Yeni Ümit Say 92 deneme.indd

Peygamberimiz “Hayâ, haramlardan sakınmak, diline
sahip olmak ve iffetli yaşamaktır.” 8 şeklinde haber
vermişlerdir. Yine Peygamberimiz (sallallâhu aleyhi ve
sellem) bir defasında Ensar’dan bir şahsa uğramıştı. Bu
şahıs kardeşine “Niçin bu kadar utanıyorsun? Fazla
utangaçlık sana zarar verir.” şeklinde öğüt veriyordu.
Bunun üzerine Peygamberimiz (sallallahu aleyhi
ve sellem) o şahsa hitaben “Onu kendi hâline bırak.
Zîrâ hayâ imandandır.” 9 buyurmuşlardır. Şüphesiz
ki en hayâlı insan Peygamberimiz’dir (sallallahu aleyhi
ve sellem). Nitekim sahabiler onun, evinde edebiyle
oturan bir genç kızdan daha hayâlı olduğunu belirtmişlerdir.
10 Demek ki hayâ ve mürüvvet bir insanda
olması gereken en önemli özellikler arasında bulunmalıdır.
Mürüvvet, “açıktan yapıldığında hayâ duyulan
bir işi, gizli olarak da yapmamak” 11 anlamında
ahlâkî bir terimdir. Sahabîler içinde hayâsıyla şöhret
bulan Hz. Osman, bir defasında Peygamberimiz’in
yanına gitmişti. Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve
sellem), kendisini ziyarete gelen Hz. Ebu Bekir ve
Hz. Ömer’i rahat bir vaziyette karşıladığı hâlde, Hz.
Osman geldiğinde hemen derlenip toplanmıştır. Bunun
sebebi sorulduğunda “Meleklerin bile hayâ ettiği
insandan benim hayâ etmemem doğru olmaz.” 12 demiştir.
Nitekim Hz. Osman cahiliye devrinde de iffet
ve hayâsını korumuştur. 13 Peygamberimiz (sallallahu
aleyhi ve sellem) “Her dinin bir ahlâkı vardır. İslâm’ın
ahlâkı da hayâdır” 14 buyurmuştur.
Hayâ, Müslümanların en belirleyici ahlâkî nitelikleri
ve değer ölçüleri arasında yer almalıdır. Peygamber
Efendimiz, bütün peygamberlerin değişmez
bir hakikat olarak bildirdiği “Eğer utanmıyorsan istediğini
yapabilirsin!” 15 sözünü naklederek, çarpıcı
bir üslûpla İslâm ahlâkındaki hayâyı öğretmeye çalıştığı
bilinmektedir. Buhari şarihi Aynî (855/1451)
cevâmiü’l-kelim mahiyetinde olan bu hadisi açıklarken
hadisteki “dilediğini yap!” vecizesini beş başlık
altında şöyle yorumlamaktadır:
“Kendine göre iyi veya kötü kabul ettiğin bir işi,
halkın ayıplamasından çekinmez ve ar duygusunu
da yitirmişsen, dilediğini yap!” Buna göre hadisteki
“yap” emri, tevbih (kınama) anlamını taşımaktadır.
Hadisteki “yap” emri hakiki anlamda da kullanılmış
olabilir. O takdirde mânâ “Yaptığın işin doğruluğundan
emin isen, bu fiilde utanılacak bir şey de
yoksa (o işi) yap!” demektir.
Hadisteki emir “vaîd” (korkutmak) için olabilir:
Bu takdirde mânâ “yap, cezasını görürsün” anlamına
gelir ki aynı zamanda bir tehdit ve sakındırmayı ifade
etmektedir. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’deki “Dilediğinizi
yapın! Doğrusu Allah yaptıklarınızı görendir”
(Fussilet 41/40) âyeti bu hususa işaret etmektedir.
Hadîs, hayânın hayırlı işlere engel olmamasına işarettir.
Bu da “Edeb ve hayan hayırlı işlere mâni olmasın,
dolayısıyla hayırlı işleri yap!” anlamına gelmektedir.
Nitekim Hz. Âişe Validemiz “Ensar kadınları ne
iyi kadınlardır! Zîrâ onların hayâ ve edepleri kendilerini
dinlerini öğrenmekten alıkoymadı (bilmediklerini
sordular)” (Buhari, İlim, 50) buyurmuşlardır.
Hadîs, zemdeki (kötülemede) mübalağayı göstermektedir.
Şöyle ki “Senin hayâ ve edep duygunu terk
etmen, bu yaptığın işten daha büyüktür (kötüdür)” 16
Çünkü hayâ, Allah’ın koymuş olduğu fıtri bir duygudur.
İnsanlarda iyilik alâmetleri “ar” ve “hayâ”, kötülük
alâmetleri de “arsızlık” ve “hayâsızlık” şeklinde
ortaya çıkar. Demek ki, hayâdan mahrum olan insanı,
artık kötülüklerden alıkoyacak, haramdan uzaklaştıracak
bir engel kalmamıştır. Böyle kişiler, dilediğini
yapar, istediği gibi yaşar ve sorumluluktan kaçarlar.
Oysa insanın dünyada bir sorumluluğu vardır. Bu
sorumluluk duygusu da hayâ ile şekillenir. Peygamberimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem) “Fuhuş (kötülük)
bir şeyde bulunursa mutlaka onu çirkinleştirir. Hayâ
da bir şeyde bulunursa onu mutlaka güzelleştirir.” 17
buyurmuşlardır.
Yukarıda belirtildiği gibi hayâ, Allah’tan ve insanlardan
utanmak şeklinde olabileceği gibi, bir de insanın
kendi kişiliğinden hayâ etmesi olarak da yorumlanabilir.
Zîra kendi nefsine karşı hayâlı olan kişiler,
başkalarına karşı da hayâlı olacaklardır. Bunun için
Allah, bu duyguyu insanın fıtratına koymuştur. Nitekim
İmam Gazzali, çocukta temyiz melekesinin ilk
alâmetlerinden birinin hayâ duygusu olduğunu belirtmektedir.”
18 Demek ki bu duygular bozulmadığı
müddetçe insanlardaki ahlâkî yapı da bozulmayacaktır.
Hadîsin ifadesiyle hayânın büsbütün hayır olması,
başta harama kayma, haksızlık, rüşvet, kandırma
ve bencillik duygularının ortadan kalkması anlamını
taşımaktadır. Bunun için hayâ, sadece bir duygu değil,
aynı zamanda hayata yansımalıdır. Peygamberimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem) hayânın Allah katındaki
önemini şöyle anlatmaktadır: Allah, bir insanı helâk
etmek istedi mi, ondan önce hayâyı çeker alır. Hayâsı
bir kere gitti mi sen ona artık herkesin nefretini kazanmış
bir kimse olarak rastlarsın. Herkesin nefretini
kazanmış olarak rastladığın kimseden emanet çekilip
alınır. Artık o, güvenilmeyen kimse olarak bilinir.” 19
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 35