesine snr.<br />
Serdar brahim Paa Cezayir nahiyesine ulanca, Hüseyin Paa ani bir basknla ve<br />
5.000 kiilik bir kuvvetle saldrya geçer. 4–5 saat süren iddetli çatmadan sonra 500 kadar<br />
zayiat vererek, Kurna kalesine geri çekilir. Ordu arkasn brakmaz ve hzl bir ekilde takip<br />
ederek, Kurna karsnda “erer” adl mevkide ordugâh kurar. Kaleyi büyük toplar ve tüfek<br />
ateiyle sktrmaya balar. Dört gün bu ekilde süren savan beinci günü sabaha kar<br />
orduya emir verilir ve top yekûn saldrya geçilmek üzere harekât balar. Hüseyin Paa’nn<br />
yandalar, olay görünce hemen kaleyi terk ederek orduya katlr. Hüseyin Paa, Basra’dan da<br />
yardm gelemeyeceini anlamtr. Üç saat süren kanl bir çatmadan sonra, Hüseyin Paa<br />
taraftarlar dalr ve kendisi de Hûveyze bölgesine kaçar.<br />
brahim Paa bu olaydan sonra, artk gerek Basra’y ve gerek dier kaleleri ve<br />
mevkileri bir engel kalmadndan savamadan kontrol altna alr (H. 1079). Paa halka<br />
“aman” ilan ederek herkesin hayr duasn alm ve insanlar kendisini kutlamak için akn akn<br />
gelmilerdir.<br />
Basra’nn kaleleri ve mevkileri tamamen Yahya Paa’ya teslim edilmi ve ordu<br />
Badat’a geri çekilmitir. brahim Paa çekilirken Basra’ya bir defterdar 75 tayin etmi,<br />
Basra’nn muhafazasn salamak için yeterince asker brakm ve maalarnn “Basra<br />
Emvâli”nden ödenmesi için emirler vermitir.<br />
Yahya Paa, bu uygulamalar kabul etmemitir. Basra valiliini kabul ederken, yllk<br />
200 kese akçe vermeyi kabul ettiini, bunun dnda hiçbir ey ödemeyeceini dile getirerek,<br />
75 Defterdar: Devletin gelir ve gider defterlerini tutan memur. Sancaklarda, üst düzey maliye ilerinden sorumlu<br />
ahs.<br />
59<br />
58
ORSAM<br />
defterdar ve askerlerin üst düzey rütbelilerini Basra’dan Badat’a uzaklatrmtr. Ancak<br />
belli bir süre sonra Kurna’da bulunan yeniçeri askerleri ödeneklerini isteyince, karklk<br />
çkmtr. Bunun üzerine Yahya Paa toplad Urban ve airet mensuplarn üzerlerine<br />
göndererek hepsini katleder ve isyan yolunu seçerek devlete bakaldrr.<br />
Olan bitenler Padiaha ulanca, hemen Yahya Paa’y Basra valiliinden azleder ve<br />
yerine H. 1080 ylnda Kapcba Mustafa Paa’y tayin eder ve memuriyetini yerine<br />
getirebilmesi için Diyarbakr Valisi Ali Paa ve Kerkük Mirmiran Hasan Paa görevlendirilir.<br />
Bir süre sonra vefat nedeniyle yerine H. 1085 ylnda Badat Valisi Silahtar Hüseyin Paa, H.<br />
1088 tarihinde Hüseyin Paa’nn Diyarbakr’a verilmesi nedeniyle Hasan Paa, H. 1092<br />
tarihinde Hasan Paa’nn stanbul’a çarlmas nedeniyle yerine tekrar Silahtar Hüseyin Paa<br />
tayin olunmutur. H. 1094 tarihinde Basra eyaleti padiah emri ile Badat Valisi<br />
Abdurrahman Paa’ya ve H. 1098 tarihinde Hüseyin Paa’ya tevcih buyruldu. Bu Hüseyin<br />
Paa, Basra’y çok sert ve zalimce idare ettii için, ahali tarafndan sevilmemi ve bunun<br />
yerine Abdurrahman Paa’nn iadesini isteyen halk, durumu Padiaha bir arzuhal ile bildirmi,<br />
istekleri yerine getirilmi ve Basra vilayeti H. 1099 tarihinde tekrar Abdurrahman Paa’ya<br />
tevcih edilmitir.<br />
Abdurrahman Paa alim, adaletli, dürüst ve hayrsever bir insan olduu için, halk<br />
kendisinden fevkalade memnun idi. Döneminde çok sayda cami ve medrese yapld veya<br />
tamir edildi, gereksiz vergiler kaldrld ve varl Basra’ya huzur ve emniyet getirdi. Ayrca<br />
döneminde Basra bereket ve bolluk içinde yaad.<br />
H. 1100 tarihinde Abdurrahman Paa azledilerek, yerine Basra eski defterdar Hüseyin<br />
Paa vezir rütbesi ile tayin olundu.<br />
H. 1102 tarihinde Basra vilayeti Osman Paazade Vezir Ahmet Paa’ya tevcih edildi.<br />
Bu tarihte Basra’da büyük bir taun salgn bagöstermi ve her gün sadece Basra merkezde<br />
500 kii ölmütür. Öyle ki çok sayda insan cesedi sokaklarda ve çarlarda kaldndan,<br />
kimse kaldramaz olmutur. Bu srada Cezayir ve Muntefik Urban anlaarak isyan ettiler ve<br />
3.000 atl ile Basra’ya saldrya geçtiler. Vali Ahmet Paa, maiyetinde bulunan 500 askerle<br />
karlarna çkm, “Dir” adl yerde üç gün üç gece süren kanl çatmalardan sonra, Ahmet<br />
Paa ve askerleri tamamen katledilmitir. Bunun üzerine Basra halknn ittifak ile Kethüda<br />
Hüseyin Aa vali seçilmi ve Cezayir ve Muntefik Urbanlarn, Basra halk ile birlikte hareket<br />
ederek, giriilen iddetli çatmalar sonucu ehirden kovmay baarmtr.<br />
H. 1103 tarihinde Hüseyin Aa’nn öldürülmesi sonucu yerine, halkn ittifak ile<br />
Hüseyin Cemal seçildi.<br />
H. 1104 tarihinde Basra valilii, Badat Valisi Ahmet Paa’nn kardei Halil Paa’ya<br />
verilir. Badat, Musul ve Kerkük valilerinin yardm ile çok sayda asker toplanr ve topluca<br />
Muntefik eyhi Mâni’ üzerine sevk olunur. Cezayir adl yerde çatma balar ve tam be gün<br />
devam eder. iddetli çatmalardan sonra Halil Paa’nn askerleri dalr ve ordusunun<br />
cephane ve silahlar eyh Mâni’in eline geçer. Bunun üzerine Muntefik eyhi’ne bir yaz<br />
gönderilerek, haydutluu ve isyancl terk etmesi ihtar edilir. Ulufe ve ödeneklerin<br />
artrlmas karlnda haydutluktan vazgeçerek Basra’y terk eder.<br />
Halil Paa’nn, valilii srasnda baz adamlarnn halkn kabul edemeyecei<br />
davranlarda bulunmasndan ve onlar korumasndan dolay, Basra halk ayaklanr ve onu<br />
Basra’dan kovar. Halk H. 1106 ylnda Muntefik eyhi Mâni’i valilie davet ederek idareyi<br />
60 59
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
kendisine teslim ederler. eyhi Mâni valilii H. 1109 tarihine kadar devam ettikten sonra<br />
Hûveyze Hâkimi Faracullah Han kurnazlk ve hileyle yönlendirerek, onu Basra dna<br />
çkartmay baarm ve Basra valiliine el koyarak kontrol altna alm ve H. 1111 tarihinde<br />
Basra valiliini Davut Han’a terk etmitir.<br />
H. 1111 tarihinde Basra vilayeti Halep eyaleti ile birlikte Ali Paa’ya tevcih edilir.<br />
Basra’nn kurtulmas ve Ali Paa’ya teslim edilmesi için Diyarbakr, Musul, Sivas, Halep ve<br />
Badat vilayetlerinden asker toplanarak Basra’ya gelmesi emredilir. Toplanan 50.000 asker<br />
ve 300 gemi cephanesi ile birlikte, Frat nehri üzerinden Basra’ya sevk edildi. Bu ordu<br />
Kurna’ya varnca Davut Han gelen kuvvetin hacmini örendiinde, Devrek’e kaçarak firar<br />
eder ve ehir, sava çkmadan teslim alnr.<br />
H. 1114 tarihinde Basra vilayetine Kaptan Mehmet Paa vali olarak atanr. 1118<br />
ylnda Vezir Halil Paa valilii üstlenir. 1120 tarihinde Muntefik eyhi Meams isyan etmi<br />
ve toplad Urbanlar ile birlikte Basra’ya saldrm, Basra’nn emniyeti ve huzuru büsbütün<br />
bozulmutur.<br />
Hadiseler Padiah’a ulanca, Badat Valisi Hüseyin Paa’ya gönderdii irade ile<br />
Basra’nn emniyetini ve huzurunu tekrar iade etmek için Badat valisi komutasnda, Musul,<br />
Diyarbakr, Halep ve Kerkük’ten 30.000’den fazla asker toplayarak Basra’ya sevk edilmesi<br />
emredilir. Sevk edilen askerlerin haberi eyhi Meams’a yetiince, Necid ve dier yerlerden<br />
toplad Bedevilerle birlikte Ântara nehri üzerinde bir kale inaatna balar ve adamlarn<br />
burada toplar. 1121 tarihinde Osmanl askeri her taraftan saldrya geçince eyhi Meams ve<br />
avenesi yenilir. 8.000-10.000 ölü ve yaral verek kaçmaya balar. Basra valiliine de Badat<br />
Kethüdas Mustafa Aa getirilir. Halkn güvenliini temin ettikten sonra Osmanl ordusu geri<br />
dönmütür.<br />
H. 1124 tarihinde Basra valiliine Vezir Osman Paa atanr. 1126 tarihinde Vezir<br />
Hüseyin Paa, 1128 tarihinde de Mirmiran Ahmet Paa valilik görevini yaparlar.<br />
H. 1188 tarihine kadar Basra’da hiçbir önemli olay olmam, sadece vali atamalar ve<br />
azil ilemleri, bir de sradan baz Urban airetlerinin ayaklanmas ve bunlarn tedibi gibi<br />
meseleler meydana gelmitir.<br />
Bu tarihte Basra’ya mehur Süleyman Bey (nâm- dier Büyük Süleyman Paa) vali<br />
olarak atanr ve Basra aniden Acem Hanlarndan Kerim Han Zendi’nin saldrsna urar.<br />
Büyük bir ordu ile Basra’y igal etmek için saldrya geçen Kerim Han, Süleyman Bey’i ani<br />
avlad için valinin yapaca tek ey kalmt, o da halk ve Urbandan 10.000 kadar savaç<br />
toplayarak kalede savunmaya çekilmek. Bu arada Badat Valisi Ömer Paa’ya durumu<br />
bildirir ve oradan da durum stanbul’a, Sultan Abdulhamit Han hazretlerine arz edilir. Ancak<br />
o dönemde Osmanl-Rus sava devam ettii için, Basra’ya asker göndermek mümkün olmaz.<br />
Badat Valisi Ömer Paa’nn da yeterince asker gönderme imkan olmadndan, Basra’nn<br />
kuatlmas uzun sürer. Süleyman Paa, sonuna kadar direnir ve sebat eder. Ancak ehirde<br />
yiyecek ktl ba gösterir, halk artk köpek ve eek eti yemek zorunda kalr. Badat’dan<br />
yardm da gelemez ve Badat’n yeni valisi olan Mustafa Paa, Acemlerle sulh yapmay<br />
önerir. Bunun üzerine Süleyman Bey, halkn ileri gelenlerini toplar ve görülerini sorar. Halk<br />
müzakere ile teslim olmann, bir artla kabul edilmesini ister; o da insanlarn, can ve mallarna<br />
dokunulmadan Kerim Han’a teslim edilmesi.<br />
60<br />
61
ORSAM<br />
Müzakereleri yürüten Kerim Han’n komutanlarndan Sadk Han, tüm istekleri kabul<br />
eder ve ehri teslim alr. Sadk Han, verdii sözlerde durmaz ve ehri talan eder. Halkn<br />
namus ve rzna geçer ve tüm mallarn yamalar. Cami ve mescitleri ykar ve medreseleri<br />
yakar. Süleyman Bey ve Basra’nn ileri gelenleri esir alnarak iraz’a gönderilir.<br />
te böylesine çirkin bir ekilde Basra’y teslim alan Sadk Han, askerleri ile birlikte<br />
Muntefik bölgesine yönelir. Muntefik reislerinden “Samir” ve “Sevini”, çok sayda airet ve<br />
Urbandan yeterince kuvvet toplayarak karlarna çkarlar. 1191 tarihinde Frat nehrinin<br />
batsnda ve “Fazile” diye bilinen yerde iki taraf savaa tutuur ve 5–6 saat devam eden kanl<br />
bir savatan sonra Acem askerleri yenilir ve kaçmaya balar. Urban onlar takip ederken,<br />
askerlerden kimisi ölür ve kimisi de nehirde boulur. Bu olayda Acem kuvvetlerinden<br />
yaklak 6.000 atl ölür ve silah, cephane ve hayvanlar, Muntefik aireti adamlar tarafndan<br />
ele geçirilir.<br />
Savan sonuçlar iraz’da Kerim Han’a ulanca, hemen büyük bir ordu kurulmasn<br />
emreder ve Mehmet Ali Han komutasnda Muntefik airetlerinin yok edilmesi için gönderir.<br />
Acemlerin bu müthi hazrlk haberleri Muntefik airet reislerine yetiince, onlar da hazrlanr<br />
ve “Ebu Hallane” adl yerde sava atei yakarlar. 15 Zilkade 1192 tarihinde 8 saat süren kanl<br />
ve iddetli bir savatan sonra, Muntefik aireti galip gelir ve Acem kuvvetlerinin %90’ yok<br />
olur. Komutan Mehmet Ali Han da ölenler arasnda yer alr ve Acem kuvvetlerinin tüm silah<br />
ve cephanesi yama edilir.<br />
H. 1194 ylnda Kerim Han’n vefat ile Zeki Han iktidara gelir. Ayn tarihte Padiah<br />
emri ile Badat’ta büyük bir ordu hazrlanmtr. Bu ordunun Basra üzerine yürümeye<br />
balad haberi ehrin hâkimi Sadk Han’a ayn gün gelince, Sadk Han panie kaplr ve<br />
Basra’y terk ederek iraz’a gider. Osmanl ordusu Basra’ya girer. Numan Bey, vali tayin<br />
olunur ve Basra’nn imarna balanr.<br />
Süleyman Bey esaretten geri döner ve Basra’nn Hûveyze bölgesinde Badat’a<br />
durumu izah ederek emir bekler. Padiah tarafndan çkan fermanla Basra valilii tekrar<br />
kendisine iade edilir. 1194 ylnn evval aynda, Badat ve Kerkük vilayetleri de kendisine<br />
balanr ve tam olarak Irak’n genel hâkimi olur.<br />
H. 1201 ylnda avizade Süleyman Bey, Badat Valisi Süleyman Paa ile<br />
anlamazla düerek Muntefik Reisi Sevini’ye iltihak eder. Sevini ile anlaarak Basra’y<br />
kontrol altna almak için harekete geçer. O srada Hez’al eyhi Hamd b. Humud da, Muntefik<br />
kuvvetlerine katlr ve yln ortasnda kalabalk bir kuvvetle Basra’ya saldrrlar. Basra Valisi<br />
Mütesellim brahim Bey’i esir alarak Basra’nn tamamn istila ederler. stila sonrasnda<br />
Basra’nn kamu maln, mütesellim emvalini ve tacirlerin mallarn müsadere ederler. Halkn<br />
büyük çounluu, skntda kaldklarndan dolay Badat ve dier bölgelere göç ederler.<br />
Badat valisi, yeniçeri ve Urbandan oluan bir ordu tekil ederek 1201 yl<br />
Rebiyülevvel aynda Badat’tan hareket etmi ve “Ümmü’l-Abbas” adl yerde dört gün dört<br />
gece süren kanl bir savatan sonra, Muntefik kuvvetleri yenilmi ve Basra kurtulmutur. Bu<br />
srada Basra’ya mütesellim olarak Kürdi Mustafa Aa atanmtr.<br />
H. 1203 ylnda Mustafa Aa, itaatszlk yapmaya balad. Baz uygunsuz<br />
davranlarda bulunmas ve Bahriye komutanlarndan Hicazî Mustafa Aa’y öldürmesi;<br />
ayrca vilayetin kontrolünü tamamen ele geçirmek için Osman Paa ile anlatnn ortaya<br />
çkmas ile Badat Valisi Süleyman Paa çok sayda Kürt asker toplayarak ve yanna Osman<br />
62 61
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Paa’y da alarak Ramazan aynda Basra’ya yürüdü. Vali “Arca” ad ile bilinen yere varnca,<br />
Kürdi Mustafa Aa Kuveyt’e kaçt. Onun toplad askerler arasnda anlamazlk çknca,<br />
Süleyman Paa Basra’ya girdi ve Basra’ya Mardinli sa Bey’i ve Muntefik airet reisliine de<br />
“Sevini”yi tayin etti.<br />
H. 1213 ylnda Süleyman Paa’nn emirlerine kar gelen Basra Mütesellimi Abdullah<br />
Aa, sevk edilen asker sayesinde Basra’y terk ederek firar etmitir. 1214 ylnda Badat’a<br />
gidip Süleyman Paa’ya itaatini arz ederek, teslim olmu ve af dilemitir. Bunun üzerine<br />
Süleyman Paa onu tekrar Basra’ya mütesellim olarak göndermi ve yannda dönemin büyük<br />
âlimlerinden eyh Abdullah Er-Rehbi’yi de Basra kads olarak yollamtr.<br />
H. 1215 ylnda Badat, Basra ve Muntefik’ten Kethüda Ali Paa’nn komutasnda<br />
büyük bir ordu tekil edilerek, Ahsa’ya sevk edilmi ve Suud b. Abdülaziz El-Vahabi’yi tedip<br />
etmek için muharebeye tutuulmu, ancak daha sonra bar anlamas imzalanarak geri<br />
dönülmütür.<br />
H. 1216 ylnda Basra’ya Selim Bey mütesellim olarak tayin edilmi, 1217 ylnda<br />
görevinden ayrlmtr.<br />
H. 1217 ylnda Badat Valisi Büyük Süleyman Paa vefat etmitir. Süleyman Paa<br />
Basra için çok önemli iler yapmtr. Bunlar arasnda en önemlileri unlardr: Kuttu’l-Amara<br />
kasabasnn kurulmas, Basra hisarnn tamiri, Zübeyir kasabasnn zamana yenik düerek<br />
harap olmu pek çok yerinin yeniden imar ve inas ile Basra’da çok sayda dükkân, çar ve<br />
otelin inas. Tüm bunlardan ve gösterdii çabalardan dolay Basra halk, Süleyman Paa’ya<br />
müteekkirdir.<br />
H.1220 ylnda Suud b. Abdülaziz El-Vahabi, büyük bir Vahabi topluluu ile Basra’ya<br />
saldrmtr. O dönemde Basra Mütesellimi brahim Aa olup, Basra ahalisiyle anlaarak<br />
cesaretli bir ekilde bu saldrya kar koymutur. Sonradan Muntefik airetinden Ahmed b.<br />
Samir ve 6.000 atlsnn da gelmesiyle Vahabileri geri püskürtmeyi baarmlardr. Ancak<br />
bunlar çekilirken Basra etrafndaki köyleri yakmlar ve mallarn yamalamlardr.<br />
H. 1236 ylnda Basra’da Kolera hastal ba göstermi ve tam on iki gün boyunca<br />
iddetli bir ekilde devam etmitir. Daha sonra hafiflemeye balam ise de, Basra’da ölen<br />
insan says o kadar çokmu ki; pek çok ev kimsesiz kaldndan kapanm, defnedecek kimse<br />
olmadndan camilerde ve sokaklarda cesetler üst üste ylm ve halk çöllere doru<br />
kaçmtr.<br />
H. 1238 ylnda Zübeyir halkndan Muhammed b. Sakip b. Vatban adl ahs, bir<br />
grupla Zübeyir’e kasabasna saldrm, ancak orada Zühirzade ailesi tarafndan geri<br />
püskürtülmütür. Buradan ayrlan grup, bu sefer de Basra’ya saldrmtr. Dönemin Basra<br />
Mütesellimi Mehmet Kazm Aa, askerleri ile birlikte halktan toplad gönüllülerle Vatban<br />
ve adamlarn Basra’dan defetmeyi baarmtr. Bu olayn iç yüzü ise, Muhammed b. Sakip b.<br />
Vatban ile Zühirzade ailesi arasndaki kskançlk ve çekememezlik olaydr. Zira Zühirzade<br />
ailesi hayrsever bir aile olup, halk tarafndan sevilip saylmaktadr.<br />
H. 1243 ylnda Muntefik eyhi Hamd b. Humud azledilerek yerine, Akil b.<br />
Muhammed b. Samir tayin edildi. Tayin haberi Hamd b. Humud’e ulanca isyan ederek,<br />
Basra’y ele geçirmek için Kâ’b airetinden ve dier airetlerden toplad büyük bir grubu<br />
oullar Macit ve Faysal komutasna verdi. Daha sonra Maskat Emiri Seyyid Said ile<br />
62<br />
63
ORSAM<br />
haberleerek, denizden de çok sayda gemi ile Basra’y kuatt. Basra halk askerler ve Akil b.<br />
Muhammed’in tarafn tutarak gelen kuvvetlere direnmeye balad. Kuatma iki ay devam<br />
etti. Ancak hiçbir taraf baar göstermeyince, Faysal komutasndaki kuvvetler topyekûn<br />
saldrya geçerek muharebeye tututular. Akil ve adamlar hurma aaçlarn siper aldlar. ki<br />
gün devam eden kanl savatan sonra Faysal’n adamlar dald ve pek çou öldürüldü.<br />
Maskat Emiri Seyyid Said de bar imzalayarak geri döndü.<br />
H. 1243 ylnda Humudoullarndan Macit, toplad Urbanla tekrar saldrya geçerek<br />
Basra’y kuatt ve Basra etrafndaki köyleri yamalamaya ve birtakm fukarann sârifelerini<br />
(kamtan yaplm kulübeler) yakarak halk korkutmaya balad. Ancak Zübeyir halk<br />
toplanarak onlara kar saldrya geçti. Bu srada Basra’dan askerler de saldrnca, iki ate<br />
arasnda kalan Macit ve adamlar arp kaçmaya baladlar. Pek çou takip srasnda öldü ve<br />
böylece, Basra bunlarn errinden kurtuldu.<br />
Bundan sonra Irak “Kölemen” idaresinden kurtulmu ve dorudan doruya devlet<br />
tarafndan atanan valilerce yönetilmitir. Basra ise, bazen valiler tarafndan, bazen de<br />
Badat’a balanarak mutasarrflar tarafndan idare edilmekteydi. Bu tarihten sonraki bilgiler<br />
halk tarafndan bilindii için yazmaya gerek duyulmad.<br />
Tarihten maksat, eskiden yaanm olaylar gelecek nesillere anlatmaktr. Bu yüzden<br />
salnamelerde imdiye kadar Basra olaylar hakknda tarihî silsile dâhilinde bir tarihçe yoktu.<br />
Bu yüzden elde bulunan bu özet tarih; bnu’l-Esir’in Tarihu’l-Kamil adl eserinden,<br />
Gülenu’l-Hulafa diye bilinen Badat Tarihi’nden ve Karamani, bnu’l-Send, bn Haldun,<br />
bn Hallikan, Karamita, Tuhfe ve Türk Tarihi ad altnda Kölemen Vakalar adl eserlerden<br />
faydalanlarak ortaya çkartlmtr.<br />
Yanl ve eksiklerimizi düzeltmek ilim adamlarna kalm. Eer böyle bir yardm<br />
olursa gelecek salnamelerde daha mükemmel ve düzenli bir Basra tarihi meydana gelir.<br />
Vatana ve millete bir hizmet olur. Bizden yardmlarn esirgemeyenlerden ve hatalarmzdan<br />
dolay yalnz bir nazar- af bekleriz.<br />
64 63
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Osmanl Döneminde Basra’ya Atanan Valiler<br />
Basra Vilayetine Atanan Valilerin Adlar<br />
Yl (Hicri)<br />
Rait Magams 945<br />
Mani Magams 950<br />
Vezir lyas Paa 953<br />
Temerrüt Ali Paa 956<br />
Beylerbeyi Dervi Ali Paa 970<br />
Efrâsyâb 1005<br />
Efrâsyâbolu Ali Paa 1013<br />
Ali Paa olu Hüseyin Paa 1057<br />
Efrâsyâbolu Ahmet 1066<br />
Murtaza Paa 1067<br />
Mirmiran Hüseyin Paa 1068<br />
Hüseyin Paa olu Efrâsyâb 1076<br />
Hüseyin Paa (kinci Defa) 1077<br />
Yahya Paa 1078<br />
Kapcba Mustafa Paa 1080<br />
Kara Mustafa Paa 1081<br />
Badat Muhafz Hasan Paa 1083<br />
Silahtar Hüseyin Paa 1085<br />
Muhafz Hüseyin Paa (kinci Defa) 1088<br />
Silahtar Hüseyin Paa (kinci Defa) 1092<br />
Vezir Abdurrahman Paa 1094<br />
Gümrükçü Hüseyin Paa 1098<br />
Vezir Abdurrahman Paa (kinci Defa) 1099<br />
Defterdar Vezir Hüseyin Paa 1100<br />
Osman Paazade Vezir Ahmet Paa 1102<br />
Kethüda Hasan Aa 1103<br />
Hüseyin Cemal 1104<br />
eyh Muntefik Mani’ 1106<br />
Halep Valisi Ali Paa 1111<br />
Kaptan Mehmet Paa 1114<br />
Vezir Halil Paa 1118<br />
Badat Kethüdas Mustafa Aa 1120<br />
Vezir Osman Paa 1124<br />
Vezir Hasan Paa 1126<br />
Mirmiran Ahmet Paa 1128<br />
Hac Ali Aa 1154<br />
Vezir Ahmet Paa 1160<br />
Büyük Süleyman Paa 1182<br />
Mütesellim Numan Bey 1192<br />
Büyük Süleyman Paa (kinci Defa) 1193<br />
Mütesellim Süleyman Efendi 1194<br />
Mütesellim brahim Bey 1200<br />
Haznedar Mustafa Aa 1202<br />
Mardinli sa Bey 1204<br />
64<br />
65
ORSAM<br />
Mütesellim Abdullah Aa 1208<br />
brahim Aa 1218<br />
Selim Bey 1223<br />
Ahmet Bey 1225<br />
Rdvan Aa 1226<br />
Yakup Aa 1227<br />
Sait Paa 1228<br />
Bekir Aa 1229<br />
Mehmet Kazm Aa 1236<br />
Abdulgani Aa 1239<br />
Aziz Aa 1240<br />
Seyit Mehmet Efendi 1247<br />
Dervi Aa 1248<br />
Mustafa Aa 1249<br />
Ali Usta 1250<br />
Mirahor Mehmet Aa 1251<br />
Ahmet Çelebi 1252<br />
Ziyadezade Mehmet Salih 1254<br />
Mustafa Aa (kinci Defa) 1258<br />
Behram Aa 1259<br />
Seyit brahim Efendi 1261<br />
Hurit Aa 1262<br />
Kaymakam Sadk Bey 1263<br />
Mehmet Aa 1264<br />
Aziz Aa (kinci Defa) 1265<br />
Mirmiran Mauk Paa 1266<br />
smail Paa 1268<br />
Bekir Bey 1271<br />
Mutasarrf Veysi Paa 1271<br />
Mehmet Bey 1272<br />
Mutasarrf Vekili Kurbi Bey 1272<br />
Rait Paa 1273<br />
Mutasarrf Veysi Paa (kinci Defa) 1274<br />
Mehmet Ali Paa 1275<br />
Kaymakam Hüsamettin Efendi 1276<br />
Mehmet Münib Paa 1277<br />
Vekil Hac Ali Efendi 1279<br />
Mirliva (Tugeneral) Mehmet efik Paa 1279<br />
smail Bey 1280<br />
Mütesellim Süleyman Bey 1281<br />
Vekil Galip Bey 1286<br />
Mutasarrf Hafz Paa 1287<br />
Mutasarrf Halil Bey 1287<br />
Mutasarrf Sait Efendi 1288<br />
Mutasarrf Asaf Efendi 1289<br />
Vekil Bahriye Komutan Ahmet Paa 1290<br />
Vekil Bahriye Komutan Miralay Halit Bey 1290<br />
Mutasarrf Eref Efendi 1291<br />
66 65
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Vali Nasr Paa 1292<br />
Vali Vekili Ferik (Korgeneral) Mehmet Münir Paa 1294<br />
Vali Abdullah Paa 1295<br />
Vali Ferik (Korgeneral) Sabit Paa 1296<br />
Mutasarrf Mazhar Paa 1297<br />
Mutasarrf Yahya Paa 1299<br />
Vekil Bahriye Komutan Mirliva Ali Rza Paa 1301<br />
Vali zzet Paa 1304<br />
Vali Müir (Mareal) Nafiz Paa 1305<br />
Vali Ferik (Korgeneral) aban Paa 1306<br />
Vali Müir (Mareal) Mehmet Hidayet Paa 1306<br />
Vali Mehmet Hafz Paa 1309<br />
Bahriye Komutan Emin Bey 1310<br />
Vali Ferik (Korgeneral) Mahmut Hamdi Paa 1310<br />
Vali Arif Paa 1314<br />
Vali Ferik Muhsin Paa 1315<br />
Vali Mehmet Enis Paa 1315<br />
Vali Ferik (Korgeneral) Hamdi Paa (kinci Defa) 1316<br />
Vali Ferik Muhsin Paa (kinci Defa) 1317<br />
Vali Vekili Abdüllatif Paa 1319<br />
Vali Ferik (Korgeneral) Mustafa Nuri Paa 1319<br />
66<br />
67
II. DARÎ TEKLAT<br />
67
ORSAM<br />
VLAYET HEYET<br />
Basra, 19. yüzyln ikinci yarsna kadar, bütün Irak topraklar gibi, Badat eyaletinin<br />
bir sanca idi. Kentin imarna ait ilk esasl teebbüs, Vali Mithat Paa tarafndan<br />
gerçekletirilmitir. Çok ksa bir sürede -1870’ten itibaren- Basra’da kla, hastane, tersane vs.<br />
gibi büyük binalar ile yeni bir mahalle kurdu. Mithat Paa ayrldktan sonra Basra, bazen<br />
“vilayet” ve bazen de “mutasarrflk” olarak idare edildi. Nitekim H.1292 (1875) tarihli<br />
Badat Vilayet Salnamesinde Basra, Badat vilayetine bal bir sancak olarak görünmektedir.<br />
1884’e gelindiinde artk kesin olarak ayr bir vilayet halini almtr ki, bu vilayet bütün<br />
Aa Irak’ ihtiva ediyordu. Ayrca, Basra körfezinin dou kylar üzerinde ve gayr-<br />
muayyen bir surette de, bu kylarn hinterlandnda uzanmakta idi 76 .<br />
Basra vilayeti, merkez sancan yan sra Muntefik, Amara ve Necid sancaklarn<br />
ihtiva etmektedir. Kurna ve Kuveyt ise, merkeze bal bir kazadr.<br />
Basra Vilayet Salnamelerine göre, Basra’nn Vilayet Tekilât aadaki kurumlardan<br />
olumaktadr.<br />
VLAYETN VALS<br />
(1308 ve 1309) yl salnamelerine göre Basra Valisi<br />
Müir<br />
Mehmet Hidayet Paa<br />
(Birinci Osmanî Nian, Birinci Mecidi Nian ile Altn ve Gümü mtiyaz Madalyas<br />
tamaktadr.)<br />
(1311, 1314 ve 1317) yl salnamelerine göre Basra Valisi<br />
Ferik (Korgeneral)<br />
Mahmut Hamdi Paa<br />
(Birinci Mecidi Nian ve kinci Osmanî Nian ile Altn ve Gümü mtiyaz Madalyas ve<br />
Girit Madalyas tamaktadr)<br />
(1318) yl salnamesine göre Basra Valisi<br />
Ferik (Korgeneral)<br />
Mehmet Muhsin Paa<br />
(Birinci Murassa Osmanî Nian ile Yemen Altn Madalyas tamaktadr)<br />
(1320) yl salnamesine göre Basra Valisi<br />
Ferik (Korgeneral)<br />
Mustafa Nuri Paa<br />
(Birinci Murassa Osmanî Nian ile Girit, Rodos ve Yunan Madalyas tamaktadr)<br />
76 “Basra”, slam Ansiklopedisi, c.II, MEB Yaynlar, Eskiehir,1997, s. 327.<br />
70 68
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
VLAYET ERKÂNI<br />
Naip : Bahattin Efendi (1308), Abdülhamit Efendi (1309), Rafi’zade<br />
Abdülhamit Efendi, (1311), Ahmet Hilmi Efendi (1314, 1317 ve 1318) ve<br />
1320’de Ömer Hulusi Efendi.<br />
Defterdar<br />
: Mehmet Sabit Efendi (1308 ve 1309), Necip Efendi (1311), Rza Bey<br />
(1314), Abdülmecit Sabit Efendi (1317 ve 1318) ve 1320’de Ahmet evki<br />
Efendi.<br />
Mektubi : Abdüllatif Efendi (1308–1309) Ali Galip Bey (1311), Fikret Efendi (1314),<br />
Asm Bey (1317), Ali Saip Bey (1318) ve 1320’de Sadk Vicdanî Efendi.<br />
VLAYET DARE MECLS<br />
Vilayet dare Meclisi Bakan (1308, 1309 ve 1311) tarihli salnamelerde vilayet Naibi<br />
iken, (1314) tarihli salname ile birlikte Vilayet dare Meclis Bakanl, vali tarafndan<br />
yürütülmeye balanmtr. Meclisin üyeleri; 5 kiilik doal üyelerin (naip, defterdar, nakip,<br />
kâtip ve müftü) yan sra 6 kiilik seçilmi üye (ehrin ileri gelenleri ve airet reisleri) ile<br />
birlikte 12 kiilik kadrodan olumaktadr. (Seçilmi üyelerin 4’ü Müslüman 2’si<br />
Gayrimüslim)<br />
VLAYET DARE MECLS MAHKEMES<br />
lk olarak (1311) tarihli Vilayet Salnamesinde yer alan dare Meclisi Mahkemesi, daha<br />
sonra yaynlanan tüm salnamelerde kaydedilmektedir. Mahkemenin kadrosu aadaki<br />
üyelerden olumaktadr.<br />
1. Mahkeme Bakan (Vilayet Valisi)<br />
2. Üyeler, 10 veya 12 kiiden olumaktadr. Bunlar doal üyeler (naip, defterdar,<br />
nakip, kâtip ve müftü) ile Seçilmi Üyeler (seçilmi üyeler içinde 2 Gayrimüslim<br />
üye her zaman yer almaktadr)<br />
3. Bakâtip<br />
4. Zabt Kâtibi.<br />
VLAYET DARE MECLS THAM HEYET<br />
lk olarak (1311) tarihli Vilayet Salnamesinde kayd geçen dare Meclisi<br />
Mahkemesinin bir organ olarak yer alan Vilayet dare Meclis tham Heyeti 77 daha sonra<br />
yaynlan tüm salnamelerde yer almaktadr. Heyetin kadrosu aadaki üyelerden<br />
olumaktadr.<br />
1. Heyet Bakan (Vilayet Vali Naibi)<br />
2. Üyeler (ki kiiden olumaktadr).<br />
3. Zabt Kâtibi.<br />
77 Suçlama yazsn hazrlayan makam.<br />
69<br />
71
ORSAM<br />
VLAYET DARE MECLS MÜDDE’Î- UMUMÎL 78<br />
lk olarak (1311) tarihli Vilayet Salnamesinde yer alan dare Meclisi Mahkemesinin<br />
bir organ olan Müdde‘î-i Umumîlii, daha sonra yaynlan tüm salnamelerde bulunmaktadr.<br />
Heyetin kadrosu 1 savc ve 1 kâtipten olumaktadr.<br />
VLAYET MEKTUBLER<br />
(1308) tarihli salnameye göre vilayetin 12 kiilik Mektubi kalemi kadrosu<br />
bulunmaktadr. 1309 tarihli salnamede Mektubi kalemi kadrosunun 7 kiiye dütüünü<br />
görmekteyiz. (1311 ve 1314) tarihli salnamede Mektubi kalemi kadrosu 9 kii olup, 1’i<br />
vilayetin tercüman olarak görev yapmaktadr. (1317) tarihli salnamede ise, Mektubi kalemi<br />
kadrosu 11 kiidir. (1318) tarihli salnamede ise bu say 9, (1320) tarihli salnamede de 8’dir.<br />
VLAYETN DARE MECLS KALEM<br />
Vilayet dare Meclisi Kalemi (1308) tarihli salnameye göre Bakâtip bakanlnda 2<br />
yardmcs ile birlikte 3 kadrodan olumaktadr. (1309) tarihli salnameye göre de kadro 4<br />
kiiye çkartlmtr. (1314) tarihli salnamede bu kadro, bakâtip bakanlnda 6 kiiden<br />
olumaktadr. (1317–1318–1320) tarihli salnamede ise, Bakâtip bakanlnda 5 kiiden<br />
meydana gelmektedir.<br />
VLAYETN EVRAK KALEM<br />
Vilayet Evrak kalemi, (1308,1309 ve 1311) tarihli salnamelerde Evrak Müdürü<br />
bakanlnda 2 yardmcs ile birlikte 3 kadrodan olumaktadr. (1314) tarihli salnamede<br />
kadro, Evrak Müdürü ile 1 yardmc ve 2 mukayyit görev yapmaktadr. (1317) tarihine<br />
gelindiinde bu kalem, Evrak Müdürü bakanlnda 2 yardmcs ile birlikte 3 kadrodan<br />
olumaktadr. (1318 ve 1320) tarihli salnamelerde Evrak Müdürü bakanlnda 3 yardmcs<br />
ile birlikte 4 kadrodan olumaktadr.<br />
VLAYETN STATSTK KOMSYONU<br />
Bu komisyon (1314) tarihli salnamede, ilk olarak ortaya çkmaktadr. Komisyonun<br />
kadrosunda 1 bakan ve 2 idare meclis üyesi kâtip bulunmaktadr. (1317–1318–1320) tarihli<br />
salnamelerde komisyon 1 bakan 4 üyeden olumaktadr.<br />
VLAYETN TERCÜME ODASI<br />
Tercüme Odas (1314) tarihli salnamede, ilk olarak kaytlarda görünmektedir.<br />
Tercüme Odasnn kadrosu sadece bir kiiden ibarettir. Daha sonraki salnamelerde kadro<br />
saysnda herhangi bir art söz konusu deildir.<br />
78 Basavclk.<br />
72 70
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
VLAYETN GAZETE VE MATBAASI<br />
(1308–1309) tarihli vilayet salnamelerinde, “Vilayetin Matbaa daresi” olarak ad geçen<br />
bu birimi (1311) tarihli vilayet salnamesinde ilk defa olarak “Vilayetin Gazete ve Matbaas”<br />
ad altnda bir daire olarak görmekteyiz. Kadrosu aaya çkartlmtr.<br />
1. Yaz leri Müdürü (Nazr)<br />
2. Bir Kâtip<br />
3. Bir Ba Düzenleyici<br />
4. Bir kinci Düzenleyici<br />
5. Bir Mütercim<br />
6. Bir Hesap Kâtibi<br />
7. Bir Redaktör<br />
8. Bir Makinist<br />
9. ki Datmc<br />
10. ki Amele<br />
(1314) tarihli salnameden sonraki salnamelerde herhangi bir art söz konusu deildir.<br />
Bazen kadroda eksiklik olmu, ancak genel itibariyle yukardaki kadro muhafaza edilmitir.<br />
VLAYET SCL VE MEMURLARIN DURUMUNU NCELEYEN<br />
ÖZEL KOMSYON<br />
Bu komisyon ilk olarak (1311) tarihli salnamede kaytl olduunu görmekteyiz.<br />
Önceki iki salnamede benzer bir daireye rastlanmamtr. Bu komisyonun kadrosu, Komisyon<br />
Bakan ve üç üyeden olumaktadr. Komisyon Bakan Vilayet Kâtibi; üyeler ise; Vilayet<br />
Mümeyyizi, dare Meclisi Bakâtibi ve Evrak Müdürü’nden olumaktadr. (1314) tarihli<br />
salnameden sonra komisyon kadrosunda herhangi bir deiiklik söz konusu deildir.<br />
NÜFUS DARES<br />
Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Vilayetin Nüfus Dairesi bir<br />
bakâtip ve bir kâtip kadrosu ile idare edilmektedir.<br />
VLAYET MUHASEBES<br />
Vilayet Muhasebe Kalemi (1308, 1309 ve 1311) tarihli vilayet salnamelerinde,<br />
aadaki kadrolardan olumaktadr;<br />
1. Mümeyyiz 8. Masalih-i Cariye Muavini<br />
2. Varidat Kâtibi 9. Evrak Mukayyidi<br />
3. Varidat Muavini 10. Yevmiye Mukayyidi<br />
4. Masraf Kâtibi 11. Yevmiye Mukayyit Yardmcs<br />
5. Masraf Muavini 12. Hicaziye Mukayyidi 79<br />
6. Mesalih-i Cariye 80 Kâtibi 13. Hicaziye Ambar Memuru<br />
7. Sandk Emini (Veznedar) 14. Evkaf Nebevi Kâtibi<br />
79 Hicaziye: Hicaz hatt ile ilgilenen ahs, Mukayyid: Evraklar kayda geçiren.<br />
80 Mesâlih-i Câriye: Gündelik ileri yürüten memur.<br />
71<br />
73
ORSAM<br />
(1314 ve 1317) tarihli salnamede vilayetin muhasebe kadrosuna üç kiilik yeni kadro ilave<br />
edilmitir. Bunlar:<br />
15. Varidat Muavini 17. Sandk Emini (Veznedar)<br />
16. Masraf Muavini<br />
EVKAF MUHASEBES<br />
Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Vilayet Evkaf Muhasebesini<br />
bir muhasebeci bakanlnda bir bakâtip ile iki yardmcs ve iki tahsildar’dan oluan alt<br />
kiilik kadro ile idare edilmektedir.<br />
EVKAF KOMSYONU<br />
(1311) tarihi Basra vilayet salnamesinde, komisyonun kadrosu, vilayet Müftüsü<br />
bakanlnda dört üyeden ibarettir 81 . Üyelerden birinin muhasebeci, dierinin de müderris<br />
olmas gerekmektedir. (1314) tarihli salnameden sonra komisyon kadrosunda herhangi bir<br />
deiiklik söz konusu deildir.<br />
DEFTER- HÂKÂNÎ 82 DARES<br />
Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Vilayet Defter-i Hâkânî<br />
Dairesi bir müdür bakanlnda bir bakâtip ile tapu ve emlak kâtibinden oluan üç kiilik<br />
kadro ile idare edilmektedir. Kadrosunda hiçbir deiiklik söz konusu deildir.<br />
MAARF DARES<br />
Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Vilayet Maarif Dairesi bir<br />
müdür bakanlnda bir kâtip ile sandk emininden (veznedar) oluan üç kiilik kadro ile<br />
idare edilmektedir. Kadrosunda hiçbir deiiklik söz konusu deildir.<br />
81 (1308 ve 1309) tarihli salnamelerde “Evkaf Komisyonu”, Bidayet Mahkemesinin bir alt organ olarak görev<br />
yapmaktadr.<br />
82 Osmanl Devleti’nin arazi kaytlarn ihtiva eden, has, zeâmet, tmar, mülk, vakf gibi arazi türlerini tayin ve<br />
tescil eden ana defterlerin sakland ve bu defterlerle ilgili günlük muamelatn yapld yere Defter-i Hâkani,<br />
Defterhâne-i Âmire, Defterhâne-i Hümâyûn, Defter-i Vilâyet ya da Defter-i Dergâh- Âlî denmektedir. Konuyla<br />
ilgili daha ayrntl bilgi için bkz.: Erhan Afyoncu, Osmanl Devlet Tekilatnda Defterhâne-i Âmire (XVI-<br />
XVIII. Yüzyllar), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiyat Aratrmalar Enstitüsü Tarih<br />
Anabilim Dal, Yeniça Tarihi Bilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 1997.<br />
74 72
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
MAARF MECLS<br />
(1320) tarihli vilayet salnamesinde, Vilayetin Maarif Müdüriyeti aadaki kadrolardan<br />
olumaktadr;<br />
1. Bakan 4. Maarif Muhasebe Memuru<br />
2. Tahrirat Kâtibi 5. Üyeler (6 kii)<br />
3. Rütiye Mektebi 1. Muallimi<br />
Daha önceki salnamelerde, Maarif Dairesin Kadrosu bakan dâhil 4–5 kiiden<br />
olumaktayd.<br />
ADLYE DARELER<br />
1. Bidayet Mahkemesi<br />
a- Hukuk Dairesi<br />
(1308–1309) tarihli Basra vilayet salnamelerinde, Hukuk Dairesinin kadrosu; Hukuk<br />
Dairesi Bakan ve ayni zamanda Vilayet Naibi olan ahs ve üç üyeden olumaktadr. Bu<br />
üyelerin, ikisi sivil ve sivillerden biri Gayrimüslim, üçüncüsü ise üstemen rütbeli bir<br />
askerdir. (1311) tarihli salnamede bu kadrolara üç kii ilave yaplmtr, bunlar bir Bakâtip<br />
ve iki zabt kâtibi. (1318–1320) tarihli Basra salnamelerde Hukuk Dairesi kadrosu, bakan<br />
(Vilayet Naibi) ve üç üyeden olumaktadr.<br />
b- Ceza Dairesi<br />
Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Ceza Dairesinin kadrosu ise;<br />
Ceza Dairesi Bakan, üç üye ve bir bakâtip ile bir zabt kâtibi ile basavc muavininden<br />
olumaktadr. Üyelerin, ikisi sivil ve sivillerden biri gayrimüslim, üçüncüsü ise üstemen<br />
rütbeli bir askerdir.<br />
c- stintak 83 Dairesi<br />
Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, stintak Dairesinin iki kadrosu<br />
vardr. Bunlar; Birinci Müstantk ve kinci Müstantk.<br />
d- eri Mahkemesi<br />
Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, eri Mahkeme kadrosu;<br />
Vilayet Naibi ile bir bakâtip ve iki kâtip üyeden olumaktadr.<br />
83 stintak: Sorgulama.<br />
73<br />
75
ORSAM<br />
e- cra Dairesi<br />
(1308–1309) tarihli vilayet salnamelerinde, cra Dairesinin üç kadrosu vardr. Bunlar:<br />
cra memuru ve iki mübair. (1311) tarihli salnamede bir de mukavelat muharriri kadrosu<br />
ilave edilmitir.(1318–1320) tarihli Basra Salnamesinde ise kadroya iki ceza tahsildar ilave<br />
edilmitir.<br />
f- Mukavelat Muharriri 84 Dairesi<br />
(1308–1309) tarihli vilayet salnamelerinde, Mukavelat Muharriri Dairesinin bir tek<br />
kadrosu mevcuttur. (1314–1317) tarihli salnamede mukavelat muharriri kâtibinin yan sra bir<br />
yardmc ve bir mübair kadrosu ilave edilmitir.<br />
g- Hapishane<br />
(1308, 1309 ve 1311) tarihli vilayet salnamelerinde, Hapishane kadrosu bir müdür, bir<br />
hapishane kâtibi, bir bagardiyan ve iki gardiyan oluan be kiilik kadro ile idare<br />
edilmektedir. (1314–1317) tarihli salnamede mevcut kadroya bir gardiyan ve bir de, kadn<br />
hapishanesi için kadn gardiyan kadrosu ilave edilmitir.<br />
h- Ticaret Mahkemesi<br />
Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Ticaret Mahkemesi ve Mahkeme<br />
Kaleminin kadrosu, aadaki kadrolardan olumaktadr;<br />
1. Ticaret Mahkemesi Bakan 5. Mukayyit<br />
2. ki Daimi Üye 6. Mukayyit Yardmcs<br />
3. Dört Geçici Üye 85 7. ki Mübair<br />
4. Bir Bakâtip<br />
Belediye Dairesi<br />
Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Vilayetin Belediye Heyeti<br />
aadaki kadrolardan olumaktadr.<br />
Belediye Bakan (Sivil)<br />
1. Tabip 9. Bir Tahsildar<br />
2. Be ile Yedi Üye 10. Bir Sandk Emini (Veznedar)<br />
3. Bir Bakâtip 11. Üç Müfetti (Biri Bamüfetti)<br />
4. Bir kinci Snf Kâtip 12. On – on dört Çavu<br />
5. Bir Keif Kâtibi 13. Bir Eczac<br />
7. Bir Tanzifat 86 Memuru 14. Bir Eczane Kâtibi ve Yardmcs.<br />
8. Tanzifat Müfettii<br />
84 Mukavelat Muharriri: ahslar arasnda yaplan anlamalar ve dier evraklar onaylamakla görevli kii,<br />
noter.<br />
85 Geçici üyelerden 2’si Gayrimüslimlerden seçilmektedir.<br />
86 Tanzifat: Temizlikten sorumlu ahs.<br />
76 74
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
GURABA HASTAHANES<br />
Bu hastane ilk olarak (1314) tarihli Basra vilayet salnamesinde görünmektedir. Basra<br />
Guraba Hastanesinin kadro mevcudu aada verilmitir:<br />
1. Tabip<br />
2. Hastane Müdürü<br />
3. Tmarc (Hastabakc)<br />
4. Aç ve Hademe (5 kii)<br />
(1318) tarihli salnamede Hastane içinde “Telkih ubesi” 87 kurulmutur. Kadrosu<br />
öyledir:<br />
1. Müdür 3. Mustahzr 88<br />
2. Kâtip 4. Hademe (2 kii)<br />
BASRA RÜSUMAT 89 DARES<br />
Basra Vilayeti bir liman ehri olmasndan dolay vergi ve rüsum geliri bir hayli çoktur. Bu<br />
yüzden Rüsumat Dairesi veya bugünkü tabiri ile vergi Dairesinin kadrosu dier dairelere<br />
nazaran bir hayli fazladr. Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Rüsumat<br />
Dairesinin kadrosu aaya çkartlmtr.<br />
1. Rüsumat Müdürü 12. Üç Mubassr 90 (Üç Snf)<br />
2. Bir Bakâtip 13. Bir stimator 91<br />
3. ki Kâtip Yardmcs 14. Bir Transit Kâtibi<br />
4. Bir Tahrirat Kâtibi 15. Bir Kolcu Ba<br />
5. Bir Muayene Memuru (Birinci) 16. Bir Hamal<br />
6. Bir Muayene Memuru (kinci) 17. Dört Kaykç<br />
7. Bir Ambar memuru 18. On Yedi Koçlu<br />
8. ki Tezkere Kâtibi 19. Dört Kaykç<br />
9. Bir Manifesto Kâtibi 20. Dört Kolcu<br />
10. ki Kantarc 21. Bir Kap Memuru<br />
11. Bir Sandk Emini (Veznedar) 22. Üç Arabac<br />
Fav Rüsumat Müdürlüü<br />
(1308) tarihli vilayet salnamesinde ve dierlerinde, Fav Rüsumat Müdürlüü birimi<br />
mevcut olup, kadrosu aaya çkartlmtr.<br />
1. Bir Memur Fav: Basra Vilayetinin bir nahiyesi olup, tam olarak Körfezin<br />
2. Bir Kâtip uç noktasnda olduundan gelen büyük gemiler o bölgede<br />
3. Üç Kaykç karlanr ve gerekli gümrük ilemleri orada yaplr.<br />
4. Bir Kolcu<br />
87 Telkih ubesi: A ubesi<br />
88 Mustahzr: Huzura getiren, celb eden, muhzr.<br />
89 Rüsumat: “rüsum”un çoulu, vergiler.<br />
90 Mubassr: Gözetleyici, durumlar kontrol eden memur.<br />
91 stimator: Gümrüklere gelen ticari mallara paha biçen kii veya tahminci.<br />
75<br />
77
ORSAM<br />
Devasir Rüsumat Müdürlüü<br />
(1308) tarihli vilayet salnamesinde ve dierlerinde, Devasir Rüsumat Müdürlüü<br />
birimi mevcut olup, kadrosu aaya çkartlmtr<br />
1. Bir Memur<br />
2. Üç Kaykç<br />
Ebulhasip Rüsumat Müdürlüü<br />
(1308) tarihli vilayet salnamesinde ve dierlerinde, Ebulhasip Rüsumat Müdürlüü<br />
birimi mevcut olup, kadrosu aaya çkartlmtr<br />
1. Bir Memur<br />
2. Bir Kâtip<br />
3. Bir Kolcu<br />
4. Üç Kaykç<br />
Dei’ce Rüsumat Müdürlüü<br />
(1308) tarihli vilayet salnamesinde ve dierlerinde, Dei’ce Rüsumat Müdürlüü birimi<br />
mevcut olup, kadrosu aaya çkartlmtr<br />
1. Bir Memur<br />
2. Bir Kolcu<br />
3. Üç Kaykç<br />
Hendek Rüsumat Müdürlüü<br />
Hendek Rüsumat Müdürlüü, ilk olarak (1309) tarihli vilayet salnamesinde<br />
görülmekte ne zaman kurulduuna dair bilgi mevcut deil. Hendek Rüsumat Müdürlüü<br />
kadrosu aaya çkartlmtr<br />
1. Bir Kâtip<br />
2. Dört Kolcu<br />
3. Bir Kantarc<br />
Neve Rüsumat Müdürlüü<br />
Neve Rüsumat Müdürlüü, ilk olarak (1309) tarihli vilayet salnamesinde görülmekle<br />
birlikte ne zaman kurulduuna dair herhangi bir bilgi mevcut deildir. Neve Rüsumat<br />
Müdürlüünün kadrosu aaya çkartlmtr:<br />
1. Bir Memur<br />
2. ki Kaykç<br />
78 76
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Kurna Rüsumat Müdürlüü<br />
Kurna Rüsumat Müdürlüü, ilk defa (1311) tarihli vilayet salnamesinde görülmektedir<br />
ve ne zaman kurulduuna dair herhangi bir bilgi mevcut deildir. (1311) tarihli salnamede<br />
Kurna Rüsumat Müdürlüü kadrosunda bir vekil memur görülmektedir.(1314) tarihli<br />
salnamede Kurna Rüsumat Müdürlüü aadaki kadroya sahiptir.<br />
1. Memur<br />
2. Kâtip<br />
3. Bir Kolcu<br />
4. ki Kaykç<br />
Sûkü’-üyûh Rüsumat Müdürlüü<br />
Sûkü’-üyûh Rüsumat Müdürlüü, ilk defa (1311) tarihli vilayet salnamesinde<br />
görülmekte ve kuruluuna dair bir bilgiye rastlanmamaktadr. Sûkü’-üyûh Rüsumat<br />
Müdürlüünün kadrosu aaya çkartlmtr:<br />
1. Bir Memur<br />
2. Bir kâtip<br />
3. ki Kolcu<br />
NAFA DARES 92<br />
Nafia Dairesi ilk defa (1311) tarihli vilayet salnamesinde görülmekte, Basra Nafa<br />
Dairesinin kadro mevcudu bir bamühendis ve bir kâtipten olumaktadr.<br />
DÜYUN-I UMUMYE DARES<br />
(1308) tarihli vilayet salnamesinde, Düyun- Umumiye daresi kadrosu; Bir müdür, bir<br />
kâtip, iki kantarc ve iki kolcudan olumaktadr. (1311) tarihli salnamede Aar ve<br />
Kurna’ya birer düyun memuru atanmtr. (1314) tarihli salnamede de Necid sancana da<br />
bir memur ile yedi kolcu atanmtr. (1320) tarihli salnamede idarenin ald son kadro ise<br />
aadaki gibidir:<br />
1. Müdür 5. Sandk Emini<br />
2. Bakâtip 6. Kantarc<br />
3. ki Kâtip 7. Dört Kolcu<br />
4. Aar Memuru<br />
92 Nafia Dairesi: Bayndrlk Dairesi.<br />
77<br />
79
ORSAM<br />
REJ DARES<br />
(1308–1309) tarihli vilayet salnamelerinde, Reji Dairesinin kadrosu bir reji memuru<br />
ile bir kolcudan olumaktadr. (1311) tarihli salnameye göre dairenin kadrosu öyledir: Bir<br />
müdür, bir bakâtip ve ikinci kâtip. 1314 tarihli salnamede ise dairenin kadrosu aadaki<br />
ekli almtr:<br />
1. Müdür 4. On sekiz Kolcu<br />
2. Bakâtip 5. On iki Kaykç<br />
3. Üç Muhafaza Memuru<br />
TEKEL TÜTÜN DARES<br />
Bu daire (1317) tarihli salnamede yer almaktadr. Aadaki kadrolardan olumaktadr:<br />
1. Tömbeki 93 ve Tütün dare Tekeli, Basra ve Ballklar Müfettii<br />
2. Memur vekili<br />
3. Muhafaza Memuru<br />
4. Müfettilik Kâtiplii<br />
Yabanc Tömbekileri Tekel daresi<br />
Bu daire de (1317) tarihli salnamede yer almaktadr. Aadaki kadrolardan olumaktadr:<br />
1. Müdür vekili<br />
2. Kâtip<br />
3. Kolcu (10 Personel)<br />
4. Kaykç (8 Personel)<br />
TELGRAF VE POSTA DARES<br />
Basra Vilayet Salnamelerinin ilki olan (1308) tarihli vilayet salnamesinde bu birimin<br />
ad, “Vilayetin Telgraf daresi” iken; (1314) tarihli salnamede adnn “Telgraf ve Posta<br />
daresi” olarak deitirildiini görmekteyiz. Bu idare, bir müfetti gözetiminde aadaki<br />
kadrolardan olumaktadr:<br />
1. Telgraf Müdürü<br />
2. ki Yabanc Muhabere Memuru<br />
3. Ba Muhabere Memuru<br />
4. ki Muhabere kinci Memuru<br />
5. ki Posta ve Telgraf Datcs<br />
6. ki Telgraf Çavuu<br />
7. Muhabere ve Posta Memuru<br />
(1314) tarihli salnameden sonra “Telgraf ve Posta daresi” kadrosu ve merkezleri<br />
aadaki ekli almtr.<br />
93 Tömbeki: Nargile ile içilen bir cins tütün. Büyük Türkçe Sözlük, s.1083.<br />
80 78
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
1. Telgraf Müdürü<br />
2. Üç Yabanc Muhabere Memuru<br />
3. Ba Muhabere Memuru<br />
4. Üç Muhabere kinci Memuru<br />
5. Aar Posta Memuru<br />
6. ki Telgraf Datcs<br />
7. Aar Posta Telgraf Datcs<br />
8. Basra-Fav Aras Çavuu (4 Personel)<br />
9. Basra-Kurna Aras Çavuu (3 Personel)<br />
Posta ve Telgraf Merkezleri:<br />
Fav Merkezi<br />
Kurna Merkezi<br />
Nasriye Merkezi<br />
Sûkü’-üyûh Merkezi<br />
Hammar Merkezi<br />
Amara Merkezi<br />
Aligarbi Merkezi<br />
atraü’l-Amara Merkezi<br />
Hey Merkezi<br />
: Bir Müdür ile iki Memur ve bir Datc.<br />
: Bir Müdür ile bir Datc.<br />
: Bir Bamemur, bir Memur, bir Baçavu, bir Datc ve iki hat<br />
Çavuu.<br />
: Bir Müdür ile bir datc<br />
: Bir Memur<br />
: Bir Müdür, bir Bamemur, bir Memur, bir Datc ve iki<br />
Çavu.<br />
: Bir Memur, bir Datc ve iki Çavu.<br />
: Bir Memur ve bir Datc.<br />
: Bir Müdür vekili ve bir Datc.<br />
Emlak- Hümayun Dairesi<br />
1. Yüksek Komisyon Heyeti<br />
(1308) tarihli vilayet salnamesinde, Emlak- Hümayun Dairesinin, Yüksek Komisyon<br />
Heyeti aadaki kadrolardan olumaktadr. Basra Valisi, ayn zamanda Yüksek Komisyon<br />
Heyeti Bakandr. Komisyon üyeleri ise; bir bakan yardmcs, iki üye ve bir keif<br />
müdüründen (binba) olumaktadr.<br />
(1311) tarihli salnameden sonra yukardaki kadroya alt üye ilave edilmi ve yeni<br />
kadro aadaki ekli almtr.<br />
1. Bakan (Vilayet Valisi)<br />
2. kinci Bakan (Naip)<br />
3. Müdür (Muhasebe Bakâtibi)<br />
4. Âmiye vekili (Üye)<br />
5. Keif Müdürü (Üye)<br />
6. Devasir vekili (Üye)<br />
7. Muhasebe Bakâtibi (Üye)<br />
8. Tahrirat Bakâtibi (Üye)<br />
79<br />
81
ORSAM<br />
2. Muhasebe Kalemi<br />
(1308 ve 1309) tarihli vilayet salnamelerinde, Emlak- Hümayun Dairesinin Muhasebe<br />
Kalemi ise; bir muhasebe bakâtibi ve üç yardmcs ile dört kiiden oluan bir kadro ile idare<br />
edilmektedir. (1311 ve 1314) tarihli salnamede Muhasebe Kalemine iki kadro daha ilave<br />
edilmitir. Bunlar, mukayyit ve sandk emini.<br />
3. Tahrirat Kalemi<br />
(1308) tarihli vilayet salnamesinde, Emlak- Hümayun Dairesinin Tahrirat Kalemi<br />
aadaki kadrolardan olumaktadr:<br />
1. Tahrirat Bakâtibi 3. ki Mübeyyiz 94<br />
2. Tahrirat Bakâtip Muavini 4. Mübeyyiz Yardmcs<br />
5. Evrak Mukayyidi 6. Evrak Mukayyit Yardmcs<br />
(1314) tarihli salnamede her kaza ve bucakta bir ube açlm ve her ubenin<br />
büyüklüüne göre iki ile dört memur görevlendirilmitir. Bu ubeler unlardr: at ubesi,<br />
Ahzar ubesi, atra ubesi, Hammar ubesi, Necid Müdürlüü, Ahsa ubesi, Müberriz<br />
ubesi, Cefr ubesi ve Katif ubesi.<br />
4. Devasir 95 Arazi-i Seniye Vekâleti<br />
(1308) tarihli vilayet salnamesinden sonraki salnamelerde de, Emlak- Hümayun<br />
Dairesinin Devasir vekâleti kadrosu; bir arazi vekili ile bir kâtipden olumaktadr.<br />
5. Âmiye Arazi-i Seniye Vekâleti<br />
(1308) tarihli vilayet salnamesinden sonraki salnamelerde de, Emlak- Hümayun<br />
Dairesinin Âmiye vekâleti kadrosu; bir arazi vekili ile bir kâtipden olumaktadr.<br />
6. Amara Arazi-i Seniye Vekâleti<br />
lk olarak (1314) tarihli vilayet salnamesi kaytlarnda görülmektedir. Emlak-<br />
Hümayun Dairesinin Amara vekâleti kadrosu; bir arazi vekili ile iki yardmcsndan<br />
olumaktadr.<br />
94 Mübeyyiz: Müsveddeyi temize çeken kâtip.<br />
95 Devasir: Basra’nn bir bucadr.<br />
82 80
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
KARANTNA DARES<br />
lk olarak (1314) tarihli vilayet salnamesinde görülmektedir. Basra Karantina<br />
daresinin kadro mevcudu aada verilmitir:<br />
1. Tabip 4. Gardiyan (4 kii)<br />
2. Bakâtip 5. Fav Memuru<br />
3. Bakâtip (Yabanc dil bilen)<br />
1317’ye gelindiinde Karantina Dairesinin kadrosunun deitirildiini ve aadaki<br />
ekli aldn görmekteyiz:<br />
1. Salk ler Memuru 6. Yabanc Dil bilen Bakâtip<br />
2. Tabip 7. Bakâtip Muavini<br />
3. Tabip Muavini 8. Bakâtip Yardmcs<br />
4. Bakâtip 9. Gardiyan (5 Personel)<br />
5. Fav Memuru 10. Kaykç (4 Personel)<br />
(1318) tarihli salnameden sonra “Karantina daresi” iki idareye bölünmütür. Birinci<br />
dare “Karantina daresi” ve ikinci dare “ Tahaffuzhane” 96 olarak geçmektedir. Bu iki<br />
idarenin kadrosunun yukardaki kadrolar geçerli olmak üzereyar yarya paylaarak<br />
oluturulduu ve bunlara bir bagardiyan ve bir makinist kadrosu ilave edildii görülmektedir.<br />
POLS DARES<br />
Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Polis Dairesinin varln<br />
görmekteyiz Ancak ilk salnamelerde Polis Memuru saysnn azl dikkat çekmektedir.<br />
(1320) tarihli Basra vilayet salnamesinin Polis Dairesi kadro ve tekilâtnn son ekli öyledir:<br />
1. Bakomiser<br />
2. kinci dereceden bir Komiser (Muntefik)<br />
3. Üçüncü dereceden bir Komiser (Amara)<br />
4. Üçüncü derecenden üç Komiser (Merkez)<br />
5. Yirmi yedi Polis memuru 97 .<br />
96 Tahaffuzhane: Bulac hastalklarn bulunduu yerden gelenlerin, Karantinada bekletildii yer.<br />
97 1308, 1309 ve 1311 tarihli salnamelerde polis memurlarnn says 6’y geçmemektedir. 1318 tarihli<br />
salnamede polis memur says 10’a ve 1320 tarihli salnamede de merkez ve Polis memur says merkez ve<br />
kazalar da dahil olmak üzere 27’ye çkarlmtr.<br />
81<br />
83
III. DARÎ TAKSMAT<br />
82
ORSAM<br />
BASRA VLAYETNE BALI SANCAKLAR<br />
BASRA MERKEZ SANCAI<br />
(1292) ylnda Ahmet Efendi, (1299) ylnda Mzhr Paa, (1300–1301) yllarnda<br />
Yahya Nüzhet Efendi mutasarrflk görevinde bulunmulardr. Bu dönemde Basra henüz<br />
Badat’a bal bir sancaktr. 1308 ile 1320 yllar arasnda yaynlanan Basra Vilayet<br />
Salnamelerinde, Basra Merkez kazas mutasarrfnn adlar verilmemitir.<br />
Her livann idarî tekilatnda bulunan birimlerin ayns sancaklarda da bulunmaktadr.<br />
Bunlar: Liva Erkân (vilayetlerde olduu gibi bir naip, bir muhasebeci, bir tahrirat müdürü ve<br />
müftüden olumaktadr), Liva dare Meclisi (4 asil ve 4 seçilmi üyeden oluur), Tahrirat<br />
Kalemi, Muhasebe Liva Kalemi, Adliye Dairesi (Bütün Mahkemeler), Tapu Dairesi, Belediye<br />
Dairesi, Telgraf Memurluu ve Livann Zaptiye tekilat (4 bölükten oluan bir tabur) ve<br />
Nahiye Müdürleri tekilat bulunur.<br />
Kuveyt Kazas Kaymakaml:<br />
(1299-1309) yllarnda Abdullah Es-Sabah Paa, (1311) ylnda Mehmet Paa Es-<br />
Sabah ve (1317–1320) yllarnda Mübarek Es-Sabah 98 , kaymakamlk görevinde<br />
bulunmulardr.<br />
Kurna Kazas Kaymakaml:<br />
(1292) ylnda Kemal Efendi, (1299) ylnda brahim Bey, (1300–1301) yllarnda<br />
Reit Efendi, (1308–1309) yllarnda Arif Efendi, (1311) yllnda Neet Efendi, (1314)<br />
yllnda Mehmet Akif Efendi, (1317–1318) yllarnda Mehmet Neet Efendi ve (1320)<br />
yllnda shak Hakk Efendi, kaymakamlk görevinde bulunmulardr.<br />
Kurna kazasnda bir mal müdürü görev yapmaktadr Kaza dare Meclisinde ise<br />
Belediye Bakan ve üç Belediye Meclis üyesi ve Belediye kâtibi ile veznedar çalmaktadr.<br />
Nüfus Memurluu ve Kurna Rüsumat Memurluu mevcuttur. Kurna kazasna bal nahiyeler<br />
ise: Beni Mansur, Medine, Neve ve Dir erer. Her kazada nahiye müdürü bulunur.<br />
98 Kaymakam Mübarek Es-Sabah, Mirmiran rütbesi tamaktadr: Mirmiran: Beylerbeyi demek ise de,<br />
Beylerbeyi rütbesi bakadr. Mülkiye rütbelerinden Paa unvanna haiz rütbelerin ikincisidir.<br />
86 84
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Basra Sancann Fizikî Corafyas<br />
Basra sancann kuzeyde Hz. Üzeyir’den güneyde Fav’a kadar yaklak olarak<br />
uzunluu 35 saat; eni ise 9–10 saat olan bir alan kapsamaktadr 99 . Dou ve kuzeyinde ran,<br />
güneyinde deniz ve batsnda amiye Çölü ile snrl olup, topraklar ziraata olaanüstü<br />
elverilidir.<br />
Bu ehirde yetien meyve, sebze ve mahsuller, kitabn ilgili bölümlerinde anlatlmtr.<br />
Dicle ve Frat’n birlemesinden meydana gelen büyük attü’l-Arap Nehri, ehrin<br />
ortasndan geçerek Basra Körfezi’ne akmaktadr. Bu büyük nehir, her türlü deniz ve nehir<br />
tamaclna elverili olup, 24 saat içinde iki defa gelgit olay meydana gelir. Basra içinde<br />
pek çok ba ve bahçeler bulunur, ancak orman ve da yoktur. Bu yüzden sk sk sel basknlar<br />
meydana gelmektedir.<br />
Basra genelinde hava koullar pek fena olmasna ramen, baz bölgeleri nispeten<br />
farkllk arz etmektedir. Sancan dâhilinde bulunan Zübeyir kasabasnn havas scak ve kuru<br />
olur, ayrca bu bölgede hastalk pek nadir görülür. Basra’nn kar yakasnda bulunan dou<br />
bölgelerinde hava o nispette ise de, Ebulhasip nahiyesinin havas ve içme suyu dier bölgelere<br />
göre ikinci derecede saylr.<br />
Basra’nn temizliine dikkat edildii günden beri günbegün kazanm olduu dengeye<br />
baklrsa içindeki vahim durumun itinaszlktan meydana geldii anlalmaktadr.<br />
Basra’da rüzgâr her taraftan esmektedir. Ancak bunlardan biri var ki, o da<br />
huveyzavi’dir (dou rüzgâr). Bu rüzgar estii zaman scaklk dayanlmaz bir durum alr,<br />
rutubet ile beraber pek sknt yaratr.<br />
Havalarn en güzeli ve en faydals kuzeyden esen rüzgârdr. Bu havann, 25 Maystan<br />
5 Haziran gününe kadar olanna “Barih-i Sagîr”; 8 Hazirandan 8 Temmuz’a kadar esen<br />
rüzgâra da “Barih-i Kebîr” denir. Çou yllarda bu iki rüzgâr birlikte eser.<br />
Havalarn en deiken olduu zaman, Austos’un 25’inden Eylül’ün sonuna kadar<br />
olan müddettir. Bu mevsimde havalarn hemen her saatte deimesinden ve scak souk<br />
hallerin amansz meydana gelmesinden dolay humma (stma) ve çeitli hastalklar görülmeye<br />
balar.<br />
Basra’da güzel mahsuller yetimektedir. Bunun en güzel örneklerini bahar<br />
mevsiminde görmek mümkündür. Basra’nn bahar ksa olmasna ramen çok güzel olur ve<br />
suyun tad o zaman hissedilir. O kadar mutedil bir hava olur ki airin hayalinden daha ince,<br />
daha latif ve daha effaftr.<br />
öyle ki, baharn ömrü pek ksa olup, ubatn 15’inden Martn 15’ine kadar ancak<br />
devam eder. Daha sonra birden scaklk bastrr ve güne yaz mevsimini davet ederek baharn<br />
yapraklar sararp solar. Scaklklar hemen 25, 30, 35 dereceyi bulur.<br />
99 Salnamede 1 saat, 5 Km’ye eittir.<br />
85<br />
87
ORSAM<br />
Basra’nn içme sular esasen iki tatl kaynaktan gelmektedir. Ancak Amara, Sûkü’-<br />
üyûh, Nasriye ve Hammar gibi yerleim bölgelerinde Dicle ve Frat nehirleri üzerinde<br />
bulunan çeltik tarlalarnda bekleyen sular, bir müddet sonra küflenir. Dicle ve Frat<br />
nehirlerine aktlr. te bu srada Basra sularnn tad kaçmaya balar. Hele yaz mevsiminde<br />
sular pek fazla tuzlanm olur ki, karan bitki ve tarm atklar da insan saln tehlikeye<br />
sokar.<br />
Basra’da at, katr ve koyun pek az olur. Güneyde mehur küçük inekleri bulunur.<br />
Basra’da evcil hayvanlarn azlnn yan sra vahi hayvanlar (aslan, kurt ve kaplan) da azdr.<br />
Bunlarn yerine amiye Çölü’nün uzak bölgelerinde avlanmak için geyik ve ceylan bulunur.<br />
Basra’da ku ve su hayvanlar pek çok olup, ahalinin büyük çounluu balkla<br />
yaamlarn sürdürmektedir. Sancan balca mahsulü hurmadr. Dier meyvelerle hububat<br />
üretimi, sancan tüketimini bile karlayamayacak derecede azdr.<br />
Basra’da ulam genelde nehir yolu ile olduundan, düzenli ose yolu olmad gibi,<br />
doru dürüst bir köprüsü de yoktur.<br />
Basra’da ulam olarak ahaptan yaplm küçük kayklarla salanmaktadr. Bunlara<br />
“belem” ad verilir ve sekiz ile on metre uzunluunda, yaklak bir metre eninde olurlar. Bu<br />
kayklar da genelde kürek ve “merdi” tabir edilen uzun aaçlarla suda sürükleyerek seyir<br />
ettirilir.<br />
Basra Sancann Beeri Corafyas<br />
Basra vilayet merkezi olup, idare mülkiye yönünden vilayet dairelerinde görülmek<br />
üzere merkez sanca itibar olunmutur. Merkez sancak; Basra, Kurna ve Kuveyt<br />
kazalarndan olumaktadr. Kuveyt kaymakaml fahri ve her türlü vergiden muaftr.<br />
Kaymakamlk Es-Sabah ailesinin elindedir. Kuveyt Kaymakamna yalnz her yl 150 ton<br />
hurma verilir. Basra kazas; Fav, Ebulhasip, attü’l-Arap, Zübeyir ve Harise olmak üzere be<br />
nahiyeden oluur. Bu nahiyelerin idaresinde bir müdür, bir kâtip ve bir çavu maiyetindeki<br />
zaptiye kuvveti hizmet vermektedir.<br />
Zübeyir, Fav, Ebulhasip ve attü’l-Arap müdürleri birinci snftan ve Harise müdürü<br />
ikinci snftan itibar olunur.<br />
Kurna Kaymakam birinci snftan olup, merkez kazas Kurna kasabasdr. Kurna’ya<br />
bal Beni Mansur, Medine, Neve ve Dir (Dir erer) olmak üzere toplam dört nahiye vardr.<br />
Basra Kasabas: Kasabas bir yandan hurma aaclar ve nehirlerle kuatlrken, dier<br />
yandan kuzey taraf Büyük Hor 100 adalar ile çevrilmitir ve Aar nehri doudan batya doru<br />
kasabann içinden geçer.<br />
Basra’da scaklk, kn en souk döneminde 10–12 dereceye kadar düer, en scak<br />
zamanda ise 18–20 dereceyi bulur. Yazn ise en yüksek scaklk 47–48 dereceyi bulur ve<br />
Temmuz ay en scak aydr. Scaklklar Martn ortasnda balar ve Kasm aynda sona erer.<br />
100 Hor: Çoulu “ahvâr”: Bataklk. Bkz. Türkçe-Arapça Sözlük, Badat 1981, s.191<br />
88 86
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Livann ticaret ve ziraat oldukça iyidir. hracat genelde hurma üzerine kuruludur.<br />
Bazen de buday, arpa ve dardan oluur. thalat ise, kahve, eker, tütün, odun, demir,<br />
merubat, mefruat ve tekstil malzemesinden oluur. hracatn ithalâta oran %40’tr.<br />
Basra kasabasnn iki yakas vardr. Birincisi, Basra ehri ki; içerisinde bir Hükümet<br />
Kona, bir Belediye Dairesi, bir telgrafhane, bir Piyade Klas (Dub ad verilen bölgede), bir<br />
Bahriye Klas (Menavi Paa’da), bir demir fabrikas, bir matbaa, bir Liman ve Gümrük<br />
Dairesi ile Umman Osmanl Dairesi, bir Eski Hastahane Kona, bir rütiye mektebi, be<br />
iptidai mektebi, bir kz iptidai mektebi, bir Musevi Mektebi, on be camii ve üç medresenin<br />
bulunduu ksmdr. Ayrca biri kârgîr ve dördü üstü ahap ve etraf kârgîr yaklak 1.500<br />
dükkân mevcut olup, bunun yan sra on üç han kapsayan çarlar ve iki hamam, bir<br />
eczanesi ve bir Guraba Hastanesi vardr. Zira Basra’da yabanc nüfus says 10.000’den<br />
fazladr. Basra’nn attü’l-Arap karsnda ve “Tennume” adl bölgede gayet güzel bir yerde<br />
Bahriye Hastanesi mevcuttur.<br />
Basra halknn yaklak %30’ Sünnî ve %50’si ii mezhebinden olup, geriye kalan<br />
halk Hristiyan, Musevi ve dier mezheplerdendir. 800–900 evle, yerel halk ile yabanclarn<br />
yaklak nüfusu 35.000 101 civarndadr. Basra kazasnda airetler 8 frkadan olumakta ve<br />
nüfuslar yaklak olarak 10.000’i bulmaktadr. 102<br />
ehrin ikinci yakas, attü’l-Arap üzerinde ve “Makam Ali” adyla bilinen yerdir.<br />
çerisinde bir Bahriye ve Nizamiye Klas, bir tersane, bir demir fabrikas, bir Liman Dairesi,<br />
Karantina Dairesi, Gümrük ve Umman Osmanl dareleri, Hükümet Eski Dairesi, Aar<br />
Nehrinin üzerinde ahaptan bir köprü, Ticaret ve Bahriye darehaneleri, bir hamam, iki iptidai<br />
mektebi, bir cami, yaklak 400 dükkân ve 800–900 ev mevcuttur. Ahali ile yabanclarn<br />
burada yaklak nüfusu 15.000 103 civarndadr.<br />
Zübeyir Kasabas: Basra’nn batsnda ve yaklak iki saat uzaklktadr. Kasabann<br />
binalar kârgîr, çamur ve lebendendir 104 . Halkn tamamna yakn Sünnidir. Bunlarn bir ksm<br />
emlâkçilik yaparken, ufak bir ksm da sebze ziraatyla itigal eder ve geriye kalan ksm da<br />
hayvanlar ile hamallk mesleini yapar. Bu son ksm, H. 1308 tarihine kadar henüz vergi<br />
mükellefi olmamlardr.<br />
Zübeyir kasabasnda on be camii ve iki yüzü akn dükkânyla bir çars vardr.<br />
Ayrca yedi medrese ve yirmiye yakn düzensiz sbyan mektebi mevcuttur. Zübeyir halknn<br />
nüfusu yaklak 5000–6000 105 civarnda olup, kasabay kuatan surlar içinde bulunan 1.200<br />
konutta yaamlarn sürdürmektedir.<br />
Ebulhasip Kasabas: Kasabann halk henüz bir toplum olamam. Burann halk yedi<br />
sekiz mahalleye bölünmü olup, her mahalle balar arasnda ve nehirler içerisindedir.<br />
Kasabann evleri genelde kârgîrden yaplm olup, yaklak 200 kadar dükkânlk çarlar<br />
bulunmaktadr. Bu kasabada yirmi camii ve düzenli bir ilkokul mektebi ve rütiye<br />
101 (1299) tarihli Badat Vilayet Salnamesine göre Basra kazasnn nüfusu yabanclar hariç 2.238 kiidir. (1320)<br />
tarihli Basra Vilayet Salnamesinde ise, 35.000 kiidir.<br />
102 (1300) tarihli Badat Vilayet Salnamesine göre.<br />
103 1320 tarihli Basra Vilayet Salnamesine göre.<br />
104 Leben: Bir çeit atete yanmayan ta.<br />
105 1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesine göre nüfus yaklak 4.000 civarndadr.<br />
87<br />
89
ORSAM<br />
bulunmaktadr. Halk, yerli ve yabanc olarak yaklak 6.000–7.000 106 civarnda bir nüfusa<br />
sahiptir. Bunlarn %20’si Sünni, geri kalan halk ii ve birkaç Hristiyan, Yahudi ve Sabii’in<br />
dnda baka hiçbir mezhep bulunmaz.<br />
Fav, attü’l-Arap ve Harise nahiyelerinin halk genel olarak çiftçi ve evleri kulübe ve<br />
sârifeden yapldr. Yalnz Fav nahiyesinde bir Hükümet Kona ve bir telgrafhane vardr.<br />
Kurna Kasabas: Frat ve Dicle’nin birletii noktada bulunan bu kasabann tarihî<br />
eserlerine baklnca, bir zamanlar büyük bir medeniyet içinde yaad anlalmaktadr. Frat<br />
ve Dicle gibi iki büyük nehrin uzak yerlerden gelip, bu noktada birlemesi, Kurna’da durup<br />
düünen bir insan için çok garip bir his uyandrr. Kurna, çok latif bir bölgede olmasndan<br />
dolay çok ansl bir ehirdir. Zira sabahlar ve akamlar gönül alc bir manzaraya sahiptir.<br />
Amma ve lakin bu bölge, baz vahilerin ve medeniyetten nasibini almam Urbanlarn eline<br />
dümesinden dolay, bölgenin bu letafeti gasp edilmitir. Bugün, içerisinde yaanmayacak<br />
dereceye gelmitir.<br />
Kurna kasabasnn dousunda Dicle ve batsnda Frat akmaktadr. Güneyinde ise<br />
bunlarn birlemesinden meydana gelen ve adna attü’l-Arap denilen büyük nehre doru<br />
kasaba adeta bir dal çkarmtr.<br />
Ancak Frat nehrine pek çok ahvarlardan 107 pis su akmasndan dolay, o mehur üç<br />
güzel vasf (havas, suyu, topra) yok olmu ve artk hazin bir vaziyette akp gitmektedir.<br />
Bunun üzerine halk da ihtiyac olan suyu Dicle’den temin etmektedir.<br />
Bugün Kurna kasabasnda, attü’l-Arap üzerinde bir Hükümet Kona, bir cami ve<br />
iptidai mektebi, bir telgrafhane, bir de terk edilmi hamam ve bir karakol mevcuttur. Yaklak<br />
160 ev ve kamtan yaplm 150 kadar kulübe (sârife) ile 15–20 kârgîr bina vardr.<br />
Kurna’nn baz binalar bir kat kârgîr ise de, çounluu çamur ve kamtan yaplardr.<br />
Kurna kasabasnn yazl nüfusu 700 kusur ahstr. Ancak yazlmayan dier Arap<br />
airetleri ile birlikte nüfusunun miktar 30.000’i 108 amaktadr. Kasabann kârgîr olarak ev<br />
says 284 adettir. Bu mevcut nüfus içinde bulunan memurlarn tamam yabancdr.<br />
Halkn bir ksm çulhaclk ii ile uramakta ve “malah ve aba” 109 üretmektedir.<br />
Dier bir ksm emlak sahibi iken, bir ksm da sahip olduklar hurma bahçelerinde hurma<br />
üreticilii ile megul olmaktadr Halkn geri kalan ise banda çiftçilik yapmakta veya<br />
gemicilik ilerinde çalmaktadr.<br />
Kasabann halk genel olarak Müslüman olup, Caferi mezhebinden ve dilleri<br />
Arapçadr.<br />
106 1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesine göre nüfusu yaklak 3.000 civarndadr.<br />
107 Ahvar: Çeltik ve pirinç yetitirilen yerler.<br />
108 1308 tarihli Basra Vilayet Salnameye göre nüfusu yaklak 20.000 civarndadr<br />
109 Malah: Alt ve üstü bir olan, kol yerinde yarklar olan bir çeit üstlük elbise. Aba ise yünden yaplan, bir<br />
cins kaba kumatan imal edilen üstlük veya hrka.<br />
90 88
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Ahalinin çounluu hali vakti yerinde ise de, yaam tarzlar bedbaht ve üzüntü<br />
vericidir. Halkn çounluu balk, hurma ve yourt ile beslenmektedir. Kendi mahsulleri olan<br />
hurma ve çeltikten baka hiçbir ticaretle uramazlar.<br />
Kasabada on be-yirmi dükkân ve iki kahvehane ihtiva eden bir çar vardr. Ancak bu<br />
dükkânlar düzensiz ve tamam kamtan yaplmtr. Çok eski zamanlardan beri orada bir aaç<br />
dikilmi, “brham” ad verilen, Arap akasya aac mevcuttur. ngilizler her zaman oraya gelip<br />
bu aac ziyaret ederler!<br />
Kuveyt Kasabas: Kuveyt, körfez sahili üzerinde bulunan bir kasabadr. Sradan<br />
gemilerin orta seyirleri ile Fav Boazndan oraya kadar on iki saat sürmektedir.<br />
Bu kasabann binalar çamurdan ve bir katl olup, iki katl binalar pek nadirdir.<br />
Kasabann içinde yaklak 2.000 ev, 14 camii, 1 han ve 500 dükkândan fazla bir çars<br />
mevcuttur. Gerçekte halkn nüfusu 3.000-4.000 civarndadr. Yabanclar ve Bedevi Araplarn<br />
burada toplanmas ile bazen nüfusu 25.000 110 civarnda olur.<br />
Halkn geneli gemicilik iinde çalr. Kuveyt’ten ylda iki bin civarnda gemi ran,<br />
Hindistan ve Çin’e sefer yapmaktadr. Kuveyt’de 2.000’den fazla yelkenli gemi vardr. Bu<br />
yüzden buras, büyük bir liman ehri olma özelliine sahip bir yerdir.<br />
110 1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesine göre nüfusu yaklak 15.000 civarndadr<br />
89<br />
91
ORSAM<br />
MUNTEFK 111 SANCAI:<br />
(1292) ylnda Falih Paa, (1299) ylnda Sait Bey, (1300) ylnda Mehmet Paa,<br />
(1301) ylnda Kadri Paa, (1308–1309) yllarnda Ziya Bey, (1311) ylnda Mehdi Paa,<br />
(1314) ylnda Mustafa Hulusi Efendi, 1318 ylnda (Bo), (1318) ylnda Hasan Hüsnü<br />
Paa ve 1320 ylnda hsan Paa mutasarrflk görevinde bulunmulardr.<br />
Her livann idarî tekilatnda bulunan birimlerin ayns sancaklarda da bulunmaktadr.<br />
Bunlar:<br />
Liva Erkân (vilayetlerde olduu gibi bir naip, bir muhasebeci, bir tahrirat müdürü ve<br />
müftüden olumaktadr), Liva dare Meclisi (4 asil ve 4 seçilmi üyeden oluur), Tahrirat<br />
Kalemi, Muhasebe Liva Kalemi, Adliye Dairesi (Bütün Mahkemeler), Tapu Dairesi, Belediye<br />
Dairesi, Telgraf Memurluu ve livann Zaptiye Tekilat (4 bölükten oluan bir tabur) ve<br />
Nahiye Müdürleri tekilat bulunur.<br />
Hey Kazas Kaymakaml:<br />
(1299) ylnda Fettah Bey, (1300) ylnda smail Hakk Efendi, (1301) ylnda Ali<br />
Galip Bey, (1308–1309) yllarnda Hurit Efendi, (1311) ylnda Ahmet Nuri Efendi,<br />
(1317) ylnda Mehmet Cezzar Efendi, (1318) ylnda Cemil Bey ve (1320) Mehmet Asm<br />
Bey kaymakamlk görevi yapmlardr.<br />
atra Kazas Kaymakaml:<br />
(1299) ylnda Rüstem Bey, (1300–1301) ylnda Fettah Bey, (1308) ylnda Kadri<br />
Efendi, (1309–1311) yllarnda Cuma Efendi, (1317) ylnda Cemil Bey, (1318) ylnda sa<br />
Ruhi Efendi ve (1320) ylnda da Osman Vefik Bey, kaymakamlk görevi yapmlardr.<br />
Sûkü’-üyûh Kazas Kaymakaml:<br />
(1292) ylnda Mustafa Efendi, (1299–1300–1301) yllarnda Fettah Bey, (1308)<br />
ylnda Kaymakam Emin Efendi, (1309) ylnda Kaymakam Vekili Abdüssamad Efendi,<br />
(1311) ylnda Ömer Lütfü Efendi, (1317) ylnda Ahmet Efendi, (1318) ylnda Mehmet<br />
Cezzar Efendi ve (1320) ylnda sa Ruhi Efendi kaymakamlk görevi yapmlardr.<br />
Müntefik Sancann Fiziki ve Beeri Corafyas<br />
Muntefik livasnn dou tarafnda Badat vilayetine bal Kuttu’l-Amara sanca<br />
bulunur. Buradan itibaren sancak, batda bulunan amiye Çölü’ne kadar eni 25 saat ve<br />
kuzeyde bulunan Divaniye ve Semave kazalar snrlarndan güneyde bulunan Amara sanca<br />
snrna kadar uzunluu 31 saati bulan bir alana yaylmaktadr. Kayna Kuttu’l-Amara<br />
kasabas karsnda olan Garraf nehri, srasyla Hey, atra ve Nasriye arazilerini suladktan<br />
sonra Nasriye kasabasnn yarm saat güneyinde bulunan Frat nehrine dökülür. Muntefik<br />
sancanda en güzel hava Hey ve atra kazalarnda hissedilir ve en kötü hava Sûkü’-üyûh<br />
kazasnda bulunur. Nasriye’nin havas ise fena deildir.<br />
111 Bugünkü Irak’ta böyle bir yer adna rastlanmaz. Muntefik livasnn merkezi Nasriye olduundan bugün de<br />
ayn adla anlmaktadr.<br />
92 90
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Livann arazilerinin tamam verimli ve tarma elverilidir. Ancak Sûkü’-üyûh kazas<br />
ve ona bal Hammar buca arazileri tamamen suyun istilasna uram ve büyük bir bataklk<br />
haline dönümütür. Bu nedenle ziraat yapmak mümkün olmadndan terkedilmitir.<br />
Muntefik livasnda dalk engeller bulunmaz. Onun için tüm arazileri nehirden sulanr.<br />
Ancak Garraf nehrinin Austos ayndan Ekim ve Kasm ayna kadar suyu azalmaya balar.<br />
Bu sebepten dolay nehir boyunda yaayanlarn çou içme suyu için kuyu kazmaya<br />
mecburdurlar.<br />
Suyun yetimedii yerlerde su dolaplar ile ba ve bahçeler sulanr ve bu dolaplara<br />
“kurud” ad verilir. Ayrca bu livada hiçbir maden ve orman mevcut deildir.<br />
Livann içinde bulunan nehirlerden biri Garraf nehridir ki, livann yaam kaynadr.<br />
Ayrca bat tarafndan ve Nasriye kasabas önünden Frat nehri geçmektedir. Bu nehir daha<br />
sonra Sûkü’-üyûh kazas ortasndan geçer ve oradan da Hammar bucanda büyük bir<br />
batakla kartndan yine eski mecrasna döner. Daha sonra Kurna kazas üzerinden geçip<br />
kasaba önünde Dicle’ye karr. Livann su ile kapl olmayan ve bataklk halinde bulunmayan<br />
arazilerinin yarsndan fazlas terk edilmitir.<br />
Sancakta yetien hayvanlar çok garip bir gelime göstermektedir. Mesela koyunlar<br />
ylda iki defa doururlar.<br />
Livann toprak mahsullerinin %70’i buday ve arpadan oluturmaktadr. %30’u da<br />
çeltik, ak dar ve kum dardan oluturmaktadr.<br />
Sancaktaki tarmsal faaliyetlerde iki ekilde sulama yaplmaktadr. Birinci yöntem<br />
nehirlerden sulama yapmak. kincisi ise “keps” diye tabir edilen yöntemle sulama yapmaktr.<br />
Bu usul ile bahar aylarnda topraa su bastrp, topran suya doymas salanr, yaza yakn<br />
dönemde suyun çekilmesi ile zengin bir çamur tabakas oluur ve günein etkisiyle çatlamaya<br />
balar. Bu çatlaklara tohumlar ekilip mahsullerin yetimesi beklenir.<br />
Muntefik ovasnda baz bölgeler bir sene “keps” yöntemi ile dier sene nehirden<br />
sulama yöntemi ile ziraat yapmaktadr. Ancak “keps” ylnda çok bereketli ve verimli<br />
mahsuller alnr. “Keps” ile ziraat yaplan arazide iki tür mahsul alnr. Biri k mevsiminde<br />
ekilen mahsul (buday, arpa ve kum dars), dieri ise ilkbahar ve yaz mevsiminde ekilen<br />
mahsuldür (akdar, susam ve bazen de kum dars).<br />
Muntefik livas, Merkez kazas (Nasriye) ile Hey, atra ve Sûkü’-üyûh olmak üzere<br />
toplam dört kazadan olumaktadr. Kaytl olmayan airetler ile birlikte sancan toplam<br />
nüfusu yaklak 250.000 civarndadr.<br />
1- Merkez kazada (Nasriye) be kasaba bulunmaktadr. Kasabalarn birincisi liva<br />
merkezi olan Nasriye kasabasdr. Bu kasabada bir hükümet kona olup, bir tarafnda resmi<br />
daireler bulunur, dier tarafnda da nizamiye askerlerinin ikamet ettikleri taburlar vardr.<br />
Hükümetin bulunduu tarafta telgrafhane ve zabtiye kuvvetlerine ait birer özel daire<br />
mevcuttur. Kasabann içerisinde yaklak 400-500 kârgîr ev bulunmaktadr. Ayrca 120 çamur<br />
ve 500 kamtan yaplm “sârife” diye tabir edilen kulübe vardr.<br />
91<br />
93
ORSAM<br />
Kasabada 3 hamam ve yaklak 400 dükkândan oluan 6 çar bulunmaktadr. Halknn<br />
nüfusu tahminen yerli ve yabanc 6.000 112 civarndadr.<br />
Muntefik livasnda her çeit ku mevcuttur. Ancak su kular pek fazladr. Vahi<br />
hayvanlar bulunuyor ise de son dönemde aslan ve kaplan gibi yrtc hayvanlar yok olmutur.<br />
Kasabann yerli halk pek az olup, mevcut olan nüfus askerî, mülkî ve zaptiye<br />
memurlar ile yabanc tacirlerden olumaktadr. Bunun yan sra yukarda arz ettiimiz<br />
kamtan yaplm kulübelerde yaamlarn sürdürenler çiftçilik, gemicilik ve hamallk gibi<br />
hizmetlerde kullanlrlar. Sanayi dalnda ise sadece Nasriye kasabasnn etrafnda oturan<br />
Subbi 113 aileler tarafndan kuyumculuk zanaat yaplmaktadr. Bunlar yerli halk ile giyim,<br />
kuam ve gelenek bakmndan çok farkldr.<br />
Bir tabur asker ve komuta merkezinin ikamet yeri Nasriye’dir.<br />
Nasriye’nin ticareti, zahire ve sadeya, deri ve hububat alveriinden ibaret<br />
olduundan, livann dier yerlerine oranla ticareti ikinci derecededir.<br />
Memur kesimi hariç, halkn tamamna yakn, Arap ve %95’e yakn Caferi<br />
mezhebindendir. Kazada az sayda Yahudi ve Hristiyan’da bulunur.<br />
2- Sûkü’-üyûh Kazas: Bu kasaba, Nasriye’nin kuzeyinde ve 5-6 saat mesafede<br />
bulunur. Tehlikeli havasndan dolay mehurdur. Arap airetlerinin ticaret merkezi olmas<br />
hasebiyle dier livalara oranla nüfusu fazladr. Kasabann etrafnda pek çok hurma bahçesi<br />
mevcuttur. Balarnda her çeit meyveler yetiir. Kazann %70’i çiftçi, kalan ksm ticaretle<br />
urar.<br />
Kasaba’da aba ve malahlar üretilmesine ramen, elbise ihtiyaçlar dardan temin<br />
edilmektedir.<br />
Halkn tamam Arap olup, ii mezhebindendir.<br />
Sûkü’-üyûh’ta, 400 dükkândan ibaret olan dört çar bulunmaktadr. Bir hamam ve<br />
400 kârgîr bina ile 200 114 kamtan yapl “sârife” diye tabir edilen kulübeler mevcuttur.<br />
Nüfusu yaklak erkek ve kadnlar 7.000 115 civarndadr. Sûkü’-üyûh halknn %50’si emlâk<br />
sahibidir.<br />
3- atra Kazas: Bu kaza Nasriye ile Hey arasnda ve Garraf nehri üzerinde<br />
bulunmaktadr. Nasriye’den nehir yolu ile 6 ve karayolu ile 4 saattir. Kasaba, Muntefik<br />
livasnn adeta ortasnda bulunmaktadr. Kazann merkezi atra adyla bilinen bir köydür.<br />
Havas ve suyu ile mehurdur. Pek çok Arap airetinin ticaret merkezi olmas hasebiyle ticaret<br />
alan geni ve halknn büyük çounluu ticaretle uraan yabanclardr. Yerel halk tarmla<br />
112 (1308) yl salnamesine göre halkn nüfusu 4.000 civarndadr.<br />
113 Subbi: “Sabi” veya “sâibin” diye adlandrlrlar. Gökyüzünde bulunan gezegen ve yldzlara tapan bir<br />
mezheptir. Bu mezhep bata Cizre, am ve Irak’ta bulunur. anlurfa’nn Harran ilçesinde de uzun süre<br />
yaamlardr.<br />
114 (1308) yl salnamesine göre “Safire” says 100 adet.<br />
115 (1308) yl salnamesine göre halkn nüfusu 6.000 civarndadr.<br />
94 92
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
urar ve mahsullerin büyük ksm buday, arpa, çeltik ve dardan olumaktadr. Bunun<br />
dnda elde edilen mahsul pek nadirdir.<br />
Kasabann ilk yerleim yeri imdiki yerin daha yukarsnda (yaklak 3-4 saatlik<br />
mesafede) iken yirmi seneden beri buraya tanm 116 ve az bir zamanda 200 dükkânl bir<br />
çar ve 300 çamur ev yaplmtr. 117 Ayrca burada 2 cami, 1 mescit, 1 iptidai mektebi, 1<br />
hamam vardr.<br />
atra’da bir tabur nizami asker bulunmaktadr. Hükümet Kona dnda bir de yeni<br />
yaplm bir Askeri Kla 118 vardr.<br />
Kasaba içinde yerli ve yabanc tahminen 4.000 119 nüfus yaamaktadr. Memur ve<br />
yabanclar haricinde halk Arapça konuur ve ii mezhebindendir.<br />
Garraf nehrinin atra taraflarnda Temmuz ve Ekim aylarnda sular çekilir ve halk<br />
içme suyu için kuyu kazmak zorunda kalr.<br />
4- Hey Kazas: Bu kasaba Garraf nehri üzerinde bulunup, airetlerin bol olduu<br />
yerdir. (1320) yl salnamesine göre yaklak 600 kadar kârgîr ve çamurdan evleri olduu gibi<br />
300 dükkânl bir çars vardr. 120 Kasabada iki hamam, bir Hükümet Kona ve nizami<br />
askerlere has bir kla, bir telgrafhane, bir rütiye mektebi ve iki iptidai mektebi vardr.<br />
Kasaba halknn nüfusu yaklak 4.000 121 civarnda olup çounluk yabanclardan<br />
olumaktadr.<br />
Kasaba, bir ticaret merkezi olmas hasebiyle, mahsullerin topland dönemde hem<br />
Badat hem de Basra’dan çok sayda alcy bir arada görmek mümkündür. Ticaretin ana<br />
maddeleri buday, arpa, sadeya ve deri olup, halkn büyük çounluu bunlarla ve tarmla<br />
uramaktadr. En önemli mahsulleri buday, arpa ve dardan olumaktadr. Ziraat “keps”<br />
yöntemi ile yaplmaktadr.<br />
Kasabadaki sanayi faaliyetleri yok denecek kadar azdr ve genelde ihtiyaçlar dardan<br />
salanmaktadr.<br />
Kasabann memurlar hariç, dierleri tamamen Arapça konuur ve Caferi<br />
mezhebindendir. Hey kasabasnda bir tabur nizami asker bulunmaktadr.<br />
Kasaba’da mübarek zatlardan Said b. Cebr (R.A) hazretlerinin ve Seyyid Ahmed Er-<br />
Rifai’nin türbeleri mevcuttur. Padiah tarafndan çevre inaat masraflar Hazine-i Hassadan<br />
karlanm ve o bölgeye su götürmek için çalmalara balanmtr. Ayrca Düceyl nehrinin<br />
yeniden kazlmas ve doudan batya doru yönünün deitirilmesi ilemleri hzla<br />
ilerlemektedir. 122<br />
116 (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine göre.<br />
117 (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine göre 150 dükkân ve 250 ev.<br />
118 (1311) yl Basra Vilayet Salnamesinde ilk defa yer almaktadr.<br />
119 (1311), (1318) ve (1320) yl Basra Vilayet Salnamelerinde ayn nüfus miktar verilmektedir.<br />
120 (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine göre 300 ev ve 150 dükkân var, (1311) yl Basra Vilayet<br />
Salnamesine göre ise 500 ev ve 250 dükkân varm,<br />
121 (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine göre: 3.000<br />
122 (1311) yl Basra Vilayet Salnamesinde.<br />
93<br />
95
ORSAM<br />
Kaletü’s-Sükker Köyü (eker Kalesi Köyü): Bu köy Hey kazasnn merkezi olup,<br />
yaklak 150 haneye sahiptir. Düzensiz 20 dükkânl bir çars vardr. Bu köyün nüfusu<br />
yaklak 1.500 kiiden olumaktadr. 123 Geçimini tarmdan salayan köy halknn dili Arapça<br />
ve mezhepleri Caferidir.<br />
123 (1309) yl Basra Vilayet Salnamesinde.<br />
96 94
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
AMARA SANCAI:<br />
(1292) ylnda Behcet Efendi, (1299) ylnda Vehbi Efendi, (1300) ylnda Yusuf<br />
Tali’ Paa, (1301) ylnda Salih Bey, (1308–1309) yllarnda Rütü Paa, (1311) ylnda<br />
Rfat Bey, (1314) ylnda Hac Mustafa Paa, (1317) ylnda Mustafa Asm Bey, (1318)<br />
ylnda Rfat Paa ve (1320) ylnda Hamdi Paa, mutasarrflk görevini yapmlardr.<br />
Her livann idari tekilatnda bulunan birimlerin ayns sancaklarda da bulunmaktadr.<br />
Bunlar; Liva Erkân (vilayetlerde olduu gibi bir naip, bir muhasebeci, bir tahrirat müdürü ve<br />
müftüden olumaktadr), Liva dare Meclisi (4 asil ve 4 seçilmi üyeden oluur), Tahrirat<br />
Kalemi, Muhasebe Liva Kalemi, Adliye Dairesi (Bütün Mahkemeler), Tapu Dairesi, Belediye<br />
Dairesi, Telgraf Memurluu ve Livann Zaptiye Tekilat (4 bölükten oluan bir tabur) ve<br />
Nahiye Müdürleri tekilat bulunur.<br />
Duveric Kazas Kaymakaml:<br />
(1300–1301) yllarnda Kaymakam Mustafa Efendi, (1308–1309) yllarnda Hac<br />
Ahmet Efendi, (1311) ylnda Kaymakam Vekili Necip Efendi, (1317) ylnda Ali Efendi,<br />
(1318–1320) Kaymakam Vekili Ali Efendi, kaymakamlk görevini yapmlardr.<br />
atra Kazas Kaymakaml:<br />
(1300–1301) yllarnda Kaymakam Hac Abdulkadir Efendi, (1308–1309) yllarnda<br />
Kaymakam Vekili Hüseyin Cemil Efendi, (1311) ylnda Salih Saip Efendi, (1317) ylnda<br />
Hac Mehmet Emin, (1318) ylnda Kaymakam Vekili Hasan Bey ve (1320) ylnda<br />
Mahmut Aynî Efendi kaymakamlk görevini yapmlardr.<br />
Zübeyir Kazas Kaymakaml:<br />
(1300–1301) yllarnda Kaymakam Ömer Lütfi Efendi, (1308) ylnda Kaymakam<br />
Vekili Hüsnü Efendi, (1309) ylnda Kaymakam Vekili Akif Efendi, (1311) ylnda<br />
Kaymakam Vekili Emin Efendi, (1317) ylnda Behçet Efendi, (1318) ylnda Kaymakam<br />
Vekili Emin Efendi ve (1320) ylnda Kaymakam Vekili Yahya Efendi kaymakamlk<br />
görevini yapmlardr.<br />
Amara Sancann Fiziki ve Beeri Corafyas<br />
Amara livasnn uzunluu, Kuttu’l-Amara kazas snrndan Basra sancana bal<br />
Kurna kazasnn snrlar olan Hazreti Aziz’e kadar 46 saat; eni, Tayip nehri kaynanda<br />
bulunan Garbiye’den Muntefik livasnn snr bulunan Cifcaka bataklna kadar 20 saattir.<br />
Livann arazisi her türlü tarm ürününün yetimesine müsait olup, en fazla ekilen çeit<br />
ve birinci derece ticareti yaplan çeltiktir. Amara kasabasnn ortasndan Dicle nehri geçmekte<br />
ve ehri iki yakaya bölmektedir. Nehrin üzerinde ahaptan yaplm bir köprü bulunmaktadr.<br />
Amara livasnn en önemli yerleri Çehle, Mereh, beyci’, Maceri-i Kebîr, Maceri-i Sagîr,<br />
Hafire ve Kesre nehirleri olup, bu nehirler Dicle nehrinin dallar olup ve bu dallar aralarnda<br />
238 küçük cetvele bölünürler. Dorudan doruya Dicle nehrinden su alan bu nehirlerin<br />
dnda bir de ran topraklarndan gelen Duveric ile Tayip adnda iki nehir Amara bölgesinde<br />
Beni Lam ve Mereh bölgelerinin bir ksmn bataklk hale getirir. Dicle’den doan küçük<br />
nehirler dou tarafnda olanlar Huveyze ve Amara arasnda bulunan bataklklara ve bat<br />
tarafnda olanlar da Cezayir bataklklarna dökülür.<br />
95<br />
97
ORSAM<br />
Amara’nn kuzey bölgesinde bulunan ve ran snr içerisine uzanan dan dnda bu<br />
bölgede hiçbir da yoktur. Liva içinde önemli bir orman da yoktur. Sancakta yalnz bir-iki tuz<br />
madeni mevcut olup, bunun yan sra kireç ve alç madenleri var ise de bunlar<br />
kullanlmamaktadr.<br />
Bu bölgenin havas, bataklk bölgesi hariç tamamen kuru ve salam olup, nitelii<br />
mehurdur. Sancaktaki araziler, Dicle ve ran’dan gelen nehirler tarafndan sulanmaktadr. Bu<br />
nehrin sular çok tatl olduundan bu bölge gelimeye elverili bir yerdir.<br />
Amara’da at, ksrak, beygir, eek, koyun, inek, manda, öküz, tavuk, güvercin ve ördek<br />
gibi evcil hayvanlarn yan sra vahi hayvanlardan aslan, kurt, domuz, çakal, tilki, ceylan,<br />
tavan, kunduz, saka kuu, kaz, çavu kuu, turna, bayku, karga ve yabani ördek<br />
bulunmaktadr. Balk ise en bol bulunan yemek çeidi olup, halkn yaam kaynadr.<br />
Amara sancann hükümet merkezi Amara kasabasnn merkezi olup, erkek ve<br />
kadnlarn nüfus says yaklak 9.000 124 civarndadr. Bunlarn büyük çounluu ticaret ile<br />
yaamlarn sürdürmektedir. Dilleri Arapçadr.<br />
Amara kasabasnda bir Hükümet Kona ve nizami askerler için bir kla ve Umman<br />
Gümrük ileri için bir daire vardr. Ayrca bir rütiye mektebi, iki iptidai mektebi vardr. 125<br />
Telgrafhane ile Belediye Dairesi, Hükümet Konann içerisinde yer alr. Kasabann etrafnda<br />
yeni yaplan 60 kadar bahçe ehrin manzarasna çok güzel hava vermitir. 126 Livada yaklak<br />
800–900 adet kârgîr yapl ev mevcut olup, bunun dnda 5.000 kadar kamtan yaplm<br />
kulübeler de mevcuttur. ehrin büyük ksm dou yakasndadr. Livann üç kazas<br />
bulunmaktadr. Bunlar; Duveric, atra ve Zübeyir kazalar, ayrca dört de nahiyesi vardr.<br />
Bunlar: Aliarki, Aligarbi, Tafra ve El-Ezirc nahiyeleridir. Kazalar ikinci snftan ve nahiyeler<br />
deiik snflardandr. 1320 ylna ait salnamede, livann birçok yeri henüz tahrir altna<br />
alnmadndan, yazl köylerin dnda airetlerin nüfusu yaklak 220.000 127 kadardr. Bu<br />
airetlerin dilleri Arapça ve mezhepleri Caferi’dir.<br />
Amara’nn birinci derece ihraç ettii ticari mallar; çeltik, koyun, inek, manda, deve,<br />
kunduz derileri, sade ya ve yündür. thal ettii ticari mallar ise unlardr: Beyaz ve siyah<br />
pamuk, Amerikan bezi, çeitli çitler, alafranga tekstil malzemeleri, gaz, bakr, eker, kahve ve<br />
temirhindi. thalat, ihracatn ancak %10’u orannda idi.<br />
Livann etraf ve çevresi bataklklarla, çeitli cetveller (arklar) ve büyük nehir yataklar<br />
ile dolu olduundan ulam arac da ister istemez nehir gemileri ile olmaktadr. Badat ve<br />
Basra arasnda çeitli irili ufakl gemiler çalmaktadr. Bu gemiler ile her hafta, posta ve<br />
insan nakliyat yaplmaktadr.<br />
Sancakta bulunan Arap airet mensuplar 40 frkaya bölünmülerdir. Bunlar 14 frka<br />
ile Beni Lam aireti, 5 frkas Elbumuhammed aireti, 3 frkas Seva’d aireti, 4 frkas<br />
Elbuderaç aireti, 5 frkas Rubey’den Es-Saray aireti ve 5 frkas da Sudan airetine<br />
124 (1299) yl Badat vilayet salnamesine göre nüfus 4.000 civarndadr. (1309) yl Basra Vilayet Salnamesine<br />
göre nüfusu 8.000 civarndadr.<br />
125 (1318-1320) yl Basra Vilayet Salnamesine göre.<br />
126 (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine göre.<br />
127 (1300) yl Badat vilayet salnamesine göre nüfus 35.000 civarndadr. (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine<br />
göre nüfusu 90.000 civarndadr.<br />
98 96
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
mensuptur 128 . Bu airet mensuplar genelde eyhlerinin ve airet reislerinin istei<br />
dorultusunda hareket etmekte, onlar tarafndan idare edilmekteydiler. Bununla birlikte bu<br />
airet reisleri medeniyetten uzak ve her türlü gelimeden bihaberdirler ve bunlarn %1’i bile<br />
okuryazar deildir. 129 Ayrca bu airetlerin bir özelliide Irak’n her tafanda suç ileyenler,<br />
hemen Muntefik veya Amara airetlerine iltica eder ve her türlü cezadan kurtulur. Daha sonra<br />
bunlar Basra – Badat arasnda ticaret yapan gemilerden “Hâve” diye tabir edilen sözde airet<br />
vergisi zorla alnr ve bölgede her türlü kanunsuz ileri yaparlar. 130<br />
Amara’da bir tabur nizami asker ve bir tabur zaptiye askeri bulunmaktadr.<br />
Sancak, geni arazisi, bol suyu ve ayrca havasnn güzellii bakmndan Irak’n en<br />
güzel yerlerinden biridir. Bu nedenle eski tarihlerde Amara sanca, Abbasi Halifeleri<br />
döneminde Irak’n en mamur bölgeleri arasnda gösterilmektedir.<br />
Amara’da eski eserlerin izleri halen devam etmektedir. Filifle, Hurut, Çariz, Gatre,<br />
Kuburu’l-Abttal, Vakf ve Azize adlar ile bilinen ehir kalntlar bugün bile mevcuttur. 131<br />
atra kazas, atra kasabasndan ibaret olup içinde bir Hükümet Kona, telgrafhane,<br />
bir cami, bir iptidai mektebi, Gümrük daresi ve 300 kadar ev ile birkaç dükkânl bir çars<br />
vardr.<br />
128 (1299 ve 1300) yl Badat Vilayet Salnamesine göre.<br />
129 (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine göre.<br />
130 (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine göre.<br />
131 (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine göre.<br />
97<br />
99
ORSAM<br />
NECD SANCAI 132 :<br />
(1299–1300–1301) yllarnda Sait Paa, (1308) ylnda Ferik (Korgeneral) Akif<br />
Paa, (1309–1311) yllarnda Sait Paa, (1314) ylnda Abdullah Paa, (1317–1318)<br />
yllarnda Sait Paa ve 1320 ylnda Seyit Talip Paa mutasarrflk görevini yapmlardr.<br />
Her livann idari tekilatnda bulunan birimlerin ayns sancaklarda da bulunmaktadr.<br />
Bunlar: Liva Erkân (vilayetlerde olduu gibi bir naip, bir muhasebeci, bir tahrirat müdürü ve<br />
müftüden olumaktadr), Liva dare Meclisi (4 asil ve 4 seçilmi üyeden oluur). Tahrirat<br />
Kalemi, Muhasebe Liva Kalemi, Adliye Dairesi (Bütün Mahkemeler), Tapu Dairesi, Belediye<br />
Dairesi, Telgraf Memurluu ve Livann Zaptiye Tekilat (4 bölükten oluan bir tabur) ve<br />
Nahiye Müdürleri tekilat bulunur.<br />
Katif Kazas Kaymakaml:<br />
(1292) ylnda Ahmet Efendi, (1299) ylnda Hac Ali Efendi, (1300) ylnda ekip<br />
Efendi, (1301) ylnda Selman Sadk Efendi, (1308) ylnda evki Efendi, (1309) ylnda<br />
Kaymakam Vekili Salih Efendi, (1311) ylnda Kaymakam Vekili Muhammet Efendi,<br />
(1317) ylnda Abdülkerim Efendi ve (1318–1320) yllarnda Yakup Efendi, kaymakamlk<br />
görevini yapmlardr.<br />
Katar Kazas Kaymakaml:<br />
(1292–1320) yllar arasnda II. Casim Efendi 133 , kaymakamlk görevini yerine<br />
getirmitir.<br />
Necid Sancann Fiziki ve Beeri Corafyas<br />
Necid sanca, uzunluu güneydeki “Biriye” adl bölgeden, douda bulunan El-Amair<br />
adasna kadar112 saatlik mesafeyi; eni ise Uceyr skelesinden batda bulunan El-Arme’ye<br />
kadar 62 saatlik mesafeyi içine alan bir alana yaylmtr. Uceyr skelesinden merkez livaya<br />
kadar 12 saatlik bir mesafe vardr. Bu alan tamamen kumluk ise de suyu çok olduundan sefer<br />
yapmak kolaydr. Ancak merkez livadan batya doru El-Arme’ye kadar 50 saatlik bir<br />
mesafede suyun az olmasndan dolay, burada sefer yapmak oldukça meakkatli ve<br />
strapldr.<br />
Livann genel olarak su sorunu yok ve topraklarnn verimlilii iyidir. Ancak bu<br />
topraklarda ürün yetitirmek, saman ve çal çrp gibi eylerin arazide yanmasna baldr.<br />
Liva içinde çeitli küçük ve büyük nehirler mevcuttur. Bunlarn saysnn yaklak 800 kadar<br />
olduu tahmin edilmektedir. Liva içinde su yönünden en güzel yer Hofûf, havasnn güzellii<br />
yönünden Muberriz çok iyidir. Katf’n havas ise çok kötüdür. Livann deniz sahilinde sadece<br />
üç nahiyesi vardr. Bunlar: Katar, Katf ve Uceyr’dir. Bundan dolay bu üç yerleim yeri<br />
liman olarak kullanlmaktadr.<br />
Necid sancanda orman bulunmaz, ancak da ve tepeler çoktur. Uceyr bölgesinde<br />
“Zahran” ve “Muderr’” adnda iki da bulunmaktadr ve merkez livann dou tarafnda ve<br />
bahçeler içinde, 2000 zirâ’ uzunluunda ve 100 zirâ’ yüksekliinde. “Kâre” adnda bir da<br />
vardr. Bu dan eteinde alt köy mevcuttur ve dan içerisinde yaklak 300 kiinin<br />
sabilecei büyüklükte büyük bir maara mevcuttur. Bu maara yaz aylarnda o kadar souk<br />
132 Bu sancak, 1292 tarihli Badat Vilayet Salnamesinde Ahsa sanca olarak geçmektedir. Katar ve Katf<br />
adnda iki kazas mevcuttur.<br />
133 Kaymakam II. Casim Efendi, Kapcba unvanna haiz ve fahri olarak bu görevi yapmaktadr.<br />
100<br />
98
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
olur ki, ate yakmadan oturulamaz. Buna karlk k aylarnda da içinde mangal yanm bir<br />
odaya benzer. 134<br />
Livada yedi kadar tuz madeni ve üç adet kireç madeni bulunmaktadr. Bu tuz<br />
madenlerinden dördünün ad bilinmektedir. Geri kalan üç tanesi meçhuldür. Bu madenler<br />
çölde açk yerlerde bulunduundan ve çöllerde çok sayda Arap bedevilerinin olmasndan<br />
dolay buralarn emniyetini tekel altna almak çok zordur. Hofûf’a yarm saat mesafede<br />
“Aynü’l-Necim” adyla bilinen bir kaplca ve Katf kasabasnda maden suyu çemeleri vardr.<br />
Livada her zaman meyve yetiir, özellikle “Halas” adnda bir hurmas ve eftalisi<br />
mehurdur.<br />
Necid’te at ve beygirin en âlâs bulunurken, evcil hayvanlardan inek, beyaz merkep,<br />
deve ve koyunun yan sra vahi hayvanlardan kurt, çakal, ceylan, tilki, tavan ve yaban kedisi<br />
de vardr.<br />
Necid sancanda pirinç, buday, arpa, susam ve dar gibi mahsuller ekilmekte ve<br />
bunun yan sra “a’nes” ad verilen mahsul, livann her yerinde halk tarafndan<br />
kullanlmaktadr.<br />
Bölgenin en önemli doal engeli kum ynlardr. Bu kum ynlar rüzgârla birlikte<br />
yer deitirir. Eer bu rüzgâr yerleim yerine tesadüf ederse büyük zararlar verir.<br />
Merkez liva sancann ortasnda bulunan yer “Ahsa” ad ile mehur ise de, bu isim<br />
bölgenin ad deildir. Bölgenin asl ve gerçek ad Hofûf’tur.<br />
Bu livaya Necid sanca deniliyor ise de, gerçekte Necid denilen bölge yalnz bu liva<br />
olmayp, içeri taraflara yani Riyad, Kasam ve Arap yarmadasnn dier bölgelerine de bu ad<br />
verilmektedir.<br />
Merkez liva olan Hofûf kasabasnn etraf surlarla kuatlm olup, her yirmi otuz<br />
kademde bir eski tarz kule mevcuttur. çerisinde bir Hükümet Kona, bir askeri kla, bir<br />
rütiye mektebi ve iptidai mektebi, 84 camii, 20 kadar sbyan mektebi, 17 medrese ve 3.000<br />
ev bulunur. (1320) tarihli Basra Vilayet Salnamesine göre, bu kasabann erkek ve kadn<br />
olmak üzere hür ve kölelerin toplam nüfusu 40.000 135 civarndadr.<br />
Uceyr nahiyesi, sahilde bir kent olduundan livann en önemli iskelesidir. Zira<br />
merkeze yakn olmasndan dolay ve yolda bol su bulunduundan nakliye ilerini<br />
kolaylamaktadr.<br />
Sancak halk Arap dillerini konumakta ve “didae” denilen uzun gömlek giyip<br />
üzerine “malah” örtmekte ve balarna “kefiye” denilen pamuktan veya ipekten yaplm örtü<br />
örterek giyinmektedir. Ayaklarna da deriden yaplm “na’l” giyerler. Çounlukla ellerinde<br />
“âsâ” tarlar. Burann halk yaamlarn ticaret ve tarmn yan sra aba ilemekle,<br />
demircilikle, bakrclkla, terzilik ve devecilikle sürdürürler.<br />
Merkez livann bahçeleri pek çok olup, sular da çeme yolu ile yeterli derecede<br />
olduundan yamura pek ihtiyaçlar yoktur.<br />
134 (1299) tarihli Badat Vilayet Salnamesine göre.<br />
135 (1299) tarihli Badat Vilayet Salnamesine göre, ehrin nüfusu 9.000 civarndadr.<br />
99<br />
101
ORSAM<br />
Necid sanca merkez kaza ile beraber üç kazadan oluur, en fazla ürün veren yer<br />
Katif kazasdr. Liva dâhilinde dier kazalar Katar ve Katf kazasdr.<br />
Katif Kazas: Liva merkezi olan Hofûf’un kuzey yönünde sahil kenarnda ve 40<br />
saatlik mesafede bulunur, kaymakamlk merkezi de Katif kasabasdr. Kasaba içinde bir<br />
Hükümet Kona ve bir iptidai mektebi vardr.<br />
Katif kazas ve bal nahiyelerinin toplam nüfusu 6.000 civarnda ve hane says da<br />
yaklak 600 civarndadr. 136<br />
Katar Kazas: Livann güneydousunda ve sahil üzerinde bulunur. Livadan 60 saatlik<br />
uzaklktadr. Kaymakamlk merkezi El-Bida’ kasabasdr.<br />
Katar kaymakaml bölgenin ahalisinden Casim Es-Sani (II. Casim) adnda bir kii<br />
tarafndan yürütülmektedir. Yannda bir muvazzaf naip, kaymakam muavini, er’i hâkim ve<br />
tahrirat kâtibi bulunmaktadr. Bunun yan sra bir nizami tabur asker ve bir tabur hecinli<br />
zaptiye bulunmaktadr.<br />
Katar kazas ve bal nahiyelerinin toplam nüfusu 7.900 civarnda ve hane says da<br />
yaklak 3.600 adettir 137 . Katar’da ticaret, inci av üzerine kurulmutur ve ziraatn hiçbir çeidi<br />
burada bulunmaz.<br />
Livada, sbyan mekteplerinde, Kuran- Kerim okutulmakta ve rütiye mektebinde fen<br />
bilgileri özel program dâhilinde verilmektedir. Bunlarn dnda livada 30 kadar medrese olup,<br />
toplam örenci says 200’dür. Bu medreselerde Nehu bilimleri 138 , fkh ve farizalar<br />
okutulmaktadr. Liva dâhilinde küçük ve büyük yaklak 400 cami ve mescit bulunmaktadr.<br />
Bunlarn içinde ayrca eski komutanlardan Mehmet Paa tarafndan H. 1047 ylnda yaplan<br />
bir cami bulunur. Bu cami yörenin, Osmanl topraklarnn en eski bölgelerinden biri<br />
olduunun en bariz delilidir.<br />
Liva dâhilinde çok sayda airetler bulunur. Bunlar çeitli frkalara taksim olunur.<br />
Bölgenin en önemli airetleri El-Uçman, El-Murra, El-Devasir, Halid ve Mtayyr<br />
airetleridir. Bu airetlerin tamam Hanbelî mezhebindendir. Dorusu ne bu mezhep ve ne de<br />
dier mezhepler hakknda herhangi bir bilgiye sahip deillerdir. Halk, burada iki kesimden<br />
oluur. Bunlardan biri bedevilerdir. Yaamlar deve ve koyun yaylamakla, ticari mallar ve<br />
insanlar deve ile tamak ve odun getirerek satmakla geçer, ayrca mensup olduklar airetler<br />
arasnda saldrlar hiç eksik olmaz. Dier kesim ise köy ve kasabalarda yerleik düzene geçen<br />
ksmdr. Bunlar ziraat ve sanayi ile uramaktadr.<br />
Liva içinde tahminen 14.000 bahçe bulunup, balca mahsulleri hurmadr. çlerinde<br />
3.500 kadar çeltik tarlas ve 100 buday tarlas bulunmaktadr. Çeltik tarlalarndan yaklak<br />
400 adedine hasat zamanndan sonra buday ekilir.<br />
Sancan, yukarda adlar zikredilen 2 kazasndan baka (Katar ve Katf), Uceyr,<br />
Mubriz ve Cefr adnda 3 nahiyesi ve toplam 53 köyü vardr.<br />
136 (1320) yl Basra Vilayet Salnamesine göre.<br />
137 (1308–1320) yl Basra Vilayet Salnamesine göre.<br />
138 Nehu Bilimleri: Dilbilgisi, gramer.<br />
100<br />
102
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Livann ticareti o kadar fazla deildir. thalat ve ihracat çeitleri ilgili bölümde<br />
anlatlmtr. thalat, ihracattan fazladr. Livada ulam arac deve ve merkeptir. Livann<br />
müstakil iki iskelesi vardr.<br />
Livann yollarnda, kuzey ve güney bölgelerinde, yaklak 250 su kuyusu vardr.<br />
Yolcular ve bedevi halk bu sular kullanmaktadr.<br />
Necid kadnlarnn en önemli süs araçlar “veres” diye tabir edilen sar ve kokulu bir<br />
boyadr. Yöre kadnlar bu boya ile süslenmek ve güzel kokmak için çok heveslidirler.<br />
Necid sancanda Suud ailesi zamanndan kalma ve adna “Tuveyle” denilen bir çeit<br />
para vardr. Bu alagelmi paralarn dndadr ve sadece bir eri çividen ibarettir. Bu eri<br />
çivi ile alveri yaplmaktadr. Ancak Necid’de yaygn olarak kullanlan para, birinci<br />
derecede Riyal, Rübye ve Acem Kran’dr. Osmanl Liras ile sim mecidi ikinci derecede<br />
kullanlmaktadr.<br />
Livada halk eskiden beri sarho edici, tütün ve enfiye gibi tüm keyif verici maddeleri<br />
nadiren kullanmaktadr. Vahabiler tütün ve enfiye gibi maddeleri de haram kabul etmektedir.<br />
Bu liva yabanc memleketle snr olmayan livalardan birisidir. Yalnz, Katf kazas,<br />
denizin karsnda ran tarafnda iraz’n iskelesi olan Bender Buehr ile kar karyadr.<br />
Livada iki hecinli 139 posta olup, biri Basra ile liva merkezi arasnda çalarak her Sal<br />
günü hareket edip, sancan Basra ile olan yazmalarn tamaktadr. Dieri de her Pazar<br />
günü Kutayif-sancak merkezi arasndaki yazmalarn yaplmasn salamaktadr. Katar ile<br />
ilgili posta ilerine gelince, haftann belli günlerinde çalan bir postas yoktur. Ancak ihtiyaç<br />
halinde özel posta gönderilmektedir.<br />
Ayrca bu livada bir tabur piyade askeri ile bir tabur zaptiye ve bir miktar süvari asker<br />
mevcuttur.<br />
Yabanclarn pek fazla uramad bu livaya, ara sra Bender Buehr’den baz Acemler<br />
alveri için gelir ve iki üç günden fazla kalmazlard. Bundan dolay livada yabanc<br />
konsoloslar yoktur. Liva ahalisinin tamam Müslüman olup, ii mezhebinden olan da vardr.<br />
Buralarn yerlisi olan Hristiyan, Yahudi ve dier dinlere mensup kimse görülmemitir.<br />
Livann güneyinde eserleri, bahçeleri ve arklar halen mevcut olan “Birk” adnda bir eski ehir<br />
vardr ki, bundan 500 yl önce harap olmutur 140 .<br />
Merkez livann dou tarafnda ve bir saatlik mesafede Ecved Beni Zemlek (nâm-<br />
dier Beniafii)’in evinin eserleri bulunmaktadr. Bu mesken 300 yl önce harap olmutur.<br />
Son günlere kadar burann bir çemesi vard. Ayrca merkez livann dört saat yaknnda<br />
“Cevana” adl bir beldede tarihî eser bulunmaktadr. Yine merkez livann bir buçuk saat<br />
yaknnda bulunan bir tarihi eser de “Karmata ehri” adyla bilinen bir beldedir. Buras<br />
hicretten sonra dördüncü asrda yklm ve camisinden baka bir eseri kalmamtr.<br />
Merkez livann iki saat dousunda bulunan Fare köyü yannda bir eski kale harabesi<br />
mevcut olup, bu kalenin dousunda be arn yüksekliinde duvarlar vardr. Bu duvarlar ta<br />
ve kireçten yaplm ve gayet muhkem bir yapdr. Üzerinde halen mevcut bulunan branice<br />
139 Hecin: Bir cins hzl deve, genelde koularda kullanlan Yörük cinsi deve.<br />
140 1320 yl Basra Vilayet Salnamesine göre.<br />
101<br />
103
ORSAM<br />
bir metin bulunmaktadr. Bu metinden anlalaca üzere bu bina bundan 1844 yl önce<br />
yaplm ve çoktan beri harap olmutur. 141<br />
Merkez livann dört saat on be dakika dousunda “Bayku Anas” anlamna gelen<br />
“Ümmülbum” adnda bir bölge vardr. Bu bölge, tahminen 2.000 yl önce yani hicretten uzun<br />
yllar önce kurulmutur. Kale izlerine ve hendeine rastlanan bu yerde bulunan duvar<br />
resimlerden de anlaldna göre buras Mecusiler döneminde ina edilmi olmaldr.<br />
Merkez liva olan Hofûf kasabasnn yannda 300 yldr harap halde olan “Rekimiye”<br />
adnda bir belde vardr. Bugün her tarafnda ev kalntlarna rastlanan bu yerde, çok miktarda<br />
pazar ve dükkan kabartmalar göze çarpmaktadr. Ayrca içinde tatl su ihtiva eden birçok<br />
kuyu mevcuttur. Bu kuyulardan bugün orada bulunan buday tarlalar sulanmaktadr. Bu<br />
bölgede nesilden nesile aktarlan rivayetlerde, beldenin eski çalarda çok büyük<br />
medeniyetlere sahne olduu ve bu medeniyetlere ait birçok tarihi eserin bulunduu dile<br />
getirilmektedir. Ancak zamanla bunlar harap olmutur. imdi yalnz baz eserler ve resimler<br />
gözleri okamakta ve tarihin izlerini bugüne tamaktadr.<br />
Liva dâhilinde küçük büyük birçok nehir vardr. Bu nehirler ile yaklak 27.000<br />
dönümlük ekili arazi sulanmaktadr. Ziraate elverili olup, ekilmeyen arazi miktar ise 9.000<br />
dönümdür. Bu bölgenin çiftçileri ne bedevidir ne de herhangi bir airete mensuptur. Livada<br />
bulunan su kuyusu says 4.000 civarndadr. Livann güneyinde ve dousunda bulunan<br />
araziler tamamen kumla kapldr. Ancak Katar kazasnn arazisi, kumlu deil tal topraktan<br />
olumaktadr. Kuzey bölgesinde ise baz yerler kumluk, baz yerler talktr. Dou bölgesine<br />
bakldnda, burada sert topraklar olduu halde “Dehna” adndaki bölge krmz kumla<br />
kapldr.<br />
141 (1300) tarihli Badat Vilayet Salnamesine göre.<br />
102<br />
104
IV. DEMOGRAFK DURUM<br />
103
ORSAM<br />
Muntefik Livasnda Bulunan Airetler, Hane Saylar ve Yaklak Nüfuslar 142<br />
Nasriye Kazas Hey Kazas Sûkü’-üyûh Kazas atra Kazas<br />
Airet ad Hane Says Airet ad<br />
Hane<br />
Says<br />
Airet ad Hane Says Airet ad<br />
El-Debisat 102 Sarifin 102 El-Rahme 72 Etab 45<br />
Arabu’l-mena’ 204 Akil 56 Diyah 36 Beni Rekab 241<br />
El-Refat 20 Etab 63 Kerim 36 Abbude 100<br />
iya’l-ferun 46 Menasr’l-hdr 56 Asacire 72 Beni Rekab El-Hdr 63<br />
Zehiri 239 ati 56 Keu’s-sabah 36 Helaliye 63<br />
El-Ezirc 1012 uveylat 153 Keu’l-kerim 36 Abuse’de Ebu Helile 120<br />
El-tamine 51 Tokiye 255 Benisaid 36 Abuse’de Sevaid 10<br />
El-Asun 51 El-Hemid 63 Eyord 26 erahine 23<br />
Üteybiye 75 El-Miriyat 26 Ebuhalife 24 Diyat 69<br />
El-Cevarin 211 El-Merat 61 Hüseyin El-Kru 6 Heface El-Alavi 632<br />
El-Bedur 196 Matrudu’l-hüseyin 36 El-Hasan 6 Beni Zebde 353<br />
El-Subha 51 Karaol 63 Amamali 18 Toveynat 56<br />
El-A’rce 281 El-Batvil 63 Benihatit 45 Beni Said El-Haim 39<br />
El-brahim 163 Sultan Yusuf 53 El-sa ve Bezzün 262 El-Uyuf 308<br />
Hüsniyat 131 Dierleri 2500 El-Cemian 511 El-Hamali 105<br />
Kraine 13 Yekûn 3606 Benimürif 26 Karaol 71<br />
Reile 7 Yaklak Nüfus 14424 El-Huvir 18 Uyude El-Batu 95<br />
El-Heim 19 Abusalih 204 El-Hamid 10<br />
Dierleri 528 El-Uyer 39 Herliye 42<br />
Yekûn 3400 Yesinnu’l-meyyah 6 Evlat Zeyd 6<br />
Yaklak Nüfus 14000 Beni Esed 26 Hafz El-cevair 54<br />
El-Ferec 26 El-Mi’n 15<br />
Karaol 3 Dierleri 1520<br />
Seyyid Abbud 5 Yekûn 4040<br />
A’de 10 Yaklak Nüfus 16400<br />
Dierleri 3600<br />
Yekûn 5185<br />
Yaklak Nüfus 23905<br />
Hane<br />
Says<br />
142 1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesi verilerine göre.<br />
104<br />
106
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Muntefik Airetlerinin Yaklak cmali Nüfuslar:<br />
Nasriye Kazas 14.000<br />
Hey Kazas 14.424<br />
atra Kazas 16.400<br />
Sûkü’-üyûh Kazas 23.905<br />
Yekûn 68.729<br />
Göçebe Airetler 11.271<br />
Genel Toplam 80.000<br />
Amara Livasnda Bulunan Airetler, Hane Saylar ve Yaklak Nüfuslar 143<br />
Airet ad Hane Says Yaklak Nüfuslar<br />
Benilam 8.000 32.000<br />
Elbumuhammed 7.500 30.000<br />
Sevaid 4.500 18.000<br />
Elbuderac 1.500 6.000<br />
Dierleri 1.000 4.000<br />
Yekûn 22.500 90.000<br />
143 (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine göre.<br />
105<br />
107
ORSAM<br />
Kasaba ve Köylerdeki Tahmini Nüfus 144<br />
YERLEM ADLARI<br />
YAZILI<br />
NÜFUS<br />
(ERKEKLER)<br />
YABANCILAR<br />
(YAKLAIK)<br />
1. Basra Kasabas 3.256 7.500<br />
2. Ebulhasip Köyü 555 2.500<br />
3. Hoz Nehri ve Mueyre Köyü 206 100<br />
4. Yahudi Köyü 155 50<br />
5. Hemdan Köyü 296 60<br />
6. Muhciran Köyü 190 60<br />
7. Yusufan Köyü 14 30<br />
8. Seraci Köyü 714 200<br />
9. Kuttu’z-zin Köyü 20 25<br />
10. Belcan Köyü 9 12<br />
11. Feyazi Köyü 22 20<br />
12. Belcaniye elhesi Köyü 17 --<br />
13. Fav Köyü 84 150<br />
14. Devasir Köyü -- 250<br />
15. Uveys ve Kuttu’l-Hest Köyü 20 10<br />
16. Ziyadiye ve Bahriye elhesi 34 100<br />
17. Kuttu’l-Helife ve Kuttu’l-Abbas Köyü 21 10<br />
18. Sufiye Köyü 7 --<br />
19. Hor Vehde Köyü 15 --<br />
20. arki ve imali Köyü 13 --<br />
21. El-Fidaiye Köyü 28 75<br />
22. Seyhan Köyü 6 20<br />
23. Meamir Köyü 38 60<br />
24. Dore Köyü 19 20<br />
Yekûn 5.739 11.252<br />
144 (1308) tarihli Basra Vilayet Salnamesi verilerine göre.<br />
106<br />
108
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Kasaba ve Baz Bölgelerde Kaydedilmeyen Nüfus 145<br />
YERLEM YER ADLARI<br />
YAZILI<br />
OLMAYAN<br />
NÜFUS<br />
(ERKEKLER)<br />
YABANCILAR<br />
(YAKLAIK)<br />
1. Di’ce Bölgesinde 1.000 ---<br />
2. Casim Nehri Bölgesinde 150 ---<br />
3. Tennume ve Grdelan Bölgesinde 100 300<br />
4. Ketiban Bölgesinde 200 100<br />
5. El-Ayin Adas Bölgesinde 1.000 ---<br />
6. Kübbasi-i Kebîr Bölgesinde 100 ---<br />
7. Kübbasi-i Sagîr Bölgesinde 50 ---<br />
8. Reyyan Bölgesinde 30 ---<br />
9. Cebbarat Bölgesinde 30 ---<br />
10. Hota-i Kebîr Bölgesinde 60 ---<br />
11. Hota-i Sagîr Bölgesinde 60 ---<br />
12. Bâb- Celi’ Bölgesinde 60 ---<br />
13. Huveyre Bölgesinde 20 ---<br />
14. Kuttu’l-Co’ Bölgesinde 100 ---<br />
15. Kuttu’s-Seyyide Bölgesinde 40 ---<br />
16. Kuttu’s-Sinni Bölgesinde 60 ---<br />
17. Kuttu’l-Gazban Bölgesinde 60 40<br />
18. Kuttu’-eyh Bölgesinde 30 ---<br />
19. Kuttu’z-Zeyir Bölgesinde 30 ---<br />
20. Kuttu’l-Kevvam Bölgesinde 30 ---<br />
21. Kut Bin Nime Bölgesinde 15 ---<br />
22. Dere ve Tavile Bölgesinde 60 ---<br />
23. Acir ve Aye Bölgesinde 200 ---<br />
24. Alihiye Bölgesinde 200 ---<br />
25. Zeyci ve Mustafaiye Bölgesinde 200 ---<br />
26. Kuveyt Kasabas 4.000 10.000<br />
27. Zübeyir Kasabas 3.000 2.000<br />
YEKÛN 10.885 12.440<br />
145 (1308) tarihli Basra Vilayet Salnamesi verilerine göre.<br />
107<br />
109
ORSAM<br />
Basra Vilayetinin Toplam Nüfusu 146 :<br />
Basra Sanca<br />
YERLEM ADLARI<br />
KAYITLI<br />
NÜFUS<br />
KAYDA GRMEYEN<br />
NÜFUS<br />
1. Basra Kasabas 3.595 6.000<br />
2. Ebulhasip Kasabas 3.505 5.000<br />
3. Fav Kasabas 379 1.500<br />
4. Zübeyir Kasabas - 5.000<br />
5. Harise Kasabas - 2.500<br />
6. attü’l-Arap Kasabas - 1.000<br />
7. Kazada Mevcut Katolikler 61 -<br />
8. Kazada Mevcut Ermeniler 32 -<br />
9. Kazada Mevcut Yahudiler 214 700<br />
10. Kazada Mevcut Yabanclar 204 2.500<br />
11. Kurna Kasabas 768 -<br />
12. erer Kasabas - 2.000<br />
13. Neve Kasabas - 2.500<br />
14. Beni Mansur Kasabas - 3.000<br />
15. Medine Kasabas - 3.000<br />
Basra Livas Yekûnu 8.758 147 34.700<br />
Amara Sanca<br />
YERLEM ADLARI<br />
KAYITLI<br />
NÜFUS<br />
KAYDA GRMEYEN<br />
NÜFUS<br />
1. Amara Kasabas 2.039 -<br />
2. atra Kasabas 222 -<br />
3. Zübeyir Kasabas 63 -<br />
4. Ali’l-Garbi Kasabas 72 -<br />
Yekûn 2.396 -<br />
Not: Bu kasabalarda ahalinin görüüne göre daha kayda geçmeyenler vardr.<br />
146 (1311) yl Basra Vilayet Salnamesine göre.<br />
147 Orijinal metinde sehven 7.758 olarak yazldr.<br />
108<br />
110
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Amara Livas Dâhilinde Mevcut Airetlerin Nüfusu<br />
ARET ADLARI<br />
KAYITLI<br />
NÜFUS<br />
KAYDA GRMEYEN<br />
NÜFUS<br />
1. Elbu-Muhammed Aireti - 22.000<br />
2. Beni Lam Aireti - 4.000<br />
3. Elbu-Derac Aireti - 7.000<br />
4. Seva’d Aireti - 5.000<br />
5. Sudan Aireti - 4.000<br />
6. Es-Seraç Aireti - 10.000<br />
7. E-edde Aireti - 5.000<br />
8. Elbu-Abud Aireti - 5.000<br />
9. Fricat Aireti - 1.000<br />
10. Umran Aireti - 1.000<br />
11. Dank Airetler - 1.000<br />
Yekûn - 65.000<br />
Amara Livas Yekûnu 2396 65.000<br />
Not: Bu airetler çeitli frkalara bölünmü olup, nüfusun henüz kayt altna alnmas ile ilgili<br />
ilemler yerine getirilmemi ve bu rakamlara kadn nüfusu dâhil edilmemitir.<br />
Muntefik Sanca<br />
YERLEM ADLARI<br />
KAYITLI<br />
NÜFUS<br />
KAYDA GRMEYEN<br />
NÜFUS<br />
1. Muntefik Kasabas - 26.800<br />
2. Hey Kasabas - 34.700<br />
3. atra Kasabas - 24.800<br />
4. Suk Kasabas - 64.700<br />
5. Gayrimüslim Nüfus - 1.200<br />
Yekûn - 152.200<br />
Not: Bu livada nüfusun henüz kayt altna alnmas ile ilgili ilemler tamamlanmam olup,<br />
verilen rakamlar tahmin yolu ile tespit edilmitir.<br />
Necid Sanca<br />
YERLEM ADLARI<br />
KAYITLI<br />
NÜFUS<br />
KAYDA GRMEYEN<br />
NÜFUS<br />
1. Hofûf Kasabas - 40.000<br />
2. Katf Kasabas - 35.000<br />
3. Katar Kasabas - 7.900<br />
Yekûn - 82.900<br />
109<br />
111
ORSAM<br />
YERLEM ADLARI<br />
Basra Genel Toplam<br />
KAYITLI<br />
NÜFUS<br />
KAYDA GRMEYEN<br />
NÜFUS<br />
1. Basra Sanca 8.758 34.000<br />
2. Amara Sanca 2.398 65.000<br />
3. Muntefik Sanca - 152.200<br />
4. Necid Sanca 82.900<br />
Genel Yekûn 11.156 148 334.100<br />
Basra Vilayeti Nüfus Cetveli 149<br />
Milliyet Erkek Kadn Genel<br />
Toplam<br />
1. Kayda Geçirilmi Müslüman Nüfus 9.850 12 9.862<br />
2. Ermeniler 36 - 36<br />
3. Katolik 112 - 112<br />
4. Yahudi 445 - 445<br />
5. Ecnebiler 559 - 559<br />
6. Kpti Müslümanlar 9 - 9<br />
7. Yabanclar 290 - 290<br />
8. Sbbiler 171 - 171<br />
9. Basra Sanca çinde Kayda<br />
Geçmeyen Airetler<br />
10. Necid Sanca çinde Kayda<br />
Geçmeyen Airetler<br />
11. Muntefik Sanca çinde Kayda<br />
Geçmeyen Airetler<br />
12. Amara Sanca çinde Kayda<br />
Geçmeyen Airetler<br />
68.860 99.839 168.699<br />
138.185 147.440 285.625<br />
121.210 125.160 246.370<br />
109.813 113.210 223.023<br />
Yekûn 449.540 485.661 935.201<br />
148 Orijinal metinde sehven 10.156 olarak yazldr.<br />
149 (1317) Basra Vilayet Salnamesi verilerine göre.<br />
110<br />
112
V. KTSADÎ DURUM<br />
111
ORSAM<br />
BASRA VLAYETNN GELR VE GDERLER<br />
Basra Vilayetinin Bir Senelik Varidat (Geliri) 150 :<br />
Gelir Nevi<br />
Basra Sanca<br />
Muntefik<br />
Sanca<br />
Necid Sanca<br />
Amara<br />
Sanca<br />
Kuru Para Kuru Para Kuru Para Kuru Para<br />
Yekûn<br />
Ör 151 Hâslat 4.129.693 95 2.415.820 30 1.694.848 -- 4.350.000 25 12.590.361<br />
Koyun Vergisi 104.900 -- 1.236.548 -- -- -- 581.000 -- 1.922.448<br />
Çeitli Vergiler 108.300 -- 330.000 -- 872.800 -- 37.600 -- 1.348.700<br />
Muhtelif Gelirler 123.995 11 737.084 -- 67.618 -- 157.065 -- 1.085.762<br />
Yekûn 4.466.888 6 4.719.452 30 2.635.266 -- 5.125.665 25 16.947.271<br />
Not: bu gösterilen varidat dorudan doruya Maliye Hazinesinden alnan varidat olup, Reji 152 ve Müstakil darelerin Düyun-i Umumiye<br />
varidat dâhil deildir. Basra vilayetince henüz emir yazlmam olduundan dolay temettü (nema) ve emlak vergisi yoktur.<br />
150 1308 tarihli salnamede yer almaktadr.<br />
151 Ör: Kelime anlamyla onda bir demektir. Osmanl Maliyesinde ise, gelirin onda birini devlete vergi olarak verilen miktardr.<br />
152 Reji: Tütün ve sarho edici maddeler gibi mahsullerin tekeli ve bunlar tekel ve taahhüt altna alnan irket ve idare.<br />
112<br />
114
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Basra Vilayetinin Bir Senelik Masraflar:<br />
Gider Nevi<br />
Basra Sanca Muntefik Sanca<br />
Necid<br />
Sanca<br />
Amara Sanca Yekûn<br />
Kuru Para Kuru Para Kuru Kuru Para Kuru Para<br />
erî Giderler 51.900 59.016 -- 57.600 18.300 -- 186.816 --<br />
Dâhiliye Giderleri<br />
Adliye Giderleri<br />
Maliye Giderleri<br />
Personel Maalar<br />
Polis Masraflar<br />
Jandarma Masraflar<br />
Posta ve Telgraf<br />
657.050 20 306.542 -- 250.860 259.524 -- 1.473.976 20<br />
138.260 -- 148.960 -- 91.835 69.720 -- 448.775 --<br />
222.434 10 267.772 -- 153.106 87.780 -- 731.092 10<br />
62.592 -- -- -- 53.556 19.620 -- 135.768 --<br />
44.754 -- 7.200 -- 3.600 8.400 -- 63.954 --<br />
1.118.612 -- 598.925 -- 920.017 733.976 -- 3.371.530 --<br />
-- -- -- -- 39.600 -- -- 39.600 --<br />
Dier Giderler 24.864 -- -- -- -- 7.938 -- 32.802 --<br />
Yekûn 2.320.466 153 30 1.388.415 -- 1.570.174 154 1.205.258 -- 6.484.313 155 30<br />
Bu veriler Basra Rüsûmat daresinin H.(1308) Tarihli Varidat ve Masraflarndan alnmtr.<br />
thalat : 1.959.085<br />
hracat : 228.382 Sarfiyat : 851.349<br />
Yekûn : 2.187.467<br />
153 Orijinal metinde toplam yanl olarak 2.319.467 yazldr.<br />
154 Orijinal metinde toplam yanl olarak 1.579.174 yazldr.<br />
155 Orijinal metinde toplam yanl olarak 6.492.314 yazldr.<br />
113<br />
115
ORSAM<br />
Basra Vilayetinin Bir Senelik (1307) Varidat 156 :<br />
Gelir Nevi<br />
Basra Vilayeti<br />
Kuru<br />
Para<br />
Airetler Vergisi 438.881 22<br />
Bedel-i Askerî 11.788 25<br />
Koyun Vergisi 1.792.152 --<br />
Sr Vergisi 187.350 --<br />
Deve Vergisi 194.704 --<br />
Ör Hâslat 10.399.333 10<br />
Ör Emaneti 3.283.748 --<br />
Orman Hakk, Kereste ve Pul 1.400 --<br />
Emlak ve Tapu 23.722 24<br />
Mahkeme Harçlar 54.200 --<br />
Muhtelif Vergiler 1.338.955 --<br />
Çeitli Tahsilâtlar 118.138 10<br />
Yekûn 17.844.373 --<br />
156 1309 tarihli salnamede yer almaktadr.<br />
114<br />
116
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Basra Vilayetinin Bir Senelik (1307) Masraflar (Gideri):<br />
Gider Nevi<br />
Basra Vilayeti<br />
Kuru<br />
Para<br />
erî Giderler 186.716 --<br />
Dâhiliye Giderleri<br />
Adliye Giderleri<br />
Maliye Giderleri<br />
Personel Maalar<br />
Aar<br />
Zaptiye Giderleri<br />
Polis Masraflar<br />
Dier Giderler<br />
1.361.006 20<br />
337.140 --<br />
699.037 20<br />
160.380 --<br />
18.000 --<br />
3.370.531 --<br />
63.954 --<br />
32.802 --<br />
Yekûn 6.229.567 --<br />
115<br />
117
ORSAM<br />
Basra Vilayetinin Bir Senelik (1308) Varidat (Geliri) 157 :<br />
Basra Sanca Muntefik Sanca Necid Sanca Amara Sanca<br />
Gelir Nevi<br />
Yekûn<br />
Kuru Para Kuru Para Kuru Para Kuru Para<br />
Airetler Vergisi 8.250 0 388.381 22 42.350 0 -- 0 438.881,22<br />
Bedel-i Askerî 3.522 30 8.265 35 -- 0 -- 0 11.788,25<br />
Koyun Vergisi 94.000 0 1.223.601 20 -- 0 592.550 0 1.910.151,20<br />
Sr Vergisi 13.575 0 93.000 0 -- 0 58.000 0 164.575,0<br />
Deve Vergisi -- 0 118.000 0 20.000 0 -- 0 138.000,0<br />
Ör Hâslat 4.990.429 0 925.561 0 -- 0 4.423.550 0 10.249.543,0<br />
Ör Emaneti 161.286 0 1.263.661 29 2.000.000 0 35.000 0 3.467.955,29<br />
Orman Hâslat -- 0 -- 0 -- 0 700 0 700,0<br />
Emlak ve Tapu -- 0 -- 0 -- 0 15.868 0 15.868,0<br />
Mahkeme Harçlar 43.731 0 24.518 30 9.000 0 18.000 0 95.249,20<br />
Muhtelif Vergiler 39.134 0 400.000 0 1.000.000 0 102.500 0 1.541.634,0<br />
Çeitli Tahsilâtlar 103.822 0 21.168 37 3.000 0 5.000 0 132.990,37<br />
Yekûn 5.375.749 30 4.466.070 03 3.074.350 0 5.251.168 0 18.167.337,33<br />
Not: bu gösterilen varidat dorudan doruya Maliye Hazinesinden alnan varidat olup, gerek Reji ve Müstakil darelerin Düyun-i Umumiye<br />
idarelerinin varidat dâhil deildir. Basra vilayetince henüz emir yazlmam olduundan dolay temettü (nema) ve emlak vergisi yoktur.<br />
157 1311 tarihli salnamede yer almaktadr.<br />
116<br />
118
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Basra Vilayetinin Bir Senelik (1308) H. Masraflar (Gideri):<br />
Gider<br />
Nevi<br />
Basra<br />
Sanca<br />
Muntefik<br />
Sanca<br />
Necid Sanca<br />
Amara Sanca<br />
Kuru Para Kuru Para Kuru Para Kuru Para<br />
erî Giderler 51.900 -- 18.300 -- 59.730 -- 56.016 --<br />
Dâhiliye<br />
Giderleri 559.036 -- 260.024 -- 262.360 -- 301.322 --<br />
Adliye<br />
Giderleri 138.510 -- 53.880 -- 20.220 -- 119.860 --<br />
Maliye<br />
Giderleri 215.034 -- 103.032 -- 127.870 -- 271.561 20<br />
Personel<br />
Maalar 63.682 10 23.472 -- 44.916 -- 1.992 --<br />
Bahriye<br />
Giderleri 1.186.208 30 -- -- 3.376 10 300.000 --<br />
Jandarma<br />
Masraflar 1.003.184 37 713.491 3 959.699 22 733.481 28<br />
Polis<br />
Masraflar 43.962 -- 8.197 20 -- -- 8.196 20<br />
Shhiye<br />
Giderleri -- -- 900 -- -- -- -- --<br />
Dier<br />
Giderler 32.314 -- 17.512 -- 1.601 -- 912 --<br />
Yekûn 3.293.831 27 1.198.808 23 1.479.779 32 1.523.349 158 28<br />
Genel Yekûn = 7.495.769,30<br />
158 Amara’nn gider toplam 1.793.340 çkmas gerekirken 1.523.349 gibi bir rakam mevcut. Tercüme hatas<br />
deil orijinal metinde ayn rakam mevcuttur.<br />
117<br />
119
ORSAM<br />
Basra Vilayetinin Bir Senelik (1315) Varidat (Geliri): 159<br />
Gelir Nevi<br />
Basra<br />
Sanca<br />
Muntefik<br />
Sanca<br />
Necid<br />
Sanca<br />
Amara<br />
Sanca<br />
Yekûn<br />
Kuru Kuru Kuru Kuru Kuru<br />
Bedel-i Askerî 18.887 8.239 -- 17.673 39.800<br />
Airetler Vergisi 8.140 388.280 42.350 -- 438.770<br />
Sr Vergisi 42.450 103.947 -- 56.320 202.716<br />
Koyun Vergisi 195.250 974.623 -- 400.703 1.570.576<br />
Deve Vergisi -- 82.090 22.896 -- 104.926<br />
Ör Hâslat 5.037.751 1.321.859 -- 4.489.313 10.848.924<br />
Ör Emaneti 114.521 880.356 2.536.598 54.280 3.585.755<br />
Muhtelif<br />
Vergiler<br />
Mahkeme<br />
Harçlar<br />
297.475 444.402 954.947 153.147 1.849.972<br />
57.616 17.168 23.078 24.028 121.890<br />
Emlak ve Tapu 47.427 14.245 -- 68.021 129.694<br />
Çeitli<br />
Tahsilâtlar<br />
33.000 5.526 2.628 4.767 45.921<br />
Yekûn 5.847.510 4.240.677 3.582.497 5.268.253 18.938.945 160<br />
159 1317 tarihli salnamede yer almaktadr.<br />
160 Genel toplam rakamlarda, yatay topland zaman 18.938.937 Kuru sonuç vermekte, dikey topland zaman<br />
18.938.944 kuru sonuç vermektedir.Rakamlarda birkaç kuru hatalar büyük bir ihtimal matbaa hatasndan<br />
kaynaklanmaktadr.<br />
118<br />
120
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Basra Vilayetinin Bir Senelik (1315) Masraflar:<br />
Gelir Nevi<br />
Basra<br />
Sanca<br />
Muntefik<br />
Sanca<br />
Necid<br />
Sanca<br />
Amara<br />
Sanca<br />
Yekûn<br />
Kuru Kuru Kuru Kuru Kuru<br />
erî Giderler 62.332 57.721 66.365 22.191 208.609<br />
Dâhiliye Giderleri<br />
Adliye Giderleri<br />
Maliye Giderleri<br />
Bayndrlk<br />
Giderleri<br />
Personel Maalar<br />
Hazine Giderleri<br />
6.Ordu Basra<br />
Muhassasat<br />
Yaverlik ve<br />
Nizamiye Giderleri<br />
Bahriye<br />
Muhassasat<br />
Jandarma<br />
Giderleri<br />
Polis, Posta, telgraf<br />
ve Shhiye<br />
Giderleri<br />
Sarf Emir Olunan<br />
Giderler<br />
Düyun- Umumiye<br />
595.159 267.592 262.231 202.246 1.327.228<br />
231.148 113.200 20.700 55.630 420.678<br />
231.038 191.593 108.306 76.307 607.244<br />
50.800 -- -- -- 50.800<br />
117.271 9.357 57.821 45.366 229.815<br />
450.000 -- -- -- 450.000<br />
1.964.699 3.115.637 1.230.449 2.798.123 9.108.908<br />
600.000 -- -- -- 600.000<br />
932.567 -- -- 100.000 1.032.567<br />
1.038.992 489.633 892.117 485.736 2.906.479<br />
125.806 33.855 31.992 24.055 215.708<br />
2.825.000 -- -- -- 2.825.000<br />
-- 250.000 -- 250.000 500.000<br />
Yekûn 9.224.813 4.528.588 2.669.981 4.059.654 20.483.036<br />
119<br />
121
ORSAM<br />
Basra Vilayetinin (1316) yl Varidat ve Masrufat (Geliri ve Gideri) 161<br />
Varidat (Gelir)<br />
Masrufat (Gider)<br />
Gelir Kalemi Kuru Gider Kalemi Kuru<br />
Airetler Vergisi 438.881 Yerel Masraflar 2.701.549<br />
Bedeli Askerî 48.008<br />
Nizamiye<br />
Muhassasat ve<br />
Giderleri<br />
10.876.308<br />
Koyun Vergisi 1.615.700 Jandarma Giderleri 4.219.980<br />
Sr Vergisi 185.000 Bahriye Giderleri 884.097<br />
Deve Vergisi 115.390 Polis Giderleri 52.172<br />
Ör Hâslat 10.964.261 Shhiye Giderleri 6.600<br />
Ör Emaneti 4.937.066 Muhtelif Giderler 100.760<br />
Emlak ve Tapu 116.640 Hicaziye Giderleri 1.600.000<br />
Mahkeme Harçlar 126.726<br />
Muhtelif Vergiler 1.819.609<br />
Çeitli Tahsilâtlar 74.185<br />
Yekûn 20.441.466<br />
Yekûn 20.441.466<br />
161 1318 tarihli Basra vilayet salnamesinde yer almaktadr.<br />
120<br />
122
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
BASRA’DA YETEN MAHSULLER<br />
Basra’da Yetien Hurma Çeitleri<br />
1. Halavi 14. Petres<br />
2. Sayir 15. Zehdi<br />
3. Hadravi 16. Kantar<br />
4. Öse Ümran 17. Tayyibü’l-isim<br />
5. Berhi 18. eker<br />
6. Beryem 19. Umu’d-dihin<br />
7. Süveydan 20. Vekü’l-cuma<br />
8. Avit 21. Binti’l-seb’<br />
9. Fersi 22. Akar<br />
10. Eresi 23. Asabiu’l-acuz<br />
11. Cevzi 24. Benati<br />
12. Mektum 25. Leylevi<br />
13. Hesabi 26. Hedl<br />
Not: Bu hurma çeitlerinin en lezzetlisi ve muteber olan Halavi, Hadravi ve Zehdi<br />
olandr. Geri kalan çeitler, “dierleri” ad altnda her yerde satlabilir.<br />
Meyveler<br />
1.Erik<br />
2.Elma<br />
3.Üzüm<br />
4.Üzüm Koras<br />
5.ncir<br />
6. Turunç<br />
7. Muz<br />
8. Portakal<br />
9. Limon<br />
10. Nar<br />
Mahsuller<br />
1. Buday 5. Ak Dar<br />
2. Arpa 6. Msr<br />
3. Çeltik 7. Madmak<br />
4. Kum Dar 8. Susam<br />
121<br />
123
ORSAM<br />
Sebzeler<br />
1. Bakla 13. Fasulye<br />
2. Lahana 14. Lobiye<br />
3. Domates 15. Semiz Otu<br />
4. Kavun 16. Turp<br />
5. Karpuz 17. Kereviz<br />
6. Soan 18. Maydanoz<br />
7. Bamya 19. Patlcan<br />
8. Salatalk 20. Biber<br />
9. Donbalan 162 21. algam<br />
10. Sarmsak 22. Çevender<br />
11. Kabak 23. Havuç<br />
12. Yer Elmas<br />
Yerel Tüketim ve hracat 163<br />
Basra Merkez Sanca<br />
Ürünün Ad<br />
Üretim Miktar<br />
(Okka)<br />
Yerel Tüketim<br />
(Okka)<br />
hracat<br />
(Okka)<br />
1. Buday 230.000 230.000 --<br />
2. Arpa 200.000 200.000 --<br />
3. Çeltik 200.000 200.000 --<br />
4. Dar 200.000 200.000 --<br />
5. Hurma 35.000.000 5.000.000 30.000.000<br />
6. Meyve 410.000 320.000 90.000<br />
7. Sebze 50.000 50.000 --<br />
Yekûn 36.290.000 6.200.000 30.090.000<br />
Muntefik Sanca<br />
Ürünün Ad<br />
Üretim Miktar<br />
(Okka)<br />
Yerel Tüketim<br />
(Okka)<br />
hracat<br />
(Okka)<br />
1. Buday 3.000.000 1.500.000 1.500.000<br />
2. Arpa 6.000.000 3.000.000 3.000.000<br />
3. Pirinç 500.000 250.000 250.000<br />
4. Duhun 200.000 100.000 100.000<br />
5. Susam 20.000 10.000 10.000<br />
6. Dar 500.000 250.000 250.000<br />
7. Ma 164 100.000 50.000 50.000<br />
8. Hurma 100.000 50.000 50.000<br />
Yekûn 10.420.000 5.210.000 5.210.000<br />
162 Bir çeit etli mantar.<br />
163 (1292) tarihli Badat Vilayet Salnamesine göre.<br />
164 Bir çeit börülce.<br />
122<br />
124
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Amara Sanca<br />
Ürünün Ad<br />
Üretim Miktar<br />
(Okka)<br />
Yerel Tüketim<br />
(Okka)<br />
hracat<br />
(Okka)<br />
1. Buday 3.250.000 812.500 2.437.500<br />
2. Arpa 4.000.000 1.000.000 3.000.000<br />
3. Pirinç 9.000.000 4.500.000 4.500.000<br />
4. Dhn 165 100.000 100.000 --<br />
6. Dar 4.000.000 1.000.000 3.000.000<br />
5. Susam 50.000 10.000 40.000<br />
7. Ma 50.000 10.000 40.000<br />
8. Penbe 166 500.000 500.000 --<br />
9. Meyve ve Sebze 31.000 31.000 --<br />
Yekûn 20.981.000 7.963.500 13.017.500<br />
Ahsa (Necid) Sanca<br />
Ürünün Ad<br />
Üretim Miktar<br />
(Okka)<br />
Yerel Tüketim<br />
(Okka)<br />
hracat<br />
(Okka)<br />
1. Buday 100.000 100.000 --<br />
2. Arpa 50.000 50.000 --<br />
3. Dar 20.000 20.000 --<br />
4. ilep 167 2.000.000 2.000.000 --<br />
5. Susam 100.000 100.000 --<br />
6. Anason 100.000 100.000 --<br />
7. Lobya 168 150.000 150.000 --<br />
8. Yabani Nohut 50.000 50.000 --<br />
9. Basurek 169 50.000 50.000 --<br />
10. Soan 200.000 200.000 --<br />
11. Hurma 30.000.000 15.000.000 15.000.000<br />
12. ççicei Tohumu 100.000 100.000 --<br />
13. Kitre 170 400.000 100.000 300.000<br />
14. Tütün 100.000 100.000 --<br />
15. Meyve 200.000 200.000 --<br />
16. Sebze 300.000 300.000 --<br />
Yekûn 33.920.000 18.620.000 15.300.000<br />
165 Bir çeit dar, kum dars.<br />
166 Pamuk.<br />
167 Çeltik<br />
168 Bir çeit börülce.<br />
169 Ne olduu tespit edilememitir.<br />
170 Bez dokurken pamuunu yaptrmak için sürdükleri beyaz sakz.<br />
123<br />
125
ORSAM<br />
Kullanlan Arlk Ölçü Birimleri:<br />
Okka 171 : Eski stanbul okkas ile 2,5 okkadr.<br />
Batman : Eski stanbul okkas ile 60 okkadr.<br />
Kâre-i Kebîr : stanbul okkas ile 2000 okkadr.<br />
Kâre-i Sagîr : stanbul okkas ile 1000 okkadr.<br />
Taar : 1200 okkadr.<br />
Cerib 172 : Her biri alt zira’ olan 20 kam karedir.<br />
Büyük Kam : Her biri yedi zira’tr. Nehir kazlarnda kullanlr.<br />
Basra Zira’ : 45 parmak uzunluundadr.<br />
Halep Zira’ : 34 parmak uzunluundadr.<br />
NOT: Basra’da sebze ve meyve çeitleri “okka” ile satlr ve alnr. Hububat ve tüm zahire<br />
çeitleri ise “batman” ve “taar” ile ölçülüp deerlendirilir. “Kâre-i Kebîr” ve “Kâre-i Sagîr”<br />
ise, hurma ölçümünde kullanlr.<br />
Tekstil ve malât<br />
Gerek Basra’da ve gerek etrafnda hiçbir tekstil imalat yoktur. Ancak Kurna’da gayet<br />
nefis malahlar imal edilir.<br />
Basra’da kazanc, kuyumcu ve demirci gibi sanat erbab var ise de saylar snrl ve<br />
çou yabancdr.<br />
Basra’da en çok rabet gören sanat dallar çanak, çömlek ve tabakçlktr. Fakat bunlar<br />
da ihtiyac karlayacak derecede deildir.<br />
Madenler:<br />
Basra’ya bal Ebulhasip’te ve Kurna’ya bal Medine taraflarnda birer tuz madeni ve<br />
Zübeyir’de kireç madeninden baka bir maden yoktur. Amara’da iki adet küçük tuz madeni<br />
bulunur, bu madenlerden yllk iki ton tuz elde edilmektedir. Necid sancana bal Katf<br />
kazas önünde deniz içinde inci avlama yeri bulunmakta ve halk buradan inci çkarmaktadr.<br />
Ayrca Necid kazas sahilinde bir çeit kum tuzu bulunmaktadr. Bu kum tuzundan cam imal<br />
edilmektedir.<br />
Ormanlar:<br />
Basra’da orman yoktur. Amara sancanda Aligarbi ve Aliarki nahiyelerinde, yarm<br />
saat eninde ve on be dakika uzunluunda birer küçük orman vardr. Aaçlar lgn ve<br />
söütten ibarettir. Halkn odun ihtiyac, hurma aac ve dallar ile baz aaçlardan salanr. Bu<br />
aaçlar Amara ile Karun’dan getirilir.<br />
171 Okka; 400 dirhemlik bir arlk ölçüsü, yeni dirhem veya dirhem-i üri de denilir. Yeni okka kilonun binde<br />
biri ksm bir dirhemdir. Eski dirhemin üçte biridir.<br />
172 Sadece Arabistan bölgesinde kullanlan bir ölçü birimidir. Uzunluu ve eni 60 arn olan bir arazi ölçüsüdür.<br />
124<br />
126
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Basra Ticaretinde Önemli Bir Yer Tutan nci ve nci Av le lgili Bilgiler<br />
nci avlanma yeri, Basra Körfezinin batsnda bulunan Bahreyn, Katif, Katar ve<br />
Umman sahillerinin karasulardr. Bu sularda, inci avlamak için binlerce gemi kullanlr.<br />
Bunlar birinci derecede Bahreyn adas, ikinci derecede Umman ve Katar, üçüncü derecede<br />
Katif ve ondan sonra Kuveyt gemileridir. Bu gemiler her sene Nisan ortasndan Eylül sonuna<br />
kadar, her birinin geniliine göre, 30 ile 100 tayfa ile avlanma bölgesine giderler. Denizden<br />
inci çkartmak için dalgçlarn üçte biri denize dalar. Dalgçlarn tamamna yakn bu bölgenin<br />
insanlarndan ve deiik airetlerindendir. Her dalgç denize gitmeden önce bir yllk erzak<br />
verilir ve yaamlar temin edilir.<br />
Toplanan incilerin daha sonra deerleri tespit edilir ve gemilerde çalanlarn yiyecek<br />
ve içecek giderleri düüldükten sonra kalan ksm, genel uygulama ve kabul görmü<br />
yöntemlerle, gemi sahibi ile gemide bulunan dalgçlar ve tayfalarn saysna ve kontenjanna<br />
göre datlr. Ancak bazen elde edilen av miktar gemide çalanlarn yiyecek ve içecek<br />
giderlerini bile karlamaz veya hiç av elde edemeden geri dönenler de vardr. Bazen de<br />
bollar ve iyi bir mevsim geçirilir.<br />
nci elde edemeden geri dönen dalgçlar ve tayfalar, üzerlerindeki masraf ve hesaplar<br />
gelecek sene elde edilecek gelirden mahsup edilmek üzere tacirden yiyecek ihtiyacn talep<br />
eder. Eer o tacir kabul etmez ise dier bir tacir veya destekleyiciye giderek hem bu senenin<br />
hem de gelecek senenin anlamasn yapp, yiyeceklerini alr ve geri dönerler. Tacirler ve<br />
destekleyiciler her sene bu ekilde dalgçlardan incileri satn alarak Hindistan ve dier<br />
ülkelerle inci ticaretini yaparlar.<br />
Yukarda izah ettiimiz gibi dalgçlarn, genel olarak sahil bölgelerinde yaadklar ya<br />
da bedevi airetlerinden olduklar için, dalgç malzemeleri ve düzenli modern aletleri yoktur.<br />
Bunlarn avlanma yöntemleri özetle öyledir: Denize inmek için, öncelikle dalgçlarn<br />
bellerine ve ayaklarna birer ip balanr. Daha sonra hurma dalndan yaplm bir sepeti<br />
boyunlarna takar ve denize inerler. pin bir ucu gemide bir tayfa tarafndan tutulur ve denizin<br />
derinliklerine hzl inebilmesi için ayaklarna ar bir kurun ve ta balarlar. Burunlarn da<br />
aaç veya kemikten yaplm “hutam” diye tabir edilen bir aletle skarlar. Daha sonra<br />
dalgçlar denizin dibinde hzla toplayabilecekleri incileri sepetlerine atarlar ve verecekleri bir<br />
iaretle denizden hzl bir ekilde yukarya çekilirler.<br />
125<br />
127
VI. SLAHLI GÜÇLER<br />
126
ORSAM<br />
KARA ORDUSU: ASKERÎ GÜÇ<br />
Basra ve Havalisi Komutan (1317 ve 1318) ylnda Ferik (Korgeneral) Mehmet<br />
Muhsin Paa ve (1320) ylnda Ferik (Korgeneral) Mustafa Nuri Paa’dr.<br />
(1299, 1308, 1309 ve 1314) tarihli Basra vilayet salnamelerinde, Basra’nn askerî gücü<br />
aadaki gibidir:<br />
1. Basra Redif Taburu: 98 nci Alayn Basra Taburu, dört bölükten olumaktadr.<br />
Taburun mevcudu:<br />
a. Bir Binba (Komutan)<br />
b. Bir Kd. Yüzba<br />
c. Bir Tabur Kâtibi<br />
d. Çakmakç Usta kadrosu<br />
e. Depo Memuru (Üstemen)<br />
f. Depo Muavini (Baçavu).<br />
Her bölükte üç veya dört subay vardr.<br />
2. Fav stihkâm Komisyonu: Komisyon mevcudu:<br />
a. Bir Binba (Komutan)<br />
b. Üç Subay<br />
c. Bir Komisyon Kâtibi<br />
d. Tabur Kâtibi.<br />
3. stihkâm Bölüü: Bölük mevcudu:<br />
a. Bir Kd. Yüzba (Komutan)<br />
b. Bir Bölük Kâtibi<br />
c. Bir mam<br />
d. Bir Cerrah.<br />
e. Bir Eczac<br />
f. Bir Üstemen<br />
g. ki Temen.<br />
h. Çavu, Onba ve Erler 90 Nefer<br />
127<br />
130
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
4. Basra’da konulandrlm 43 ncü Alayn 1 nci Taburu: (1311) tarihli salnamede,<br />
43 ncü alayn 1 nci Taburu yerine 4 ncü tabur yerletirilmitir.<br />
Tabur Mevcudu;<br />
a. Bir Binba<br />
b. Bir Kd. Yüzba<br />
c. Bir Alay Müftüsü<br />
d. Bir Tabur Kâtibi<br />
e. 1 nci Bölük Yüzbas<br />
f. 1 nci Bölük Üstemeni<br />
g. 1 nci Bölük Temeni<br />
h. 2 nci Bölük Yüzbas<br />
i. 2 nci Bölük Üstemeni<br />
j. 2 nci Bölük Astemeni<br />
k. 3 ncü Bölük Yüzbas<br />
l. 3 ncü Bölük Üstemeni<br />
m. 3 ncü Bölük Temeni<br />
n. 3 ncü Bölük Astemeni<br />
o. 4 ncü Bölük Yüzbas<br />
p. 4 ncü Bölük Üstemeni<br />
q. 4 ncü Bölük Temeni<br />
r. 4 ncü Bölük Astemeni<br />
s. Esvap (Kyafet) Emini<br />
t. Bir Tabip<br />
u. Bir Eczac<br />
v. Bir Cerrah<br />
Mevcut Silah Endaz 173 :<br />
Rütbe Nefer Rütbe Nefer<br />
Çavu 16 Baçavu 4<br />
Onba 32 Bölük Emini 4<br />
Eskici Onba 1 Borazan 16<br />
Terzi Onba 1 Borazan Çavuu 1<br />
Baltac Onba 1 Borazan Onba 1<br />
Kolaas Çavuu 1 Sakalar 8<br />
Depo Çavuu 1 Yazc Onba 1<br />
Er 176<br />
_______________________________________________________________<br />
(1317) tarihli Basra Vilayet salnamesinde, Basra’da bulunan askeri birliklerin hacminde<br />
büyük bir art dikkat çekmektedir. Bu tarihten sonra, aadaki birlikler Basra’da<br />
konulandrlmtr.<br />
173 Endaz: Atc anlamnda kullanlr. Osmanl Ordu tekilatnda ise; Silahl at gücü anlamnda kullanlr.<br />
128<br />
131
ORSAM<br />
1. 41 nci Alayn 1 nci Taburu<br />
2. 41 nci Alayn 2 nci Taburu<br />
3. 42 nci Alayn 3 ncü Taburu<br />
4. 42 nci Alayn 4 ncü Taburu<br />
5. 43 ncü Alayn 2 nci Taburu<br />
6. 43 ncü Alayn 1 nci Taburu<br />
7. 44 ncü Alayn 4 ncü Taburu<br />
8. 45 nci Alayn 1 nci Taburu<br />
9. 11 nci Nianc Taburu<br />
10. 6 nc Alayn 4 ncü Taburunun 1 nci Topçu Bölüü<br />
11. stihkâm Komisyonu<br />
12. stihkâm Bölüü<br />
Redif 22 nci Frka 43 ncü Liva Komutan Mirliva (Tugeneral) smail Tevfik Paa<br />
Komutasnda<br />
13. Redif 85 nci Alayn 1 nci Basra Taburu<br />
14. Redif 85 nci Alayn 2 nci Fav Taburu<br />
15. Redif 85 nci Alayn 3 ncü Amara Taburu<br />
16. Redif 86 nc Alayn 1 nci Muntefik Taburu<br />
17. Redif 86 nc Alayn 2 nci Kuttu’l-Amara Taburu<br />
18. Redif 86 nc Alayn 3 ncü Divaniye Taburu<br />
(1320) tarihli Basra vilayet salnamesinden sonra, yukardaki birlikler geri çekilmi ve bu<br />
tarihten sonra aadaki birlikler Basra’da konulanmtr. Redif birliklerinde bir deiiklik<br />
yaplmamtr. 174<br />
1. 41 nci Alayn 3 ncü Taburu<br />
2. 42 nci Alayn 2 nci Taburu<br />
3. 42 nci Alayn 1 nci Ester Süvari Taburu<br />
4. 46 nci Alayn 3 ncü Taburu<br />
5. 43 ncü Alayn 3 ncü Taburu (Nasriye)<br />
6. 43 ncü Alayn 4 ncü Taburu (atra)<br />
7. 41 nci Alayn 4 ncü Taburu (Humeysiye)<br />
8. 45 nci Alayn 1 nci Taburu (Amara)<br />
9. 42 nci Alayn 3 ncü Taburu (Ahsa)<br />
10. 42 nci Alayn 4 ncü Taburu (Ahsa)<br />
11. 43 nci Alayn 1 nci Taburu (Katar)<br />
12. 11 nci Nianc Taburu<br />
13. 12 nci Nianc Taburu<br />
14. 6 nc Alayn 4 ncü Taburunun 1 nci Topçu Bölüü<br />
15. stihkâm Komisyonu<br />
16. stihkâm Bölüü<br />
174 1320 tarihli Basra Salnamesine göre.<br />
129<br />
132
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Her tabur dört bölükten olumaktadr. Tabur mevcudu aadaki gibidir:<br />
1. Bir Binba<br />
2. Bir Kd. Yüzba<br />
3. Bir Alay Müftüsü<br />
4. Alay Kâtibi<br />
5. Kâtip Muavini<br />
6. Tabip<br />
7. Eczac<br />
8. Cerrah<br />
9. Tüfekçi Ustas<br />
10. 1 nci Bölük Yüzbas<br />
11. 1 nci Bölük Üstemeni<br />
12. 1 nci Bölük Temeni<br />
13. 1 nci Bölük Temeni<br />
14. 2 nci Bölük Yüzbas<br />
15. 2 nci Bölük Üstemeni<br />
16. 2 nci Bölük Temeni<br />
17. 2 nci Bölük Temeni<br />
18. 3 ncü Bölük Yüzbas<br />
19. 3 ncü Bölük Üstemeni<br />
20. 3 ncü Bölük Temeni<br />
21. 3 ncü Bölük Temeni<br />
22. 4 ncü Bölük Yüzbas<br />
23. 4 ncü Bölük Üstemeni<br />
24. 4 ncü Bölük Temeni<br />
25. 4 ncü Bölük Temeni<br />
130<br />
133
ORSAM<br />
Ç GÜVENLK: ZABTYE KUVVET<br />
Yaynlanm Basra vilayet salnamelerinin tamamnda, Basra’nn zabtiye gücü aada<br />
çkartlmtr:<br />
ALAY MECLS<br />
Basra vilayetinin Alay Meclisi aadaki kadrolardan olumaktadr:<br />
1. Alay Beyi 5. Piyade Bölük Aas<br />
2. Tabur Aas 6. Piyade Bölük Muavini<br />
3. dare Emini 7. Piyade Jurnal Emini<br />
4. Hesap Emini<br />
1 nci Basra Taburu<br />
Bu tabur be bölükten olumaktadr. Taburun kadro mevcudu aaya çkartlmtr.<br />
1. Alay Beyi 3. Tabur Aas<br />
2. dare Emini 4. Hesap Emini<br />
Her bölükte bir Bölük Aas, Bölük Muavini ve Bölük Jurnal Emini bulunmaktadr.<br />
Beinci bölük ebane 175 bölüüdür.<br />
Mevcudu 6 Onba, 6 Çavu ile toplam 492 neferdir 176 .<br />
2 nci Amara Taburu<br />
Bu tabur, iki piyade bölüü ile iki süvari bölüü ve ebane bölüünden olumaktadr.<br />
Taburun kadro mevcudu, bir Tabur Aas ve bir Hesap Emini ve her bölükte bir Bölük Aas,<br />
Bölük Muavini ve Bölük Jurnal Emini bulunmaktadr.<br />
3 ncü Muntefik Taburu<br />
Bu tabur, bir piyade bölüü ile üç süvari bölüü ve ebane bölüünden olumaktadr.<br />
Taburun kadro mevcudu, bir Tabur Aas ve bir Hesap Emini ve her bölükte bir Bölük Aas,<br />
Bölük Muavini ve Bölük Jurnal Emini bulunmaktadr.<br />
4 ncü Necid Taburu<br />
Bu tabur iki piyade bölüü ile dört süvari bölüünden olumaktadr. Taburun kadro<br />
mevcudu, Bir Tabur Aas ve bir Hesap Emini ve her bölükte bir Bölük Aas, Bölük<br />
Muavini ve Bölük Jurnal Emini bulunmaktadr.<br />
Çavu, Onba ve Er mevcudu öyledir 177 :<br />
Piyade 823<br />
Süvari 554<br />
ebane 175<br />
Yekûn 1.552<br />
175 ebane (abana): Gece bölüü.<br />
176 1308 ve 1309 yl salnamelerine göre Onba Er toplam 68 nefer.<br />
177 1317, 1318 ve 1320 yllarna ait salnamelerde, taburlarn mevcudu verilmitir. Bu yllarda mevcut hiç<br />
deimemitir.<br />
131<br />
134
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
DONANMA: BASRA TERSANES<br />
Yaynlanm tüm Basra vilayet salnamelerinde Basra’nn tersane gücü ve kuvvetinde pek<br />
önemli deiiklikler olmamtr. Basra Tersanesi aadaki kadrolardan olumaktadr.<br />
Rütbe ve Görev:<br />
1. Mirliva (Tugeneral) – Komutan<br />
2. Tersane Memuru – Kd. Yüzba Muhasebe Memuru<br />
3. Masraflar Mukayyidi – Firkateyn Kâtibi<br />
4. Jurnal Mukayyidi – Korvet Kâtibi<br />
5. Tahrirat Kâtibi<br />
6. Evrak Memuru<br />
7. Mübeyyiz – Telgraf Kâtibi<br />
8. Divan- Harp Kâtibi – Telgraf Kâtibi<br />
9. Tersane ve Ambar Kâtibi – Telgraf Kâtibi<br />
10. Güverte Memuru – Kd. Yüzba<br />
11. Bölük Subay – Yüzba<br />
12. Bölük Subay – Temen<br />
Sanayi Bölüü:<br />
1. Marangoz – Yüzba<br />
2. Marangoz – Temen<br />
3. Tabip – Yüzba<br />
4. Cerrah<br />
5. Ambar Memuru<br />
6. Kla Memuru – Kd. Yüzba<br />
7. mam – Dördüncü Snf<br />
8. Bölük Yüzba<br />
9. Kla Kâtibi– Korvet Kâtibi<br />
10. K 1 Muhafz – Üstemen<br />
11. K 1 Muhafz – Temen<br />
12. Cephane Memuru<br />
13. Sevk Memuru – Yüzba<br />
14. Mzka Muallimi – Yüzba<br />
15. Mzka Muallim Muavini-Üstemen<br />
132<br />
135
ORSAM<br />
Basra Tersanesinin Menavi lyas Paa Mahallesinde bulunan “Bahriye Klas” Kadrosu: 178<br />
1. Kla Memuru (Kd. Yüzba)<br />
2. mam (Üçüncü Snf)<br />
3. Bölük Subay (Temen)<br />
4. Müzik Muallimi (Yüzba)<br />
5. Müzik Muallim Yardmcs (Gedikli Baçavu)<br />
6. Kla Kâtibi<br />
BASRA BAHRYE HASTANES<br />
Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerin tamamnda, Basra Bahriye Hastanesi kadro<br />
mevcudu aada verilmitir:<br />
1. Bahekim (Yarbay)<br />
2. kinci Tabip (Kd. Yüzba)<br />
3. Hastane Müdürü (Kd. Yüzba)<br />
4. mam (Dördüncü Snf)<br />
5. Kâtip (Korvet Kâtibi)<br />
6. Cerrah (Sivil)<br />
7. Ba Eczac (Sivil)<br />
8. Eczac (Sivil)<br />
1- ZÜHHAF KORVET<br />
1. Süvari Binba<br />
2. Süvari Yüzba<br />
3. mam<br />
4. Gemi Kaptan – Yüzba<br />
5. Bölük Subay – Yüzba<br />
6. Kâtip – Korvet Kâtibi<br />
7. Bölük Subay – Temen<br />
8. Topçu Muallimi – Temen<br />
9. Baçarkç – Kd. Yüzba<br />
10. kinci Çarkç – Kd. Yüzba<br />
11. Üçüncü Çarkç – Yüzba<br />
12. Dördüncü Çarkç – Üstemen<br />
13. Cerrah<br />
14. Kzgnc<br />
15. Klavuz<br />
178 Bu kadro son iki salnamede (1318 ve 1320) verilmektedir. Daha önceki salnamelerde bahsi geçmemitir.<br />
133<br />
136
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
2- MÜJDE RESSAN VAPURU<br />
1. Süvari Kd. Yüzba<br />
2. Gemi Kaptan – Üstemen<br />
3. Bölük Subay – Üstemen<br />
4. Kâtip – Telgraf Kâtibi<br />
5. Baçarkç – Kd. Yüzba<br />
6. kinci Çarkç – Yüzba<br />
7. Üçüncü Çarkç – Üstemen<br />
8. Cerrah<br />
9. Kzgnc<br />
10. Klavuz<br />
3- AKKA GAMBOTU<br />
1. Süvari Kd. Yüzba<br />
2. Süvari Yüzba<br />
3. Gemi Kaptan – Üstemen<br />
4. Bölük Subay – Temen<br />
5. Kâtip – Telgraf Kâtibi<br />
6. Baçarkç – Kd. Yüzba<br />
7. kinci Çarkç – Yüzba<br />
8. Üçüncü Çarkç – Üstemen<br />
9. Cerrah<br />
10. Kzgnc<br />
4- DERYA AVCISI GAMBOTU<br />
1. Süvari Kd. Yüzba<br />
2. Gemi Kaptan Üstemen<br />
3. Bölük Subay – Temen<br />
4. Kâtip – Telgraf Kâtibi<br />
5. Topçu Muallimi – Gedikli<br />
6. Baçarkç – Kd. Yüzba<br />
7. kinci Çarkç – Yüzba<br />
8. Üçüncü Çarkç – Üstemen<br />
9. Dördüncü Çarkç – Temen<br />
10. Cerrah<br />
11. Klavuz<br />
5- ULUS VAPURU<br />
1. Süvari Kd. Yüzba<br />
2. Bölük Subay – Yüzba<br />
3. Bölük Subay – Üstemen<br />
4. Kâtip – Telgraf Kâtibi<br />
5. Baçarkç – Kd. Yüzba<br />
6. kinci Çarkç – Üstemen<br />
7. Üçüncü Çarkç – Üstemen<br />
8. Cerrah<br />
134<br />
137
ORSAM<br />
6- NASRU’L-AZZ ISKUNASI 179<br />
1. Süvari Kd. Yüzba<br />
2. Süvari vekili – Üstemen<br />
7- CRAN NEHR ISKUNASI<br />
1. Süvari Yüzba<br />
8- EBAR NEHR ISKUNASI<br />
1. Süvari Yüzba<br />
2. Süvari vekili – Üstemen<br />
9- TMSAH NEHR ISKUNASI<br />
3. Süvari Yüzba<br />
4. Süvari vekili – Temen<br />
BASRA LMAN DARES<br />
(1308) tarihli vilayet salnamesinden (1317) tarihli vilayet salnamesine kadar, Basra<br />
Liman Dairesi kadrosu, bir liman reisi ile bir liman reis muavininden oluuyor iken, (1318 ve<br />
1320) tarihli salnamelerde Liman Dairesinin kadrosu aadaki ekli almtr. Ayrca (1318)<br />
tarihli salnameden önce Basra’da iki Liman Dairesi (Basra ve Katar) var iken, bu tarihten<br />
sonra liman says 19’a çkmtr.<br />
1. Liman Reisi (Kd. Yüzba)<br />
2. Tahrirat ve Muhasebe Kâtibi<br />
3. ki Liman Kâtibi<br />
4. Kurna, Amara, Kuttu’l-Amara, Badat, Müseyyip, Mahmudiye, Hille, Kûfe,<br />
Divaniye, unafiye, Semava, Muntefik, Sûkü’-üyûh, Medine, Ebulhasip,<br />
Fav, Katf ve Uceyir Limanlarna birer Liman Reisi.<br />
UMMAN OSMANLI DARES VAPURLARI<br />
Umman Merkez daresi<br />
Mithat Paa, 1870 tarihinden sonra, bir taraftan Dicle nehri üzerinde ilemekte olan<br />
ngiliz vapurlar ile rekabet etmek için “dare-i Nehriye” ve dier taraftan da yeni açlm olan<br />
Süvey kanal yolu ile Basra’dan stanbul’a doru vapurlar iletmek üzere “Umman-<br />
Osmanî” adl birer seyr ü sefer idaresi tesis etmitir. 180<br />
(1308) tarihli vilayet salnamesinde, Umman Merkez daresinin kadro mevcudu<br />
aada verilmitir:<br />
179 Iskuna : ki direkli brikten küçük yelkenli gemi. Bkz. Büyük Türkçe Sözlük, s.511.<br />
180 Darkot-Gökbilgin, “Basra”, s.326.<br />
135<br />
138
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
1. Bahriye Reisi Komutan (Albay)<br />
2. Muhasebeci<br />
3. Müfetti<br />
4. Varidat Kâtibi<br />
5. Masraflar Kâtibi<br />
6. Varidat Kâtip Yardmcs<br />
7. Masraflar Kâtip Yardmcs<br />
8. Ambar Memuru<br />
9. Bir Sandk Emini (Veznedar)<br />
10. Tahrirat Kâtibi<br />
11. Tahrirat Kâtip Yardmcs<br />
12. Bir Acente<br />
13. Bir Acente Kâtibi<br />
14. Acente Kâtibi ve Aktarma Memuru<br />
15. Aktarma Memuru Muavini<br />
16. Kantarc<br />
(1309 ve 1311) tarihli vilayet salnamesinde ise, Umman Merkez dare Heyeti’nin<br />
kadrosu aada ekilde deimitir.<br />
1. Bahriye Reisi Komutan (Albay)<br />
2. Muhasebeci<br />
3. Müfetti<br />
4. Varidat Kâtibi<br />
5. Masraflar Kâtibi<br />
6. Varidat Kâtip Yardmcs<br />
(1314) tarihli vilayet salnamesinden sonra, Umman Merkez dare Heyeti’nin kadrosu<br />
aadaki gibidir:<br />
Merkez dare Heyeti<br />
1. Basra Tersanesi Komutan Mirliva Emin Paa<br />
2. Güverte Müfettii (Kd. Yüzba)<br />
3. Makine Müfettii (Çarkç Kd. Yüzba)<br />
4. Bakâtip<br />
5. Tahrirat Kâtibi<br />
6. Varidat Kâtibi<br />
7. Masraflar Kâtibi<br />
8. Tahrirat Kâtip Yardmcs<br />
9. Varidat Kâtip Yardmcs<br />
10. Masraflar Kâtip Yardmcs<br />
11. Sandk Emini (Veznedar)<br />
12. Ambar Memuru<br />
136<br />
139
ORSAM<br />
Umman- Osmanî dare Komisyonu<br />
1. Bakan<br />
2. dare Muhasebecisi<br />
3. Merkez Acentesi<br />
4. Güverte Enspiktörü 181 Basra Acentehanesi<br />
1. Bir Acente<br />
2. Bir Acente Kâtibi<br />
3. Yabanc Yazma Kâtibi ve Aktarma Memuru<br />
4. Aktarma Memuru Muavini (ki Kii)<br />
5. Bir Kantarc<br />
Badat Acentehanesi<br />
1. Bir Acente<br />
2. Bir Acente Kâtibi<br />
3. Acente Aktarma Memuru<br />
4. Aktarma Memuru Muavini<br />
5. Bir Kantarc<br />
1. Bir Acente<br />
2. Bir Kantarc<br />
Amara Acentehanesi<br />
1. Bir Acente<br />
2. Bir Kantarc<br />
Kuttu’l-Amara Acentehanesi<br />
Fabrika dare Heyeti<br />
(1308) tarihli vilayet salnamesinde, fabrikann idaresinde aadaki kadrolar<br />
mevcuttur.<br />
1. Bir Ustaba<br />
2. Bir Ba Marangoz<br />
3. Kâtip<br />
4. Kzgncba<br />
5. Dökmeciba<br />
(1309) tarihli vilayet salnamesinde ise, üç kadro ilave edilmi bunlar: Bir memur, bir<br />
Çarkç Yarbay ve Bahriye Sanayi Yüzbas.<br />
(1318) tarihli vilayet salnamesinde fabrikann idare heyeti son eklini almtr. Bunlar:<br />
181 Dedektif.<br />
137<br />
140
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
1. Ba Marangoz<br />
2. Kzgncba<br />
3. Dökmeciba<br />
4. Kâtip<br />
5. Sanayi Yüzbas<br />
Musul Vapuru<br />
Makinesinin tibar: 80 Beygir, Kuvveti: 126, Kapasite Büyüklüü: 165 Hamule<br />
(Yük), Hz: 10 mil/saat.. Ayrca vapura bir de Hille Dubas baldr. Yaynlanm tüm Basra<br />
vilayet salnamelerindeki Musul Vapurunun kadrosu aaya çkartlmtr.<br />
1. Birinci Kaptan (Bahriye Kd. Yüzba) 4. Birinci Çarkç<br />
2. kinci Kaptan 5. kinci Çarkç<br />
3. Kâtip 6. Klavuz<br />
Badat Vapuru<br />
Makinesinin tibar: 50 Beygir, Kuvveti: 40, Kapasite Büyüklüü: 50 Hamule (Yük),<br />
Hz: 10 mil/saat. Ayrca vapura bir de Deare Dubas baldr. Yaynlanm tüm Basra<br />
vilayet salnamelerindeki, Badat vapurunun kadrosu aaya çkartlmtr.<br />
1. Birinci Kaptan (Bahriye Kd. Yüzba) 4. Birinci Çarkç<br />
2. kinci Kaptan 5. kinci Çarkç<br />
3. Kâtip 6. Klavuz<br />
Frat Vapuru<br />
Makinesinin tibar: 60 Beygir, Kuvveti: 84, Kapasite Büyüklüü: 115 Hamule (Yük),<br />
Hz: 9 mil/saat. Ayrca vapura bir de Amara Dubas baldr. Yaynlanm tüm Basra vilayet<br />
salnamelerinde, Frat vapurunun kadrosu aaya çkartlmtr.<br />
1. Birinci Kaptan (Bahriye Kd. Yüzba) 4. Birinci Çarkç<br />
2. kinci Kaptan 5. kinci Çarkç<br />
3. Kâtip 6. Klavuz<br />
Rusafe Vapuru<br />
Makinesinin tibar: 60 Beygir, Kuvveti: 84, Kapasite Büyüklüü: 115 Hamule (Yük),<br />
Hz: 9 mil/saat. Ayrca vapura bir de Mutemet Dubas baldr. Yaynlanm tüm Basra<br />
vilayet salnamelerindeki, Rusafe vapurunun kadrosu aaya çkartlmtr.<br />
1. Birinci Kaptan (Bahriye Kd. Yüzba) 4. Birinci Çarkç<br />
2. kinci Kaptan 5. kinci Çarkç<br />
3. Kâtip 6. Klavuz<br />
138<br />
141
VII. BASRA’DA ETM-ÖRETM<br />
VE<br />
SALIK<br />
139
ORSAM<br />
BASRA VLAYETNDE BULUNAN MEKTEPLER 182<br />
(1308 ve 1309) yllarna ait Basra vilayet salnamelerinde Basra’da mevcut olan okul<br />
says dört ilkokul ve bir ortaokuldur. Bu okullar unlardr:<br />
1.Basra Mektebi Rütiyesi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Birinci Muallim Mahmut ükrü Efendi (1311)<br />
kinci Muallim Mehmet Efendi (1311)<br />
Birinci Muallim brahim Fevzi Efendi (1314)<br />
kinci Muallim Mehmet Salih Efendi (1314–1317)<br />
Üçüncü Muallim Mahmut Efendi (1314–1317–1318)<br />
Birinci Muallim Emin Efendi (1317–1318)<br />
Matematik Muallimi Üstemen Hamdi Efendi (1311)<br />
Matematik Muallimi Salih Efendi (1318)<br />
Franszca Muallimi Mir Efendi (1314)<br />
Franszca Muallimi Rza Efendi ve Salih Efendi (1317)<br />
Güzel Yaz Muallimi Hurit Efendi (1317)<br />
Mubassr (Gözetmen) Mehmet Efendi. (1311–1314)<br />
Yaz Muallimi brahim Efendi (1317–1318)<br />
Yaz Muallimi Abdurrezzak Efendi (1320)<br />
Birinci Muallim Ahmet Nuri Efendi (1320)<br />
kinci Muallim Mahmut ükrü Efendi (1320)<br />
Bir Kapc (1317)<br />
Örenci says: 70. 183<br />
(Okullarda görev yapan öretmenlerin hepsi ayn dönemde bu okullarda bulunmamtr.<br />
Görev yapt tarihler karsnda parantez içinde yazldr)<br />
2.Basra Feyziye ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Birinci Muallim Mahmut Efendi (1308–1309)<br />
kinci Muallim Molla Mahmut Efendi (1308–1309)<br />
Birinci Muallim Abdullah Efendi (1311–1314)<br />
kinci Muallim brahim Efendi (1311–1318)<br />
kinci Muallim Mehmet Efendi (1314–1317)<br />
Birinci Muallim Mehmet Efendi (1318–1320)<br />
Örenci says: 80. 184<br />
182 Osmanl eitim sisteminde mektepler (okullar); iptidai (ilkokul), rütiye (ortaokul) ve idadi (lise)’den<br />
olumaktadr. Bkz. Cahit Baltac, “Osmanl Eitim Sistemi”, Osmanl Ansiklopedisi, stanbul 1996.<br />
183 1308 ve 1309 yl Basra Vilayet Salnamelerine göre okulun örenci says 42, (1311) yl salnamesine göre<br />
80, (1317) yl salnamesine göre 90, (1318) yl salnamesine göre 93 ve (1320) yl salnamesine göre 70’dir.<br />
184 1308 ve 1309 yl Basra Vilayet Salnamelerine göre örenci says 29 ve (1314) yl salnamesine göre 80’dir.<br />
140<br />
144
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
3. Basra Hamidiye ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Birinci Muallim Abdullah Efendi (1308 – 1309)<br />
kinci Muallim Molla Rza Efendi (1308 – 1309)<br />
Birinci Muallim Halil Efendi (1314)<br />
kinci Muallim Abdülcelil Efendi (1314)<br />
Birinci Muallim Abdurrezzak Efendi (1317)<br />
Birinci Muallim Mahmut Efendi (1317)<br />
kinci Muallim Halil Efendi (1317)<br />
Mektep Muallimi Mahmut Efendi (1317)<br />
Birinci Muallim Mahmut Efendi (1318)<br />
Birinci Muallim Seyyid Ahmet Efendi (1320)<br />
kinci Muallim Halil Efendi (1318–1320)<br />
Örenci says: 20. 185<br />
4. Ebulhasip Mektebi Rütiyesi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Birinci Muallim Rza Efendi (1317)<br />
Birinci Muallim Abdullah Efendi (1317)<br />
5. Ebulhasip ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Birinci Muallim Mehmet Esat (1308)<br />
Birinci Muallim Abdülkerim Efendi (1309)<br />
kinci Muallim Molla Abdullah Efendi (1308–1309)<br />
Mektep Muallimi Rza Efendi (1311–1314)<br />
Örenci says: 25. 186<br />
(1311) yllna ait Basra vilayet salnamelerinde Basra’da mevcut olan okul saysna<br />
ilaveten üç ilkokul ad daha verilmektedir. Bu okullar unlardr:<br />
6. Menavi Paa ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Birinci Muallim Mehmet Efendi (1311–1314)<br />
kinci Muallim Molla Halil Efendi (1314)<br />
Birinci Muallim Sait Efendi (1317)<br />
kinci Muallim Salih Efendi (1317)<br />
Birinci Muallim Hac Hamit Efendi (1320)<br />
kinci Muallim Hüseyin Efendi (1320)<br />
Örenci says: 25 187<br />
185 1308 ve 1309 yl salnamelerine göre örenci says 34<br />
186 1308 yl salnamesine göre örenci says 25 iken, bu say 1309’da 30 olmutur.<br />
187 1308 yl salnamesine göre örenci says 25 iken, bu say 1309’da 35’e yükselmitir<br />
141<br />
145
ORSAM<br />
7. Seyif ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Mektep Muallimi Abdülcelil Efendi (1311)<br />
Örenci says: 25.<br />
8. Sabha ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Mektep Muallimi Abdullah Efendi (1311)<br />
Örenci says 10.<br />
(1314) ylna ait salnamede Basra’da dört yeni ilkokulun ad daha verilmektedir. Bu<br />
okullar unlardr:<br />
9. attü’l-Arap ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Birinci Muallim (Bo) (1314)<br />
10. Aar ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Mektep Muallimi Mehmet Salih Efendi. (1314)<br />
Birinci Muallim Seyit Mehmet Reit Efendi (1318)<br />
kinci Muallim Hüseyin Efendi 1318)<br />
Birinci Muallim Mahmut Efendi (1320)<br />
11. Zübeyir ptidai Mektebi 188<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Birinci Muallim Abdurrahman Efendi (1314–1320)<br />
12. Kurna ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Mektep Muallimi Mehmet Emin Efendi (1314)<br />
(1317) tarihli Basra salnamesinde, Basra’da dört yeni ilkokulun ad daha<br />
verilmektedir. Bu okullarn ad:<br />
13. Mrak ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Birinci Muallim Mehmet Efendi (1317–1318)<br />
kinci Muallim Abdulhalim Efendi (1317)<br />
Birinci Muallim Mahmut evki Efendi (1318)<br />
188 1292 tarihli Badat Vilayet Salnamesinde, Basra sancanda “Zübeyir Mektebi Rütiyesi” ad altnda bir<br />
okul ad verilmekte ve Muallimi Habip Efendi olup, örenci says:12 ‘dir. Ancak dier yllarda bu okulun adna<br />
rastlanmamtr.<br />
142<br />
146
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
14. Sûkü’-üyûh ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Birinci Muallim Cuma Efendi (1317)<br />
15. Basra Ünas (Kz) ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Birinci Muallime Sebile Hanm (1317)<br />
kinci Muallime Tizi Hanm (1317–1318)<br />
Birinci Muallime eyhe Hanm (1318)<br />
Birinci Muallime Fehime Hanm (1320)<br />
kinci Muallime Sendera Hanm (1320)<br />
16. Basra Musevi Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Müdür: shak Efendi (1317)<br />
Müdür: Abdullah Efendi (1320)<br />
brani Dili Muallimi Nesim Efendi (1317)<br />
brani Dili Muallimi Azra Efendi (1317)<br />
brani Dili Muallimi Sadiya Efendi (1317)<br />
Türk Dili Muallimi Abdülnebi Efendi (1320)<br />
Arap Dili Muallimi (Bo) (1320)<br />
(1320) tarihli Basra Salnamesinde, Basra’da ki yeni ilkokulun ad daha verilmektedir.<br />
Bu okullarn ad:<br />
17. Hamdan ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Birinci Muallim Mahmut ükrü Efendi (1320)<br />
kinci Muallim (Bo) (1320)<br />
18. Sebiliyat ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Birinci Muallim Abdulhalim Efendi (1320)<br />
kinci Muallim Mehmet Eyüp Efendi (1320)<br />
143<br />
147
ORSAM<br />
Basra’ya Bal Muntefik Livasnda Bulunan Mektepler:<br />
1. Nasriye Mektebi Rütiyesi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Mektep Muallimi Seyyid Halil Efendi (1311)<br />
Birinci Muallim Seyyid Halaf Efendi (1314)<br />
kinci Muallim Seyyid Mehmet Es’d Efendi (1314)<br />
Mubassr (Gözetmen) Hac Ali Efendi. (1314)<br />
Güzel Yaz Muallimi Abdülmecid Efendi (1314)<br />
Birinci Muallim Seyyid Mahmut ükrü Efendi (1317–1318–1320)<br />
kinci Muallim Seyyid Haim Efendi (1317)<br />
kinci Muallim Seyyid Hdr Efendi (1318)<br />
kinci Muallim Seyyid Abdullah Efendi (1320)<br />
Güzel Yaz Muallimi Mehmet Ali Efendi (1318–1320)<br />
Örenci Says 58. 189<br />
2. Nasriye ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Mektep Muallimi Seyyid Hüseyin Efendi (1314)<br />
Birinci Muallim Seyyid Mehmet Efendi (1318)<br />
Birinci Muallim Abdülkerim Efendi (1320)<br />
kinci Muallim Seyyid Mehmet Sait Efendi (1318–1320)<br />
3. Muntefik -atra ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Mektep Muallimi Seyyid Ali Efendi (1314)<br />
Mektep Muallimi Ahmet Efendi (1317)<br />
4. Hey ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Mektep Muallimi Hac Mehmet Efendi (1314)<br />
Mektep Muallimi Mustafa Efendi (1317)<br />
Basra’ya Bal Amara Livasnda Bulunan Mektepler:<br />
1. Amara Mektebi Rütiye-i Mülkiye<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Mektep Muallimi Seyyid Ahmet Fazl Efendi, (1308–1309–1311)<br />
Mektep Muallimi Mahmut ükrü Efendi (1314)<br />
kinci Muallim Mehmet Emin Efendi (1317)<br />
Birinci Muallim Vekili Ragp Efendi (1318)<br />
kinci Muallim Mehmet Emin Efendi (1318)<br />
Birinci Muallim Emin Efendi (1320)<br />
kinci Muallim Seyyid Mehmet Efendi (1320)<br />
Örenci Says 50. 190<br />
189 1308 ve 1309 yl salnamelerine göre örenci says 40 ve 1317 yl salnamelerine göre örenci says 79.<br />
190 (1308) ve (1309) yl salnamelerine göre örenci says 40 ve 1314 yl salnamelerine göre örenci says 70.<br />
144<br />
148
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
2. Amara ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Mektep Muallimi Abdullah Efendi (1314)<br />
Mektep Muallimi Hamit Efendi (1317)<br />
Birinci Muallim Abdürrezzak Efendi (1320)<br />
kinci Muallim Mahmut Efendi (1320)<br />
3. Amara-atra ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Mektep Muallimi Hüseyin Efendi (1314)<br />
Birinci Muallim Abdurrezzak Efendi (1317)<br />
kinci Muallim Mahmut Efendi (1317)<br />
Basra’ya Bal Necid Livasnda Bulunan Mektepler:<br />
1. Hofûf ptidai Mektebi<br />
Öretmenin Ad<br />
Görev Yapt Yl<br />
Mektep Muallimi Abdurrazzak Efendi (1311)<br />
Mektep Muallimi Abdurrahman Efendi (1314)<br />
Mektep Muallimi Muhammet Efendi (1317)<br />
Örenci Says: 20. 191<br />
191 (1311) tarihli Basra Vilayet Salnamesine göre.<br />
145<br />
149
ORSAM<br />
BASRA VLAYET SALNAMELERNDE HIFZISSIHHA<br />
(SALIK BLGS)<br />
Scak klimlere Mahsus Hfzsshha (Salk Bilgisi):<br />
Scak klimlere Dair Baz Bilgiler:<br />
Yerküre üzerinde, farz olunan iki dönence dairesi ve iki kutup dairesi mevcuttur. Bu<br />
daireler yeryüzünü be büyük parçaya böler. Bu parçalardan scak iklim havasnn hâkim<br />
olduu parçaya “Mntka-i Hare/scak bölge” veya “yanm bölge” ad verilmekte ve bu bölge<br />
Yengeç Dönencesi ve Olak Dönencesi arasnda kalmaktadr. Dier iki bölgelere de “souk”<br />
veya “buzlu bölgeler” ad verilir. Bu bölgeler Kuzey Kutup ile Kuzey Kutup Dairesi ve<br />
Güney Kutup ile Güney Kutup Dairesi arasnda kalan bölgelerdir. Bu iki bölge arasnda kalan<br />
dier iki bölgeye de “Mutedil/Ilml bölge” ad verilir. Ilml bölgeler Yengeç Dönencesi ile<br />
Kuzey Kutup Dairesi arasnda ve Olak Dönencesi ile Güney Kutup Dairesi arasnda kalan<br />
bölgelerdir. Yengeç ve Olak Dönencesi arasnda bulunan yere (30 derece kuzey ve 35 derece<br />
güney paralelleri aras) “scak bölge” ad verilmektedir.<br />
Yeryüzünün bu ekilde bölünmesinin nedeni, bu bölgelerde meydan gelen hava<br />
deiimidir. Bu da güne nn yeryüzüne düü açsndan kaynaklanmaktadr.<br />
Scak bölgelerde scakln en fazla hissedildii yer, Ekvator Düzlemi ve civarnda<br />
bulunan bölgelerdir. Scaklk deerleri Ekvatordan kutuplara doru genel olarak azalr. Ancak<br />
scak bölgelerde, hava scakl ayn paralel üzerinde olsa dahi eit olamaz, zira bölgelerin<br />
scakl corafi tabiatna göre deiir. Örnein; aaç örtüsü, deniz seviyesinden yükseklii ve<br />
denize olan yaknl, en önemli etkenlerdir.<br />
Scak bölgelerde, gündüz ile gece arasnda scaklk fark bazen 20 dereceyi bulur.<br />
Bunun nedeni ise, gökyüzü mesafesinin scaklnn sfrdan 60–70 dereceye kadar aa<br />
olmasdr ve bu deneylerle sabittir. Bu bölgelerde güne batmndan sonra, günein scakl<br />
yeryüzünü kavurmu olduundan, sabaha kadar bu s havay stmakta ve havann soukluu<br />
da azalmaktadr. ayet hava bulutlu olur ise, yeryüzünün soumas gecikir. Ancak bilindii<br />
gibi scak bölgelerin havas her zaman bulutsuz ve berrak olur, bu nedenle gündüz ile gece<br />
arasnda her zaman scaklk fark olur.<br />
Hava iki çeit olup, birincisi cari hava yani rüzgârl, ikincisi de durgun havadr.<br />
Scak bölgelerde yeryüzünün günlük ve yllk hareketine göre, birbirini takip eden<br />
rüzgârlar vardr. öyle ki: Günlük hareketlere bal olan rüzgârlara “meltem” ad verilir. Bu<br />
rüzgârlar deniz sahillerine yakn bölgelerde eser. “Sabah Meltemi” günein douundan sonra<br />
ikindi saatine kadar denizden karaya doru eser. “Akam Meltemi” ise günein batndan<br />
sonra karadan denize doru eser ve afak vaktine kadar devam eder. Yllk harekâta bal olan<br />
rüzgârlar ise günein kavurduu bölgeye doru eser ve güne Ekvator düzleminden dier<br />
tarafa geçtii zaman rüzgar da yön deitirmeye balar.<br />
Bu rüzgârlar scak bölgelerin her yerinde görülmekle birlikte, daha çok Ekvator<br />
düzleminde bulunur. Bu da günein Ekvator düzleminde daha fazla hareket etmesinden<br />
meydana gelmektedir. Scak bölgelerin olaanüstü scak rüzgârlar da vardr, bunlara<br />
146<br />
150
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
dilimizde “Sam Yeli” denilir. Bu rüzgara Msrllar “Hamsin” 192 adn verirlerken, dier Arap<br />
dillerinde ayn rüzgar için “sumum” 193 tabiri kullanlmaktadr. Rüzgarlarn scaklk, soukluk<br />
ve sala yarar konusu da, geçtii bölgeye göre deiir. öyle ki, rüzgâr her ne zaman scak<br />
bir bölgeden serin bir bölgeye doru eserse, scak bölgenin scakln serin bölgeye tar.<br />
Keza serin bölgeden scak bölgeye esen rüzgârn hükmü bunun aksi olur.<br />
Denizden esen rüzgâr dopdolu olur, karadan esen rüzgâr ise kuru olur ve mevsimlere<br />
göre rüzgârlarn tabiat deiir.<br />
Sala zararl veya faydal rüzgârlar konusuna gelince, dou ve kuzeydou rüzgârlar<br />
durgun sular ve bataklk bölgesinden estii sürece, insan salna tbben zararl olduu tespit<br />
edilmitir. Bu havay soluyanlar çeitli stma hastalna kaplrlar. Rüzgârlarn, estii yere<br />
göre faydal veya zararl olduunu ayrmak mümkündür. Arabistan yarmadas kuzeyinden<br />
esen kuzey rüzgâr, her zaman insana kuvvet ve afiyet baheder. Rüzgârlarn geçtii yerlerde<br />
bataklk veya durgun su bulunuyorsa, bu bataklklarn içinden çkan buhar genelde çeitli<br />
hastalklara neden olur. Böylece bataklk stmas yaylr.<br />
Havann scak-kuru veya scak-nemli olmas bölgede yaam çok etkilemektedir.<br />
Mesela; sam yeli iddetli bir ekilde estii zaman insanlarda bir çeit nefes darl ve boulma<br />
meydana gelmekte ve sanki zehir etkisi yaratmaktadr. Scak ve nemli olan rüzgârlarda insan<br />
vücudu üzerinde hâlsizlik ve bitkinlik meydan getirir ve dizanteri ile karacier iltihab<br />
hastalklar ortaya çkar.<br />
Sam yeli, her zaman ve her yerde ayn ekilde esmeyebilir. Bölgenin bitki örtüsü ve<br />
aaçlk miktar bu rüzgârn esmesini önler, ayrca denize yakn olan sahillerde de sam yeli<br />
esmeyebilir. Her ne zaman hava scakl artarsa havann kendisine has olan younluu azalr,<br />
bu da nefes almay zorlatrarak akcierde ve deride baz rahatszlklar meydana getirir. Vücut<br />
içinde bulunan su, buhara dönütüünden scaklk hissi insan fazla su içmeye mecbur brakr.<br />
Bu durumda bolca su içmek faydal olacandan scak ve nemli hava bölümünde daha detayl<br />
bir ekilde anlatlacaktr.<br />
Sam yeli estii zaman, sular bir derece sour. Deneyler göstermitir ki hava ile aradaki<br />
scaklk fark yaklak 15 dereceye kadar varmaktadr. Scak bölgelerin her tarafnda özellikle<br />
Arabistan’da kullanlan ve adlar “erbe”, “cerre”, “berrade” ve “tenge” diye tabir olunan su<br />
testileri özel bir çamurdan yaplmaktadr. Bu çamur cinsi testilerde bir çeit boluklar<br />
meydana getirerek sular sürekli testilerden dar süzülmekte ve testi her zaman slak bir<br />
ekilde durur. Esen sam yeli, scak ve kuru olduundan testilerden szan sular hzla buharlar<br />
ve bu buharlama srasnda testilerin içinde bulunan sulardan alaca harareti suyun<br />
soumasna neden olur.<br />
Ayrca bilinen bir vaka da sam yelinin sürekli esmesi sonucunda, çöllerde yaamlarn<br />
sürdüren Arap göçebelerinin, köylerinde ve yerleim yerlerinde bulunan su kaynaklar<br />
kurumutur. Yaknlarnda bir su kayna bulunmad takdirde de susuzluktan kuruyarak<br />
mahvolup gitmilerdir.<br />
192 Hamsin: Elli. Ktan sonra gelen elli günlük scak mevsime verilen addr. Bu nedenle, bu mevsimde esen<br />
rüzgâra da elli anlamnda “Hamsin” ad verilmitir.<br />
193 Sumum: Arapçada “zehir” anlamndaki “sam” kelimesinin çouludur.<br />
147<br />
151
ORSAM<br />
Sam yelinin esmeye balad zaman, gölgeli bir bölgede yer sulanarak havann<br />
rutubetli olmas salanr ve sulu bir yelpaze veya slak mendil ile havalandrlmas çok faydal<br />
olur.<br />
Rutubetli bir bölgede hareketsiz bir havada, havaya dikkatlice bakldnda bir çeit<br />
bulank ve youn bir nesne görülür. Bu cisimler rutubetten dolay bölgede bulunan çürümü<br />
organik maddelerin paçacklarnn buharlam ve kötü koku yayan ksmlardr. Bu cisimler<br />
havadan daha ar olduu için dier bölgelere yaylmaz ve havann kirlenmesine neden<br />
olurlar. Böyle bir yerde rüzgâr esmedii zaman ve hava yenilenmediinde söz konusu buhar<br />
ve parçacklar baz hastalklara neden olurlar.<br />
Scak bölgelerde, ormanlar ve nehirler gayet derin bir vadide bulunur. Bu bölgelerin<br />
havas doal olarak rüzgâr esmedii için kolay kolay deimez, dolaysyla havas çok kritik<br />
ve tehlikeli olur.<br />
Scak Bölgelerin Nehirleri:<br />
Scak bölgelerdeki nehirlerin derin yerlerde bulunmasndan dolay, sel olduu zaman<br />
havaya çok faydas olur. Zira nehirlerin hzl hareketi havann hareket etmesini salar. Ayrca<br />
bu nehirlerin kenarnda birikmi olan kirli birikintilerde suyla beraber yok olur gider. Ancak<br />
nehir yata düzgün olmad zaman, sel suyu taarak bataklk ve göller oluturur. Bu da her<br />
türlü hastaln kayna haline gelir ve insan sal için tehlikelidir. Bu tür nehirlerden en<br />
önemlileri unlardr:<br />
Nil Nehri<br />
Senegal Nehri<br />
Misisipi Nehri<br />
Oranok Nehri<br />
Ganj Nehri<br />
(Afrika Ktasnda)<br />
(Afrika Ktasnda)<br />
(Kuzey Amerika)<br />
(Güney Amerika)<br />
(Hindistan’da)<br />
Dicle ve Frat Nehirleri (ikisinin birletii ve döküldüü yer)<br />
Scak Bölgelerin Bataklklar ve Durgun Sular 194 :<br />
Durgun sular ile bataklklar ve göller, birtakm zararl maddelerin ve çürümü<br />
cisimlerin kaynadr. Genel olarak bataklk ve durgun sular üç grupta toplayabiliriz. Bunlar:<br />
Tatl Su Batakl<br />
Tuzlu Su Batakl<br />
Tatl ve Tuzlu Su Batakl<br />
Bu bataklklarn verdii zararlar bir çeit deildir. Deneyler göstermitir ki, her birinin<br />
zarar farkl derecededir. Mesela tuzlu su bataklndan çkan çürümü maddeler, tatl su<br />
194 Bu eserede salk ad altnda verilen bilgiler, bugünkü salk bilgileri ile örtümeyebilir. Bu yüzden yaplacak<br />
herhangi bir deerlendirmede o günün artlarnn göz önünde bulundurulmasnda fayda vardr.<br />
148<br />
152
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
bataklndan çkan maddelerden daha çok zararldr. Ayrca tatl ve tuzlu su bataklndan<br />
çkan zararl maddeler, her iki sudan çkan maddelerden daha zararl ve tehlikelidir.<br />
Durgun sular ile bataklklarn içinde bulunan maddelerin çürümesine yardm eden d<br />
etkenler; scaklk ve rutubettir. Scak bölgelerin bataklk ve durgun sularndan çkan<br />
kokumu maddeler, lml ve souk bölgelerin bataklk veya durgun sularndan çkan<br />
kokumu maddelerinden daha etkili ve daha tehlikelidir. Hatta souk bölgelerde bulunan<br />
bataklklardan dolay stma hastalnn basit ve kolay ifa bulan türleri yaygn iken; lml ve<br />
scak bölgelerde stmann en tehlikelisi ve habis diye tabir edilen türleri yaygndr.<br />
Doktorlarca da onaylanm bir gerçek var ki, kutuplardan Ekvator düzlemine yaklatkça<br />
stma hastalndan vefat edenlerin says artmaktadr. Bataklk stmasnn, pek çok çeidi<br />
bulunmakta ve bunlar farkl belirtiler göstermektedir. Bununla beraber, hepsinin nedeni<br />
bataklk zehirlenmesidir. Bu stmalarn tek bir tedavi imkân vardr, o da titreimleri kesen ve<br />
hastal yok eden “kinakina” 195 ve benzeri karmlardr. Ara sra scak bölgelerde görülen bir<br />
ksm veba hastal ve sar stmaya, durgun sularn neden olduu birçok doktor tarafndan<br />
dile getirilmitir. Baz doktorlar açkça taun, kolera, sar stma ve veba gibi hastalklarn,<br />
durgun sular ve bataklklardan kaynaklandn kabul etmektedirler.<br />
Bataklk bölgesinde görülen hastalklar iki ksma ayrlr: Birinci ksm, ishal, dizanteri<br />
ve kolera gibi atesiz ve titremenin gözlenmedii hastalklardr. kinci ksm ise ateli ve<br />
nöbetli olup, titreme ile balayan stma çeitleridir.<br />
Bataklk ve durgun sularda meydana gelen kokumann nedenleri, bu sularn içinde bir<br />
çeit bitkinin büyümesi ve daha sonra ayn suda çürüyerek yok olmasndan, ayrca baz ölü<br />
böcek ve haaratlarn bu sularda birikmesinden kaynaklanr. Bu sulardan çkan zararl<br />
maddeler, insan salna yemek, içmek ile solunum yollar ve deri yolu ile etki yapmaktadr.<br />
Etkileri bazen çok hzl ve bazen de aylar sonra ortaya çkmaktadr. Durgun sularn negatif<br />
etkileri gündüzden ziyade gece, k mevsiminden ziyade yaz mevsiminde, souk-kuru<br />
havadan ziyade scak-nemli havada ve poyrazlardan ziyade lodoslarda çok daha etkili<br />
olmaktadr. Ayrca yaz günlerinde günein ar scakl sularn buharlamasna neden olup,<br />
bu buharlar geceleyin çi eklinde yerüstüne inerek insan saln etkilemektedir. Bundan<br />
dolay bu tip yerlerde gece darda yatmamak ve sefere çkmamak gerekir.<br />
Psikolojik rahatszl olan ve vücudunda sürekli bir yorgunluk hissi olan ahslar ile<br />
aniden rahatszlananlarn bu tür havada vücutlar direnç gösteremez. Vatan hasreti çekenler ve<br />
kötü beslenmeden dolay vücutlarnda yorgunluk ve güçsüzlük hissi var olan kiiler, bu<br />
havadan çok çabuk etkilenirler. Bunun çaresi ise, et yemeine daha fazla arlk vermek ve<br />
sebzelerden uzak durmaktr. Ancak sebze yemek isteyenlere, sadece soan, sarmsak ve prasa<br />
yemeleri tavsiye olunur. Böyle yerlerde de evden aç çkmak uygun deildir ve çay ile kahve<br />
içmek de vücut sal için gereklidir.<br />
Durgun sularda ve bataklklarda birikmi sudan asla içmemek lazm. Ancak temiz su<br />
bulunmaz ise, durgun suyu, önce kaynatp daha sonra temiz bir bez içinde bulunan bir miktar<br />
temiz kum yardmyla süzmek lazmdr. Daha sonra etinin yenmesi helal olan bir hayvann<br />
kemiini yakp bir bez içine koyduktan sonra, daha önce kumdan süzülen suyu tekrar bu<br />
kemikten süzmek lazm gelir. Bu ilem tamamlandnda su, zararl maddelerden arnm olur<br />
ve içilecek hale gelir.<br />
195 Kinakina: ngilizcede “Cinchona” diye bilinen (Quinine) bir ilaçtr. Efsaneye göre, Peru kralnn ei<br />
Countess D.EL Chinchon 1632 ylnda Quinine maddesini üreten bir aaçtan elde edilen bir ilaçtan ifa<br />
bulmutur ve o ilaca Contesin ad verilmitir. W.Brown Harold, Basic Clinical Parasitology, New York, 1980.<br />
149<br />
153
ORSAM<br />
Durgun sular ve bataklklar yanna yerlememek lazmdr ve elden geldii kadar bu<br />
sulardan uzak bir yerde oturmak icap eder. Evlerin pencerelerini günein batmasndan önce<br />
kapatp, güne douundan sonra açmak gerekir ve ev temizliine özen gösterilmelidir. Bu tip<br />
yerlerde ikamet edenlerin vücut temizliine ve elbise temizliine en yüksek itinay göstermesi<br />
elzemdir. Skça lk su ile ykanmas, yün atlet giymesi ve sk sk elbise deitirmesi tavsiye<br />
edilir.<br />
te bu salk tedbirleri gerek scak bölgelerde ve gerekse souk bölgelerde bulunan<br />
durgun sular ve bataklklar için geçerlidir. Ancak scak bölgelerde bulunan durgun sular ve<br />
bataklklarn, brakn yanlarnda yaamay, hzl bir ekilde yaknndan geçmek dahi zararl<br />
olabilir. Bu tür yerlerden her ne suretle olursa olsun kaçnmak gerekir ve yerlemek için<br />
yüksek bölgeler seçilmelidir.<br />
Scak bölgelerde kuraklk sonras yaan ilk yamur, kurumu olan topra slatt<br />
zaman toprak üzerinde mevcut bulunan organik maddeler mayalanr ve buharlar. Buharlaan<br />
bu maddeler çeitli stma hastalklarna, dizanteri, karacier hastal ve basit yaralarn<br />
kangren olmasna sebep olur.<br />
Scak-Kuru Havann nsan Salna Etkileri:<br />
Deneylerle sabittir ki; vücudu gevek ve rutubetli olan ahslarn scak-kuru havada<br />
itahlar artmakta ve yemek sindirmeleri de yolunda olur, vücutlarna kuvvet gelerek<br />
imanlamalarna neden olur.<br />
Verem hastal olanlarn scak bölgelerde hava deiimi geçirmeleri doktorlar<br />
tarafndan tavsiye olmasna ramen, bu tip hastalarn scak-kuru havalarda kalmalar uygun<br />
deildir. Çünkü öksürükleri artarak hastallklar ilerler ve çok strap çekerler. Grtlak iltihab<br />
olan kimselerin de scak-kuru havada kalmalar hiç uygun deildir. nsan, scak-nemli<br />
havadan ziyade scak-kuru havaya dayanabilir.<br />
Scak-Nemli Havann nsan Salna Etkileri:<br />
Scak-nemli hava, insan vücuduna geveklik ve metanetsizlik getirir. Yemeye itah<br />
kalmaz ve sindirim sistemi zor çalr. Ayrca ani bir zaaf geçirerek vücudun direnci azalr,<br />
scaklk ve rutubetten kaynaklanan küflenmeye kar direnç gösteremez. Bu yüzden çeitli<br />
bataklk hastalklarna kaplr. Bu mevsimlerde, dier bölgelerden, havalar güzel ve salam<br />
olan yerlerden gelen insanlarn birtakm hastalklara kapldklar görülmektedir.<br />
Scak-nemli hava ayn zamanda sinir sistemine etki yaparak, insann aklî dengesini ve<br />
idrak kabiliyetini azaltmaktadr.<br />
Deneyler göstermitir ki: Scak-nemli havalarda nefes almak zorlat için böyle bir<br />
yerin havas akcier hastalna, bronite, ime hastalna ve kalp hastalklarna müptela<br />
olanlara, uygun deildir.<br />
Havaso scak ve nemli olan yerlerde, buharlama azaldndan terlemede azalmakta<br />
dolaysyla idrar olay artmaktadr.<br />
150<br />
154
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Havas scak-nemli olan yerlerde ya ifrazat art için, ar imanlk da artmaktadr.<br />
Bu bölge insanlarnn boylar, endamlar ve imanlklar dengelidir.<br />
Scak bölgelerde, yaz mevsiminin k mevsimine ve k mevsiminin yaz mevsimine<br />
dönütüü zamanlarda havann tamamen deitiini görmekteyiz. Bu mevsimlerde, havas<br />
scak-kuru ve zemini yüksek olan yerlerde insanlarn, karacier iltihab, bronit, karn zar<br />
iltihab, zatürrie, nefes darl, sinir sistemi bozukluu, tetanos, ishal, dizanteri ve karn ars<br />
hastalna kapldklar görülmütür. Havas scak-kuru olup da zemini alçak olan yerlerde ise<br />
insanlar dizanteri, basit karacier iltihab, ishal, keyifsizlik ve karn ars hastalna<br />
kapldklar tespit edilmitir. Fakat havas nemli olan yerlerde ishal, dizanteri, karn ars ve<br />
stma hastalnn birçok çeidinin ortaya çkt doktorlar tarafndan gözlemlenmitir.<br />
Scak bölgelerde, havann iddetli bir ekilde deimesinden dolay vücut, souk<br />
almakta ve yukarda zikredilen hastalklar ortaya çkmaktadr. Zira yaz mevsiminde scakln<br />
etkisi ile insan vücudu terleyerek derinin üzerinde bulunan gözenekler daha fazla genilemi<br />
olur. Bu arada havann birden bire deimesi vücudu etkiler, terlemeyi durdurur ve vücut<br />
sour. Bilindii üzere hastalklarn çou terlemenin engellendii zaman ortaya çkmaktadr.<br />
Dolaysyla scak bölgelerde yaayan insanlar kendisini imkânlar dâhilinde muhafaza etmek<br />
zorundadr. Zira scak bölgelerde havann birazck soumas insan vücudunu çok etkiler.<br />
Güne Issnn nsan Salna Etkileri:<br />
Scak bölgelerde yazn darda gezmemek lazmdr. Zira bu bölgelerde saat dörtten<br />
dokuza kadar güne scakl gayet etkili olup, günete gezip dolaan ve vücutlarnn açk olan<br />
ksmlarnda birinci derecen yank izleri olan kzarklklar görünmeye balar. ayet günete<br />
uzun süre ba üzerine herhangi bir ey almadan gezilirse, o zaman ba ars, vücutta ime,<br />
beyin kanamas, beyin zarnda iltihaplanma, tüberküloz, dengesizlik ve göz arlar gibi<br />
tehlikeli hastalklar görünmeye balar. Bu tip hastalklar insann ölümüne neden olabilir.<br />
Bu bölgelerde yaayan halk, uzun yllarn tecrübesiyle, genelde uzun, beyaz ve bol<br />
elbise ile balarna “kefiye” denilen pamuk veya ipekten yaplm beyaz örtü örterek<br />
giyinmektedirler. Çounlukla yaln ayak gezerler ve saçlarn da tra etmezler. Ayrca bu<br />
bölgenin halk genelde yaz mevsiminde ilerini sabahn erken saatlerinde yaptktan sonra saat<br />
dörtte evlerine dönerek saat dokuz ve on’a varncaya kadar yani güne scakl azalncaya<br />
kadar darya çkmazlar. Halk, bir yandan yaad iklimin havasna ve tecrübelerine göre<br />
davranmaktadr. Herhalde onlar taklit etmek gerekir. Bölgede bulunan askerî personel ve<br />
memurlar, görevleri gerei günete gezdikleri zaman fes üzerine beyaz Kefiye sarmak veya<br />
beyaz emsiye kullanmak zorundadrlar. Çünkü günein scakln azaltmak özellikle beyaz<br />
renkli kumalarla mümkündür.<br />
Scak Bölgelerin Bina ve Ev naat:<br />
nsan vücudu doal olarak mevsimlerin ve havann deimesinden etkilenir. Bu çeit<br />
hava deiiminden dolay insanlarn kendilerini koruyacak evler ina etmesi her iklimde<br />
olduu gibi burada da zorunludur. Binalarn ve evlerin tesisinde ve inasnda mutlaka<br />
uyulmas gereken baz kurallar vardr. Bu kurallara uyulmad zaman elde edilmesi<br />
amaçlanan salkl yaam engellenmi olur.<br />
151<br />
155
ORSAM<br />
Özellikle scak bölgelerde evlerin yüksek, havadar ve rutubetsiz bölgelerde ina<br />
edilmesi lazm gelir. Derin bölgelerde rutubetsiz yer bulunamadndan ve hava akm<br />
olmad için buralarn insan salna zararl olduu konusunda hiç üphe yoktur.<br />
Scak bölgelerde bulunan ülkelerin sokaklarna baktmz zaman genelde kuzeyden<br />
güneye ve doudan batya doru açlmtr. Kuzeyden güneye doru açk bulunan sokaklarn<br />
bir tarafna güne vurduu zaman dier taraf gölge olur, dolaysyla bu sokaklarda hava<br />
scakl her zaman lml olur. Doudan batya doru açk bulunan sokaklarda ise, sabahtan<br />
akama kadar içinden güne eksik olmaz ve günein scaklndan fazlasyla snrlar ve bu<br />
durum doal olarak evlere de yansr. Evlerin cepheleri dou yönünde ise sabahlar güne alr,<br />
bat yönündeyse öleden sonra güne almaya balar. Bu ekilde batya doru cephesi bulunan<br />
evler çok scak olurlar. Cepheleri kuzeye doru olan evler serin, güneye doru olanlar ise çok<br />
scak olurlar. Geni caddelerin kylarnda bulunan evler de gayet scak olurken, dar<br />
sokaklarda bulunan evler yeterince güne almad için tabi ki serin olur.<br />
Güne nn ev içine girmesiyle, havann yenilenmesi ve içeride akmn salanmas<br />
için evlerde pencereler açmak önemlidir. Ancak bu pencereler karlkl olmal ve evin<br />
aydnlanmasna yetecek sayda olmaldr.<br />
Scak bölgelerde yaam için yaplacak evlerin yön ve planlarna dikkat edildii gibi bu<br />
evlerin tavan ve zeminlerine de dikkat edilmesi gerekir.<br />
na Edilecek Binalarn Zeminleri:<br />
Zemin seçiminde en önemli unsur hereyden önce rutubetsiz toprak seçmektir. Bir<br />
topran rutubetli olup olmadn anlamak için, seçilen bölgenin yaknnda bulunan kuyulara<br />
bakmak gerekir. Kuyu sular yeryüzüne yakn ise bu zemin rutubetli olur, yok sular derinlerde<br />
ise zemin kuru olur.<br />
Scak bölgelerde genel olarak evler kârgîrden yaplr. Fakat yoksul aileler evlerini<br />
bazen hurma dalndan bazen de kamtan yaparlar. Bu evler Hicaz’da “ie”, Yemen’de “ari”<br />
ve Basra’da “sârife” diye adlandrlr. Bu evlerin üzerleri ot ile kaplanm olur, yamur suyu<br />
bunlarn içine giremez ise de, günein iddetli scakl bu otlar kurutur ve scaklk tamamen<br />
içeriye akseder. Bu tip evler gayet scak olur. Baz mahallelerin binalarnn çatlar, lml<br />
bölge evleri gibi kiremitten yaplr. Ancak özellikle Arap yarmadas bölgesinde bulunan<br />
evlerin çats olmaz. Genelde “dam” diye tabir olunan açk ve çamurdan yaplr. Yazn,<br />
akamlar serin olmas nedeniyle halk bu damlarda sabaha kadar uyur. Bunlara ilaveten, beyaz<br />
rengin güne n daha fazla yanstmasndan dolay evlerini beyaz kireç ile badana ederler.<br />
Bu da gözün görme gücüne etki yapmaktadr.<br />
Bu bölgelerde hava scak ve kuru olduu zaman yaz aylarnda “sam” diye tabir olunan<br />
bir rüzgâr estiinde, gündüzleri evlerin üst katlar fazlasyla snr ve bu evlerde oturmak<br />
imkânszlar. Bu yüzden genelde evlerin bodrum kat bulunur ve üst katlardan daha serin<br />
olduu için ev halk vakitlerini buralarda geçirirler. Bodrum katna, Badat’ta “serdab”,<br />
Basra’da “anbar”, Medine’de “ka’a” ve Mekke’de “divan” denir.<br />
Hava scak ve nemli olduunda evlerin alt katlar, her zaman olduu gibi, fazlasyla<br />
rutubetli olur ve özellikle geceleri buralarda yatmak ve uyumak insan sal için zararldr.<br />
152<br />
156
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Havalar scak ve kuru olan bölgelerde halk, yaz aylarnda gündüzleri bodrumda,<br />
akamlar da damda vakit geçirir. “Sam yeli” altnda yatmann hiçbir zarar yoktur. Çünkü<br />
scak ve kuru havas olan bölgelerde gece ve gündüz arasnda scaklk fark fazla olmaz ve çi<br />
dümez. Ancak havalar scak ve nemli olan bölgelere, özellikle sahil kenarlarna, yaz<br />
aylarnda geceleri çok fazla çi dütüü için bu tür rutubetli yerlerde açkta yatmak vücuda<br />
zarar verir.<br />
Evlerde bulunan tuvaletlerin mümkün olduunca ikamet ve yatak odalarndan uzakta<br />
ina edilmesi gerekir. Scak yerlerde kireç veya “saç kbrs” denilen bir madde su ile<br />
kartrlarak tuvaletlere dökmek gerekir. Bu ekilde pislik ve çürümelerin önünü almak ve<br />
zararlar en aza indirmek mümkündür.<br />
Scak Bölgelerde Lâzm Olan Yatak Takmlar:<br />
Scak bölgelerin özelliinden dolay, burada insanlarn yataca yatak ve çaraf<br />
pamuklu bezden olmal veya serinlii yüzünden hasr üzerinde yatmal. Bu ekilde uykular<br />
rahat olur, ancak bu ekil yatmaya almayanlar hiç olmazsa yataklarnn üzerini hasrdan<br />
yaplm malzemelerle kapatarak yatan scaklndan kurtulur ve istenilen serinlik ve rahat<br />
uykuyu elde ederler.<br />
Bu bölgelerin bir özellii de sivrisinek ve tatarck böceinin fazla olmasndan dolay<br />
geceleri gayet ince tülden yaplm cibinlik kullanmnn önemli ve gerekli olmasdr.<br />
Scak Bölgelerde Yiyecek ve çecekler:<br />
Scak bölgelerde yemek ve içmek oldukça önemlidir ve insan vücudunun büyümesi ve<br />
gelimesi buna baldr. Yemekler ve içecekler, bölgeden bölgeye ve iklimden iklime<br />
deimektedir.<br />
Havas scak ve kuru olan bölgelerde insanlarn az yemeye kanaat etmeleri gerekir.<br />
Scak bölge insanlarnn sindirim sistemleri her an tahri olmaya ve iltihaplanmaya yatkn<br />
olduu için fazla yemek mideye zarar verir. Ayrca et yemei vücutta safra salgsna neden<br />
olur. Bu da midede etin sindirimini engeller ve sindirilmemi et barsaklara ular ve tahri<br />
olmasna neden olur. Tahri olan barsak iltihaplanmaya maruz kalr ve ishal ile dizanteri<br />
hasatl görülmeye balar. Bu havann bir dier özellii de vücut fazla su kaybettii için<br />
cildin kurumas ve kann koyulamasna neden olmasdr. Bu da genel olarak sindirim<br />
sisteminde ve özellikle midede rahatszlklar meydana getirir. Böyle bölgelerde yeme içme<br />
konusunda yaplacak seçimler, vücut kabiliyeti göz önünde bulundurularak yaplmaldr.<br />
Dolaysyla bu bölgelerde tavuk eti, dana eti, tatl su bal ve kuzu eti az tüketmek lazm<br />
gelir. Bunlarn yerine esas yemekler sebzelerden seçilmeli, bunlarn yan sra pirinç, dar,<br />
buday, yer elmas ve patates yenmesinde bir saknca yoktur.<br />
Sebzelerin yan sra meyvelerden, özellikle portakal, nar, kavun ve karpuz gibi sulu ve<br />
serinletici meyvelerin yenmesi çok faydaldr.<br />
Güzelce beslenmi hayvanlardan alnan sütün kaynatldktan sonra içilmesi vücuda<br />
büyük fayda salar. Göçebe Arap kabilelerinin arlkl olarak süt ve yourt ile beslendikleri<br />
görülmektedir.<br />
153<br />
157
ORSAM<br />
Havas scak ve kuru olan yerlerde yumurta yemek kabzla neden olur. Bu yüzden<br />
çok su tüketmek lazm gelir. Çay, kahve, sarho edici içkiler ile uyarc merubatlarn<br />
tüketilmesi kann galeyana gelmesini salad için içilmemesi daha uygundur. Bu bölgelerde<br />
genel olarak insan vücudu çok fazla su kaybettiinden mümkün olduunca su içmek ve ara<br />
sra limonata, portakal suyu ve temirhindi 196 suyu ile bunlara benzer svlar tüketmek<br />
yararldr.<br />
Havas scak ve nemli olan bölgelerde ise, insan vücudu daha önce izah edildii gibi<br />
tembelleir ve havann etkisi ile terleme ve salglama arlar. Ayrca solunum yolu ile<br />
akcierden su kayb da azalr. Bu nedenle kann yaps da deiime urar. Bütün bu<br />
sebeplerden dolay yiyecek olarak besleyici ve uyarc özellii olan, et ve et yemekleri gibi<br />
yemekler alnmaldr. En azndan her yemein yars et, kalan yars da sebze olmaldr.<br />
Çünkü scak ve rutubetli hava, insan vücudunda özellikle sindirim sisteminin gücünü azaltr.<br />
Dolaysyla yalnz sebze yemek sindirim sisteminin arln ikiye katlar. Bunlarn dnda iyi<br />
piirilmi pirinç ve sebze çeitlerinden iyi piirilmi az miktarda her türlü et yemeinden<br />
sonra alnmas uygundur.<br />
Scak ve rutubetli bölgelerde yumurta yemek kesinlikle uygun deildir. Zira yumurta<br />
itah azaltc ve sindirimi zor bir yiyecektir. Bu bölgelerde sütün de sindirimi zordur ve<br />
devaml içilmesi ishal, dizanteri ve stma hastaln getirir. Özellikle sahil bölgelerinde<br />
içilmesi hiç uygun deildir.<br />
Meyve çeitleri özellikle, limon, portakal, mandalina, nar, kavun, karpuz, muz, ananas,<br />
hindistancevizi ve temirhindi gibi meyvelerin yenmesi insan bünyesine büyük zararlar getirir.<br />
Çünkü bu bölgelerde özellikle yamurlu havalarda bunlarn tüketilmesi stma, ishal ve<br />
dizanteri hastalnn görülmesine neden olur. Bu bölgelerde sadece kuraklk mevsimlerinde<br />
yukarda ad geçen meyvelerin yenmesi uygundur.<br />
Çay, kahve ve benzeri uyarc içeceklerin tüketilmesi uygun ve faydaldr. Lakin<br />
portakal suyu, limonata ve temirhindi suyu gibi serinletici merubatlarn içilmesinden<br />
vazgeçilmelidir.<br />
nsanoluna en faydal içecek sudur. Susuz hayat mümkün deildir. Susuzluun<br />
giderilmesinde tek çaredir. Yemeklere lezzet veren, hazm kolaylatran ve ilave edilen her<br />
yeri serinleten varlktr. Özellikle scak ve kuru bölgelerde ne kadar su içilirse o kadar faydal<br />
olur, ne kadar susuz kalnrsa o kadar zararl olur. Bununla birlikte scak ve rutubetli<br />
bölgelerde ise, fazla su tüketmek pek fayda getirmez. Çünkü rutubetli havalarda vücut, fazla<br />
su kayb yaamaz. Dolaysyla fazla su almak sadece mideye arlk verir ve yemeklerin<br />
sindirimini zorlatrr. Scak ve rutubetli bölgelerde de insan susuzluk hissi çeker, ancak<br />
burada su içmek susuzluu gidermez. Susuzluun giderilmesi için, çay ve kahve içilmelidir.<br />
Yemek yerken hazm kolaylatrmak için az miktarda su içilmelidir.<br />
Scak iklimlerde, çürümü maddelerin su ile birlikte buharlamas nedeniyle<br />
insanlarn, sabahlar evden kahvalt yapmadan darya çkmalar çok tehlikeli olur. Zira aç<br />
karn, tok karndan daha fazla etkilenir ve ie balamadan önce alnan gda insan pek çok<br />
196 Temirhindi (Demirhindi): Yemen ve civarnda yetien bir çeit bitki, sert bir aac olduu için adna<br />
demirhindi denmi. Mayho ve ekimsi bir tad vardr. erbeti yaplr, scak bölgelerde çok arzu edilen bir<br />
içecektir.<br />
154<br />
158
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
hastalktan korur. Yine bu bölgelerde, günde üç-dört öün yemek yiyenlerin ishal hastalna<br />
kapldklar görülmütür. Bu yüzden günde en fazla iki öün yemek lazm gelir.<br />
Scak bölgelerde yaayan halk genel olarak yemeklerini abartl bir ekilde baharatl<br />
piirirler ve ac biber kullanmay severler. Bölgeye ilk gelenler halk taklit etmekten<br />
kaçnmaldrlar. Bölgenin yemeklerini ilk yiyenlerin azlarnda kabarcklar ve midelerinde<br />
yank meydana gelir. Abartl bir ekilde baharat kullanmak, insan vücuduna faydal deildir.<br />
Ancak havas scak ve nemli olan bölgelerde çok az miktarda baharat kullanmak faydal olur,<br />
havas scak ve kuru olan bölgelerde ise baharat kesinlikle kullanlmamaldr.<br />
Scak Bölgelerde Souk ve Buzlu çecekler:<br />
Vücudun soumas yalnz içilen merubatn soukluk derecesine bal deil, ayn<br />
zamanda vücut scakl seviyesinde içilen merubatn miktarna da baldr.<br />
Doktor Basil, “Salk Kanunu” adl eserinde, insanlarn üç-dört bardak souk suyu pe<br />
pee içtikten sonra, iddetli bir ekilde sanclandklarn defalarca gözlemlediini beyan<br />
etmektedir.<br />
Bu bilgiden scak bölgelerde souk su içilmesinin zararl olduu anlam<br />
çkarlmamaldr. Burada anlalmas gereken nokta, souk sularn birden deil, yavaça<br />
içilmesidir. Yola giderken ve bir ite çalrken su içmek gerektiinde biraz dinlendikten<br />
sonra suyun içilmesi daha faydal olur. Ayrca buzlu su içmenin beyine lezzet ve mideye<br />
kuvvet verdii bilinmektedir. Ancak buzun fayda ve zararlar, kullanma ekline göre deiir.<br />
Mesela, bir miktar buz parçasn aza alp, yava yava eriterek yemekte bir saknca yoktur.<br />
Fakat ayn buz parçasn yutmak, mideye iddetli arlara yol açar. Buz ile soutulmu<br />
içecekleri bir anda içmek kötü sonuçlar dourur. Buzlu su veya buz ile soutulmu içecekler<br />
susuzluu gidermez, sadece geçici bir süre rahatlk verir. Bunun yan sra tehlikesi her zaman<br />
var olduu için doktorlar tarafndan terk edilmesi tavsiye edilir.<br />
Souk Suya Girmenin ve Yamurda Islanmann Sakncalar:<br />
Souk içecekler ne ekilde vücudu etkilerse, souk suya girmek de en az o kadar<br />
etkiler. Denemeler sonucu anlalmtr ki; insann vücudu terli iken zaman souk suya<br />
girmesi, çok ar hastalklara maruz kalmas demektir.<br />
Ilman bölgelerde de, terli iken souk suya girmek akcier iltihab ile kas ve eklem<br />
yerleri iltihabna sebep olur. Scak bölgelerde ise stma, dizanteri ve karn ars hastallklar<br />
görülür. Vücudunun tamam deil de ayaklar bir müddet souk suda bekletmek, yukarda<br />
anlatlan hastalklarn tamam görülmesinde balca etkendir.<br />
Yamur yad zaman yolda veya çölde mecburen slanan kii, yamur durduktan<br />
sonra derhal elbiselerini deitirmelidir. Elbiselerini deitirmeyenlerin, slak elbiseleri<br />
üzerlerinde kurudukça çok tehlikeli hastalklara kapldklar deneyler sonucu görülmütür.<br />
155<br />
159
ORSAM<br />
Rüzgâr ile Serin Havann Etkileri:<br />
Vücut terli olmad zamanlar evin içinde pencere karsnda oturmakta bir saknca<br />
yoktur. Ancak terli terli rüzgâra kar veya evin içinde hava akmna kar önlem almadan<br />
durmak veya oturmak tehlikeli hastalklara maruz kalmak demektir. Scak bölgelerde<br />
terlemek faydal bir göstergedir. Bu terlemeyi engellememek lazm, çünkü vücudun scaklk<br />
dengesini ayarlar.<br />
Giyim Meselesi:<br />
nsanolunun d etkenlerden korunmak için üstünü örtecek giysilere ihtiyac vardr.<br />
Bölgelere, iklim ve mevsimine göre elbiselerinin kalnlk ve rengi deiir. Beyaz renkli elbise<br />
günein scakln yanstt için vücudu serin tutar. Scak bölgelerde ahali genelde beyaz<br />
renkli elbiseleri tercih eder ve dier mevsimlerde de beyaza yakn renkleri tercih<br />
etmektedirler. Bu bölgelere tananlar halkn giyimine göre elbiselerini uydurmak zorundadr.<br />
Doktorlarn bazlar scak bölgelerde yünden yaplan atlet giyinmeyi tavsiye ederler.<br />
Ancak bu bölgelerin yaz mevsimi o kadar scak olur ki, atlet insan üzerinde sanki suya<br />
dalmçsna terden tamamen slanr hale gelir. Böyle scak mevsimde atlet giymek uygun<br />
deildir. Çünkü fazla terden atlet sland için havann etkisiyle vücuda souk<br />
dokunduundan hastala davetiye çkarr.<br />
Souk ve lman iklimlerde insanlarn atlet giymeye altklar halde, scak bölgelere<br />
geldikleri zaman atletlerini çkardklar görülmektedir. Bu bölgelerde karn organlar daha çok<br />
hassas olduundan, hava scaklnda en basit deiiklik ishal, dizanteri ve karn ars gibi<br />
hastalklara neden olmaktadr. Karn bölgesini d etkenlerden korumak için her zaman yün<br />
veya pamuktan örülmü kuak balamann faydal olduu denenmitir. Scak iklimlerde karn<br />
bölgesini dier bölgelerden daha fazla scak tutmak gerekir.<br />
Ketenden yaplan bezler vücudu serin tutuundan, bunlardan pantolon, entari ve ceket<br />
yaplabilir. Yaz aylarnda en uygun giyim budur, ancak ter ile çabuk slanmasndan dolay bu<br />
bezlerden don ve gömlek yapmak uygun deildir.<br />
Temizlik ve Ykanmak:<br />
Vücut temizliinin insanolu için ne kadar önemli olduunu izah etmeye gerek yoktur.<br />
nsann vücudu kirli olursa kir kokar ve bir sürü cilt hastalna da neden olur. Scak<br />
bölgelerde çok terlemeden dolay vücutta fazla kir toplanmaya balar. Bu kirlerden kurtulmak<br />
için, yaz aylarnda her gün çamar deitirilmeli, lk su ve sabun ile banyo yaplmaldr. Hiç<br />
olmaz ise en az iki günde bir bu usulü tatbik etmek pek kolaydr.<br />
Ykanmann etkisi kullanlan suyun scaklna göre deiir. Eer suyun scakl<br />
vücut scaklndan düük ise vücuda kuvvet, yüksek olursa vücuda metanetsizlik ve zafiyet<br />
kazandrr. Bu bölgelerin bir dier özellii de, gecelerinin scak oluudur. Böyle gecelerde<br />
insan, uykusu kaçtnda souk su ile banyo yaparsa hem rahatlar, hem de güzelce uyur.<br />
Gündüzleri de yine souk su ile banyo yapmak teri dengeler ve scaklk etkisinden kurtararak<br />
afiyet baheder.<br />
156<br />
160
VIII. HABERLEME VE ULAIM<br />
157
ORSAM<br />
Vilayetin Posta ve Telgraf Hatlar Hakknda Genel Bilgi :<br />
Basra’dan 110 km. uzaklkta ve Basra Körfezi Boaznda bulunan ve Fav diye bilinen<br />
yerde bir telgraf hatt bulunmaktadr. Osmanlca (Türkçe) ve yabanc dillerde telgraflar kabul<br />
ettii gibi oradan da Hindistan ve Avrupa’nn her tarafna irtibat mevcuttur.<br />
Telgraf hatt Basra’dan kuzeye doru uzanr ve 60 km. sonra Kurna kasabasna kadar<br />
ular. Bu kasabann çknda hat iki kola ayrlr. Birinci kol Muntefik livas-Hammar-<br />
Sûkü’-üyûh-Nasriye-Semave-Divaniye ve Hille hattn takip ederek Badat’a kadar uzanr.<br />
Yalnz bu noktalarda sadece Nasriye’de yabanc dil bilen personel vardr. kinci kol ise<br />
Kurna’dan atra-Amara-Aligarbi-Kut-Aziziye ve oradan da Badat’a balanr. Bu telgraf<br />
hatt ile Osmanlca, Farsça ve Arapçann yan sra tüm Avrupai dillerinde telgraf alnr ve<br />
gönderilir. 1309 tarihli vilayet salnamesinde bahsi geçen, Hey Kazas ile Kuttu’l-Amara<br />
arasnda yeni hat plan, (1318) tarihli vilayet salnamesinde yaplm olarak karmza<br />
çkmaktadr. Telgraf hatt Badat vilayet salnamesine göre Basra’da eski tarihlerden beri<br />
mevcut olup, ancak bu hatlarn Urban tarafndan tahrip edildii yazlmaktadr 197 .<br />
Postalar<br />
Basra’dan Kurna’ya oradan da Kuttu’l-Amara’ya ve Badat’a kadar emanet eya<br />
kabul eden posta çalmaktadr. Basra’dan Muntefik’e ve Necid’e yalnz mektup kabul<br />
edilmekte, emanet eya kabul edilmemektedir. ki liva içindeki posta ilerini zabtiye<br />
kuvvetleri yürütmektedir. Basra-Badat arasnda posta ileri buharl gemilerle ve dier ilçeler<br />
arasnda ise “mehuf” 198 diye tabir edilen araçlar ile yaplmaktadr. Basra’dan Necid’e kadar<br />
postalar ise hecin develeriyle ulatrlmaktadr.<br />
Yol ve Köprüler<br />
Basra ve Amara livalarnda ulam yolu olarak, genelde nehirler kullanlmaktadr.<br />
Amara’nn iki yakasn bir birine balayan köprü dahi dubalar üzerinde ahap yapldr.<br />
Küçük nehirler üzerinde hurma aacndan yapl küçük köprüler bulunur. Nehirler üzerinde<br />
yok denecek kadar az sayda, ta yapl köprü bulunur. Büyük nehirlerde kardan karya<br />
geçi, gemilerle salanr. Muntefik’te Garraf nehrinde su bulunduu zamanlar ulam<br />
genellikle nehirden gemiler vastas ile olur. Bu nehirden çok sayda ufak cetveller ayrlmakta<br />
ve sel olduu zaman bölge tamamen bir bataklk haline gelmekte, bu nedenle de yolculuk<br />
yapmak zorlamaktadr. Garraf’ta su bulunmad zamanlar (Temmuz-Ekim aylar) yolculuk<br />
karadan yaplr ve gelen giden yolcularn ayak izleri yolun göstergesi ve rehberi olur.<br />
Necid sancanda ise yolculuk, sahil kenarnda olunca deniz yolu ile sahilden<br />
uzaklatkça da karayolu ile yaplmaktadr. Bu bölgenin büyük bir ksm kumla kapl<br />
olduundan, ose yolu yapmak imkânsz ve zordur. Dolaysyla yolculua çkan insanlar<br />
hayatlarn bu yollar bilen rehberlere ve kafilelerini de kervanclara emanet etmek<br />
zorundadr.<br />
197 (1299) yl Badat Vilayet Salnamesi.<br />
198 Mehuf: Aaç ve zift ile yaplan küçük sandal.<br />
158<br />
162
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Ulam Araçlar<br />
Basra’dan Kurna’ya ve oradan da atra-Amara, Aliarki, Aligarbi, Kuttu’l-Amara ve<br />
Badat’a kadar ulam Dicle nehri üzerinden yaplmaktadr. Ulam araçlar ise Umman<br />
Osmanl daresi Vapurlar olup Musul, Frat, Rusafe, Badat ve Meskene adlaryla be vapur<br />
ve onlara bal 2–3 duba ile yaplmaktadr. Bunun yan sra ngiliz Lynch irketinin Mecidi ve<br />
Halife adlar ile bilinen iki vapuruyla yaplmaktadr. Bunlarn yan sra halka ait olan küçük<br />
büyük yaklak 250 adet küçük yelkenli gemilerle ulam salanmaktadr. Bu muhtelif<br />
vapurlar, 60.000 okkadan 300.000 okkaya kadar yük çekebilmektedir. Ayrca gemilerin en<br />
büyüü 50.000-60.000 ve en küçüü 4.000-5.000 okka yük tayabilirler. Basra kazas ile<br />
Amara livas dahilinde ulam araçlar sadece yelkenli gemiler ile “belem” ve “mehuf” diye<br />
tabir edilen küçük kayklarla yaplmaktadr. Basra’dan Zübeyir bölgesine yük tamacl ise<br />
katrlarla yaplmaktadr. Necid kazasnda ulam arac olarak sadece develer kullanlmaktadr.<br />
ehir ve köylerin içinde ise, ulam bazen katrlarla ve bazen de merkeplerle yaplmaktadr.<br />
Sahillerde ise ulam yelkenli gemiler ile salanmakta ve Basra’dan Bahreyn’e kadar mil<br />
vapurlar on be günde bir sefer düzenlenmektedir.<br />
Muntefik livasndaki, ulam ise öyledir: Kut kasabas karsnda Garraf nehri<br />
boazndan Hey, Kale-i Sükker ve atra’dan geçerek Nasriye’nin on be dakika dousunda<br />
bulunan kaynana ve ondan Sûkü’-üyûh, Hammar ve Kurna’ya kadar Frat nehri üzerinde<br />
gemi iletilmektedir. Yalnz Garraf nehri kuruduu zaman ulam araçlar olarak katr ve<br />
merkepler kullanlmaktadr.<br />
Basra’dan Hindistan’a ve Avrupa’ya ileyen deniz vapurlar, ilgili bölümde<br />
anlatlacaktr.<br />
159<br />
163
IX. BASRA VLAYETNDE ÇALIAN<br />
YABANCI RKETLER VE<br />
KONSOLOSLUKLAR<br />
160
ORSAM<br />
LONDRA-BASRA ARASINDA ÇALIAN VAPUR RKETLER<br />
1- Haliç Faris ve Ortaklar irketinin Vapurlar,<br />
Vapurun Ad Yük /<br />
Ton<br />
Saat /<br />
Mil<br />
Dicle Vapuru 3500 12<br />
Basra Vapuru 2800 9<br />
Badat Vapuru 2500 10<br />
Gürcü Vapuru 2400 10<br />
Melek Vapuru 2300 10<br />
Frat Vapuru 199 3500 --<br />
Çalt Yerler<br />
Basra, Buehr, Lence, Bender<br />
Abbas, Aden, Cidde, Süvey,<br />
Port Said, Marsilya ve Londra.<br />
Distribütörlerin Adlar<br />
Bulunduu ehir<br />
Buehr<br />
Lence<br />
Bender Abbas<br />
Aden<br />
Cidde<br />
Süvey<br />
Port Said<br />
Marsilya<br />
Londra<br />
Basra<br />
Badat<br />
Distribütörün Ad<br />
Deksin<br />
Bedir<br />
Bedir<br />
Aden Gör irketi<br />
Hasan Badadi<br />
Sabliyon<br />
Sanapliyon<br />
Sakon Kardeler<br />
Cons Prais ve Ortaklar<br />
Darbi Andoras ve Ortaklar<br />
Darbi Andoras ve Ortaklar<br />
2- British India Vapur irketi,<br />
Vapurlarnn<br />
Ad<br />
Saat / Mil Yük / Ton Beygir Gücü Kaptan’n Ad<br />
Kistene Vapuru 15 256 1115 Sport<br />
Penbe Vapuru 12 200 1536 Hosyent<br />
Prolya Vapuru 12 200 1554 Kelbit<br />
Semle Vapuru 12 180 1615 Robinson<br />
Badat Vapuru 12 180 1271 Wayht Hid<br />
Kilve Vapuru 12 200 1552 Bon<br />
199 1308 ylnda Tamir Altnda<br />
161<br />
166
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Distribütörlerin adlar<br />
Bulunduu ehir<br />
Bombay<br />
Karaçi<br />
Maskat<br />
Bender Abbas<br />
Lence<br />
Bahreyn<br />
Buehr<br />
Muhammara<br />
Basra<br />
Distribütörün Ad<br />
McKenzi Makine ve Ortaklar<br />
McKenzi Makine ve Ortaklar<br />
Tavl And Kpne ve Ortaklar<br />
Cary Paul ve Ortaklar<br />
Cary Paul ve Ortaklar<br />
Cary Paul ve Ortaklar<br />
Cary Paul ve Ortaklar<br />
Cary McKenzi ve Ortaklar<br />
Cary McKenzi ve Ortaklar<br />
3- Bombay ve ran Vapur irketi,<br />
Vapurlarnn Ad Saat / Mil Yük / Ton Kaptan’n Ad<br />
skilipter Vapuru 10 2800 Mr. Meln<br />
Hüseyni Vapuru -- 1500 --<br />
Mobil Vapuru -- 1800 Yüz<br />
Henry Palko Vapuru -- 1200 Mr. Fin<br />
Kaldir Vapuru -- 500 --<br />
Kesinkartr Vapuru -- 2600 --<br />
Distribütörlerin Adlar<br />
Bulunduu ehir<br />
Basra<br />
Buehr<br />
Lence<br />
Bender Abbas<br />
Karaçi<br />
Bombay<br />
Distribütörün Ad<br />
Aa Mehmet Cevat<br />
Hac Ali Ekber ve Hac Ebulkasm<br />
Ali Sümeyye olu Hasan<br />
Hac Mehmet Hasan<br />
Mehmet Hüseyin Han<br />
Aa Abdülhüseyin<br />
162<br />
167
ORSAM<br />
BASRA VLAYETNDE BULUNAN KONSOLOSLUKLAR<br />
1. ngiltere Devleti Konsolosluu:<br />
Konsoloslar : (1299–1300–1301) ylnda Mr. Webertsun, (1308–1309)<br />
yllarnda Leftend Siptiranten, (1311) ylnda Mr. Bewel,<br />
(1317) ylnda Mr. Elbert arl, (1318) ylnda Mr. ibli ve<br />
(1320) ylnda Mr. A.W. Ratislo<br />
Birinci Tercüman : Refail Efendi (1308–1309–1311–1317–1318–1320)<br />
kinci Tercüman : Yusuf Efendi (1308–1309), Matos Efendi (1311–1317)<br />
Üçüncü Tercüman : Matoz Efendi (1308–1309)<br />
Konsolosluk Kâtibi : Rezzuk Efendi (1317–1318–1320)<br />
Basra-ngiltere Posta Müdürü: Mr. Ton Salvis (1317–1318–1320)<br />
Posta Kâtibi : Na’um Efendi (1317–1318–1320)<br />
Konsolosluk Tabibi : Dr. Wokr (1317–1318–1320)<br />
2. ran Devleti ehbenderlii:<br />
ehbenderler<br />
: (1300) ylnda ehbender Aa Rza, (1301) ylnda ehbender<br />
(yok), (1308) ylnda ehbender Vekili Nasr Bey, (1309)<br />
ylnda Faracullah Han, (1311) ylnda Molla Rza Han (1317)<br />
ylnda Hac Abülresul Han, (1318) ylnda Mirza Musa Han<br />
ve (1320) ylnda Hac Mirza Mehmet Teki Han.<br />
Tercüman : Hac Mustafa Efendi (1317–1318) ve Seyit Hadi Efendi (1320)<br />
Türkçe Kâtip : (1317) ylnda Mirza Mehdi Han ve (1318) ylnda Ali Efendi<br />
Farsça Birinci Kâtip : (1317–1318) yllarnda Mirza Mehmet Bakr ve (1320) ylnda<br />
Muzaffer Han<br />
Farsça kinci Kâtip : (1317–1318) yllarnda Aa Mirza Hasan<br />
3. Fransa Devleti Konsolosluu:<br />
Konsolos<br />
: (1299) ylnda Mösyö Tesarzek, (1300–1301) ylnda Mösyö<br />
Peyat, (1308) ylnda Konsolos Vekili Cebrail Efendi Asfar.<br />
Tercüman : Na’um Loka Efendi (1308)<br />
4. Flemenk Devleti Konsolosluu:<br />
Konsolos vekili : Fredrik Ledil (1308)<br />
Tercüman : Yok<br />
5. Amerika Konsolos Memurluu:<br />
Konsolos Memuru : Mr. Jemis Hemilton (1317–1318–1320)<br />
Konsolos vekili : Mr. Tichok<br />
163<br />
168
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
6. Rusya Devleti:<br />
Konsolos : Mösyö Edmof (1320)<br />
Konsolos Vekili : Mösyö Safinof (1320)<br />
Bakâtip : Aa Hasan Hac Molla Rza (1320)<br />
Tercüman : Jan Hayyat Efendi (1320)<br />
BASRA’DAK GAYRMÜSLMLERN RUHAN LDERLER<br />
Keldanî Milleti Papaz<br />
Keldanî Milleti Papaz<br />
Süryani Milleti Papaz<br />
Ermeni Milleti Papaz<br />
Musevi Milleti Muallimi<br />
Kes 200 srail Efendi<br />
Kes Mansur Efendi<br />
Kes Yusuf Efendi<br />
Kes Hemazasp Efendi<br />
Yehuda Efendi<br />
200 Kes: Papaz, kei. Mevlüt Sar, El-Mevarid Arapça-Türkçe Lûgat, stanbul 1980, s.1226.<br />
164<br />
169
X. BASRA VLAYET LE LGL<br />
ÖZEL BLGLER<br />
165
ORSAM<br />
BASRA’YA MAHSUS YAPILMASI GEREKEN LER<br />
LGL YAPILACAK LEMLER<br />
GÜN / AY<br />
1 Mart Kalemlerde Kaytlarn Yenilenmesi<br />
1 Mart Erzaklarn Münakasas (Eksiltmesi)<br />
1 Mart Mekkârelerden 201 Ücret Kesilmesi<br />
1 Mart Bedelli Askerlik Tahsilât<br />
15 Mart Daire statistiklerinin Düzenlenmesi<br />
15 Mart K Mahsullerinin Müzayedeye Çkartlmas<br />
20 Mart Koyunlarn Yoklamas<br />
25 Mart Hurma Aacnn Alanmas<br />
31 Mart Maalardan Mekke ve Medine kramiyesinin Kesilmesi<br />
1 Nisan Develerin Saylmas<br />
1 Nisan Belediye Hesaplarnn Görülmesi<br />
10 Nisan K Mahsullerinin Tahmini<br />
10 Nisan Basra’da Hasat Mevsimi<br />
1 Mays Koyun vergilerinin Kst Tahsili<br />
10 Mays Erik, Elma ve Sebzelerin Basra’da Yetimesi<br />
10 Haziran Yoklamas Yaplmam Koyunlardan Dolay Memurlarn Sorumluluu<br />
31 Haziran Koyunlarn ran ve amiye’den Dönmesi<br />
1 Temmuz Hurma ve Yazlk Mahsullerin Müzayedeye Çkartlmas ve halelerinin<br />
Yaplmas<br />
5 Austos Hurma Çardaklarnn Kurulmaya Balamas<br />
30 Austos Piyasaya Zübeyir Kavununun Çkartlmas<br />
1 Eylül Kamu Arazisinin Taksimi ve Ekilmeye verilmesi<br />
1 Eylül Yaz Mahsullerinin Tahmini ve Ekilmesi<br />
10 Eylül Hurmalarn Kesilme Zamann<br />
15 Eylül Rubyan Balnn Avlanmas<br />
20 Eylül “Çoan” Denilen Hurmann Paketlenmesi<br />
10 Ekim Belediye Bütçe Toplanmas<br />
10 Ekim Hurma Çardaklarnn Kaldrlmaya Balanmas<br />
20 Ekim Bakla Ekimi<br />
30 Ekim Kanal ve Nehirlerin Kazlmaya Balanmas<br />
1 Kasm Vilayet Bütçesinin Takdim Tarihi<br />
1 Aralk Arpann Ekimi çin Çift Sürülmesi<br />
15 Ocak Arpa Mahsulleri çin Tohumlarn Ekilmesi<br />
25 Ocak Basra’da Aaçlar Budama Zaman<br />
10 ubat “Subbur” Ad verilen Balklarn Avlanmas<br />
201 Mekkâre: Hayvanlarla malzeme nakletme ilemi. Mekkârî, Osmanl ulam örgütlenmesinde canl unsur olan<br />
tayclardr. Mekkârîleri ele alan bir çalma için bkz: Ümit Ekin, 17 ve 18. Yüzyllarda Osmanl<br />
mparatorluunda Ulam ve letim Örgütlenmesi Üzerine Bir Aratrma, Ankara Üniversitesi Sosyal<br />
Bilimler Enstitüsü, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2002.<br />
166<br />
172
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
MERKEZ VLAYETN BR SENELK YAZIMA STATST 202<br />
Vilayet Evrakna Gelenler:<br />
Geldii Makam Yaz (Adet) Telgraf (Adet)<br />
Bâb- Âlî 12 20<br />
Dâhiliye 311 134<br />
Maliye 81 81<br />
Seraskerlik, Nafa, Maarif ve Emekli Sand. 207 95<br />
Muhtelif Yazmalar 2000 689<br />
Muntefik Livas 257 383<br />
Amara Livas 226 291<br />
Necid Livas 271 --<br />
Yakn Vilayetler 148 --<br />
Kurna Kaymakaml 168 219<br />
Badat Vilayeti 305 76<br />
Vilayet Tarafndan Yazlanlar:<br />
Gittii Makam Yaz (Adet) Telgraf (Adet)<br />
Bâb- Âlî 7 37<br />
Dâhiliye 61 63<br />
Maliye 35 97<br />
Seraskerlik, Nafa, Maarif ve Emekli Sand. 155 130<br />
Muhtelif Yazmalar 1161 530<br />
Muntefik Livas 302 374<br />
Amara Livas 228 207<br />
Necid Livas 340 --<br />
Yakn Vilayetler 177 --<br />
Kurna Kaymakaml 177 147<br />
Badat Vilayeti 94 88<br />
Vilayetlere Yazlan Genel Yazmalar 370 129<br />
202 1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesi verilerine göre.<br />
167<br />
173
ORSAM<br />
BASRA VLAYETNDE BULUNAN CAM VE MEDRESELER<br />
Basra’da Bulunan Camiler:<br />
1. Abdullah Aa Camii<br />
2. Seyif Camii (minarelidir)<br />
3. Aziz Aa Camii<br />
4. Ebu Minareteyin Camii<br />
5. Kitane Camii<br />
6. Kasab Camii<br />
7. Arap Camii<br />
8. Gevaz Camii (minarelidir)<br />
9. bni Abid Camii<br />
10. Gename Camii<br />
11. Hidade Camii<br />
12. Makam Ali Camii<br />
13. Sinan Paa Camii<br />
Basra’da Bulunan Medreseler:<br />
1. Rahmaniye Medresesi<br />
2. Süleymaniye Medresesi<br />
3. Hille Medresesi (Bu medresede Müftü Efendi bugüne kadar ders vermektedir). Yl<br />
(1308).<br />
Basra’ya Bal Yerlerde Bulunan Camiler:<br />
1. Seraci Camii<br />
2. Üveysan Camii<br />
3. Ferik El-Sahir Camii<br />
4. Menavi Lecmede-i Kebîr Camii<br />
5. Menavi Lecmede-i Sagîr Camii<br />
6. Muhciran Köyü Camii<br />
7. Hamdan’da Bezir Camii<br />
8. Hamdan’da Yeni Camii<br />
9. Hamdan’da Ceride Camii<br />
10. Feyazi Köyü Camii<br />
11. Zin Camii<br />
12. Abulhasip’de 5 cami ve medrese<br />
13. Zübeyir’de 15 cami ve 8 medrese<br />
168<br />
174
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Basra’da Harap Olmu Camiler:<br />
1. Heydarani Camii 7. Büstan Kasap Camii<br />
2. Hoca Mahmut Camii 8. Mecmua Camii<br />
3. Gönü Camii 9. Feres Camii<br />
4. Muhsin Mehasin 10. Badadi Camii<br />
5. Kible Camii 11. Devasir’de Hest Camii<br />
6. Hefafe Camii 12. Güneyde Hamdan taraflarnda 1 cami<br />
169<br />
175
ORSAM<br />
BASRA VLAYETNDE BULUNAN<br />
ASHÂB-I KRÂM, EVLYA VE EYHLERN TÜRBELER<br />
BULUNDUU YER<br />
Basra<br />
Basra<br />
Basra<br />
Basra<br />
Basra<br />
Basra<br />
Basra<br />
Basra<br />
Zübeyir Kasabas<br />
Basra ile Zübeyir arasnda<br />
Zübeyir Kasabas<br />
Zübeyir Kasabas<br />
Zübeyir Kasabas<br />
Abulhasib Kasabas<br />
Abulhasib Kasabas<br />
Zübeyir Kasabas<br />
Zübeyir Kasabas<br />
Zübeyir Kasabas<br />
Zübeyir Kasabas<br />
Hey Kazas<br />
Hey Kazas<br />
Hey Kazas<br />
Bataih bölgesinde<br />
Amara Kazasnda<br />
Amara Kazasnda<br />
Basra<br />
Basra<br />
Basra<br />
Basra<br />
ADLARI<br />
eyh Muhammed Emin El-Gevaz (R.A)<br />
eyh Abdullah (R.A)<br />
eyh Cebare (R.A)<br />
eyh zzettin (R.A)<br />
eyh Habibullah (R.A)<br />
eyh Muhammed El-Cozi (R.A)<br />
eyh Ali Abdulselam (R.A)<br />
eyh brahim El-Redini<br />
Hz. Zübeyir b. Â’vam Türbesi<br />
Hz. Talha’nn Türbesi<br />
Enes b. Mâlik Türbesi<br />
Hz. ey Hasan El-Basri Türbesi<br />
Hz. Hasan ibn-i Seyreyin El-Muabber Türbesi<br />
Hz. Abdurrahman b. A’vf Türbesi<br />
Hz. Mikdad ibn-i Esved El-Kindi Türbesi<br />
Basra Eski Valilerinden Utbe b. Gazvan<br />
Utbe El-Gulam<br />
Evliyadan Süheyl b. Abdullah<br />
Ahmet b. Harun Er-Reit<br />
Hz. Ebu Ye’lâ Türbesi<br />
Hz. Ebulzülgafari Türbesi<br />
Hz. Said b. Cebir Türbesi<br />
Hz. Gavsiâzam Ahmet Er-Rufa’i Türbesi<br />
Hz. Aziz Peygamberin (R.A) Makam<br />
Hz. Ali’nin oullarndan Hz. Abdullah’n Makam<br />
Hz. Yahya b. Zekeriya Makam<br />
Hz. mam Ali’nin Makam<br />
mam Abbas’n Makam<br />
Hz. Yahya b. Musa (R.A) Türbesi<br />
170<br />
176
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
MADALYA VE NAN ALAN BASRALI SAYGIN KLER<br />
SIRA<br />
NO<br />
ADLARI<br />
RÜTBE ve NAN<br />
1 Abdullah b. Halife Dördüncü Derece<br />
2 Abdullah Senyan Paa Rumeli 203 (uray- Devlet Üyesi)<br />
3<br />
Abdulvahidzade<br />
Hac brahim Çelebi<br />
Mütemayiz 204<br />
4 Abdulvahidzade Abdulvahap Çelebi Üçüncü Derece<br />
5 Abdulvahidzade Ahmed Çelebi Mütemayiz<br />
6 Abdulvahidzade Salih Bey kinci Derece<br />
7 Abdulvahidzade Yusuf Çelebi Mütemayiz<br />
8 Abdulvahidzade Halaf Çelebi kinci Derece<br />
9 Abdülaziz Naci Efendi (Mülkiye) Müderris<br />
10 Abdülhamid Efendi (Mülkiye) Müderris<br />
11 Amara Nakibi Seyyit Ahmed Efendi<br />
12<br />
13<br />
Amara Nakibi’nin Olu<br />
Seyyid Haim Efendi<br />
Beni Lam Airet Reisi Bünyan<br />
El-Mezban<br />
zmir Payesi ve Gümü mtiyaz<br />
Madalyas<br />
Bursa Müderrislii<br />
Gümü mtiyaz Madalyas<br />
14 Bereketzade Seyit Muhammed Efendi Üçüncü Derece<br />
15 Bessamzade Hac Ali Çelebi Üçüncü Derece<br />
16 Bessamzade Muhammed Çelebi Üçüncü Derece<br />
17 Bessamzade Muhammed Çelebi Üçüncü Derece<br />
18<br />
Elbu Muhammed Airet Reisi<br />
eyh Yasir El-Faysal<br />
Üçüncü Derece<br />
19<br />
Elbu Muhammed Airet Reislerinden<br />
U’reybî El-Vadi<br />
Kapcba 205<br />
20 Halid’l-U’n Paa Emirü’l-Ümera 206<br />
203 Mülkiye rütbeleri içinde hiyerarik olarak ilk srada gelir.<br />
204 Mülkiye rütbeleri içinde hiyerarik olarak “Albaylk” rütbesi ile ayn srada.<br />
205 Mülkiye rütbeleri içinde hiyerarik olarak “Binba” rütbesi ile ayn srada.<br />
206 Emirü’l-Ümera: Mülkiye rütbelerinden olup, stabl- Amire ile Mirmiran rütbesi arasnda Paa unvan.<br />
171<br />
177
ORSAM<br />
21 Humud El-Mellak Çelebi Üçüncü Derece<br />
22 Huzayrizade Kasm Çelebi kinci Derece<br />
23 brahim b. Tok Dördüncü Derece<br />
24 Kertaszade Abdulvahap Çelebi Paa Emirü’l-Ümera<br />
25 Mecmu’izade Mahmut Efendi Müderris<br />
26 Mendilzade Yusuf Efendi Üçüncü Derece<br />
27 Meni Meslün Efendi Üçüncü Derece<br />
28 Mirza Hamza Efendi kinci Derece<br />
29 Mübarek Bey Es-Sabah stabl- Amire 207<br />
30 Mürizade Hüseyin Paa Emirü’l-Ümera<br />
31 Nakipzade Haim Bey Mütemayiz<br />
32 Nakipzade Kaymakam Recep Efendi<br />
stanbul Payesi ve ftihar<br />
Madalyas<br />
33 Nakipzade Seyyid Abdulvahap Bey Üçüncü Derece<br />
34 Nakipzade Seyyid Ahmed Efendi Edirne Payesi ve Rumeli<br />
35 Nakipzade Seyyid Halaf Paa Emirü’l-Ümera<br />
36 Nakipzade Seyyid Hamid Bey Üçüncü Derece<br />
37 Nakipzade Seyyid Talip Paa Rumeli<br />
38 Nakipzade Seyyid Zeyd Bey kinci Derece<br />
39 Nakipzade Yusuf Efendi Mütemayiz<br />
40 Necid Eski eyhlerinden Abdullah Es-Sadun<br />
Emirü’l-Ümera ve<br />
Gümü mtiyaz Madalyas<br />
41 Nimetzade Abdullah Efendi Üçüncü Derece<br />
42 Nimetzade Hac Mahmut Çelebi Dördüncü Derece<br />
43 Sadun Ailesinden Falih Paa Mirmiran<br />
44 Sadun Ailesinden Fehd Paa Mirmiran<br />
45 Sadun Ailesinden Mansur Paazade Sadun Paa Emirü’l-Ümera<br />
207 Istabl- Amire payesi: Kapcba’ndan yukar ve Emirü’l-Ümera payesinden aa mülkiye rütbesidir.<br />
172<br />
178
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
46 Sadun Ailesinden Mezid Paa Mirmiran<br />
47 Sadun Ailesinden Miz’l Paa Rumeli<br />
48 Sadun Ailesinden Mutlak Bey Gümü mtiyaz Madalyas<br />
49 Sadun Ailesinden Mühelhel Paa Rumeli (ura-y Devlet Üyesi)<br />
50 Sadun Ailesinden Süleyman Bey Istabl- Amire<br />
51 Sadun Efendi Üçüncü Derece<br />
52 Salih El-Bekir Çelebi Üçüncü Derece<br />
53<br />
Saray Airet Reisi<br />
Kasap El-Attar<br />
54 Seyyid Selman Efendi Müderris<br />
55 eyh Abdullah Efendi Edirne Payesi<br />
56 eyh Muhammed b. Abdulvahap Paa<br />
57 Tüccardan Yakup Nevah Efendi Üçüncü Derece<br />
58 Yasinzade Abdulkadir Efendi Üçüncü Derece<br />
59 Züheyirzade Abdulmuhsin Paa Emirü’l-Ümera<br />
Istabl- Amire ve Gümü mtiyaz<br />
Madalyas<br />
Emirü’l-Ümera ve Gümü mtiyaz<br />
Madalyas<br />
60 Züheyirzade Ahmed Paa Rumeli (ura-y Devlet Üyesi)<br />
61 Züheyirzade Hac Ali Paa Rumeli<br />
62 Züheyirzade sa Paa Emirü’l-Ümera<br />
63 Züheyirzade Mustafa Bey kinci Derece<br />
64 Züheyirzade Yusuf Paa<br />
Emirü’l-Ümera ve Gümü mtiyaz<br />
Madalyas<br />
173<br />
179
XI. TÜM EYALET<br />
SALNAMELERNDE MEVCUT<br />
GENEL BR BLG:<br />
ÖNEML TARHÎ OLAYLAR<br />
174
ORSAM<br />
Vilayet salnameleri ayn zamanda bir genel kültür deposudur. Her konuda bilgi<br />
verdii gibi tarihte meydana gelen önemli olaylar da kapsam içine alm ve halk bu<br />
konularda da bilgilendirmeyi amaç edinmitir. Burada kitabn hedefinin dnda kald için<br />
Basra’y ilgilendirmeyen konular ele almadk. Bununla birlikte salnamelerde yer alan ve<br />
önemli kronolojik tarihi bilgileri içeren aadaki bilgileri vermeyi gerekli gördük.<br />
Tarihte Meydana Gelen Önemli Olaylar (Hicretden Önce)<br />
YIL<br />
OLAYLAR<br />
183961 Evrenin Yaratl, Kifaye’ye Göre<br />
183685 Evrenin Yaratl, Ulu Bey’e (Türk asll Uzay Bilimci) Göre<br />
6213 Evrenin Yaratl, Takvimu’t-Tevarih’e Göre<br />
5446 Hazreti Âdem’in Yaratl (Muncemin’e Göre)<br />
4386 Hazreti Âdem’in Yaratl (Sezar’n Takvimine Göre)<br />
3974 Nuh Peygamber’in Tufan<br />
3548 Msr’n mar<br />
3262 Babil Devleti’nin Tekili<br />
3236 ne’nin Kefi<br />
2962 Üzümden arap Elde Edilmesi<br />
2825 Zeytin Aacnn lk Ekilmesi<br />
2812 Asuri Krallnn Tarih Sahnesine Çk<br />
2750 Hz. brahim’in Doumu<br />
2725 Terzilik Mesleinin Kefi<br />
2725 Krmz Boyann Kefi<br />
2640 Bakrclk Sanatnn Meydana Çk<br />
2625 Madenlerin Kefi<br />
175<br />
182
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
2520 Klç’n cad<br />
2506 Ok ve Yay’n cad<br />
2470 Kalkan’n cad<br />
2426 Madeni Aynalarn cad<br />
2335 Okuma Yazma Sanatnn cad<br />
2317 Hazreti Yakup’un Msr’a Gelii<br />
2291 Mehur Msr Kurakl<br />
2275 Gemilerin Denize Açl (Yldzlara Göre)<br />
2225 lk Güne Takviminin (365 Gün) Msrllar Tarafndan Kullanlmas<br />
2176 Msr’da Erkek Çocuklarn Öldürülmesi le lgili Firavun’un Emri<br />
2075 Hazreti Musa’nn Msr’dan Çk<br />
2021 Demir Madeninin Kefi<br />
2005 Savalarda Kalkann lk Defa Kullanlmas<br />
1883 Msr’da Haritann cad<br />
1425 Mknats Gücünün Kefi<br />
1359 Denizlerde Savan Balamas<br />
1345 Gemi Limann cad<br />
1229 Satranç ve Tavlann cad<br />
1155 Msr ve Suriye’nin Nabukadnasar tarafndan yklmas<br />
1110 Kurun Kalemin cad<br />
1108 ranllar Tarafndan Msr’n gali<br />
1107 Tarih Biliminin Yazlmaya Balanmas<br />
916 skender Tarafndan Msr’n Geri Alnmas<br />
176<br />
183
ORSAM<br />
915 ran’n skender Tarafndan gali ve Dara’nn Öldürülmesi<br />
910 Roma’da Gümü Para Basm<br />
885 Yangn çin Tulumbann cad<br />
665 Nadr’n (Amonyak Tuzu) cad<br />
585 Hazreti sa’nn Doumu<br />
517 Roma’da Papa’nn Tahta Çk<br />
484 Cam’n cad<br />
234 Ayasofya’nn Yapm<br />
201 Su Terazisi cad<br />
163 Fransa Krallnn Ortaya Çk<br />
53 Hazreti Muhammed’in (SA) Dünyaya Gelii<br />
40 Tüy Kaleminin cad<br />
25 skoç Krallnn ngiltere’de Ortaya Çk<br />
14 ngiltere Krallnn Ortaya Çk<br />
11 spanya Krallnn Ortaya Çk<br />
177<br />
184
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Tarihte Meydana Gelen Önemli Olaylar (Hicretten Sonra)<br />
YIL<br />
OLAYLAR<br />
1 Hazreti Muhammed’in Medine’ye Hicreti<br />
1 Bedir Sava<br />
4 eker Kamndan eker Elde Edilmesi<br />
10 Peygamber Efendimizin Son Haç Farzn Yerine Getirmesi (Heccet’ül-Veda)<br />
10 Peygamber Efendimizin vefat<br />
10 Hazreti Ebubekir’in Hilafeti<br />
13 Hazreti Ömer’in Hilafeti<br />
14 Basra’nn Yapl<br />
14 am’n Fethi<br />
16 Kûfe’nin Yapl<br />
16 slam’da Tarihin Kullanlmas<br />
19 Kayseri’nin Fethi<br />
20 Msr’n Fethi<br />
22 Denizcilik ve Ticarette slami Kurallarn Uygulanmas<br />
24 Hazreti Osman’n Hilafeti<br />
27 Kbrs Adasnn Fethi<br />
35 Hazreti Ali’nin Hilafeti<br />
36 lk stanbul Kuatmas<br />
42 slam’da Postann cad<br />
60 Kerbela Vakas<br />
75 slam’da lk Para Basm<br />
82 talya’da Sicilya Adasnn Fethi<br />
92 Müslümanlarn Endülüs’e Geçii<br />
96 Pamuktan Kât Elde Edilmesi<br />
121 Araplar Arasnda Kimya lminin Yaylmas<br />
145 Badat’n nas<br />
161 Harun Reid’in Üsküdar’a Gelii<br />
182 Danimarka Krallnn Kuruluu<br />
286 Basra’nn Bir Köyünde Ta Yamas (Her Ta 12 Okka)<br />
308 Petrol Madeninin Kefi<br />
422 Selçuklu Devleti’nin Kuruluu<br />
490 Harezm Devleti’nin Ortaya Çk<br />
492 Haçllar Tarafndan eker Kamnn Suriye’den talya’ya nakli.<br />
511 Atabeylik Devleti’nin Ortaya Çk<br />
516 Saatin cad<br />
616 Cengiz Han’n Ortaya Çk<br />
619 Atabeylik Devleti’nin Çöküü<br />
652 Etrak Devleti’nin (Türk Devleti – Msr) Ortaya Çk<br />
653 Hulagü’nun Ortaya Çk<br />
662 Hulagü’nun Çöküü<br />
685 Barutun Yaygn Bir ekilde Kullanlmas<br />
686 Gözlüün cad<br />
687 Gemi Pusulasnn cad<br />
178<br />
185
ORSAM<br />
688 Osmanl Devleti’nin Ortaya Çk<br />
699 Osmanl Devleti’nin Kuruluu<br />
727 Bursa’nn Fethi<br />
728 Osmanlda Para Basm<br />
728 Osmanl Devleti’nde, Düzenli Ordu Tekilatlanmas<br />
758 Süleyman Paa Tarafndan Gelibolu’nun Fethi<br />
762 Topun cad<br />
773 Edirne’nin Fethi<br />
783 Etrak Devleti’nin (Türk Devleti – Msr) Çöküü<br />
784 Msr’da Çerkez Devleti’nin Ortaya Çk<br />
796 Selanik ve Yeniehir’in Fethi<br />
797 I. Kosova Muharebesi<br />
804 Timur Vakas<br />
807 Timur’un Çöküü<br />
835 Yanya’nn Fethi<br />
848 Varna Muharebesi<br />
852 Matbaann cad<br />
853 II. Kosova Muharebesi ve II. Sultan Murat’n Zaferi<br />
858 stanbul’un Fethi<br />
858 Eski Saray’n nas<br />
862 Amerika’nn Kefi<br />
868 Fatih Camii naatnn Tamamlanmas<br />
875 Yeni Saray naatnn Tamamlanmas<br />
893 Sultan Beyazt Camii Yapm<br />
903 Ümit Burnu Yolunun Kefi<br />
922 Cep Saati’nin cad<br />
922 Msr’da Çerkez Devleti’nin Çöküü<br />
922 Halep’in Fethi<br />
923 Msr’n Fethi<br />
923 Tersane-i Amire’nin Yapm<br />
932 Kanuni Sultan Süleyman’n Fransa’y Himayesi<br />
935 Birinci Viyana Kuatmas<br />
941 Badat’n Fethi<br />
944 Aden’in Fethi<br />
957 Macaristan ve Avusturya’nn Birlemesi<br />
926 stanbul’da lk Defa Kahve Kullanm<br />
985 Müslümanlarn Endülüs’ten Göçü<br />
987 Rasathane’nin nas<br />
997 ngiltere’de lk Gazete Basm<br />
1012 Osmanl Devleti’nde Tütün Kullanm<br />
1050 stanbul’da Enfiyenin Yaygnlamas<br />
1094 kinci Viyana Kuatmas<br />
1110 Karlofça Anlamas<br />
1135 Üsküdar’da Basmevinin Kurulmas<br />
1160 Çiçek Asnn cad<br />
1167 Paratoner’in cad<br />
1180 stanbul’da Büyük Deprem<br />
1188 Kaynarca Antlamas<br />
179<br />
186
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
1199 Balon’un cad<br />
1206 Telgraf’n cad<br />
1213 Napolyon’un Msr stilas<br />
1216 Msr’n Franszlardan Geri Alnmas<br />
1222 Buharl Vapurlarn cad<br />
1229 Bükre Anlamas<br />
1233 Avrupa Genel Anlamas<br />
1240 Demiryolunun cad<br />
1241 Yeniçeri syan ve Nizamî Ordu Tekilatnn Kurulmas<br />
1242 stanbul’da Tbbiye Mektebinin Kurulmas<br />
1246 Edirne Anlamas<br />
1247 stanbul’da Takvim-i Vekai Gazetesinin Yaynlanmas<br />
1247 Yunanistan’n Bamszl<br />
1254 Karantina Nizamnamesinin Yazlmas<br />
1255 Sultan Abdülmecit Han’n Tahta Çk ve Tanzimat Fermannn Yaynlanmas<br />
1263 Rütiye Mekteplerin Kurulmas<br />
1270 Krm Sava<br />
1279 stanbul’da Sergi Açl<br />
1284 Sultan Abdülaziz Han’n Avrupa Seyahati<br />
1286 Süvey Kanalnn Açl<br />
1287 Alman mparatorluunun lan<br />
1288 stanbul’a Tramvay’n gelii<br />
1288 Tütün’ün Tekel Altna Alnmas<br />
1289 Tersanelerde Havuz Sisteminin Kullanlmas<br />
1290 Galata’da Tünel Yolu Açl<br />
1290 zmit imendifer Demiryolunun nas<br />
1291 Postalarn cad<br />
1293 Mekteb-i Mülkiye-i ahane’nin Kurulmas<br />
1293 II. Abdülhamit Han’n Tahta Çk<br />
1293 Kanun- Esasi (Anayasa)’nin lan<br />
1293 Mebuslar Meclisinin Toplanmas<br />
1295 Osmanl-Rus Sava<br />
1295 Berlin Anlamas<br />
1297 stanbul’da lk Müze’nin Açl<br />
1300 Msr Olay<br />
1305 Ziraat Bankasnn Kuruluu<br />
1307 Ankara’ya imendifer Demiryolunun Gelii<br />
1315 Osmanl-Rus Sava Zaferi<br />
180<br />
187
KAYNAKÇA<br />
181
ORSAM<br />
KAYNAKÇA<br />
Salnameler:<br />
1308 (1890) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 187 sayfa.<br />
1309 (1891) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 355 sayfa.<br />
1311 (1893) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 199 sayfa.<br />
1314 (1896) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 140 sayfa.<br />
1317 (1899) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 174 sayfa.<br />
1318 (1900) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 293 sayfa.<br />
1320 (1902) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 249 sayfa.<br />
1292 (1875) Tarihli Badat Vilayet Salnamesi, 176 sayfa.<br />
1299 (1882) Tarihli Badat Vilayet Salnamesi, 199 sayfa.<br />
1300 (1883) Tarihli Badat Vilayet Salnamesi, 288 sayfa.<br />
Aratrmalar:<br />
“Basra”, EI 2 , Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands.<br />
“Basra”, The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition Copyright, Columbia University<br />
Pres. 2001.<br />
“Sâl-nâme”, slam Ansiklopedisi, X, stanbul 1967, s.134-136.<br />
AFYONCU, Erhan, Osmanl Devlet Tekilatnda Defterhâne-i Âmire (XVI-XVIII.<br />
Yüzyllar), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiyat Aratrmalar<br />
Enstitüsü Tarih Anabilim Dal, Yeniça Tarihi Bilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi,<br />
stanbul 1997.<br />
Ankara Vilayeti Salnamesi: 1325 (1907), Ankara Enstitüsü Vakf Yaynlar, Ankara<br />
1995.<br />
BAKER, Yasin, History of Bloody Violance in Iraq, Beyrut. 1999.<br />
BÂKR, Abdulhâlk, “Basra”, DA, V, stanbul 1992, s.108-111.<br />
BALTACI, Cahit, “Osmanl Eitim Sistemi”, Osmanl Ansiklopedisi, stanbul 1996.<br />
BARTHOLD, W., Orta Asya Türk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul, 1926.<br />
BATMAZ, Eftal, “ltizam Sisteminin XVIII. Yüzyldaki Boyutlar”, Tarih<br />
Aratrmalar Dergisi (1996), XVIII/29, Ankara 1997, s.39-50.<br />
ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik<br />
Yaps, TTK Yaynlar, Ankara 1997.<br />
_____________, “Osmanl Ordusunda Yeni Düzenlemeler”, I. Askeri Tarih<br />
Semineri Bildiriler II, Gnkur ATASE Yay., Ankara 1983, s.85-98.<br />
ÇZAKÇA, Murat, “Tax-Farming and Financial Decentralization in Ottoman<br />
Economy, 1520-1697”, Journal of Economic History, 22, 1993.<br />
182<br />
190
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
DARKOT, Besim-Tayyib Gökbilgin, “Basra”, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar,<br />
II, stanbul 1979, s.320-327.<br />
DARLING, Linda, Revenue-Raising And Legitimacy, Tax-Collection and Finance<br />
Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden: E. Brill, 1996, 123-125.<br />
DUMAN, Hasan, Osmanl Salnameleri ve Nevsâlleri, I-II, Ankara 2000.<br />
EKN, Ümit, 17 ve 18. Yüzyllarda Osmanl mparatorluunda Ulam ve letim<br />
Örgütlenmesi Üzerine Bir Aratrma, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,<br />
Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2002.<br />
ERGENÇ, Özer, “Salnamelerde zmir”, 1885-1985 Türkiye Ekonomisinin 100 Yl<br />
ve zmir ve zmir Ticaret Odas Sempozyumu, 21-23 Kasm 1985 Atatürk Kültür Merkezi,<br />
zmir.<br />
_____________, XVI. Yüzyln Sonlarnda Bursa: Yerleimi, Yönetimi, Sosyal ve<br />
Ekonomik Durumu Üzerine Bir Aratrma, (Türk Tarih Kurumu tarafndan yayna kabul<br />
edilmi eser).<br />
FAROQHI, Suraija, “Crisis and Change, 1590-1699”, in An Economic and Social<br />
History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. nalck with D. Quataert, Cambridge:<br />
Cambridge University Press, 1994, p.412-636.<br />
GENÇ, Mehmet, “ltizam”, DA, XXII, stanbul 2000, s.156-157.<br />
_____________, “Osmanl Maliyesinde Malikâne Sistemi”, Türkiye ktisat Tarihi<br />
Semineri (Metinler/Tartmalar, 8-10 Haziran 1973), Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1975,<br />
s.231-296.<br />
114.<br />
HALAÇOLU, Yusuf, “Basra: Osmanl Döneminde”, DA, V, stanbul 1992, s.112-<br />
HAROLD, W.Brown, Basic Clinical Parasitology, New York, 1980.<br />
IRAQ, A Tourist Guide, State Organization For Tourism, General Establishment For<br />
Travel and Tourism Services, Badat, 1982.<br />
NALCIK, Halil, “Adâlet-nâmeler”, Belleten, II/3-4 (1965), s.49-145.<br />
_____________, “Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire”,<br />
Archivum Ottomanicum, VI/1980, Peeters-Leuven, 327-332.<br />
1973.<br />
_____________, The Otoman Empire, The Classical Age, 1300-1600, London<br />
PRL, Mehmet, “Beylerbeyi”, DA, VI, stanbul 1992, s.69-74.<br />
KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, VIII, TTK Basmevi, Ankara 1988.<br />
KHOURY, Dina Rizk, Osmanl mparatorluu’nda Devlet ve Tara Toplumu:<br />
Musul, 1550-1834, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2003.<br />
KILIÇ, Orhan, 18. Yüzyln lk Yarsnda Osmanl Devleti’nin darî Taksimat:<br />
Eyalet ve Sancak Tevcihat, Elaz 1997.<br />
KUNT, Metin, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasnda Osmanl Ümeras ve l<br />
daresi, Boaziçi Üniversitesi Yaynlar, stanbul 1978.<br />
KURUN, Zekeriya, Basra Körfezi’nde Osmanl-ngiliz çekimesi Katar’da<br />
Osmanllar 1871-1916, TTK.Yaynlar, VII.Dizi-Say:207, Ankara, 2004.<br />
183<br />
191
ORSAM<br />
LEVY, R., “Piri Reis”, slam Ansiklopedisi,.IX, stanbul 1964, s.561-565.<br />
MANSUROLU, Mecdûd, “Efrâsiyâb”, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, IV,<br />
Eskiehir,1997, s. 192-193.<br />
Musul-Kerkük le lgili Ariv Belgeleri, Babakanlk Osmanl Arivi Daire<br />
Bakanl Yaynlar, Yayn no:11, Ankara 1993.<br />
NAGATA, Yuzo, Tarihte Ayânlar: Karaosmanoullar Üzerinde Bir nceleme,<br />
TTK Yaynlar, Ankara 1997.<br />
ÖZ, Mehmet, Osmanl’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcular, Dergah Yaynlar,<br />
stanbul 1997.<br />
ÖZBARAN, Salih, Yemen’den Basra’ya Snrdaki Osmanl, Kitabevi Yaynlar,<br />
stanbul 2004.<br />
2003.<br />
ÖZVAR, Erol, Osmanl Maliyesinde Malikâne Uygulamas, Kitabevi Yay., stanbul<br />
PAMUK, evket, “Money in the Ottoman Empire, 1326-1914”, in An Economic and<br />
Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. nalck with D. Quataert,<br />
Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p. 945-985.<br />
1994.<br />
PAMUKÇU, Ekrem, Badat’ta lk Türkler, Kültür Bakanl Yaynlar, Ankara<br />
SAHLLOLU, Halil, “Bir Mültezimin Zimem Defterine Göre XV. Yüzyl Sonunda<br />
Osmanl Darbhane Mukataalar”, ÜFM, XXIII/1-2, (1962-1963).<br />
___________________, “Osmanl Döneminde Irak’n dari Taksimat”, Çeviren:<br />
Mustafa Öztürk, Belleten, LIV/211, Ankara 1991, s.1233-1257.<br />
AHN, Canay, The Rise and Fall of an Ayan Family in Eighteenth Century<br />
Anatolia: The Caniklizades (1734-1808), Bilkent Üniversitesi, Baslmam Doktora Tezi,<br />
Ankara 2003.<br />
TABAKOLU, Ahmet, Gerileme Dönemine Girerken Osmanl Maliyesi, Dergah<br />
Yaynlar, stanbul 1985.<br />
TURAN, Osman, “Iktâ”, slam Ansiklopedisi, MEB, 5/2, Eskiehir 1997, s.949-959.<br />
Sözlükler:<br />
Büyük Türkçe Sözlük, Ankara 1996.<br />
Ferit Develliolu, Osmanlca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1996.<br />
Mehmet Kanar, Büyük Farsça-Türkçe Sözlük, stanbul 1993.<br />
Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarihi Deyimleri ve Terimleri Sözlüü, MEB.<br />
Yaynlar, stanbul 1993.<br />
Mevlüt Sar, El-Mevarid Arapça-Türkçe Lûgat, stanbul 1980.<br />
Örnekleriyle Türkçe Sözlük, MEB. Yaynlar, Ankara 1995.<br />
emseddin Sami, Kamus-i Türkî, stanbul 1317(1901).<br />
Türkçe-Arapça Sözlük, Badat 1981.<br />
184<br />
192
NDEKS<br />
185
ORSAM<br />
NDEKS<br />
A<br />
A’de Aireti, 104<br />
Abbasi, 5, 12, 14, 15, 39, 44, 53, 55, 97<br />
Abbasi Devleti, 39, 44<br />
Abbasiler, 39<br />
Abbude Aireti, 104<br />
Abdulgani Aa, 65<br />
Abdulhalim Efendi, 142, 143<br />
Abdullah b. Abbas, 35<br />
Abdullah b. Amir, 33<br />
Abdullah b. Davut El-Herbi, 42<br />
Abdullah b. El-Carud, 37<br />
Abdullah b. El-Hazremi, 35<br />
Abdullah b. Geylan, 35<br />
Abdullah b. Haris, 36<br />
Abdullah b. Hilal, 37<br />
Abdullah b. Hilal El-Kelayi, 37<br />
Abdullah b. Ömer, 39<br />
Abdullah b. Ömer b. Abdülaziz, 39<br />
Abdullah b.Amir, 35<br />
Abdullah Efendi, 140, 141, 142, 143, 145, 172, 173<br />
Abdullah El-Ezedî, 35<br />
Abdullah Es-Sabah Paa, 84<br />
Abdullah Paa, 98<br />
Abdulmelik, 40, 41<br />
Abdurrahman, 32, 34, 37, 38, 59, 170<br />
Abdurrahman b. Ebubekir, 32<br />
Abdurrahman b. El-E’s, 37<br />
Abdurrahman b. Selman El-Kelbi, 38<br />
Abdurrahman Efendi, 142, 145<br />
Abdurrahman Paa, 59<br />
Abdurrazzak Efendi, 145<br />
Abdurrezzak Efendi, 140, 141, 145<br />
Abdussamad b. Ali, 41<br />
Abdusselam Aireti, 57<br />
Abdülcelil Efendi, 141, 142<br />
Abdülhamit Efendi, 69<br />
Abdülkerim Efendi, 98, 141, 144<br />
Abdülmecid Efendi, 144<br />
Abdülmecit Sabit Efendi, 69<br />
Abdülnebi Efendi, 143<br />
Abdürrezzak Efendi, 145<br />
Abusalih Aireti, 104<br />
Abuse’de Ebu Helile Aireti, 104<br />
Abuse’de Sevaid Aireti, 104<br />
Abülhasib, 43<br />
Acemler, 101<br />
Acep Kran, 101<br />
Acif b. Anbese, 42<br />
Acir ve Aye Bölgesi, 107<br />
Aden, 27, 161, 179<br />
Âdî b.Ertat, 38<br />
Âdî b.Ertat El-Fezari, 38<br />
Adliye Dairesi, 84, 90, 95, 98<br />
Afrika, 148<br />
Ahmed, 13, 16, 44, 45, 46, 62, 171, 172, 173<br />
Ahmed b. Muhammed El-Hanife, 46<br />
Ahmed Paa, 173<br />
Ahmet Bey, 65<br />
Ahmet Çelebi, 65<br />
Ahmet Efendi, 84, 90, 98, 144<br />
Ahmet El-Mevlüd, 44<br />
Ahmet Hilmi Efendi, 69<br />
Ahmet Nuri Efendi, 90, 140<br />
Ahmet evki Efendi, 69<br />
Ahsa, 46, 57, 58, 62, 80, 98, 99, 123, 129<br />
Ahsa Aireti, 51<br />
Ahsa Mutasarrf Mehmet Paa, 57, 58<br />
Ahvaz, 36, 41, 43, 44, 49, 52<br />
Ahvaz Hâkimi Beridi, 47<br />
Akabe b. Salim, 40<br />
Akabe b.Abdulâlâ Amil, 38<br />
akcier iltihab, 155<br />
Akif Efendi, 95<br />
Akil, 62<br />
Akil Aireti, 104<br />
Akil b. Muhammed, 62, 63<br />
Akil b. Muhammed b. Samir, 62<br />
Akka Gambotu, 134<br />
Akkoyunlu, 5, 12, 54, 55<br />
Aksungur, 52<br />
Ali b. Ahmet, 43<br />
Ali b. Ahmet b. Muhammed, 43<br />
Ali b. Sekban, 52<br />
Ali Efendi, 95, 163<br />
Ali Galip Bey, 69, 90<br />
Ali Paa, 56, 60, 173<br />
Ali Paa olu Hüseyin Paa, 64<br />
Ali Usta, 65<br />
Ali’l-Garbi, 108<br />
Aligarbi, 79, 96, 124, 158, 159<br />
Alihiye Bölgesi, 107<br />
Aliarki, 96, 124, 159<br />
Âliyanolu, 56<br />
Amamali Aireti, 104<br />
Amara, 5, 6, 13, 18, 19, 20, 28, 68, 79, 80, 81, 86,<br />
90, 95, 96, 97, 105, 108, 109, 110, 112, 113,<br />
116, 117, 118, 119, 123, 124, 129, 135, 144,<br />
158, 159, 167, 170, 171<br />
AMARA, 95<br />
Amara Acentehanesi, 137<br />
Amara Arazi-i Seniye Vekâleti, 80<br />
Amara Aireti, 97<br />
Amara Dubas, 138<br />
Amara ptidai Mektebi, 145<br />
Amara Mekteb-i Rüdiyesi, 28<br />
Amara Mektebi Rütiye-i Mülkiye, 144<br />
Amara Taburu, 129, 131<br />
Amara-atra ptidai Mektebi, 145<br />
Amaye b. Sabara El-Yesribi, 38<br />
Amerika, 26, 163, 179<br />
Âmiduddin, 52<br />
Âmir b. Âmmar, 43<br />
186<br />
194
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Âmiye Arazi-i Seniye Vekâleti, 80<br />
Ântara Nehri, 60<br />
Arabistan Ordusu, 25<br />
Arabistan Yarmadas, 147<br />
Arabu’l-mena’ Aireti, 104<br />
Arap, 20, 23, 26, 28, 40, 43, 44, 51, 88, 89, 92, 96,<br />
99, 147, 153, 168<br />
Arap Airetleri, 20<br />
Arap Yarmadas, 51, 99<br />
Arap Yarmadas, 152<br />
Arapça, 12, 86, 88, 93, 94, 96, 164<br />
Araplar, 32, 51, 178<br />
Arif Efendi, 84<br />
Arpa Han Sülalesi, 54<br />
Arslan El-Besasiri, 50<br />
Asacire Aireti, 104<br />
Asaf b. Kays, 36<br />
Asâkir-i Mansure-i Muhammediye, 13<br />
aar komisyonu, 27<br />
Aar, 17, 26, 77, 79, 86, 87<br />
Aar ptidai Mektebi, 142<br />
Aar Kanal, 26<br />
Aar Nehri, 87<br />
Avrupa, 26, 32, 42, 158, 159, 180<br />
Avrupal, 26, 28<br />
Ayas Paa, 56<br />
Ayniye b. Musa b. Ke’b, 40<br />
Aynü’l-Necim, 99<br />
Azdüddevle, 48<br />
Azdüddevle b. Büveyh, 48<br />
Azdüddevle’nin olu Ebu Tahir, 48<br />
Azerbaycan, 54<br />
Aziz Aa, 65, 168<br />
Azize, 97<br />
Azra Efendi, 143<br />
B<br />
Bâb- Âlî, 11, 167<br />
Bâb- Celi’ Bölgesi, 107<br />
Badiye, 12<br />
Badiye (Mukataa), 12<br />
Badad demir yolu, 14<br />
Badad Valisi Ahmed Paa, 13<br />
Badat, 11, 12, 13, 15, 25, 26, 32, 37, 38, 40, 41,<br />
42, 44, 45, 46, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56,<br />
57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 68, 84, 86, 87, 90, 93,<br />
96, 97, 98, 99, 102, 122, 135, 142, 152, 158,<br />
159, 161, 167, 178, 179, 183<br />
Badat Acentehanesi, 137<br />
Badat Kethüdas Mustafa Aa, 60, 64<br />
Badat Muhafz Hasan Paa, 64<br />
Badat Valisi Abdurrahman Paa, 59<br />
Badat Valisi Ayas Paa, 56<br />
Badat Valisi brahim Paa, 57, 58<br />
Badat Valisi Murtaza Paa, 57<br />
Badat Valisi olan Ayas Paa, 15<br />
Badat Valisi Ömer Paa, 60<br />
Badat Valisi Silahtar Hüseyin Paa, 59<br />
Badat valisi Süleyman Paa, 61<br />
Badat Valisi Süleyman Paa, 61<br />
Badat Vapuru, 138<br />
Baharat Yolu, 26<br />
Bahattin Efendi, 69<br />
Bahauddevle, 49<br />
Bahreyn, 40, 41, 42, 46, 125, 159, 162<br />
Bahriye, 17, 25, 61, 87, 117, 119, 120, 136<br />
Bahriye Hastanesi, 87<br />
Bahriye Klas, 133<br />
Bahriye Komutan Emin Bey, 66<br />
Bahriye elhesi, 106<br />
Bahtiyar, 48<br />
Basra, 5, 6, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20,<br />
23, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 32, 33, 34, 35, 36, 37,<br />
38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50,<br />
51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63,<br />
64, 68, 71, 72, 73, 74, 75, 77, 78, 79, 80, 81, 84,<br />
85, 86, 87, 88, 89, 93, 94, 95, 96, 97, 99, 100,<br />
101, 104, 105, 106, 107, 108, 110, 112, 113,<br />
114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122,<br />
124, 125, 127, 128, 129, 131, 132, 133, 135,<br />
138, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 152, 158,<br />
159, 161, 162, 163, 166, 167, 168, 169, 170,<br />
175, 178, 181, 182, 183<br />
Basra Acentehanesi, 137<br />
Basra Askeri Komutan El-Hasan b. Halil b. Remal,<br />
46<br />
Basra Bahriye Hastanesi, 133<br />
Basra Camii, 41, 46<br />
Basra Feyziye ptidai Mektebi, 140<br />
Basra Guraba Hastanesi, 75<br />
Basra Hamidiye ptidai Mektebi, 141<br />
Basra Körfezi, 15, 26, 85, 158<br />
Basra Liman Dairesi, 135<br />
Basra Matbaa Müdürü, 30<br />
Basra Mektebi Rütiyesi, 140<br />
Basra Musevi Mektebi, 143<br />
Basra Mütesellimi Abdullah Aa, 62<br />
Basra Mütesellimi brahim Aa, 62<br />
Basra Mütesellimi Mehmet Kazm Aa, 62<br />
Basra Redif Taburu, 127<br />
Basra Taburu, 129, 131<br />
Basra Tersanesi, 136<br />
Basra Ünas (Kz) ptidai Mektebi, 143<br />
Basra Valisi Beridi, 47<br />
Basra Valisi Mütesellim brahim Bey, 61<br />
Basra Valisi Osman b. Hafif, 33<br />
BasraTersanesi, 133<br />
Batna, 12<br />
Baysungur, 55<br />
Bedevi Araplar, 89<br />
Behcet Efendi, 95<br />
Behçet Efendi, 95<br />
Behram Aa, 65<br />
Bekir Aa, 65<br />
Bekir Bey, 65<br />
Belcan Köyü, 106<br />
Belcaniye elhesi Köyü, 106<br />
Belediye, 74, 84, 87, 90, 95, 96, 98, 166<br />
Bender Buehr, 101<br />
187<br />
195
ORSAM<br />
Beni Abdulkays, 35<br />
Beni Amr, 53<br />
Beni Amr Aireti, 51<br />
Beni Amr Kabilesi, 53<br />
Beni Esat Kabilesi, 52<br />
Beni Esed Aireti, 104<br />
Beni Lam, 95, 96, 171<br />
Beni Lam Aireti, 109<br />
Beni Mansur, 19, 84, 86, 108<br />
Beni Rekab Aireti, 104<br />
Beni Rekab El-Hdr Aireti, 104<br />
Beni Said El-Haim Aireti, 104<br />
Beni Zebde Aireti, 104<br />
Benihatit Aireti, 104<br />
Benilam Aireti, 105<br />
Benimürif Aireti, 104<br />
Benisaid Aireti, 104<br />
Beridi, 47, 48<br />
Beser b. Ebi Ertat, 35<br />
Beytülmal, 33, 36, 43<br />
Bidayet Mahkemesi, 73<br />
Bilal b. Ebûbekir, 38<br />
Bilal Mehmed Paa, 15<br />
Bin Alane, 50<br />
Bin Eyüp Es-Sakafi, 37<br />
Bin Maruf, 52<br />
Biriye, 98<br />
Birk, 101<br />
Bombay ve ran Vapur irketi, 27, 162<br />
Bosna, 28<br />
British India Vapur irketi, 27, 161<br />
bronit, 151<br />
Busayra (Küçük Basra), 32<br />
Butayha Hâkimi Muhezzebüddevle, 49<br />
Büyük Süleyman Paa, 64<br />
Cafer, 41<br />
Caferi, 88, 92, 93, 94, 96<br />
Caferi Mezhebi, 88, 93<br />
Carud, 37<br />
Casim Es-Sani (II. Casim), 100<br />
Casim Nehri Bölgesi, 107<br />
Ce’lan Et-Türkî, 43<br />
Cebbarat Bölgesi, 107<br />
Cebrail, 46, 163<br />
Cefr, 80, 100<br />
Cear, 12<br />
Celalettin b. Harezmah, 53<br />
Celalüddevle, 49, 50<br />
Celalüddevle b. Ebu Tahir b. Bahauddevle El-<br />
Büveyh, 49<br />
Cemel Vak’as, 15<br />
Cemel Vakas, 5, 33, 34<br />
Cemil Bey, 90<br />
Cengiz Han, 54, 178<br />
Cengiz Han Sülalesi, 54<br />
Cengiz Sülalesi, 55<br />
Cerir b. Yezid, 41<br />
C<br />
Cevana, 101<br />
Ceza Dairesi, 73<br />
Cezayir, 56, 58, 59, 95<br />
Cezayir Aireti, 57<br />
Cezayir Hâkimi Âliyanolu, 56<br />
Cezayir Urban, 59<br />
Cidde, 27, 161<br />
Cifcaka, 95<br />
Cihanah, 54<br />
Ciran Nehri Iskunas, 135<br />
Cuma Efendi, 90, 143<br />
Çariz, 97<br />
Çehle, 95<br />
Çin, 26, 32, 42, 89<br />
Dar- ura, 27<br />
Davut b. Mashûr, 42<br />
Davut Han, 60<br />
Defterdar Vezir Hüseyin Paa, 64<br />
Deare Dubas, 138<br />
Dehna, 102<br />
Dei’ce Rüsumat Müdürlüü, 76<br />
Dere ve Tavile Bölgesi, 107<br />
Dervi Aa, 65<br />
Dervi Ali Paa, 15, 56, 64<br />
Derya Avcs Gambotu, 134<br />
Devasir Arazi-i Seniye Vekâleti, 80<br />
Devasir Köyü, 106<br />
Devasir Rüsumat Müdürlüü, 76<br />
Devrek, 60<br />
Di’ce Bölgesi, 107<br />
Dicle, 40, 41, 44, 50, 51, 85, 86, 88, 91, 95, 96,<br />
135, 148, 159, 161<br />
Dilimî, 49<br />
Dilimî Aireti, 49<br />
Dir, 19, 49, 59, 84, 86<br />
Dir erer, 19, 84, 86<br />
Divaniye, 90, 135, 158<br />
Divaniye Taburu, 129<br />
Diyah Aireti, 104<br />
Diyarbakr, 54, 57, 59, 60<br />
Diyarbakr Muhafz brahim Paa, 57<br />
Diyarbakr Valisi Ali Paa, 59<br />
Diyar- Rum, 54<br />
Diyat Aireti, 104<br />
dizanteri, 147, 149, 150, 151, 153, 154, 155, 156<br />
Dore Köyü, 106<br />
Duveric, 19, 95, 96<br />
Düceyle Nehri, 93<br />
Düyun- Umumiye daresi, 77<br />
Ebele, 43, 44, 47, 49<br />
Ç<br />
D<br />
E<br />
188<br />
196
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Ebka Han, 53<br />
Ebu Ahmed, 44, 45<br />
Ebu Ahmed El-Muvaffak, 44, 45<br />
Ebu Ali, 49, 50<br />
Ebu Delef Haim b. Muhammed El-Huza’, 46<br />
Ebu Galib, 49<br />
Ebu Hallane, 61<br />
Ebu Kalicar, 49, 50<br />
Ebu Mansur, 49<br />
Ebu Mansur b. Bahtiyar, 49<br />
Ebu Musa, 32<br />
Ebu Sait Bahadr, 54<br />
Ebu Tahir Süleyman b. Said, 46<br />
Ebû’l-harba b. Asm Delef, 32<br />
Ebuhalife Aireti, 104<br />
Ebulabbas, 39, 45, 49<br />
Ebulabbas Abdullah Es-Seffah, 39<br />
Ebulabbas b. Vasl, Butayha, 49<br />
Ebulabbas Es-Seffah, 39<br />
Ebulcafer El-Mansur, 40<br />
Ebulfarac b. Baka, 51<br />
Ebulfazl El-Abbas b. El-Hüseyin, 48<br />
Ebulfeth Muhammed b. Erdeîr, 49<br />
Ebulhasib, 44, 45, 49<br />
Ebulhasip, 13, 19, 28, 40, 85, 86, 87, 108, 124, 135<br />
Ebulhasip ptidai Mektebi, 141<br />
Ebulhasip Köyü, 106<br />
Ebulhasip Mektebi Rütiyesi, 141<br />
Ebulhasip Rüsumat Müdürlüü, 76<br />
Ebulhüseyin El-Anbari, 48<br />
Ebulkasm, 47, 48, 50, 162<br />
Ebussait El-Cenabi, 46<br />
Ebusseraya Et-talibi, 41<br />
Ecved Beni Zemlek (nâm- dier Beniafii), 101<br />
Efrâsiyâb, 15, 28, 57, 183<br />
Efrâsyâb, 15, 57, 64<br />
Efrasyab olu Ali Paa, 16<br />
Efrâsyâb olu Hüseyin Paa, 57<br />
Efrâsyâbolu Ahmet, 64<br />
Efrâsyâbolu Ali Paa, 64<br />
Efresyâb Hanedan, 15<br />
Efresyâb olu Ali, 15<br />
El-A’rce Aireti, 104<br />
El-Abbas b. Muhammed El-Caferi, 41<br />
El-Abbas b. Terkes, 45<br />
El-Ahve, 42<br />
El-Amair Adas, 98<br />
El-Amit b. Asma, 51<br />
El-Arme, 98<br />
El-Asun Aireti, 104<br />
El-Ayin Adas Bölgesi, 107<br />
El-Batvil Aireti, 104<br />
El-Bedur Aireti, 104<br />
El-Bida’, 100<br />
Elbu-Abud Aireti, 109<br />
Elbuderac Aireti, 105<br />
Elbu-Derac Aireti, 109<br />
Elbuderaç Aireti, 96<br />
Elbumuhammed, 96<br />
Elbumuhammed Aireti, 96<br />
Elbumuhammed Aireti, 105<br />
Elbu-Muhammed Aireti, 109<br />
El-Büveyh’i Ailesi, 50<br />
El-Cemian Aireti, 104<br />
El-Cevarin Aireti, 104<br />
El-Debisat Aireti, 104<br />
El-Devasir Aireti, 100<br />
El-Ehvas El-Bahaîli, 43<br />
El-E’s, 37<br />
El-Ezirc, 96<br />
El-Ezirc Aireti, 104<br />
El-Farac b. Osman (El-Karmati), 46<br />
El-Fidaiye Köyü, 106<br />
El-Hacib, 43<br />
El-Hamali Aireti, 104<br />
El-Hamid Aireti, 104<br />
El-Hasan, 41, 46, 48<br />
El-Hasan Aireti, 104<br />
El-Hasan b. Cemil, 41<br />
El-Hasan b. Halil b. Remal, 46<br />
El-Hasan b. Muhammed El-Mehlebi, 48<br />
El-Havaricü’l-ezarika, 36<br />
El-Hemid Aireti, 104<br />
El-Heim Aireti, 104<br />
El-Huvir Aireti, 104<br />
El-brahim Aireti, 104<br />
El-sa ve Bezzün Aireti, 104<br />
El-tamine Aireti, 104<br />
El-Ka’ka’, 33<br />
El-Karmati, 46<br />
El-Mansur, 41<br />
El-Mansur b. Mehdi, 41<br />
El-Mehlebi, 48<br />
El-Melik’ül-rahim, 50<br />
El-Melikülaziz, 50<br />
El-Melikürrahim b. Ebu Kalicar, 50<br />
El-Merat Aireti, 104<br />
El-Mesur b. Ömer b. bat, 39<br />
El-Mesur b. Ömer b.bat, 39<br />
El-Mi’n Aireti, 104<br />
El-Miriyat Aireti, 104<br />
El-Muhtar (Muhtar b.Übeydullah Es-Sakafi), 36<br />
El-Muhtara, 45<br />
El-Murra Aireti, 100<br />
El-Muti’lillah, 48<br />
El-Muvaffakiye, 45<br />
El-Rahme Aireti, 104<br />
El-Refat Aireti, 104<br />
El-Subha Aireti, 104<br />
El-Temimi, 36<br />
El-Uçman Aireti, 100<br />
El-Uyer Aireti, 104<br />
El-Uyuf Aireti, 104<br />
El-Zahaf, 35<br />
El-Zahik b. Kays, 39<br />
emânet ber vech-i iltizâm, 23<br />
Emevi, 5, 12, 15, 35, 38, 39<br />
Emevi Devleti, 39<br />
Emin, 41, 170<br />
Emin Efendi, 95, 140<br />
189<br />
197
ORSAM<br />
Emin Efendi, 144<br />
emîn-i mültezimlik, 23<br />
Emir Aksungur, 51<br />
Emir Kpçak, 51<br />
Emir Mültekin, 53<br />
Emir ah Mehmet, 54<br />
Emlak- Hümayun Dairesi, 79<br />
En-Nasr Lidinillah, 53<br />
Ermeniler, 18, 108, 110<br />
Eski Basra, 15, 45<br />
Es-Sabah Ailesi, 86<br />
Es-Saray Aireti, 96<br />
Es-Seraç Aireti, 109<br />
E-edde Aireti, 109<br />
Etab Aireti, 104<br />
Evlat Zeyd Aireti, 104<br />
Eyord Aireti, 104<br />
Ez-Zat, 42<br />
Falih Paa, 90, 172<br />
Fare Köyü, 101<br />
Fars, 27, 32<br />
Fârs, 54<br />
Fav, 12, 13, 19, 75, 79, 81, 85, 86, 88, 108, 135,<br />
158<br />
Fav Boazndan, 89<br />
Fav stihkâm Komisyonu, 127<br />
Fav Köyü, 106<br />
Fav Rüsumat Müdürlüü, 75<br />
Fav Taburu, 129<br />
Faysal, 62, 171<br />
Fazile, 61<br />
Fehime Hanm, 143<br />
Ferik Akif Paa, 98<br />
Ferik Mehmet Muhsin Paa, 127<br />
Ferik Mustafa Nuri Paa, 127<br />
Fettah Bey, 90<br />
Feyazi Köyü, 106, 168<br />
Frat, 60, 61, 85, 86, 88, 90, 91, 148, 159, 161<br />
Frat nehri, 60, 91, 159<br />
Frat Nehri, 61<br />
Frat Vapuru, 138<br />
Fihrist-i Vilayet-i Haleb, 11<br />
Filifle, 97<br />
Fransz, 26<br />
Fricat Aireti, 109<br />
Gaffât, 12<br />
Ganj Nehri, 148<br />
Garbiye, 95<br />
Garraf nehri, 90, 159<br />
Garraf Nehri, 91, 92, 93<br />
Gatre, 97<br />
Gayrimüslim, 69, 73, 109<br />
Gazan, 12<br />
Gazgali, 52<br />
F<br />
G<br />
Grdelan Bölgesi, 107<br />
Gicantu Han, 53<br />
Gümrük daresi, 97<br />
Gümrükçü Hüseyin Paa, 64<br />
Güney Amerika, 148<br />
Gürcü brahim Paa, 57<br />
Gütekin (Ketekin), 52<br />
H<br />
Habe, 23<br />
Habei, 48<br />
Haccac, 37<br />
Haccac b. Yusuf Es-Sakafi, 37<br />
Hac Abdulkadir Efendi, 95<br />
Hac Ahmet Efendi, 95<br />
Hac Ali Aa, 64<br />
Hac Ali Efendi, 144<br />
Hac Ali Efendi, 98<br />
Hac Hamit Efendi, 141<br />
Hac Hasip, 40<br />
Hac Mehmet Efendi, 144<br />
Hac Mehmet Emin, 95<br />
Hac Mustafa Paa, 95<br />
Hafaca Aireti, 53<br />
Hafz El-cevair Aireti, 104<br />
Hafire, 95<br />
Halep, 11, 26, 28, 57, 60, 124, 179<br />
Halep Valisi Ali Paa, 64<br />
Haliç Fars ve Ortaklar irketi, 27<br />
Halid, 171<br />
Halid Aireti, 100<br />
Halife Abdulmelik, 36<br />
Halife Abdulmelik b. Mervan, 36<br />
Halife Ebulcafer El-Mansur, 40<br />
Halife El-Mu’temed, 44<br />
Halife El-Muktedir, 46<br />
Halife El-Muti’lillah, 48<br />
Halife El-Mü’temed, 44<br />
Halife El-Razi, 47<br />
Halife Emin b. Harun Er-Reit, 41<br />
Halife En-Nasr Lidinillah, 53<br />
Halife Harun Er-Reit, 41<br />
Halife Hz. Ali, 33<br />
Halife Hz. Osman, 33<br />
Halife Hz. Ömer, 32<br />
Halife Mansur, 40<br />
Halife Me’mun, 41<br />
Halife Mervan, 39<br />
Halife Müsterid Billah, 52<br />
Halife Ömer, 14, 38<br />
Halife Ömer b. Abdülaziz, 38<br />
Halil Efendi, 141<br />
Halil Paa, 59, 60<br />
Halit b. Abdullah, 36, 38<br />
Halit b. Abdullah El-Kusri, 38<br />
Hamd b. Humud, 61, 62<br />
Hamdan ptidai Mektebi, 143<br />
Hamdi Paa, 95<br />
Hamit Efendi, 145<br />
190<br />
198
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Hammar, 50, 79, 80, 86, 91, 158, 159<br />
Hammar Tekin, 50<br />
Hamza b. Abdullah Ez-Zübeyir, 36<br />
Hanbelî Mezhebi, 100<br />
Hares b. Ebi Rubeya El-Kebba, 36<br />
Hares b.Abdullah El-Ezderi, 35<br />
Harezmliler, 53<br />
Haris b. Ebi Rebia, 36<br />
Harise, 13, 19, 86, 88, 108<br />
Harman b. Aban, 35<br />
Harun El-Reid, 14<br />
Hasan b. Süheyl, 41<br />
Hasan Bâsri, 38<br />
Hasan Bey, 95<br />
Hasan Hüsnü Paa, 90<br />
Hasan lhanl, 54<br />
Hasan Paa, 59<br />
Haim b. Abdülmelik, 38<br />
Hâve, 97<br />
Hazine-i Hassa, 93<br />
Haznedar Mustafa Aa, 64<br />
Hazreti Aziz, 95<br />
Hecer, 46, 47, 48<br />
Heface El-Alavi Aireti, 104<br />
Helaliye Aireti, 104<br />
Hemdan Köyü, 106<br />
Hendek Rüsumat Müdürlüü, 76<br />
Herliye Aireti, 104<br />
Hey, 19, 26, 79, 90, 91, 92, 93, 94, 104, 105, 109,<br />
158, 159, 170<br />
Hey ptidai Mektebi, 144<br />
Hristiyan, 17, 87, 88, 92, 101<br />
Hzar Esp b. Tekir, 50<br />
Hicaz, 44, 46, 71, 152<br />
Hicazî Mustafa Aa, 61<br />
Hilaliye, 43<br />
Hille, 51, 52, 58, 135, 158, 168<br />
Hille Dubas, 138<br />
Hille Hâkimi Dubeys b. Sadaka, 52<br />
Hindistan, 26, 32, 42, 89, 125, 148, 158, 159<br />
Hint Denizi, 56<br />
Hint Okyanusu, 26<br />
Hintli, 28<br />
Hofuf, 19<br />
Hofûf, 98, 99, 100, 102, 109<br />
Hofûf ptidai Mektebi, 145<br />
Hollanda, 26<br />
Hollandal, 28<br />
Hor, 86<br />
Hor Vehde Köyü, 106<br />
Horasan, 35, 38, 39<br />
Hota-i Kebîr Bölgesi, 107<br />
Hota-i Sagîr Bölgesi, 107<br />
Hoz Nehri, 106<br />
Hukuk Dairesi, 73<br />
Hulefâ-i Râidîn, 15<br />
Hurit Aa, 65<br />
Hurit Efendi, 90, 140<br />
Hurut, 97<br />
Huveyre Bölgesi, 107<br />
Huveyze, 95<br />
Hûveyze, 58, 60, 61<br />
Hûveyze Hâkimi, Faracullah Han, 60<br />
Hülagû, 53<br />
Hülagû’nun dier olu Ahmet, 53<br />
Hülagû’nun olu Ebka Han, 53<br />
Hülagû’nun torunu olan Baydu Han, 53<br />
Hüseyin Cemal, 59, 64<br />
Hüseyin Cemil Efendi, 95<br />
Hüseyin Efendi, 141, 142, 145<br />
Hüseyin El-Kru Aireti, 104<br />
Hüseyin Paa, 15, 16, 57, 58, 59, 60, 64, 172<br />
Hüseyin Paa olu Efrâsyâb, 64<br />
Hüseyin Paa’nn olu Efrâsyâb, 58<br />
Hüsniyat Aireti, 104<br />
Hüsnü Efendi, 95<br />
Hz. Ali, 33, 34, 40, 170<br />
Hz. Aye, 33, 34<br />
Hz. Hasan, 35, 170<br />
Hz. Hasan b. Ali, 35<br />
Hz. Osman, 33, 34<br />
Hz. Ömer, 12, 15, 32<br />
Hz. Üzeyir, 12, 85<br />
Hz. Zübeyir, 33, 34<br />
I. Dünya Sava, 14<br />
II. Casim Efendi, 98<br />
II. Mahmud, 13, 25, 27<br />
Irak, 11, 14, 15, 32, 33, 37, 38, 39, 41, 46, 47, 48,<br />
50, 52, 53, 54, 55, 61, 63, 68, 90, 92, 97, 183<br />
Irak Sultan Ma’züddevle, 48<br />
Irak Valisi Abdullah b. Ömer b. Abdülaziz, 39<br />
Irak Valisi Haccac b. Yusuf Es-Sakafi, 37<br />
Irak Valisi Ömer b. Hebire, 38<br />
Irak Valisi Yusuf b.Ömer Es-Sakafi, 38<br />
beyci’, 95<br />
bn-i Raik, 47<br />
bni engah, 52<br />
brahim, 11, 40, 58, 170, 171, 172, 175<br />
brahim Aa, 62, 65<br />
brahim Bey, 84<br />
brahim Efendi, 140<br />
brahim Fevzi Efendi, 140<br />
brahim Halet Bey, 11<br />
brahim Paa, 57, 58<br />
branice, 101<br />
btidai Mektebi, 28<br />
cra Dairesi, 74<br />
dare Meclisi Mahkemesi, 69<br />
dare-i Nehriye, 135<br />
dare-i Nehriyye, 27<br />
hsan Paa, 90<br />
lhanl, 5, 12, 54, 55<br />
lhanl Devleti, 54<br />
ngiliz, 26, 27, 28, 135, 159, 182<br />
I<br />
<br />
191<br />
199
ORSAM<br />
Lahsa, 23<br />
Lekeristan, 49<br />
Liman ve Gümrük Dairesi, 87<br />
Liva Erkân, 84, 90, 95, 98<br />
Liva dare Meclisi, 84, 90, 95, 98<br />
Londra, 6, 27, 161<br />
Ma’kal nehri, 44<br />
Ma’kale nehri, 51<br />
Ma’züddevle b. Büveyh, 47<br />
Ma’züddevle’nin olu Habei, 48<br />
Maceri-i Kebîr, 95<br />
Maceri-i Sagîr, 95<br />
Macit, 62, 63<br />
Magamis, 55, 56<br />
Mahmudiye, 135<br />
Mahmut Aynî Efendi, 95<br />
Mahmut Efendi, 140, 141, 142, 145, 172<br />
Mahmut Hamdi Paa, 68<br />
Mahmut evki Efendi, 142<br />
Mahmut ükrü Efendi, 140, 143, 144<br />
Makam Ali, 17, 20, 87, 168<br />
Malik b. Ali El-Huzay’i, 41<br />
Mani Magams, 64<br />
Mani olu Magamis, olu Rait, 55<br />
Mansur b.Cafer El-Hayyat, 43<br />
Mansur El-Hayyat, 43<br />
Mardinli sa Bey, 62, 64<br />
Marsilya, 27, 161<br />
Maskat Emiri Seyyid Said, 62<br />
Matrudu’l-hüseyin Aireti, 104<br />
Mavi Hariciler, 36<br />
Me’mun, 41<br />
Me’mun’un Serdar Tahir, 41<br />
Meamir Köyü, 106<br />
Meclis-i Maarif-i Muvakkat, 27<br />
Meclis-i Maarif-i Umumiye, 27<br />
Meclis-i ura, 13<br />
Meclis-i Umur- Nafia, 27<br />
Meclis-i Vala, 27<br />
Mecusiler, 102<br />
Medain (Badat güneyinde bir ehir), 32<br />
Medine, 19, 32, 33, 34, 44, 84, 86, 108, 124, 135,<br />
152, 166, 178<br />
Megamisolu Raid, 15<br />
Mehdi, 46, 163<br />
Mehdi Paa, 90<br />
Mehmet Aa, 65<br />
Mehmet Akif Efendi, 84<br />
Mehmet Ali Efendi, 144<br />
Mehmet Ali Han, 61<br />
Mehmet Ali Paa, 65<br />
Mehmet Asm Bey, 90<br />
Mehmet Bey, 65<br />
Mehmet Cezzar Efendi, 90<br />
Mehmet Efendi, 140, 141, 142<br />
L<br />
M<br />
Mehmet Emin Efendi, 142<br />
Mehmet Emin Efendi, 144<br />
Mehmet Emin Efendi, 144<br />
Mehmet Esat, 141<br />
Mehmet Eyüp Efendi, 143<br />
Mehmet Han, 54<br />
Mehmet Hidayet Paa, 68<br />
Mehmet Kazm Aa, 62, 65<br />
Mehmet Muhsin Paa, 68<br />
Mehmet Münib Paa, 65<br />
Mehmet Neet Efendi, 84<br />
Mehmet Paa, 57, 58, 84, 90, 100<br />
Mehmet Paa Es-Sabah, 84<br />
Mehmet Reit Efendi, 142<br />
Mehmet Sabit Efendi, 69<br />
Mehmet Salih Efendi, 142<br />
Mehmet Salih Efendi, 140<br />
Mehrecan günü, 46<br />
Mekatib-i Maarif-i Ali, 27<br />
Mekatib-i Rüdiye Nezareti, 27<br />
Mekatib-i Umumiye Nezareti, 27<br />
Mekke, 152<br />
Menasr’l-hdr Aireti, 104<br />
Menavi Paa ptidai Mektebi, 141<br />
Mensûr, 12<br />
Mesih sa, 46<br />
Mesrur El-Belhi, 45<br />
Mereh, 95<br />
Msr, 23, 28, 39, 56, 121, 175, 176, 178, 179, 180<br />
Mrak ptidai Mektebi, 142<br />
Mtayyr Aireti, 100<br />
Mzhr Paa, 84<br />
Midhat Paa, 17, 27<br />
Mir Efendi, 140<br />
Mirahor Mehmet Aa, 65<br />
Miran ah’n olu Mirza Ebubekir, 54<br />
Mirliva Emin Paa, 136<br />
Mirliva smail Tevfik Paa, 129<br />
Mirliva Mehmet efik Paa, 65<br />
Mirmiran Ahmet Paa, 60, 64<br />
Mirmiran Ali Paa, 57<br />
Mirmiran Hüseyin Paa, 64<br />
Mirmiran Mauk Paa, 65<br />
Mirza Cihanah, 54<br />
Mirza Yakup, 55<br />
Misisipi Nehri, 148<br />
Mithat Paa, 14, 68, 135<br />
Mool, 5, 12, 53, 54<br />
Molla Abdullah Efendi, 141<br />
Molla Halil Efendi, 141<br />
Molla Mahmut Efendi, 140<br />
Molla Rza Efendi, 141<br />
Muaviye, 35, 36, 39, 40, 41<br />
Muberriz, 98<br />
Mubriz, 100<br />
Muderr, 98<br />
Mugayret b. uaybe, 32<br />
Mueyre Köyü, 106<br />
muhacir komisyonu, 27<br />
Muhafz Hüseyin Paa, 64<br />
193<br />
200
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Muhammed b. Abbad El-Mehlebi, 42<br />
Muhammed b. Abdullah El-Faruki, 47<br />
Muhammed b. Abdullah Es-Seffah, 40<br />
Muhammed b. shak b. Kündecik, 46<br />
Muhammed b. smail, 53<br />
Muhammed b. Reca, 43<br />
Muhammed b. Sakip b. Vatban, 62<br />
Muhammed b. Selman, 40, 41<br />
Muhammed b. Süleyman, 41<br />
Muhammed b. Yezdadi, 47<br />
Muhammet Efendi, 98, 145<br />
Muhammet ekerci, 53<br />
Muhasebe Kalemi, 71, 80<br />
Muhasebe Liva Kalemi, 84, 90, 95, 98<br />
Muhciran Köyü, 106, 168<br />
Muhezzebüddevle, 49<br />
Muhkem, 47<br />
Mukâta‘a-i Mîrlivâ-i Bâdiye, 12<br />
Mukâta‘a-i Mîrlivâ-i u, 12<br />
Mukavelat Muharriri Dairesi, 74<br />
Muntefik, 5, 6, 13, 17, 18, 19, 20, 26, 28, 51, 52,<br />
56, 59, 61, 62, 68, 81, 90, 91, 92, 95, 97, 104,<br />
105, 109, 110, 112, 113, 116, 117, 118, 119,<br />
122, 135, 144, 158, 159, 167<br />
Muntefik Araplar, 51<br />
Muntefik Aireti, 53, 57, 61<br />
Muntefik -atra ptidai Mektebi, 144<br />
Muntefik eyhi Hamd b. Humud, 62<br />
Muntefik eyhi Mâni’, 59<br />
Muntefik eyhi Meams, 60<br />
Muntefik Taburu, 129, 131<br />
Muntefik Urban, 59<br />
Murtaza Paa, 57, 64<br />
Musa Amil, 38<br />
Musa b. Boa, 44, 45<br />
Musa Han, 54, 163<br />
Musab b. Zübeyir, 36<br />
Musevi, 17, 28, 87, 164<br />
Musevi Mektebi, 28, 87<br />
Mustafa Aa, 61, 64, 65<br />
Mustafa Asm Bey, 95<br />
Mustafa Efendi, 90, 95, 144, 163<br />
Mustafa Hulusi Efendi, 90<br />
Mustafa Nuri Paa, 68<br />
Musul, 17, 50, 57, 58, 59, 60, 159, 182, 183<br />
Musul Mirmiran Musa Paa, 58<br />
Musul Mutasarrf Gürcü brahim Paa, 57<br />
Musul Vapuru, 138<br />
Mutasarrf Asaf Efendi, 65<br />
Mutasarrf Eref Efendi, 65<br />
Mutasarrf Hafz Paa, 65<br />
Mutasarrf Halil Bey, 65<br />
Mutasarrf Mazhar Paa, 66<br />
Mutasarrf Sait Efendi, 65<br />
Mutasarrf Vekili Kurbi Bey, 65<br />
Mutasarrf Veysi Paa, 65<br />
Mutasarrf Yahya Paa, 66<br />
Mutemet Dubas, 138<br />
Muzur Aireti, 48<br />
Mübarek Es-Sabah, 84<br />
Müdde‘î-i Umumî, 70<br />
Mühelleb, 36, 37, 38, 39<br />
Mühelleb b. Ebi Safer, 36<br />
Mühelleb b. Ebû Safer, 36<br />
Müjde Ressan Vapuru, 134<br />
mültezim, 22, 23<br />
Müsellime b. Abdülmelik, 38<br />
Müsenna El-Abdi, 36<br />
Müseyyip, 135<br />
Müslüm b. Kuteybe, 39<br />
Müslüman, 14, 15, 18, 57, 69, 88, 101, 110<br />
Müsterid Billah, 52<br />
Mütesellim Abdullah Aa, 65<br />
Mütesellim brahim Bey, 64<br />
Mütesellim Numan Bey, 64<br />
Mütesellim Süleyman Bey, 65<br />
Mütesellim Süleyman Efendi, 64<br />
N<br />
Nafi’ b. Ezrek, 36<br />
Nafi’ b. Ezrek (Mavi), 36<br />
Nafia Dairesi, 77<br />
Nasriye, 19, 79, 86, 90, 91, 92, 104, 105, 129, 158,<br />
159<br />
Nasriye ptidai Mektebi, 144<br />
Nasriye Mektebi Rütiyesi, 144<br />
Nasriyye, 26, 28<br />
Nasriyye Rüdiye Mektebi, 28<br />
Nasrane, 46<br />
Nasru’l-Aziz Iskunas, 135<br />
Necid, 5, 6, 13, 18, 19, 26, 28, 56, 60, 68, 77, 80,<br />
98, 99, 100, 101, 109, 110, 112, 113, 116, 117,<br />
118, 119, 123, 124, 145, 158, 159, 167, 172<br />
NECD, 98<br />
Necid Taburu, 131<br />
Necip Efendi, 69, 95<br />
nefes darl, 147, 151<br />
Nesim Efendi, 143<br />
Neet Efendi, 84<br />
Neve, 19, 76, 84, 86, 108<br />
Neve Rüsumat Müdürlüü, 76<br />
Nevruz günü, 46<br />
Niebuhr, 26<br />
Nil Nehri, 148<br />
nizamiye ordular, 24, 25<br />
Nizamiye Ordusu, 25<br />
Nuhbe b. Salim, 40<br />
Numan Bey, 61<br />
O<br />
Oranok Nehri, 148<br />
Osman b. Hafif, 33<br />
Osman Paa, 60, 61<br />
Osman Paazade Vezir Ahmet Paa, 59, 64<br />
Osman Vefik Bey, 90<br />
Osmanl, 5, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 21, 22, 23,<br />
24, 25, 26, 27, 28, 50, 55, 56, 57, 60, 61, 64, 72,<br />
194<br />
201
ORSAM<br />
100, 112, 128, 140, 159, 166, 179, 180, 181,<br />
182, 183<br />
Osmanl Devleti, 12, 55<br />
Osmanl Liras, 101<br />
Rütiye Mektebi, 28, 73<br />
Rütü Paa, 95<br />
S<br />
Ö<br />
Ömer b. Abdullah El-Temimi, 36<br />
Ömer Hulusi Efendi, 69<br />
Ömer Lütfi Efendi, 95<br />
Ömer Lütfü Efendi, 90<br />
Özdemirolu Osman Paa, 15<br />
Paa Sanca (Basra), 12<br />
Pir Budak, 54<br />
Pîrî Reis, 56<br />
Polis Dairesi, 81<br />
Port Said, 27, 161<br />
Portekiz, 26<br />
Rafi’zade Abdülhamit Efendi, 69<br />
Ragp Efendi, 144<br />
Rakka Beylerbeyi Dilaver Paa, 58<br />
Rakka Beylerbeyi Sar Mehmet Paa, 57<br />
Rait, 56<br />
Rait Magams, 64<br />
Rait Paa, 65<br />
Rebia Araplar, 51<br />
Reddan El-Haruri, 41<br />
redif kuvvetleri, 24<br />
Reile Aireti, 104<br />
Reji Dairesi, 78<br />
Rekimiye, 102<br />
Resle, 12<br />
Reit Efendi, 84<br />
Reyyan Bölgesi, 107<br />
Rdvan Aa, 65<br />
Rfat Bey, 95<br />
Rfat Paa, 95<br />
Rsafe Vapuru, 138<br />
Rza Bey, 69<br />
Rza Efendi, 140, 141<br />
Riyad, 99<br />
Riyal, 101<br />
Rubey, 96<br />
Rubeya, 36<br />
Rubeya Aireti, 48<br />
Ruh b. Hasim, 41<br />
Ruhu’l-Kudüs, 46<br />
Rus, 60, 180<br />
Rusya, 26, 164<br />
Rübye, 101<br />
Rüstem Bey, 90<br />
Rüstem Mirza, 55<br />
Rüsumat Dairesi, 75<br />
P<br />
R<br />
Sa’diye, 43<br />
Sabha ptidai Mektebi, 142<br />
Sabusne, 12<br />
Sadk Han, 61<br />
Sadiya Efendi, 143<br />
Safavî Devleti, 5, 55<br />
Safevi, 12<br />
Safiye, 12<br />
Said b. Cebr, 93<br />
Said b. Ebi Vakkas, 32<br />
Said b. Salih El-Hacib, 43<br />
Saidüddevle Gevher Ein, 51<br />
Sait Bey, 90<br />
Sait Efendi, 141<br />
Sait Paa, 65, 98<br />
Salih, 17, 23, 41, 46, 171, 173, 183<br />
Salih Bey, 95<br />
Salih Efendi, 98, 140<br />
Salih Efendi, 141<br />
Salih Saip Efendi, 95<br />
Samarra, 44<br />
Samir, 61, 62<br />
Sar Mehmet Paa, 57<br />
Sarifin Aireti, 104<br />
Sebek El-Muflehi, 46<br />
Sebile Hanm, 143<br />
Sebiliyat ptidai Mektebi, 143<br />
Secistan, 35<br />
Seffah, 39, 40<br />
Selem b. Kuteybe b. El-Bâhili, 40<br />
Selim Bey, 62, 65<br />
Selman Sadk Efendi, 98<br />
Semava, 135<br />
Semave, 90, 158<br />
Sendera Hanm, 143<br />
Senegal Nehri, 148<br />
Seraci Köyü, 106<br />
Seremle, 12<br />
Seva’d Aireti, 96, 109<br />
Sevad, 40<br />
Sevaid Aireti, 105<br />
Sevar b. Abdullah, 41<br />
Sevini, 61, 62<br />
Seyfüddevle Sadaka b. Debis b. Mezid, 51<br />
Seyfüddevle Sadaka b. Mezid, 51<br />
Seyhan Köyü, 106<br />
Seyif ptidai Mektebi, 142<br />
Seyit brahim Efendi, 65<br />
Seyit Mehmet Efendi, 65<br />
Seyit Talip Paa, 98<br />
Seyyid Abbud Aireti, 104<br />
Seyyid Abdullah Efendi, 144<br />
Seyyid Ahmed Er-Rifai, 93<br />
Seyyid Ahmet Efendi, 141<br />
Seyyid Ahmet Fazl Efendi, 144<br />
195<br />
202
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Seyyid Ali Efendi, 144<br />
Seyyid Halaf Efendi, 144<br />
Seyyid Halil Efendi, 144<br />
Seyyid Haim Efendi, 144, 171<br />
Seyyid Hdr Efendi, 144<br />
Seyyid Hüseyin Efendi, 144<br />
Seyyid Mahmut ükrü Efendi, 144<br />
Seyyid Mehmet Efendi, 144<br />
Seyyid Mehmet Es’d Efendi, 144<br />
Seyyid Mehmet Sait Efendi, 144<br />
Sbbiler, 18, 110<br />
stma, 17, 147, 149, 150, 151, 154, 155<br />
Silahtar Hüseyin Paa, 59, 64<br />
sinir sistemi bozukluu, 151<br />
Sivas, 60<br />
Sudan Aireti, 96, 109<br />
Sufiye Köyü, 106<br />
Suk, 109<br />
Sûkü’-üyûh, 19, 26<br />
Sûkü’-üyûh, 20, 77, 79, 86, 90, 91, 92, 104, 105,<br />
135, 158, 159<br />
Sûkü’-üyûh ptidai Mektebi, 143<br />
Sûkü’-üyûh Rüsumat Müdürlüü, 77<br />
Sultan Abdulhamit Han, 60<br />
Sultan Ahmet, 54<br />
Sultan Halil, 55<br />
Sultan Hüseyin, 54<br />
Sultan Mehmet, 51, 54<br />
Sultan Melikah, 50, 51<br />
Sultan Musa, 54<br />
Sultan Üveys, 54<br />
Sultan Yusuf Aireti, 104<br />
Sungur El-Bayati, 51<br />
Suud Ailesi, 101<br />
Suud b. Abdülaziz El-Vahabi, 62<br />
Süfyan b. Abdullah El-Kindi, 37<br />
Süfyan b. Muaviye, 39, 40<br />
Süfyan b. Muaviye b. Yezid b. Mühelleb, 39<br />
Süleyman b. Cafer, 41<br />
Süleyman b. Ebu Cafer, 41<br />
Süleyman b.Ali, 40<br />
Süleyman Bey (Nâm- Dier Büyük Süleyman<br />
Paa), 60<br />
Süleyman Paa, 60, 61, 62, 179<br />
Sümra b. Cindeb, 35<br />
Sünni, 19, 88<br />
Süvey, 17, 27, 161, 180<br />
Süvey Kanal, 17<br />
Süvey Kanal, 135<br />
ah smail, 55<br />
ah smail Safavî, 55<br />
ah Mahmut, 54<br />
ah Tahmasb, 55<br />
am, 25, 28, 33, 37, 38, 39, 44, 92, 178<br />
amiye Çölü, 85, 86, 90<br />
arki ve imali Köyü, 106<br />
arta, 19, 158, 159<br />
<br />
ati Aireti, 104<br />
atra, 80, 90, 91, 92, 93, 95, 96, 97, 104, 105, 108,<br />
109, 129, 159<br />
attü’l-Arap, 13, 14, 17, 19, 20, 26, 45, 85, 86, 87,<br />
88, 108<br />
attü’l-Arap ptidai Mektebi, 142<br />
attü’l-Arap Nehri, 85<br />
avizade Süleyman Bey, 61<br />
ebar Nehri Iskunas, 135<br />
ekip Efendi, 98<br />
emsettin Mehmet, 53<br />
erahine Aireti, 104<br />
erefüddevle, 48<br />
eri Mahkeme, 73<br />
erer, 58, 108<br />
evki Efendi, 98<br />
eyh Abdullah Er-Rehbi, 62<br />
eyh Ebulhezil Muhammed b.El-Âllaf, 42<br />
eyh Hasan lhanl, 54<br />
eyh Kefl, 57<br />
eyh Mâni’, 59<br />
eyh Muntefik Mani’, 64<br />
eyh Srr, 57<br />
eyhe Hanm, 143<br />
ii, 17, 19, 87, 88, 92, 93, 101<br />
ii Mezhebi, 87<br />
iraz, 61, 101<br />
iya’l-ferun Aireti, 104<br />
unafiye, 135<br />
u, 12<br />
u (Mukataa), 12<br />
uveylat Aireti, 104<br />
Tafra, 96<br />
Tahaffuzhane, 81<br />
Tahir, 41, 48<br />
Tahrirat Kalemi, 80, 84, 90, 95, 98<br />
tahsilat komisyonu, 27<br />
tahvîl, 22<br />
Talha, 33, 34, 170<br />
Tapu Dairesi, 84, 90, 95, 98<br />
Tatar, 53<br />
Tavaf, 35<br />
Tayip Nehri, 95<br />
Tekirda, 28<br />
Telgraf Memurluu, 84, 90, 95, 98<br />
Telgraf ve Posta daresi, 78, 79<br />
Telkih ubesi, 75<br />
Temerrüt Ali Paa, 56, 64<br />
Tennume, 87<br />
Tennume Bölgesi, 107<br />
Tercüme Odasnn, 70<br />
tetanos, 151<br />
Ticaret Mahkemesi, 74<br />
Timsah Nehri Iskunas, 135<br />
Timur, 54, 55, 179<br />
Tizi Hanm, 143<br />
Tokiye Aireti, 104<br />
T<br />
196<br />
203
ORSAM<br />
Toveynat Aireti, 104<br />
Tömbeki ve Tütün dare Tekeli, 78<br />
Turul Bey, 50, 53<br />
Tuna, 14, 25<br />
Tunta, 51<br />
Turfay olu Baydu Han, 53<br />
Tuveyle, 101<br />
tüberküloz, 151<br />
Uceyir, 135<br />
Uceyr, 98, 99, 100<br />
Uceyr skelesi, 98<br />
Uur b. Ebu Said Sabur, 50<br />
Ulus Vapuru, 134<br />
Umman, 17, 40, 47, 48, 125, 159<br />
Umman hâkimi Yusuf b. Vecih, 48<br />
Umman Hâkimi Yusuf b. Vecih, 47<br />
Umman Merkez daresi, 135<br />
Umman Osmanl Dairesi, 87<br />
Umman- Osmanî, 135<br />
Ummân- Osmanî, 27<br />
Umman- Osmanî dare Komisyonu, 137<br />
Umran Aireti, 109<br />
Utbe b. Ebi Süfyan, 35<br />
Utbe b. Gazvan, 32<br />
Uveys Köyü, 106<br />
Uyude El-Batu Aireti, 104<br />
Uzun Hasan, 54, 55<br />
U<br />
Ü<br />
Übeydullah b. Muammer, 36<br />
Übeydullah b. Ziyad, 35, 36<br />
Ümmü’l-Abbas, 61<br />
Ümmülbum (Bayku Anas), 102<br />
Üstemen Hamdi Efendi, 140<br />
Üteybiye Aireti, 104<br />
Vahabiler, 62, 101<br />
Vakf, 97<br />
Vali Abdullah Paa, 66<br />
Vali Acif, 42<br />
Vali Ahmet Paa, 59<br />
Vali Arif Paa, 66<br />
Vali Ferik Hamdi Paa, 66<br />
Vali Ferik Mahmut Hamdi Paa, 66<br />
Vali Ferik Muhsin Paa, 66<br />
Vali Ferik Mustafa Nuri Paa, 66<br />
Vali Ferik Sabit Paa, 66<br />
Vali Ferik aban Paa, 66<br />
Vali zzet Paa, 66<br />
Vali Mehmet Enis Paa, 66<br />
Vali Mehmet Hafz Paa, 66<br />
Vali Müir Mehmet Hidayet Paa, 66<br />
Vali Müir Nafiz Paa, 66<br />
V<br />
Vali Nasr Paa, 66<br />
Vali Übeydullah b. Muammer, 36<br />
Vali Vekili Abdüllatif Paa, 66<br />
Vali Vekili Ferik Mehmet Münir Paa, 66<br />
Vali Ziyad, 35<br />
Vast, 37, 41, 44, 47, 48, 50, 52, 56<br />
Vehbi Efendi, 95<br />
Vekil Bahriye Komutan Ahmet Paa, 65<br />
Vekil Bahriye Komutan Miralay Halit Bey, 65<br />
Vekil Bahriye Komutan Mirliva Ali Rza Paa, 66<br />
Vekil Galip Bey, 65<br />
Vekil Hac Ali Efendi, 65<br />
Vezir Abdurrahman Paa, 64<br />
Vezir Ahmet Paa, 64<br />
Vezir b. Bukayye, 48<br />
Vezir Halil Paa, 64<br />
Vezir Hasan Paa, 64<br />
Vezir lyas Paa, 64<br />
Vezir Osman Paa, 64<br />
Vilayet Evkaf Muhasebesi, 72<br />
Vilayet Evrak Kalemi, 70<br />
Vilayet dare Meclis tham Heyeti, 69<br />
Vilayet dare Meclisi, 14, 69, 70<br />
Vilayet Maarif Dairesi, 72<br />
Vilayetin statistik Komisyonu, 70<br />
Yahudi, 18, 50, 88, 92, 101, 110<br />
Yahudi Köyü, 106<br />
Yahudiler, 108<br />
Yahya b.Muhammed El-Bahrani, 44<br />
Yahya Efendi, 95<br />
Yahya Nüzhet Efendi, 84<br />
Yahya Paa, 58, 59, 64<br />
Yakup Aa, 65<br />
Yakup Efendi, 98<br />
Yakup olu Murat, 55<br />
Yemame, 42<br />
Yemen, 17, 23, 25, 26, 68, 152, 154, 183<br />
Yesinnu’l-meyyah Aireti, 104<br />
Yezid b. Hubeyre, 39<br />
Yezid b. Mühelleb, 37, 39<br />
Yezid b.Mühelleb, 38<br />
Yusuf b. Vecih, 47, 48<br />
Yusuf b.Ömer Es-Sakafi, 38<br />
Yusuf Tali’ Paa, 95<br />
Yusufan Köyü, 106<br />
Zahran, 98<br />
Zalim Haccac b. Yusuf Es-Sakafi, 37<br />
Zaptiye Tekilat, 90, 95, 98<br />
zatürrie, 151<br />
Zehiri Aireti, 104<br />
Zekeriya olu Yahya, 46<br />
Zeki Han, 61<br />
Zenci Ayaklanmas, 5, 15, 43<br />
Zeyci ve Mustafaiye Bölgesi, 107<br />
Y<br />
Z<br />
197<br />
204
OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA<br />
Ziya Bey, 90<br />
Ziyad b. Ümeyye, 35<br />
Ziyadezade Mehmet Salih, 65<br />
Ziyadiye Köyü, 106<br />
Zübeyir, 13, 15, 19, 32, 33, 34, 36, 38, 62, 63, 85,<br />
86, 87, 95, 96, 107, 108, 124, 142, 159, 166,<br />
168, 170<br />
Zübeyir ptidai Mektebi, 142<br />
Zühhaf Korveti, 133<br />
Zühirzade Ailesi, 62<br />
Zülfikar, 55<br />
198<br />
205
ORSAM<br />
ORSAM<br />
<strong>orsam</strong>.org.tr