Yeni Ümit Say 92 deneme.indd

Allah’tır’ ifadesinden hareketle rahatlıkla diyebiliriz
ki her bir sebep gibi her bir sonuç da doğrudan Allah
tarafından var edilmiş/yaratılmış olmaktadır. Sebepleri
Allah’a verip, sonuçları da sebeplere verirsek, o
sebeplere de sahip çıkacak başka sebepler çıkar, diğer
bir ifadeyle, sebeplere tesir atfetmenin ucu, tüm yaratılışı
sebepler arasında dağıtmaya varır, sonuçta ‘Allah
bazı şeylerin yaratıcısıdır.’ bile diyemeyiz.
Sebeplerle Sonuçlar Arasındaki İktirandan
Çıkarılması Gereken Hüküm Ne Olmalıdır?
Bu âlemde sebep ve sonuçlar arasında ardışık öge
konumuna dayalı bir düzen vardır. Bir diğer ifadeyle,
zaman boyutunda belli sonuçların sürekli olarak belli
sebepleri takip ettiği bir düzen söz konusudur. Ancak
bundan, ‘Belli sonuçlar doğrudan belli sebepler tarafından
oluşturulmaktadır.’ anlamı çıkar mı? Bunun
mantıksal ispatı yapılabilir mi? Gerçekten bir şey, sırf
başka bir şeyden önce var diye, bir başka şeyi ‘yapıyor’
olabilir mi?
Meseleyi fiziğin yeni verileriyle değerlendiren
Fritjof Capra da bu çerçevede bize önemli bilgiler
vermektedir: Sebep sonuç arasında, öncelik-sonralık
farkı bize göredir. Aslında zaman, kâinatın temeli olan
hareketin bir yüzüdür. Geçmiş ve gelecek sadece bizim
zihnimize göredir. Atom seviyesinde artık sebepsonuç
sıralaması yoktur. Kuantum elektrodinamiğinde,
atom altı parçacıklar tanımlanırken, önce ve sonra
terimleri kullanılmaz. Bu, sebep ile sonuç arasında
doğrudan zorunlu bir ilişkinin olmadığını gösterir.
Bütün olaylar, birbiriyle karşılıklı bağıntılıdır, fakat
bu bağıntılar klasik anlamda nedensel değildir. 4
Sebeplerle sonuçları arasındaki münasebeti yaratılış
gerçeğiyle birlikte ele alıp değerlendiren fizikçi
Bouguenaya’nın yapmış olduğu değerlendirmeler ise
daha dikkat çekicidir: Sonucu sebepten bilme tavrı,
esasında varlığın ‘zamanın akışına tâbi bir biçimde’
algılanmasından kaynaklanmaktadır. Oysaki zaman
da mekân da Allah’ın yaratma fiilinin bizim tarafımızdan
algılanabilecek bir vücudu giymesinden (bir
şekli almasından) ibarettir. Ama bu yaratma fiilinin
sürekliliği, -o fiilin arkasındaki Yaratıcı’yı göremeyenler
için- yanlışlıkla maddeyi ve zamanı sabit ve
daimî görmekle sonuçlanıyor ki, bu, ‘sonucu sebebe
verme’ tavrını hiç sorgulamadan kabul eden insanların
anlayışından başka bir şey değildir. 5
Yaratılışın sebep-sonuç çizgisindeki düzeni yani
varlıkların zamansal olarak birbirleriyle olan ardışık
münasebetleri ve de madde ve kuvvetin birbirine son
derece yakın bağımlılığı insanı öylesine büyülemiştir
ki, vahyin vurgularını dikkate almayanlar her bir sonucu
ondan evvelki bir sebebe bağlamaya kendilerini
mecbur hissederler. 6 Şöyle ki insanlar, normal şartlarda
istediklerinin hemen hemen hepsine kavuşurlar.
Üstelik onlar, istediklerini elde etmenin incelikli
yollarını da bilirler; neyi, nerede, nasıl, hangi yolla
elde edebileceklerini tecrübeyle öğrenirler. Bir diğer
ifadeyle, istediklerini kendilerine yakın etmenin
yollarını bilirler. Bu da (istediklerine her defasında
kavuşmaları) onlara bir yakınlık ve garanti duygusu
verir. Öyle ki, sonuçlar her yerde, her zaman insanlara
garantiymiş gibi gelir. İşte bu durum, vahyin öğretilerine
yabancı olan insanlarda farkına varmadan
sonuçların sebepler tarafından meydana getirildiği
vehmini doğurur. Bir diğer ifadeyle, sebep ve sonuç
arasında değiştirilmeyen sıralama ve yakın ilişki yanlış
algılamalara sebep olur. 7 Oysaki bu yerleşik kanaatler,
gerçekte bir ‘gözlem’ sonucu oluşmuştur, dolayısıyla
sadece gözlemlerimizle doğrulanabilir.
Sonuç olarak, bir olayın (b’nin) her zaman başka
bir olaydan (a’dan) sonra gelmesi, söz konusu o olaya
‘Allah’ın şe’ni/fiili’ dememizi engellemez. Sonuçların
daima sebeplerin ardından gelişi, onların sebepler
tarafından icad edildiğini değil, bu sadece, her şeyin
yan yana var edildiği (yaratıldığı) eş-zamanlı bir beraberliği
(iktiranı) gösterir. Öyleyse, her bir sebep,
yaratılmış olduğu gaye ve hedefe kendisini muvaffak
kılacak/vardıracak aşkın özelliklere sahip bir Fâil’e
muhtaç durumdadır.
Kur’ân-ı Kerîm, bir kısım insanların (müşriklerin),
putlarla alâkalı yerleşik kanaatlerini değiştirebilmelerine
yardımcı olabilecek şu soruları yöneltir:
“..Onların yürüyecek ayakları, tutacak elleri mi var? Yoksa
görecek gözleri, işitecek kulakları mı var? (neleri var?)”
(A’râf, 7195. Keza bkz., 26/72-73) Şimdi bu soruları
sebeplere yöneltelim: Sebeplerin şuur, irade ve şefkat
gibi özellikleri mi var? Nesi var onların? Evet, meseleye
pozitif sorularla yaklaştığımızda, sebeplerin, -son
derece ince ve hassas birer san’at eseri olan sonuçları
var edilebilmesi için gerekli olan bilgi, plân, irade ve
güç gibi özelliklerin hiçbirisine sahip olmadıkları içinsonuçları
İlâhî tasarruftan bağımsız olarak meydana
getirebilmelerinin mümkün olamayacağı anlaşılmış
olacaktır. Bunun içindir ki, Kur’ân, bir âyetinde ‘her
bir şeyin yaratıcısı’nın Allah olduğu’ gerçeğine dikkat
çektikten sonra âyetin sonunu ‘her bir şeyin vekîli
O’dur” (Zümer, 39/62. Ayrıca bkz., En’âm, 6/102) şeklinde
bitirir. Bu âyetin anlamı gayet açıktır: Her bir
şeyi yaratan Allah olduğu gibi, onların işlerine vekâlet
eden (yürüten) de yine O’dur. Şu farkla ki, şuurlu
varlıkların işleri/fiilleri onların iradelerine bağlı olarak
görülür/gerçekleştirilir.
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 19