Yeni Ümit Say 92 deneme.indd

girişen kimsenin emin olması, bu sahanın kitaplarını
iyi araştırması gerekir. Bu hususta zan ile söz söylenmez.
Nitekim öz be öz Arap ve fasih lisan konuşan,
Kur’ân’ın kendi dilleriyle ve yine kendilerine inişine
şahit olan sahabe-i kiram bile mânâsını bilmedikleri
lâfızlar hakkında açıklama yapmaktan geri durmuşlardır.
Hz. Peygamber, konuştuğunda dil hatası yapan
birini işitince yanındakilere,
אכ א “Arkadaşınız
dil hatası yaptı, ona doğrusunu öğretiniz.” buyurmuştur.
Efendimiz bazen anlaşılmayan kelimelerin
eşanlamlılarını bildirmiştir: Bakara 2/143 âyetindeki
א kelimesini, א yani tam âdil, dengeli diye
açıklamıştır. 5 Bazen tarifini yapmıştır: 6 ve א kelimelerinin
anlamını soran birine,
: Ahlâk güzelliği,
א ise “vicdanını tırmalayıp seni huzursuz eden ve
başkalarının haberdar olmasını istemediğin şeydir.” 7
buyurmuştur.
Bazen kelimenin şer’i mânâsını bildirmiştir.
Meselâ Mâide/6 âyetinde geçen vech “yüz”ün âdeta
sınırlarını çizmiştir: “Kulaklar başa (א)’e dâhildir”
demiştir. Bir defasında sakalını örten bir adamı görünce
ona: “Aç onu, zira sakal yüze () dâhildir.” demişti. 8
Bazen mecazî anlamı açıklamıştır: Meselâ Bakara
2/187 âyetinde geçen “fecrin siyah ve beyaz ipliği”
hakkında; “Bu âyetten maksat sadece, gündüzün ağarması,
gecenin karanlığıdır.” 9 buyurmuştur. Bu konularda başka
hadîs örnekleri de vardır. 10
Kur’ân-ı Kerîm ve hadîs-i şerîflerin yönlendirmeleri
sebebiyle daha sahabe nesli yaşarken İbn Abbas
(ö.68/688) Ğaribu’l-Kur’ân konusunda bir Kur’ân sözlüğü
telif etmiş, ilmî çalışmalar başlamış, ikinci hicri
asırda Halil b. Ahmed (ö.175/791) Kitabu’l-Ayn gibi
mükemmel bir sözlük yazmıştır. Bedevilikten ilim ve
medeniyete geçişteki bu sürat, dünyada görülmemiş
bir hâdisedir.
3. Sahabeden Abdullah b. Abbas’ın (r.a) Arap filolojisi
bakımından önemli faaliyetleri olmuştur. Burada
onun dil bakımından önemli üç tutumuna kısaca
değineceğiz:
A) İbn Cerir Taberî ve başkaları onun şu ünlü
düsturunu naklederler: א א א “Şiir, Arapların
arşividir. Ne zaman Allah’ın, Arapların dili ile indirdiği
Kur’ân’dan her hangi bir mânâ gizli kalırsa, Arapların
divanlarına başvurup mânâsını orada arayınız.” 11 Ebu
Ubeyd, Fedâilu’l-Kur’ân’da, onun bu sözünü açıklamak
için, Kur’ân’daki kelimeleri açıklamak üzere şiirle
istişhâd ettiğini bildirmiştir. 12 Hârici önderlerinden
Nafi b. Ezrak, İbn Abbas Hazretlerine varıp ona:
“Sana Allah’ın kitabından bazı sorular soracağız. Sen bize
Arapların sözlerinden şahitlerini getirerek tefsir edeceksin.
Zîrâ Allah Kur’ân’ı Arapça indirmiştir.” İbn Abbas (r.a)
onun sorduğu 200 kadar kelimeye şiirle istişhâd ederek
cevap vermiştir. 13
Verdiği cevaplardan çoğunu Taberânî el-Mu’cemu’lkebir’de
ve İbnu’l-Enbari Kitabu’l-Vakf ve’l-ibtida’da
rivayet etmişlerdir. İbnu’l-Enbâri şöyle bir açıklama
yapma ihtiyacı duymuştur: Sahabe ve Tâbiun’un
Kur’ân’daki müşkil ve ğarib kelimeler hakkında çokça
şiirden delil getirdiklerini biliyoruz. İlim ehli olmayan
bazı kimseler, nahivcilerin bu uygulamalarını
şöyle diyerek red etmek isterler: “Böyle yapmakla şiiri
asıl kabul edip Kur’ân’ı ona tâbi yapmış oluyorsunuz.”
Oysa iş onların dediği gibi değildir. Bizim yaptığımız,
sadece Kur’ân’daki ğarib bir kelimeyi şiirdeki kullanılışıyla
anlamaya çalışmaktan ibarettir. Zîrâ Allah Teâlâ
14
א)‏
‏,(‏א 15 (
‏(‏א
“Kur’ânen Arabiyyen”
“bi lisanin Arabiyyin mübin” buyurmuştur. 16
B) Taberî ve başkaları 17 İbn Abbas’ın tefsiri dörde
ayırdığına dair meşhur taksimini naklederler:
a-Ümmetten, bilmemekte kimsenin mazereti bulunmayan
tefsir.
b-Arapların kendi dillerinden anladıkları tefsir.
c-Âlimlerin bilebilecekleri tefsir.
d-Allah Teâlâ’dan başkasının bilemeyeceği tefsir.
Zerkeşî şöyle der: İbn Abbas’ın bu taksimi isabetlidir.
Şöyle ki:
a) Bilmemekte kimsenin mazur görülemeyeceği
kısım, ilim ehlinin bilebileceği şer’i ahkâmı ve tevhid
delillerini teşkil eden kısımdır. Meselâ
א א
א
א א “Şunu bil ki, Allah’tan başka tanrı yoktur.” 18 sözünden,
herkes tevhidin yani O’nun ortağı olmadığını
ve O’nun uluhiyyetinin kasd edildiğini bilir. Fakat
’nın dilde nefy edatı, א’nın ise isbat için konulup hasr
ifade ettiğini bilmez. כא א אא א אא ve benzeri
emirlerin farziyyet ifade ettiğini vs. bilmese bile,
Müslüman toplumda yaşayan herkes bu hükümleri
zarurî olarak bilir.
b) Arapların kendi dillerinden anlayacakları kısımda,
onların lisanlarına müracaat edilir. Bu da lügat
ve i’rabdır. Lisan hususunda müfessirin, kelimelerin
mânâlarını ve oradaki isimlerin müsemmalarını bilmesi
gerekir. Ama bu, kıraat edene gerekmez. Diğer
taraftan Kur’ân lafızlarının içerdiği hususlar ilmi değil
de ameli gerektiriyorsa bu durumda haber-i vahid
veya iki kişinin haberi ve bir şiir beyti ile istişhâd
kâfidir. Eğer ilmi gerektiriyorsa bu yetmez; çünkü o
lafzın yayılmış olması ve şiir şevâhitleri lâzımdır. İ’rab
ise şayet i’rabdaki ihtilaf, mânâyı başka yöne çevirecek
olursa, dil hatasından kurtulmak için tevakkuf etmek
gerekir. Müfessir ile kâri’nin onları bilmeleri gerekir.
(…)
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 9