Metnin Tamamı - orsam

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA
XX. yüzyl boyunca çatmalarn neredeyse hiç dinmedii Basra’nn tarihine
bakldnda, durumun günümüzden pek farkl olmad kolayca görülecektir. Hz. Ömer
zamannda askerî amaçlarla Güney Irak’ta kurulan eski Basra kenti, ran Körfezi, ran ve Irak
yollarn kontrol altnda tutan stratejik bir mevkiye sahiptir. ehir, Basra Körfezi’nin
kuzeyinde yer ald için ticarî açdan büyük avantajlar elde etmitir 19 .
Salnamelerde Basra’ya likin Bilgiler:
Tarih:
Salnamelere göre Basra’nn tarihi, baa geçen valiler ve bu valiler döneminde yaanan
birtakm ayaklanma ve yamalarlarla e tutulmutur. Buna göre Hulefâ-i Râidîn (Dört
Halife) döneminden itibaren gerek Emevi, gerekse Abbasi ve daha sonraki devletler
döneminde kentte asayii salamak pek mümkün olmam ve ehre sürekli bir kargaa hakim
olmutur. Zaman zaman göçebe airetlerin saldrlar ile, zaman zaman da “Cemel Vakas”nda
ya da “Zenci Ayaklanmas”nda olduu gibi yaanan büyük kargaa dönemleriyle, bir yandan
ehir yaklp yklrken, dier yandan da büyük insan kayplar yaanmtr. Meydana gelen bu
ayaklanma ve savalarn yan sra o dönemde çkan salgn hastalklar da nüfus kaybnda
büyük etkendir. te tüm bu unsurlar salnamelerde, baa geçen valiler dönemi esas alnarak
aktarlmtr.
Kanuni Sultan Süleyman’n 1534’te Badat’ almas ile Basra Osmanl hakimiyetine
girdi. O srada Basra Hakimi olan Megamisolu Raid’in Kanuni’ye itaatini sunmas ile
Basra, “vilayet” ad altnda kendisine iltizam edildi. Bir süre sonra Megamisolu Raid’in
olumsuz baz tutumlarndan dolay o srada Badat Valisi olan Ayas Paa, Basra üzerine yürür
ve 1545 ylnda ehri kontrol altna alr. Bu srada büyük yararlk gösteren Bilal Mehmed
Paa, Basra’nn ilk beylerbeyi olarak atanr 20 . Bundan sonra Basra, kimi zaman yerel
hanedanlardan biri, kimi zaman da Merkezden atanan bir vali tarafndan yönetilmitir.
Osmanl yönetimine girdikten sonra Basra, bazen Badat eyaletine balanm, bazen
de ocaklk veya mülkiyet eklinde bir vilayet olarak tekilatlandrlmtr. XVI. yüzyl
sonuna kadar saliyaneli 21 bir beylerbeyilik olarak yönetilmitir. Bu dönemde Kubad Paa,
Dervi Ali Paa, Özdemirolu Osman Paa gibi paalar, Merkez tarafndan beylerbeyi olarak
atanmlardr.
Basra, Osmanl Devleti’ne bal müstakil bir eyalet olmakla birlikte, zaman zaman
bölgedeki hanedanlarn eline de geçmitir. Bunlar arasnda en önemlisi kukusuz ki Efresyâb
Hanedan dr 22 . Efresyâb, olu Ali ve torunu Hüseyin Paalar, vali olarak atandklar
dönemde Basra’da neredeyse bamsz hale gelmilerdir.
19 Abdulhâlk Bâkir, “Basra”, DA, V, stanbul 1992, s.108-111. Hz. Ömer zamannda 634 ylnda kurulan Eski
Basra, Zübeyir kasabas civarna dümektedir. Yeni Basra ise antik Ubulla yaknlarnda XVIII. yüzylda
kurulmutur. Bkz. “Basra”, EI 2 , Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands. Basra hakknda geni bilgi için
bkz. Besim Darkot-Tayyib Gökbilgin, “Basra”, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, II, stanbul 1979, s.320-
327.
20 Halaçolu, “Basra: Osmanl Dönemi”, s.112.
21 Osmanl Devletinde klasik timar sistemi dnda kalan, gelirleri yllk bir bedele balanm olan ve bu gelirleri
de hazineye gönderen eyaletler “Saliyaneli” olarak adlandrlr.
22 Efrâsyâb (Efrâsiyâb veya Afrâsiyâb). Kagarl Mahmut’a göre ilk Müslüman Türk sülalesi olan Karahanllar,
Efrasiyab neslinden gelmektedir. Selçuklu sülalesinin de Efrâsyâb’dan türediine dair bir rivayet mevcut olup,
bunun kendilerince de benimsemi olduklarn biliyoruz. Bkz. W.Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakknda
Dersler, stanbul, 1926, s.96; Mecdûd Mansurolu, “Efrâsiyâb”, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, IV,
Eskiehir,1997, s. 192-193.
15
15