Metnin Tamamı - orsam

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA
Mukâta‘alar bazen herhangi bir sebeple iltizama çkarlmayp ücretli bir emin aracl
ile de yönetilebiliyordu. Bu durumda emin, genellikle hass sahibinin adam oluyordu 34 .
Emanet ve iltizamn dnda üçüncü bir yol daha vard ki o da emîn-i mültezimlik ya da
emânet ber vech-i iltizâm olarak nitelendirilmekteydi. Emîn-i mültezim bir mukâta‘ay
eminlik uhdesinde kalmak üzere balangçta belirli bir para ödemek suretiyle iltizama alan
kimse idi 35 .
Adna ister mültezim, ister emîn densin, mukâta‘ay üzerine alan bu kiiler hem bir
maliye görevlisi idi, hem de o mukâta‘a alannn yöneticisi konumunda idi. te klasik
dönemde dahi tmar sisteminin yansra uygulanan bu sistem, XVI. yüzyln ikinci yarsndan
sonra yukarda zikredilen nedenlerden dolay daha geni alanlarda uygulanmaya balamtr.
Osmanl’nn güney snrnda yer alan Msr, Habe, Yemen, Basra ve Lahsa gibi Arap
topraklarndaki iltizam uygulamas ise bu bölgelerin fetihleri ile e zamanldr. Basra
eyaletinin Osmanl’ya katlmasndan 5 yl sonra yaplan tahrire göre (1551-1552 tahriri) Basra
ve Katf’ta klasik tmar sistemi yerine iltizam sistemi uygulanmaktadr ve bu sistemle en bata
buradaki yönetici ve askerlerin maalarnn ödenmesi amaçlanmtr 36 .
Basra ve Yemen üzerine çalan Salih Özbaran, Arap bölgelerinde uygulanan bu
sistemi tmar sistemi ile karlatrarak aktarmaktadr. Ona göre “… askerî hizmetleri için
kendisine tmar verilen tmarl sipahi, aynî olarak vergiyi toplar, savaa hazr cebelü
bulundururdu. Oysa saliyaneli eyaletlerde gelir kaynaklar sipahilere tmar olarak
datlmamt. Buradaki beylerbeyleri, topladklar gelirlerden eyaletleri için gerekli askerî,
idarî ve sosyal harcamalar yaptktan sonra irsaliye denen belirli bir art Merkeze
göndermekle yükümlüydü” 37 . Fakat bu irsaliyeler, yüklü miktarlara ulamyordu. Nitekim
XVI. yüzyln sonlarnda Basra’daki mukâta‘at gelirleri, masraflar karlayamayacak
durumda idi 38 .
XIX. yüzyln sonlarna gelindiinde ise, salnamelere göre aadaki gibi bir gelirgider
tablosu ortaya çkmaktadr.
34 Ergenç, XVI. Yüzyln Sonlarnda Bursa, s.166.
35 Devlet, skntl dönemlerde zarar sözkonusu olduunda mukâta‘ay kapatmay ya da güçlü kiilere vermeyi
göze alamazd. Bunun yerine emânet yolunu tercih ederdi. Genellikle böyle durumlarda iletme bana gelen kii
emîn kalmak artyla, belli bir meblan ödenmesini üzerine alrd. Böylece emânet ber vech-i iltizâm adn alan
karma bir düzen oluur, iletme banda bulunan kii de kendisinde hem memuriyet hem de özel teebbüsü
birletirmi olurdu. Bu sistemde maal memur olan emîn, ayn zamanda belli bir mebla ödemeyi üzerine ald
için iletmenin kâr ya da zararndan sorumlu tutulurdu. Bkz. Ahmet Tabakolu, Gerileme Dönemine Girerken
Osmanl Maliyesi, s.126-127.
36
Salih Özbaran’n “Osmanl mparatorluu’nda ltizam: Yemen, Basra ve Lahsa Eyaletlerindeki
Uygulamalardan Örnekler” balkl makalesi için bkz.: Yemen’den Basra’ya Snrdaki Osmanl, s.182-187.
37 Özbaran, Yemen’den Basra’ya Snrdaki Osmanl, s.191. Özbaran’n burada tmar sipahiyi, sadece askerî
görevli olarak göstermektedir. Oysaki klasik tmar sistemi, çok fonksiyonlu bir sistemdi. Bu sistemde sipahi, bir
yandan askerî görevli iken, dier yandan hem mali görevi vard hem de o dirliin yönetiminden sorumlu bir örf
görevlisi idi. Bu konuda daha ayrntl bilgi için bkz.: nalck, The Otoman Empire, The Classical Age, 1300-
1600, London 1973.
38 Basra eyaletinin geliri 13.179.875 akçe iken gider 17.549.867 akçedir. Bkz. Özbaran, Yemen’den Basra’ya
Snrdaki Osmanl, s.192.
23
23