PDF Dosyası - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

ANKARA -ÜNIVERSITESI 

ILÂILIYAT FAKÜLTESI YAYINLARINDAN 

LVII 

İ 

SLAM DONYASI 

DÜN VE 

BUGÜN 

Osman KESKİOĞLU 

Diyanet I şleri B şk. Mü şavere Kurulu 'üyesi ve 

A. U. Diihiyat F. Ö ğretim Görevlisi 

ANKARA ÜNIVERSITESI BASIMEV İ - I9 6 4

ANKARA VNIVERSITESI 

ILAHIYAT FAKÜLTESI YAYINLARINDAN 

LVII 

İ SLAM DONYASI 

DON V E 

BUGÜN 

Osman KESKİOĞLU 

Diyanet İşleri B şk. Müşavere Kurulu tiyesi ve 

A. "ti. kiıhiyat F. ö ğretim Görevlisi 

ANKARA ÜN İ VERS İ TES İ BASIMEV İ -19 6 4

IÇINDEKILER 

Giriş : islâmın uyan ışı, hürriyet ve ba ğıms ızhk uğrunda yeni hareketler, 

Türkiyenin rolü 1 

I. Bölüm: Çağlar boyunca islâmiyet: 

Başlang ıçtan bugüne kadar her ça ğda türlü olaylar, ilim ve 

fikir hareketleri 11 

II. Bölüm: Mezhepler, doğuşları, yayılışları : 

Hanefi, Şâfil, Hanbell, Mezhepleri, bu dört mezhebe 

hizmet edenler, şia, Zeydiyye, İsmailiyye, Nusayriyye, Yezidiyye, 

Haricl Mezhepleri. Yeni hareketler: Vehhabi, Senûsi, 

Kadiyâni, Bahailik cereyanlar ı 27 

III. Bölüm: İslâmın k ıt'alara yay ılışı : 

1 - Asya'da, Türkistan'da islâm ın yay ıl ışı, Türkler ve islâmiyet, 

Çinde, Hindistan'da, Birmanya'da, Siyam'da, 

Mala.ya'da, Filipin'de, Endonezya'da, (Sumatrada, Cava 

da) ve sairede islam ın yayılışı 51 

2 - Balkanlarda ve Avrupa'da Müslümanlar 56 

3 - Amerika'da ve Avusturalya'da Müslümanlar 60 

Afrika'da islâm ın yay ılışı 63 

IV. Bölüm: Bağıms ız İslâm Devletleri: (33 devlet) 71 

V. Bölüm: Yeryüzündeki islâm nüfusu: Cedveller, harita: 85 

1 - Bağımsız müslüman Devletleri cetveli: 33 devletin nüfus 

toplamı 390 milyondur 

2 - Müslümanlar çoğunlukta olduklar ı halde ecnebi idaresinde 

yaşayanlar, 20 kadar yerde olup nüfusu 30 milyon 

— III —

3 — Dünyanın birçok yerlerinde az ınlık halinde ya şayan 

müslümanlar, 45 kadar yerde olup nüfuslar ı 130 milyon 

civar ındad ır 

4 — Nüfusu 150 .000 den fazla olan islâm ülkeleri, 70 kadar 

yer s ıralanmıştır. 

5 — Asya'daki Islam Ülkeleri 

6 — Afrika'daki Islâm Ülkeleri 

7 — Mezheplere, milletlere göre nüfus miktar ı 

8 — Yeryüzündeki Türkler 

9 — Yeryüzündeki Müslüman devletlerin ve bölgeSnin yerleri, 

Islam âleminin neresine dü ştüklerini gösterir harita 

ki, Afrika, Yak ın Doğu, Uzak Doğu, Orta Asya ve Bal 

kanlar olmak üzere müslümanlar ın bulunduklar ı 80 

kadar yeri burada bulmak mümkündür 

— IV —

S Ö Z B A Ş I 

Islam Dünyas ının coğrafi durumu, nüfus miktar ı hakkında yaz ılmış 

derli toplu, güvenilir bir eser, esefle söyleyelim ki, yok. 1962. de Kudüs'de 

toplanan islam Kongresinde bulundu ğum s ırada bunu daha çok hissettim 

ve eskidenberi toplad ığ' ırn notlar ımdan faydalanarak bu konuda bir eser 

yazmağa karar verdim. Hemen i şe ba şladım. Birbirine uymayan çe şitli kaynaklar 

aras ında ne yapaca ğımı şaşırdım Bu i ş çok yorucu oldu. Bir rakam 

için bir kaç yere ba ş vurmak gerekiyordu. Muhtelif raporlar, istatistikler, 

yıllıklar ve bu konuda yap ılan yayınlardan faydaland ım 

Bazı rakamlar mübala ğalı olabilir. Çünkü bu hususta kesin bir şey vermek 

mümkün değil. Islam Dünyas ının bir çok yerlerinde hala istatistik bile yap ılmamıştır. 

Mesela Yemen bunlardan biridir. En eski bir Islam topra ğı olan 

Yemen böyle olunca Afrikay ı var kıyas et. Bir çok yerlerde Istatistiklerde 

din, ayrı olarak gösterilmez. Bazan da kasden Müslümanlar ı az göstermek 

siyasi bir adettir. Nüfus miktar ı hergün de ğişen bir şey olduğundan bu hususta 

kesin bir şey söylemek zaten güçtür. Yeni yeni ba ğımsızlığına kavu şan 

Islam Devletleri, bunlarda hergün de ği şen ahval, olu şum içinde bulunan 

Islam Dünyas ında henüz istikrar bulmam ış durumlar; bütün bunlar kar şıs 

ında ben bulduklar ımı toplad ım, bildiklerimi yazd ım. Okuyanlara faydalı 

olabilirsem, benim için ne mutlu. 

V

G İ R İ Ş 

Fas'dan Endonezya'ya, Sibirya'dan Zengibar'a kadar üç eski k ıt'a üzerine 

yayılmış ve yeni kıt'alara da kol atm ış olan islâmiyet, be şerin en son ve 

en mütekâmil dinidir. Islâmiyet insanl ık tarihinin en mühim dönüm noktalarından 

biridir. Hiç bir din, onun kadar çabuk geli şmemiş, kısa bir zamanda 

bu kadar geni ş sahalara yay ılmamıştır. Bu, ancak, islâmiyete nasip olmu ş bir 

keyfiyettir. Zira bu, onun f ıtri bir din olu şundan, insan ın yarad ılışına uygun 

gelişindendir. Tek Tanr ı Inanc ı Müslümanlıkta en üstün noktas ına ula şmıştır. 

Bu din insan dü şüncesini köstekleyen bağları söküp atmıştır. İnsan haklarına 

yenilikler getirmi ş, e şitlik, adalet, hürriyet, karde şlik prensiplerini geli ş- 

tirmiş, ho şgörürlük sâyesinde milletleri kendine ba ğlamıştır. Basit ve kolay 

olmas ı da insanlar ı kolayca kendine çekmi ştir. İnsanların ruhlar ını ve akıllar 

ını tatmin etmi ştir. Bütün bunlar, bu dinin, tarihte e şi görülmedik bir şekilde 

sür'atle yay ılmas ını sağlamıştır. Yoksa islam asla. cebir kullanmam ışt ır. 

Herkesi kendi dininde serbest b ırakmıştır. Târih bunun canl ı bir şahididir. 

Mısır'da K ıbtiler, yani yerli M ıs ır halkı ; Suriye'de Maronlar, Hristiyan Araplar 

bu güne kadar kendi dinlerini muhafaza etmi şler, Müslümanlarla bir arada 

ya şamışlar, hiç bir zorlama ve tazyik görmemi şlerdir. Afrika'n ın Kuzeyinde 

Berberiler, Ispanya'da Hristiyanlar ve Yahudiler, Osmanl ı Türkleri idaresinde 

yüz yıllar boyunca ya şa.mış olan gayr-i müslimler serbestçe ya şamışlar, 

dinlerini bırakmağa zorlanmam ışlardır. Bunlardan Müslüman olanlar, kendi 

arzulariyle Müslüman olmu şlar, isteyenler kendi dinleri üzere kalm ışlard 

ır. 

Iran, Maveraünnehir, Türkistan halk ı, kendi arzulariyle Müslümanl ığ' ı 

kabul ettiler. Ve bu tedricen oldu. Kuzeydeki Türk kabileleri H. III, M. IX. 

yüzyılda Müslüman olmu şlardır. 

Pakistan ve Hindistan'da, K ısmen Çin'de Müslümanl ığın yayılışı fütûhat 

yoluyla de ğil, irşad ve va'iz yoluyla olmu ştur. Afrikan ın ortalar ında da 

Müslümanlığın yayılışı ayni yoldad ır. Bugün de bütün Afrikan ın her tarafına 

Islam ın ışık salmas ı, dini ir şad ve tebliğ yoluyla olmaktad ır. Buralara Islami 

yaymakta muhacirlerin ve hatta tâcirlerin de dini mür şidler kadar pay ı vardır.

Hindistan'dan, Malaya'dan gelen göçmenler, i şçiler vardıkları yerlerde dini de 

yaymaktad ırlar. 19. yüz y ılda köle ticaretinin yasak edilmesinden sonra, (1) 

Afrikâ'n ın doğusunda ve bat ısında Müslümarılık daha sür'atle yay ılma& 

ba şlamıştır. Çünkü ondan önce köle tâcirleri, yerli putperest halk ı Müslüman 

yapmak istemezlerdi, çünkü Müslüman olunca din karde şi sayılan bir 

kimseyi köle diye alıp satma ğı kendisine yakıştırmazd ı . 

Endonezya birli ğine dahil adalarda Müslümanl ığın yayılması, oralara 

ticaret için giden Müslümanlar sayesinde olmu ştur. Müslümanlığa kılıç dini 

nazarı ile bakanlar; Müslümanlığın buralarda hep ir şad yoluyla yay ıldığırn 

bilmiyorlar m ı Malaya Yar ımadas ı için de durum ayn ıdır. 

Anadolunun islâmlaşmas ı Türkler sayesinde olmu ştur. Balkanlara ve 

Avrupa'ya islâmiyeti yayanlar yine Türklerdir. Trakya, Makedonya, Arnavudluk, 

Dobruca, Bosnahersek, buralar ı tamâmiyle Müslüman olmu ştur. 

Kafkaslarda, K ırım'da Türkistan'da, Rusya'n ın muhtelif yerlerinde 

dağılmış bir halde Müslümanlar ya şamaktadırlar. 

19. ve zo. yüzy ıllarda Kuzey ve Güney Amerika şehirlerine göçmen 

olarak giden müslümanlar çoktur. 

Japonya'da, Pasifik'te, bir çok adalarda göçmen Müslümanlar vard ır. 

Müslümanlar ın çoğu Asya ve Afrika k ıt'alarındadır. Avrupa'n ın Güney 

doğusunda da vard ır. Dünyada Müslüman nüfusu artmaktad ır. Doğum nisbeti 

Müslümanlar aras ında en yüksektir. Hz. Muhammed, Ummetinin çokluğuyla 

iftihar eden bir peygamberdir. Dünya nüfusunun zo si müs1ümandır. 

Yeryüzünün ı /6 s ında müslümanlar ya şar. Iktisadi bak ımdan islânı 

ülkeleri önemlidir. G ıda, pamuk, yün istihsal edenler müslümanlard ır. Dünyanın 

keten, teneke ,kauçuk ihtiyac ının yar ıs ından fazlas ı. akaryak ıt ihtiyacının 

üçte biri islâm ülkelerinden temin olunur. 33 ba ğımsız islâm Devleti 

vardır. 5 5o milyon müslüman azımsanamaz bir varl ıktır. 

Son as ırların islâm Dünyas ı çok mühim ve pek enteresan olaylarla 

doludur. Avrupa'n ın üstünlüğü kar şısında islâm âlemi kendi varl ığını koruyabilmek 

için hamleler yapmak zorundad ır. Bunu duyan baz ı mütefekkirler 

islârn âlemini uyand ırmağa çalışmışlard ır. Efganh Cemaleddin, M ısır 

Müftüsü Muhammed Abduh bunlardand ır. 

Geri kalmış milletlerde görüldü ğü gibi, Müslümanlar aras ında türlü 

maksatlarla türlü cereyanlar ba ş göstermi ş, nüfuz sa ğlamak için ba ş olmak 

t) 1888 de Brükselde toplanan köleli ği kaldırma konferans ına Türkiye, Iran ve Zengibar 

gibi islâm Devletleri de delege göndermi şler ve köleli'ğin kaldırılmas ın ı istemişlerdir. 

2

sevdasma kap ılanlar olmu ştur. Bunlar, ac ıklı durumdan etrafındakileri kurtarmak 

için harekete geçmi ş halaskarlar rolünde görünerek kendilerini mazur 

gösterme ğe çalışabilirler. Fakat en do ğru hükmü veren tarih kar şıs ında hesap 

vermek zorundad ırlar. Tarih, milletlerin mukadderatiyle oynayanlar ı 

hiç affetmez. Safdil insanlar ın temiz duygular ını kötüye kullananlar âmme 

vicdanında daima mahkûm olurlar. 

Son asırlardaki dini cereyanlara bir göz atahm: 

Islâmı saran hurafeler, dine kar ışan bid'atler kar şısında dini, bid'atlerden 

ve hurafelerden temizleme nâm ına harekete geçenlerden biri Muhammed b. 

Abdulvahhab (1703-1792 M.) olmu ştur. Vahhabilik adiyle an ılan bu mezhebden 

ileride biraz bahsolunacakt ır. Yine aynı devirde Afrika'da Ahmedi 

Muhammed Muhtar b. Salim (1737-1815) Ticânilik nâmiyle bir tarikat ortaya 

çıkarmış ve binlerce saf halk ı arkasından sürüklemiştir. Yine Afrika'da 

Muhammed b. Ali, (1787-1858) Vahhabilikten ilham alarak, dini, bid'atlerden 

ayıklama namma Senüsilik adiyle zâviyelere, tekkelere dayanan bir devlet 

kurmağa çalışmıştır. Bunlar ın üçünün de eserleri bugün ya şamaktad ır. 

Vahhabilik Necid Çölünde do ğduğu gibi Ticânilik ve Senüsilik de Afrika 

çöllerinde doğmuştur. 

Iran'da Bâb ad ıyle anılan Ali Muhammed (18z1-185o) Babilik nâmiyle 

yeni bir cereyan açm ış, bu, müridi Bahâullah Mirza Ali Nuri ( ı 817-1892) tarafından 

i şlenerek Bahailik ad ıyle yeni bir din şeklini almıştır. Sudan'da Muhammed 

b. Abdullah (-1885) I z inci Imam Mehdi diye ortaya ç ıkmış, halkı 

başına ü şürmü ş, nice kan dökülmesine sebep olmu ş, devlet ordularını kendisiyle 

uğra ştırmıştır. Hind'de Mirza Gulâm Ahmed Kad ıyani de Mehdi, Mesih-i 

Mevud nâmiyle türemi ş, acaib ve garib şeyler ortaya atm ıştır. Bütün bunlar Islam 

âleminde yeniden bölünmelere, parçalanmalara sebep olmu ş, zaten dağınık 

olan Islam dünyas ı hepden karışık bir manzara almıştır. Burada dikkatı 

çeken bir husus var: Hind'de Seyyid Ahmed Han gibi bir müceddid ve 

ıslahatçı çıktığı gibi Mirza Gularn Ahmed Kadiyanl gibi birisi de orada ç ıkmıştır. 

İranda Efganl ı fikirlerini yaydığı gibi Babilik ve Bahâilik de orada 

doğmuştur. Muhammed Abduh Nil boyunda yeti ştiği gibi Sudan Mehdisi 

de Ni kenar ında bitmiştir. Üçler bu topraklarda at oynatm ışlardır. Üçü ıs- 

Mat yaparak İslama hizmet etmi şler, diğer üçü de ıslahat nâmı altında perde 

arkas ında oynamışlardır. Vahhâbl, Sentısi, Ticani üçgeni de bunlara eklenirse 

son as ırlarda Islam âleminde ne kadar türlü dü şünceler doğduğu, neler 

olduğu daha aç ık görünür. Türkiyemizde bu türlü din perdesi arkas ında 

oynayanlar bar ınamamıştır. 

3

İslâm âlerninin daldığı derin gafletten (x) faydalanarak çe şidli namlarla 

ortaya ç ıkıp yeni yeni fırkalar doğuranlar ı Yeni Alem—i İslâm yazarının 

Vahhâbiliği mazur gördü ğü gibi, mazur görecek değiliz. Ancak umumiyetle 

Müslümanlar ın son as ırlardaki durumu çok kötü idi. Yeni Alem—i 

İslâm yazar ının görü şü şöyle: "Dinin özü sönmü ş, ruh ve gayesi unutulmu ş, 

ortada kuru bir şekil kalmış. Hurâfeler, dervi şlik bunun üzerine kabuk ba ğlamış, 

ibâdetler heyecans ız şekliyata bürünmü ş . Câhiller, yoksul dervi şler, bir lokma, 

bir hırka kanaat ına saplanm ış miskinler her yerde dolu idi. Boyunlar ında 

mıskalar, ellerde tesbihler, dudaklarda efsunlar, insanlara büyü, t ılsım yapan bir 

hurâfe dünyas ı. Bât ıl inançlar yay ılmış, mezar ziyaretleri, ölülerden yard ım 

4 

x) islâm Şairi M. Akif merhum, şarkı bize şöyle tasvir ediyor: 

Ş ARK 

Musallat, hiç göz açhrmaz da garbın kanlı kâbusu, 

As ırlar var ki, İslâmın muattal, beyni, bâzusu. 

"Ne gördün, şark': çok gezdin," diyorlar. Gördüğüm: yer yer, 

Harap iller; seribniş hânıımânlar; başsız ümmetler; 

Y ık ılmış köprüler; çökühtş kanallar; _yolcusuz yollar ; 

Buruşmuş Fehreler; tersiz ahnlar; işlemez kollar; 

Bükülmil ş beller; incelmiş boyunlar; kaynamaz kanlar; 

Dtiştinmez ba şlar; aldırmaz y ıtrekler; paslı vicdanlar; 

Tegalliipier, esaretler; tahakkümler, mezelletler; 

Riyalar; türlü iğrenç ibtilalar; türlü illetler; 

Örümcek bağlamı,r, tfitmez ocaklar; yanm ı,r ormanlar; 

Ekinsiz tarlalar; ot &İsmi, evler; küllit harmanlar; 

Cemaatsiz imamlar; kirli yüzler; secdesk başlar; 

"Gaza" namiyle dindaş öldüren biçare dindaşlar; 

Ipıssız âşiyânlar; kimsesiz köyler; çökük damlar; 

Emek mahrumu günler; jikr-i ferda bilmez ak şamlar 

Geçerken; ağladım geçtim; dururken; ağladım durdum; 

Duyan yok, ses veren yok, bin peri,:an yurda bal Yurdun:. 

Mezarlar, âhiretler, yükselen karşı:ada dura dur; 

Ne topraktan güler, bir yüz, ne göklerden güler bir nur! 

Derinlerden gelir le:ya& yüzbinlerce âlâmın; 

Ufuklar bir k ız ıl çember, bükük boynunda İslânunl 

Göğitsler hırlaylp durmakta, zincirler daralmakta; 

Bunalm ış kalıntı tiçyüzelli milyon cansa g ırtlakdal 

Ihthil gördüğüm âlem mi insaniyetin mehdi 

Bütün ümran ı tarihin bu çöllerden mi yükseldi 

Su zâirsiz bucaklar maydı vandâniyetin yurdu 

B ıı kumlardan m ı, Allah ım, nebiler fı,rktrıp durdu. 

Henitz tek berk-1 iman çakmadan cevvinde dünya ıun, 

Bu göklerden mi, yâ Rab, co ştu, sağnak sağnak, edyânın 

Serendipler ,ru sahiller mi Cıldiler bu dağlar mı 

Bu iklimin mi Ibrahim'e yol gösterdi ecram ı 

Haremler, Beyt-i Makdisler bu topraktan m; yoğruldu

eklemeler. Afyon, esrar içenler, kafalar ı ve kalbleri dumanlanm ış sarho ş- 

lar. Ahlâk, hayâ, iffet, fazIlet, insanl ık kaybolmu ş. Müslümanhk bir yanda, 

Müslümanlar bir yanda kalmış 2 

Bu acı ve belki de haks ız sözler, birçok yerler için mübalâğalı olabilirsede 

baz ı yerler hakk ında doğru olabilir. Müslümanların geri kal ınalarliun sebepleri 

elbette bu gibi şeylerdir. Bugün bile Afrika, Hindistan, Çin, Endonezya 

gibi yerlerde din bir çok hurâfelerle kar ışıktır. Bu gibi hallerden şikâyetçi 

olmayan münevver bir müslüman yoktur. Sömürgecilere ma şahk eden, 

Müslüman" müslümana saldırtan müslüman k ıyafetincle kimseler bulunduğunu 

kim inkar edebilir. "Kocaman sar ıklı, uzun taylasanh 3... baz ı kimseler, 

İslâm aleminin her tarafında münevverlerin nefretini kazanm ıştır. Geriliğe, 

vatanlar ının felâketine sebep olmu şlardır. 

İbn—i Suud, "Müslümanlar birbirine dü şman kesildi, ben Müslümanlar 

için yabancılardan değil, Müslümanlardan korkar ım. İngilizlerle harbe tutu ş- 

sam, karşıma Müslüman askeri ç ıkar." demi şti. Hâs ılı Müslümanlar ın geriliğinden, 

bugünkü durumlar ından herkes şikâyetçidir. Gerici, mezar ta şı 

gibi câmid bir zümre Müslümanlar ı bu hale sokmu ştur. Bütün bunların başı 

cehâlettir. ilim sahibi milletler geri kalamaz ve gerici olamaz. İslâm âleminde 

ilim seferberliğine şiddetle ihtiyaç vard ır. Milletleri kurtaran irfand ır. "Hayatta 

en hakiki mür şid ilimdir— Kemal Atatürk" Onun için Müslümanlar 

kendilerini uyand ıracak âlimler istemektedir. 19 uncu yüzy ılda üç alim, dini 

müceddid olarak tan ınmaktad ır. Bunlar Hindli Seyid Ahmed Han, Cemaleddin 

Efganh, M ısır Müftüsü Muhammed Abdu'd ır. Seyid Ahmed Han 

hakkında biraz söz edenler vard ır. Cemaleddin ,aya ğının bastığı yerde zelzele 

yaratan bir adamd ır. Bakışları, kar şısındakilerin kalblerinde dalga dalga 

alev yaratırdı. O İslâm birliği resulüydü, İslâmı uyandırmak için çalıştı. İki 

düşman ı vard ı : Avrupali sömürgeciler, Şarklı gericiler. Garba: İslâm ül- 

Bu 1)&1i/er mi dem tuttuk"a bihâ ş etti Davada 

Hıralar, Turisinalar bu afâkın ms şehk ıfrı 

B ıa taşlardan mı, yer yer, taştı rubullahın esrarı 

Cihanın garbı vahşek ılr iken, şarkında Karnaklar, 

Heremler, Seddi Çinler, Tak—i Kisralar, havernaklar, 

İremler, Sâr—i Babiller semâ peymâ değil miydi 

O mâziler, İlahi, bir yık ık rüya m ıdır şimdi 

Ne yaps ın, nâiimit olsun mu şarkın intibahından, 

Perişan ruhumuz, hâib, dönerken hârigâhından— 

Bu haybetten usandık biz, bu hüsran artık elversinl 

İlâhil nerde bir nefhan ki, donmuş hisler ürpersin, 

Serilmi" sineler kab ılıa artık silkip üstünden, 

"Hayat elbette hakk ıındarl" derin, dünya "değil" derken 

İstanbul — 19 Eylül — 1334 

2) Yeni A'lem—i İslâm, Ali Rıza Seyfi tercemesi, 2,8-29 sayfalara da bakl 

3) Şekib Arslan, Limâzâ. Teahharal—Müslimün, s. 32. 

5

kelerinden ç ıkın, dönün! diye ba ğırd ı . Şarka, siz de uyan ın, anla şın! diye 

haykırdı. Islahat için ne laz ımsa yapt ı. En büyük eseri Muhammed Abdu'yü 

yeti ştirmesidir. Abdu tam bir ilmi otorite idi. Islam ıslahâtının lideri Efganl ı 

idi, fakat bu i şin fikriyatını ve ilmini Abdu yaptı. O asr ın ruhuna göre Islamcıdır. 

Zaman ın ihtiyaçlarını takdir eder. Kitap ehlinin yemekleri ve kestikleri 

yenir, onların elbisesi giyilir diye fetva verdi. Transval 4 fetvas ı diye me ş- 

hur olan bu fetvas ı gericilerin gürültü koparmas ına sebep oldu. Biriktirme 

sandıkları kurulmas ına cevaz verdi. Banka muamelesini caiz gördü. Ezheri 

ıslah etti, oraya fen dersleri koydu, dini, ilmi uyan ışı o yapt ı. 

Tükiye'de siyasi sahada Re şid Pa şa, Ali Paşa, Midhat Pa şa uyanıklığa 

davetettiler. Ahmed Midhat Efendi boyuna yazd ı . Şair Mehmed Akif, Abduden 

makaleler terceme yapt ı, Efganlının ve Abdu'nun fikirlerini yayd ı. Ziya 

Gökalp Türklüğü uyandırdı, yeni yeni fikirler ve cereyanlar ba şladı, Islam 

alemi uyand ı. "Fikirleri ve dima ğı prangalamak, ümmeti için asla de ğişmeyen 

donmu ş nizamlar vaz'etmek Hz. Peygamber'in asla hat ırından geçmemiştir. 

O körü körüne taklidden nefret ederdi. Kur'an— ı Kerim, inananlar 

için bir hidayet kitab ıdır. O toplumun ilerlemesi, ahlaki, manen yükselmesi, 

düşüncesi önüne dikilmi ş bir mania değildir..." 

"Şimdiki islâmiyet bir s ınıf—ı mahsus ulamasiyle, kaba taassubu ile., 

yaygın cehl ve bigâneliği ile bat ıl âdet ve inançlariyle, hakikaten Hz. Muhammedin 

ilan ve talim etti ği islamiyet için büyük bir leke te şkil eder..." 

"Acabâ islâmiyet Insanlar ın terakkisine kar şı midir Bu suale kemâl—i 

kuvvet ve kanaatla hay ır diye cevap verece ğim. Islâmiyet din ilmi nâmına 

izâfe edilmi ş olan ilave ve zehablardan kurtar ıldığı taktirde çok saf ve sade 

bir dindir. Islam ın esas akIdesi ve temeli: Allah'a ve Hz. Muhammedin Peygamber 

olduğuna İman etmektir " 5 

"Asya'nın Garb cihetini hal—i harâbiye getiren ve bugünkü keder verici 

hali doğuran âmil, islâmiyet ve islamiyetin hükümleri de ğildir. Bu âmil, islam 

Hükümdarlar ın ın istibdad ı olup bunlar Peygamberin ö ğretilerini kendi 

arzu ve inadlariyle tahrif etmi şler, Kur'an'dan kendi müstebid hükümetlerinin 

dayanaca ğı hükümler aray ıp çıkarmışlardır. Bu hükümdarlar, din i şlerinde 

en hafif ve küçük şüphe ve taharriye müsaade etmeyip bütün hürriyet 

esaslarını, lazım addettikleri vechile, tebdil ve tahrif eyleyerek bir Islam, 

rönesans ının doğuşunu meneylemi şlerdir 6 . 

4) Afrika'nın Güneyinde bir bölgedir. Bu fetvay ı ora halkı istemi şti, 

Alman müste şriklerinden Max Horten'e göre Abdu'nün zaman ında bir me ş'ale gibi 

parlaması, çevresinin çok karanl ık içinde bulunmas ından ileri gelmi ş bir keyfiyet imi ş ! 

5) Hindli Huda Bahş'm, İndian and İslamic Essays, Londra, 1912, adl ı eserinden 

naklen Yeni Alem—i İslam Tercemesi, s. 43 /44 

6) Yeni İslam S. ı 6o /161. Yazar, Müslümanlar ın geri kalmas ında dinin bir tesiri 

bulunmadığını kabul ediyor. Barthold ve bir çok müste şrikler de geri kalma ğı asla dine 

atfetmezler. Ba şka sebeplerle izah ederler. Islam ın gerilikle bir alakas ı yotur. Islam dini 

yeryüzünde en büyük ink ılabı yapmış bir hamleler dinidir. 

6

Islâmın Afrika'da, Endonezya'da ve di ğer yeni yeni sahalarda süratle 

yayılması, bu dinin insanın yarad ılışına uygun bir din olmas ından ileri gelmektedir. 

İslâm dini sadedir, kolayd ır. Aklın kavram ıyacağı, havsalan ın alamıyacağı 

şeyleri emretmez. İslâmın insanlara ça ğrısı şudur: Allah—u Ekber... 

Tanrı Uludur. özü ise Allah'a teslim olmakt ır. Alman şairi Göthe: İslâm 

eğer bu ise, hepimiz İslâm inanc ı içinde ya şıyoruz, demi şti. İslâm bütün 

insanların dinidir. Akla, fıtrata uygundur. İnsan tabiat ının esas ında değişiklik 

olmaz. İnsan her zaman o insand ır. Ruh ebedidir. Ruhun ihtiyaçlar ı vardır. 

Din Insanla beraber do ğmu ştur Allah—u Teâlâ, insanlara do ğru yolu 

göstermek için zaman zaman Peygamberler göndermi ştir. Hazreti Muhammed 

be şerin son mür şididir. Hidâyet ve basiret yoluyla insanlar ı şuurlu 

Imana dâvet etmi ştir. Kur'an— ı Kerim, lirik ifadesiyle, yüksek âhengiyle 

hisleri ok şar. Hz. Muhammedin ir şadına uyan, Kur'an' ın bu sesini duyan 

için, husran yoktur. Ruhun maddeye, İmanın şüpheye galip gelmesi en büyük 

zaferdir. İslâm dini i şte bunu sa ğlar. Kalbden şüphe, tereddüt tohumlar ını 

söküp at ıp oraya iman, itmi'nan doldurmal ıdır. I şte ozaman insan hay ır, 

saadet, huzur içinde ya şar. Yoksa karanl ık içinde yolunu şaşırmış bir halde 

şaşkın şaşkın dola şır durur. Yolunu şaşıran insanl ık -Allaha Iman etse, Onun 

ezeli inayetini, rahmetini dâima dilese, ruhun ebeclili ğini dü şünse, kurtulu şa 

erer, gerçekten mes'ud olur. İnsanın iç ve dış duyguları, dü şünceleri, arzuları, 

emelleri, hattâ hayâlleri var. Bunlar ın hepsi onun varlığını yoğurur. 

Din duygusu bunlar ın hepsinin ba şında gelir ve en tatl ısıdır. 

İmandır o cevher ki, ilâhi ne büyüktür. 

İmansız olan pasl ı yürek sinede yüktür. 

Mehmet Akif Ersoy 

İslâm dini be şerin en son ve en mütekâmil dinidir. 

Asırlarca Islâm âleminin müdafil Türkler olmu ştur. Türk bu hizmeti 

şerefle yapm ıştır. Tarih buna şahittir. Türk müsâmahakârd ır. Temiz duyguludur. 

Dini hurafele ştirmez. En sâf ve temiz Müslümanl ık Türkiye'dedir. 

Türk ,dinin s ınırlarını a şmamış, din nâm ına a şırı gitmemiş, taassub da 

göstermemi ştir. Fâtih Sultan Mehmed, İstanbulu al ınca Yunan kilisesinin 

koruyucusu olduğunu ilân etmi ş, Patrike ferman vermi ştir. Onlara bir çok 

imtiyazlar tan ımıştır. Türkler bu tolerans ı, ho şgörürlük ruhunu her yerde 

devam ettirmi şlerdir. Türcken Sehrifft kitab ının yazar ı Sifler 1663 de şöyle 

diyor: Türk şiddet göstermekten ziyade ustalikla İslâma çeker. Hristiyanli ğı 

insanların kalbinden kurnazlikla al ır. Zorla hiç bir yer halk ını Müslümanlığa 

sokmamıştır. İşte tarih: Hristiyanlar ı memleketlerinden mi kovdu, onları 

zorla Türk mü yaptı Müslüman olanlar kendi arzulariyle Müslüman 

olmuşlardır. 

Tomas Arnold da Islâma Dâvet eserinde Türklerin bir ki şiyi Müslüman- 

7

lığa davet etmeyi, ir şad yoluyla yapmak' en büyük hay ır saydıklarını kaydeder. 

(Eserin arapça tercemesi, s. ı 4o) 

Türk, Islam ın yegane müdafii oldu ğu için Hristiyan Avrupa onunla 

uğra ştı, durdu. Türkler hakkında insafh konu şan Avrupal ılar olduğu gibi 

şiddetli konu şanlar da vard ır. Biz burada onlar ın muldyesesini yapacak değiliz. 

Ancak ac ı bir noktaya i şaret edece ğiz. Geri kalan milletler ba şkalarının 

elinde oyuncak olmaktan ba şka bir şey yapamıyorlar. Nas ıl ki gerilik çukuruna 

dalmış olan Müslümanlar da öyle oldu. Sömürgeciler onlar ı robot gibi kullandılar. 

Bunun en ac ı misâlini Birinci Cihan harbinde görüyoruz. Türk Ordularının 

kar şısında sömürgeciler, Müslümanlardan kurduklar ı ordularla 

çıktılar. I şte islam aleminin hazin bir manzaras ı 

Roger Labonne, Revue de Paris'in Nisan 1923 say ısında şöyle diyor : 

"Hindli, Sudanl ı, Berberi, Arab din karde şlerinden 1,5 milyon asker, Halifenin 

Ordular ının kar şısındaki cephede yer alarak Müslüman karde şlerine 

kur şun att ılar. Mukaddes Cihad fetvas ını dinlemediler. Merake ş ve Fas şeyhleri 

kendi ümmetlerinden olan din karde şleri Türklerin Mukaddes Cihad 

fetvas ına kar şı fetva verdiler. Harb sona erdi ği zaman Osmanl ı diyarı, müttefiklerin 

bayra ğı altında çarp ışan islam askerleriyle dolu idi. Şeyhul'islam ın 

fetvas ı bunlar ın kulaklar ına ne değdi, ne de girdi " 7 

Şerif Hüseyin'in isyan ı Islam karde şli'ğ'ine en a ğır darbeyi indirdi. Türkler 

harbden ma ğlup çıktılar. As ırlarca Islam ın müdafii olan Türkün diyar ı 

dü şmanlar tarafından payla şıldı. Kara günler gelip çatt ı. Bundan daha kötüsü, 

ba ştaki Sultan da dü şmanlarla birlik olmu ştu. Mustafa Kemal'in açt ığı yeni 

bayrak alt ında toplanan Türk kuvvetleri iç ve d ış dü şman ın belini kırıp 

çökerttiler. Türk yurdu her türlü dü şmandan temizlendi, yepyeni bir Türkiye 

doğdu: Türkiye Cumhuriyeti. Izmir zaferinde M ıs ırlilar şenlik törenleri yaptılar. 

Mısır'da İsmail S ıdk ı Bey o zaman şöyle hayk ırmışt ı : "Bu davullar 

anlatıyor ki, Türk karde şleri, vatanlar ını kurtard ıkları gibi, Mıs ırlılar da Mıs ırı 

kurtaracaklard ır" 8. 

Türkiye İslâm aleminin ümid kaynağı idi. Mustafa Kemâl'in resimleri 

Mısırlıların evlerinde ve ellerinde idi. Türklerin zaferine islam alemi sevindi. 

Cezayir ve Fastan Hindistan'a kadar Müslümanlar ın gözü Ankara'ya çevrilmişti. 

Silah kuvvetiyle hakk ını alan kahraman Türk Milletine hayran idiler. 

Diğer mazlum milletler de haklar ını ayni yolda alabilirlerdi, Ankara iman ve 

kuvvet kaynak'', Gazi Mustafa Kemal de emel ve zafer sembolü oldu. M ısır, 

Irak, Tunus, Cezayir, Fas, Pakistan, Afganistan, Türkiye'den örnek ald ılar. 

harbimiz, bütün islam alemine ümid ve ışık oldu. Bunu islam dünyas ı 

7) Hâzır'ül—Alem EI—Islâmi c. II, s. 3o3 

8) Hâzn'ül—Alem EI—IslâmI c. II, s. 324 

8

üyükleri her münasebetle aç ıklamaktadırlar 8a . Bütün islâm Dünyas ı Türkiye'nin 

tuttuğu yolu tutacaklar, ayni yoldan geçeceklerdir 9. Türkiye Cumhuriyet 

idareyi kabul ettikten sonrad ır ki, islâm devletlerinden ço ğu. krallıktan, 

islâmiyette as ıl hükümet şekli olan Cumhuriyete geçmi şlerdir. 

Türkler yalnız Türkiye s ınırları içinde toplanm ış değildir. Balkanlardan 

Çin'e kadar muhtelif bölgelerde geni ş sahalara yay ılmışlardır. Yunanistan, 

Yugoslavya, Bulgaristan, Romanya, K ırım, Kafkaslar, Azerbaycan, 

Volga Kıyıları, Kazan, idil, Ural, Türkistan, Mançurya, Çin, Hind, Afganistan, 

Pakistan, Iran, Irak, Japonya, ve ba şka yerlerde milyonlarca Türk yaşamaktadır. 

Türkiye Türklerinin iki misli olan. bu d ış Türklerin kalbleri, 

Türkiye Cumhuriyetindedir. Duygular ı buraya bağlıdır. 8o milyonu bulan 

bu Türk kitlesi muazzam bir kuvvettir. Yer yüzündeki Müslüman nüfu:sunun 

/6 ni tutar. Müslüman Devletleri içinde hiç biri Türkiye kadar ileri 

ve kuvvetli değildir. Onunla hiç biri boy ölçü şemez. Nüfusunun % 98 i Türk 

ve müslüman olmas ı itibariyle de temiz ve mütecanis bir islâm kitlesine sahiptir. 

Türkiye en temiz bir islâm diyar ıdır. Islâm milletleri ondan örnek 

almalıdırlar. 

Islâm âleminde siyasi sahada birçok de ğişiklikler olmaktad ır. Yeni 

yeni istiklâle kavu şan devletlerin say ısı günden. güne art ıyor. Fikir sahas ında 

da inkılâplar olmaktad ır. Islâm ı, asrın ruhuna uygun anlamak arzusu kuvvedenmektedir. 

Islâm Şairi Akif: "Asr ın idrakine söyletmeliyiz islârn ı" demi 

şti. Nijeryal ı biri, Yeni Alem—i Islâm ın nakline göre Afrikan ın bir kö şesinden 

şöyle sesleniyor: "Din âlimlerinin müctehid olmas ını istiyoruz, 

Kur'an'dan ve Hadisten do ğrudan hüküm almal ı, yoksa ba şkasının yettiği 

8a) Türkiye Cumhuriyeti...milli kurtulu ş hareketlerine geçen İslam dünyas ı milletlerine 

örnek olmu ştur. Tunus, M ısır ve Irak istiklal beyannamelerinde Türk doktrininin te'siri 

okunur. T. Tunaya, İslamc ılık Cereyanlar ı s. z78. 

9) Muhammed İkbal, Türk ink ılab ını alkışlayanlardand ır. The Reconstruetion of Religions 

Thought in İslam adl ı eserirıde ink ılapç ı fikirlerinden dolay ı Ziya Gökalp'i övmekte, 

Türklerin yapt ıkları inkılabı, İslam alemine örnek göstermektedir: "Islam ın uyanışı gerçek 

bir şeyse—ki ben buna inan ıyorum—Türklerin yapt ıklarını günün birinde bizim de yapmam ız 

behemehal laz ımdır." (Ad ı geçen eser, s. 176) "Gerçekten Türkiye, gafletten silkinip uyanarak, 

donmu ş fikirlerden kendisini kurtaran tek İslam milletidir." (Aynı eser, s. 186) 

Buhâri mütercimi ve de ğerli din bilgini Kamil Miras, Ahmed Hamdi Aksekinin Diyanet 

İşleri Ba şkanlığınca 1936 da bas ılan Yeni Hufbelerim kitab ına koyduğu takrizde, Cumhuriyetimiz 

ve onun kurucusu Atatürk hakk ında şu sat ırları yazmaktad ır: 

"Şunu da şükranla yad ederiz ki, bize bu serbest mesai kudretini bah şeden, hiç 

şüphesiz Cumhuriyet rejimidir. Halk idaresidir. Şu on be ş senelik milli hayat ımızda her şııurlu 

ve insafl ı insanın görebileceği kadar geni ş ve yüksek terakki hamleleri ve ilerleme hareketleri 

nas ıl Cumhuriyetin birer eseri kudreti ise, bu da o cümleden birisi ve onun bir 

tıthfe—i inayetidir. Bu vesile ile Cumhuriyetimizin bekâ ve itilas ını Cenab ı Hakdan dilerken, 

onun büyük ATASINI derin sayg ılarımla selâmlar ım." 

Dersiamdan Afyonlu Kamil Miras, Yeni Hutbelerim, s. -556 

9

ir köre benzeriz ve bir uçuruma dü şeriz" Bu sözlerde asr ın ruhuna göre yeni 

bir anlayış çığırı açan Muhammed Abdu'nun sesi dalgalanmaktad ır. Afrikalı 

bile ictihadlar istiyor. İctihad kap ısı kapal ı olmaz diyor. Mezheplerin 

birleşmesini arzu ediyor. Bu, Islam ın uyanışına bir emaredir. Ça ğlar aras ında 

dâimâ bir benzeyi ş sezilir. 13 ve 14 üncü as ırlar Hristiyanlar için bir uyuma 

devri oldu ğu gibi Islam ın i4 üncü asrı da Müslümanlar için bir uyan ış 

devri olacakt ır. Bu ba şlamıştır bile. Islam Dünyas ındaki siyasi inkılâblar 

ve istildâle kavu şmalar bu as ırlar zincirinin ba ş halkalarıdır. Bunları her sahada 

ink ılablar ta'kip edecektir ve bunda ilk ve en büyük şeref Türk Milletinin 

payına dü şmektedir. Istiklal Harbimiz bütün Islam alemine ümid 

vermi ş ve ışık tutmu ştur. O zaman Gazinin zaferleri dilden dile, ilden ile 

naklolunurdu. Dünyan ın dört bucağından Hacca gelenler dönü şlerinde , 

memleketlerin Türkiyenin zafer haberlerini götürürler, Türkiyenin zaferine 

mevlüdler okunurdu. (Bak: (Yeni Alem—i Islam) M ısırlı Şair Ahmed Şevki 

kasideler yazarak "Ey Türk kahraman ı Gâzi, sen Arab kahraman ı Halid'i 

yeniden dirilttin" diyordu 10 . 

Arap yarımadas ı şirkten temizlendiği gibi Milli Mücadele, Istiklal Harbimizde 

de Anadolu dü şmandan temizlenerek gayri müslim unsurlar kalmamış, 

tam mânasiyle bir Islam diyar ı olmu ştur. Islam Milletlerinin hiç birisi 

Türkiye kadar temiz ve mütecânis bir Islam diyar ı değildir. Islam Milletleri 

bu hususta da örnek aramaktad ırlar. Bu şerefli örne ğe daha çok lay ık olmağa 

çalışmalıyız. 

ı o) "Allahu Ekber, bu zaferde nice hayranl ıklar uyandıran şeyler vard ır. 

" Ey Türklerin kahraman Hâlid'i, sen Arablar ın şanlı Hâlid'ini yeniden canland ırdın 

" Ey Gazi, sana selâmlar ve zafer mûcizelerinden dolay ı tebrikler ki, bunlar as ırlarca 

duracakt ır. 

" Bir ordunun döküntülerinden, bir memleketin enkaz ından, bir milletin kal ıntısından 

sen şaşılacak şeyler meydana getirdin." 

t;. 

1):31 .41U- 

riıgowl 

Ak- ı 

r 

ar`-le ki"i ı Y.•3 L;A: J' ‘5* 

;,4 ıi 

Ahmed Şevki 

10

I Bölüm 

ÇAĞLAR BOYUNCA ISLAMIYET 

Hicri I., Milâdi VII. Yüzy ıl 

( 81 Hicri 7oo Miladi) 

Hz. Muhammed zamanında (571-632) Arabistan'a kom şu iki kuvvetli 

devlet vard ı : Bizans ve Iran devletleri. Islâmiyet bu iki devlete kom şu olan 

Arabistan yarımadas ında doğdu. 

Islâmiyete, ba şlangıçta Mü şrikler kar şı geldi. 622 de Medine'ye hicretten 

sonra Islâm, Yahudilerle ve Hristiyanlarla da kar şılaştı. Medine'de Islâmiyet 

kuvvedendi, bir çok kabileler Müslüman oldular. Halife Hz. Ebû 

Bekir (632-634), Hz. Ömer (634-644), Hz. Osman (644-6 5 6) zamanlar ında 

Islâm filtuhat ı genişledi. Suriye, Iran, Mısır, Şimali Afrika fetholundu. Diğer 

taraftan Kafkaslara, Ceyhun Nehrine, Sind'e dayand ılar. Hz. Osman 

644 de Dağıstan' fethetti. 

Fetholunan yerler halk ını Müslümanliğa zorlamaddar, isteyenler kendi 

arzulariyle Müslüman oldular. 

Hz. Ali'nin hilâfeti zamanında (656-661) Muaviye'nin Şam'da istiklâlini 

ilân etmesi üzerine genç Islâm devleti ikiye bölündü, nihayet En-leviler 

hâkimiyeti ele ald ılar. Ve yeni fütuhâta koyuldular. 

Emeviler 666 Milâdi y ılında ve 674-68o yılları aras ında Istanbulu muhasara 

ettiler. 

Bu devirde Sicilya, Girit, Rodos, K ıbrıs adalarına Müslümanlar ayak 

bastılar. Merake ş, Cezayir, Tunus, Trablus, Berka, M ıs ır, Suriye, Irak, Iran, 

Horasan, Afganistan fetholundu. 

Hicri II, Milâdi VIII. Yüzy ıl 

(81-184 H/ 701-800 M.) 

Emeviler bu asr ın ilk yarısında fütuhâta devam ettiler. 

11

İspanyay ı aldılar. (Târ ık b. Ziyad, Musa b. Nuseyr tarafından 711-718 

senelerinde) Ermenistan, Tabaristan, Mâverâünnehir, Efganistan ın tamam ı, 

Sind İslâm ülkelerine kat ıldı. 

Afrika'da Berberiler Müslüman oldu. 

75o de Emevi hilâfeti sona erdi. (66o-75o). Abbasiler iktidara geçti. 

(750-12.58) Ancak Endülüs'de Emevi hâkimiyeti devam etti, Abbasilere katılmadı, 

Marake ş ve Cezayir'de idrisiler Şia hâkimiyetini kurdu. 

Harun Re şid zaman ında Abbasi Imparatorlu ğu en yüksek noktas ına 

ula ştı, ba şka milletlerin ilmi' eserlerini terceme sâyesinde ilim ve felsefede 

Bizansla yar ışa geçtiler. 

716-717 Mesleme ordusu İstanbulu muhasara etti. 

Dağıstan tamamiyle İslâm hâkimiyetine girdi. 

Rodos, K ıbrıs Müslümanlar ın elindedir. 

Merake ş, Cezayir, Tunus, Trablus, Berka, tamamile Müslümanlar ın 

idaresindedir. Sahraya Müslümanlar yay ılmağa ba şlad ı . 

Sudan ve Habe ş sâhillerinde Müslümanlar vard ır. 

İslâm Ordular ı Toroslara dayand ı . 

Kafkaslar Müslümanlar ın elindedir. 

Horasanl ı Kumandan Ebû Müslim Abbasileri iktidara getirdi. Kuteybe 

ordular ı Belh şehrini tekrar ald ı. (7(35) 

Efganistan'da ve Mâverâünnehir'de Türklerle sava ş devam ediyor. 

Kuteybe Ordular ı yeni yeni yerler al ıyor. 751 de Ta şkend alın ıyor. 

Hicri III, Milâcli IX. Yüzyıl 

(184-288 H/ 801-9oo M.) 

Bu as ır, islâm ın parlak devridir. Siyasi buhranlar varsa da ilim ve san'at 

ilerlemektedir. Aristo, Hippocrate, Calinos, Batlamyos, Eoclid ve sair ilim 

adamlar ının eserleri arabcaya çevrilmi ştir. Nastori Hristiyanlar, Yahudiler, 

hattâ Mecûsiler bu terceme hareketinin ba şındadırlar Din gâyet müsamahakârdır. 

Ço ğu arab olm ıyan birçok müslüman âlimler, de ğerli eserler vermektedirler. 

Bağdad ilim merkezidir. Beytülh ıkme adıyle bir ilimler akademisi 

kurulmu ştur. Hendese, cebir âlimi Hârezmi; hesap, müsellesât; Felek âlimi 

Bettâni; Co ğrafya, maden ilmi, Kimya âlimi Câbir b. Hayyan; Basariyat, 

nebat, Tıp âlimi Râzi bu as ırda ya şadılar. Felsefede Kindi yeti şti. Tarihler, 

seyahatnâmeler, co ğrafyalar yaz ılmış, şiir ve edebiyat, Tefsir, hadis, f ıkıh 

hareketleri canlanm ışt ır. Bu devir, büyük müctehidler devridir. Mûtezile, 

ilmi hareketi canland ırmıştır. Art ık tasavvuf hareketleri ba şlıyor. İsmaililer, 

Karmatiler ortaya ç ıkıyor. 

12

Bundan önceki as ırdaki coğrafi durum devam ediyor. Bir aral ık Malta 

ve Girit Müslümanların eline geçiyor. 

Mısır'da Sünni Tolon O ğulları Devleti kuruluyor. 

Hicri IV., Milâdi X. Yüzyıl 

(288-391 H./9o ı — ı 000 M.) 

Ispanya'da İslam fütuhât ı duraklamıştır. Durum, Kafkaslarda, Maverâünnehirde 

de ayn ıdır. Afrika'n ın Doğusunda ise ilerliyor. Tunus'ta Fatimiler 

(91 o), Endülüs'de Emeviler (929) hilafet iddias ındadırlar. 

Endülüs'de parlak bir İslam medeniyeti do ğmuştur. Kurtuba kültür 

ve umrânın yüksek noktas ındadır. Hulefâ saraylar ında Müslüman ve Yahudi 

âlimleri doludur. 

Sicilya, İslam idaresinde şerefli bir yer alm ışt ır. 

Fatimiler Şiîliği yaymağı hedef tutmu şlardır. Tunus, Merake ş, Sicilya 

ellerindedir. Mısır' ı ve Güney Suriye'yi alm ışlard ır. 972 senesinden itibaren 

Kahire merkezleridir. 

Karmetiler Ba ğdad' ın ba şına bela kesilmi şlerdir. 93o da Mekke'yi almışlardır. 

E ş'ari, Mezhebini kurarak Ehli sünnet akidelerini sa ğlamlaştırmıştır 

İlmi ilerleyişe cephe alanlar olmu ştur. Bağdad Adudu'd—Devle, 

Şerefü, d—Devle zaman ında yine kültür merkezidir. Hey'et ve riyâziye ilerlemektedir. 

Haleb ve Musul'da Hamdânilerin saraylar ı, Maveraünnehir hakimleri 

Saman oğullarının saraylar ı fikir ve ilim sahiplerine aç ıktı. Her s ınıftan alimler 

buralarda rağbet görüyordu. 

Meşhur tarihçi ve co ğrafyac ı Mesûdi; tarihçi ve müfessir İbn—i Cerir 

Taberi; şair Mütenebbi; feylesof, mûsiki şinas, geni ş kültürlü Farabl, şiir 

divanlarını toplayan Egani sahibi Ebû Ferec isfahani; Fihrist sahibi İbn—i 

Nedim; heyet şinas ve riyaziyeci Ebul—Vefâ Bozcani; Cerrah Kas ım; Tabib 

Ali B. Abbas; kel:am alimleri Matüridi ve E ş'ari ve daha niceleri bu devrin 

mühim simalar ındandır. 

Tool gece masallar ı bu devrin mal ıdır. Araplar Ensab Ümitli i şleyerek 

kendi üstünlüklerini isbata çal ıştılar. (VasfurBüldan) ilmi de bununla ilgilidir. 

İhvan—ı Safa risaleleri yeni Eflatonili ğe dayanarak ilim yapt ı . 

Korsika, Sicilya, Malta Müslümanlar ın elindedir. 

İslam haritas ında bir değişiklik yok gibidir. Araplar Nil Vadisinde ikinci 

şelâleye kadar ilerlediler. M ısır'da bidayette Tolon O ğullar ı, sonra Abbasiler 

hakimdi. 969-972 de, Fat ımilerin eline geçti. Suriye'de de Ih şid Oğulları, 

Tolon Oğulları, Abbasiler, Harndâniler, Fatimiler el de ğiştirmektedir. 

13

Siyasi durum her tarafta kar ışıktır : Iran'da Abbasiler, Aleviler, Saffâriye, 

Saman Oğulları, Buveyhiler, Gazneliler târih sahnesindedirler. Horasân 

Saman Oğullarının ve Gaznelilerin elindedir. Efganistan'da Saffâriler, sonra 

Saman Oğulları hâkimdir. Mâverâünnehir Saman O ğulları= elindedir. 

Sonra Ilhâniler, Karahanlar hâkimdir. 

Hicri V, Milâdi XI. Yüzyıl 

(391-494 H.Roo ı — ı ı oo M.) 

Afrika'da Sahrâ sâkinleri Tavâr ık kabileleri Müslüman oldular, Mürâbitler 

ad ını aldılar. Merake şten Cebel—i Tar ıka geçip Ispanyollarla sava ş- 

tılar. Endülüse hâkim oldular. Afrika içlerinde Gana'ya kadar gittiler. Bat ı 

Afrika'da Islâmı yaymağa koyuldular. 

Dokuz Oğuz Türklerinden Selçuklular Türkistan ın batısından göç 

ederek Maverâünnehiri geçtiler ve Müslüman oldular. irarl ı geçerek Irak 

ve Suriye'ye geldiler, sonra da Anadoluya geldiler. Malazgird harbini o7 ı ) 

kazanarak Anadoluyu Müslüman ülkesi yapt ılar. Güney Bat ı Anadolu Selçuklular 

ın oldu. 

Gazneli Mahmud Kuzey Hindistan! alarak islâm dâiresine katt ı. 

Müslümanlar Sicilya ve Sardinya adalar ın ı kaybettiler, Fâtimi Halifeleri 

Şimâli Afrikay ı isyan bast ırma bahanesiyle yağma ettiler. 

Ilim ve kültür hareketleri devam etti. Bu as ırda islâm Dünyas ına rakib 

olacak ba şka devlet yoktur Ilmi ve siyasi sahada üstünlük Müslümanlardadır. 

Bağdad'da nizâmiye medresesi kuruldu 11. 

ı) Islam medeniyetine dair bat ılı bir yazar ın sözlerini dinleyelim: 

" Araplar ın siyaset kabiliyetleri azd ı, siyaset, tecrübeleri ise hiç yoktu. Onun için Arap 

Devletleri Emeviler çabuk da ğıld ı . 

" Bizi burada ilgilendiren husus, Imparatorlu ğun siyasi inhilali değil, insanlığın zekas 

ına ve be şer nev'inin mukadderat ına olan te'siridir. Arap dü şüncesinin dünyaya yay ı- 

lışı bin sene evvel Yunan dü şüncesinin yay ılışından çok daha sür'atl ı olmuştu. Dünyan ın 

Çin'in batısında kalan k ısmı bir fikir rönesans ı idrak ediyor, eski dü şünüs, tarzlar ının yerini 

yenileri al ıyordu. 

"öğrenmeğe haris Arap zekas ı Iran'da yaln ız Manizm, Zerdü ştlik ve Hıristiyanl ık fikirleriyle 

değil, yunanca metinlerde ve Suriye dilinde yap ılmış tercemelerde muhafaza edilmiş 

Yunan bilim literatürü ile temasa geldi. Araplara Yunan kültürü M ısır vas ıtasıyle de 

intikal etti. 

" Araplar ın her fethetti ği ülkede bilim geli şti. Sekizinci yüzy ılında, arabla şmış olan 

bütün ülkelerde öğretim ve eğitim teşkilatı mevcuddu. 9 uncu Yüzy ılda Ispanya'daki 

Cordoba (Kurtuba) mektebindeki bilginler, Kahire, Ba ğdad, Buhara ve Semerkand'daki 

bilginlerle muhabere ediyorlard ı . 

"Aristo'nun ve Iskenderiye Müzesinin saçt ığı, fakat pek uz ıın bir zaman kısır kalmış 

olan tohumlar şimdi filizleniyor, meyvelerini vermeye ba şlıyordu. Matematik, t ıb ve fizik 

bilimleri alanlarında büyük ilerlemeler oldu. Biçimsiz Roma rakamlarm ın yerini bugün 

14

:Alim ve coğrafyac ı BIroni, Tabib ve ilim adam ı Ibn—i Sinâ, basariyyat 

mutahass ıs ı, tabityyât âlimi İbn—i Heysem, Sofi, mütekellim ve feylezof Gazâli, 

heyet şinas ve müsellesat âlimi İbn—i Yunus, riyaziyeci Kerhi, co ğrafyacı 

Bekri, kelâm ve fıkıh âlimi Endülüslü İbn—i Hazm, feylezof şair Ebul—Alâ 

Maarri ve daha niceleri bu as ırda yeti şti. 

Bu as ırda farsca yazanlar ç ıkıyor. Firdevsi Şehnâmesini, Ömer Hayyâm 

Rübailerini farsca yazd ı. Fâtimilerin donanmas ı Trakya ve Dalmaçya sâhil- 

'erini talan etmi ştir. 

Sardinye ve Sicilya, Malta Fât ımilerin elindedir, Ege adalar ına Fât ımi 

Donanmas ı hücum etmi ştir. Afrika'n ın Doğusunda. ve Sahrâda Müslümanl ık 

yayılmaktad ır. 

Anadolu Selçuklular ın, Dani şmend Oğullarmın elindedir. 

Fâtımiler, Gazneliler, Selçuklular, ilhâniler târih sahnesindedirler. 

Hicri VI, Milâdi XII. Yüzy ıl 

494-597 H 

/ ı I0I—I200 M. 

12 inci Yüzyıl ondan öncekine bakarak biraz sâkin geçmi ştir. Afrika'da 

Murabitler yerine Muvahh ıdler gaçti, Fâtimilerin yerini Eyyübiler ald ı. Selçulduların 

yerine İranda Hârzem şahlılar geçti. Gaznelilerin yerini Guriler 

aldı. Hachlar bo şubo şuna yol çiğnediler, bir netice alamad ılar. 

Doğu ve Bat ı Afrika'da Müslümanlar baz ı yerler ald ılar. 

Ilim ve fikir hareketleri devam etti. Avrupal ılar da uyanmağa ba şladılar, 

geçen iki as ırda Müslümanların kendilerinden çok ileri olduklar ını görerek 

gözleri aç ıldı. 

Ilim ve fikir hareketleri devam etmekle beraber eskisi gibi iistün de ğerli 

ulemâ yeti şmez oldu. Eskilerin bıraktıklarından faydaland ılar, yeni bir şey 

bulamadılar. Cedelci kelâmc ılar, muhafazakâr fukahâ durgunluk halinde 

kaldılar. 

Endülüs'de büyük bir kültür hareketi vard ı. Taklidin kösteklediği ve 

aczin dondurduğu şarktan üstün idiler. İbn—i Ru şd gibi feylezof bir tabib, 

hâlâ kullandığımız Arap rakamları aldı. S ıfır işareti ilk defa icad edilip kullanılma& ba şlandı. 

Cebir kelimesi Arapçad ır. Kimya kelimesi de öyledir. El—gül, El—Dabarin gibi y ıldız adları 

Arapların göklerdeki fütûhât ın ın izlerini taşıyan kelimelerdir. Arap felsefesi, Fransa'n ın 

Italya'n ın ve bütün H ıristiyan âleminin Ortaça ğ felsefesine yeni bir hayat kazand ırmıştır. 

Metal sanayii ve teknik âleder alanlar ında yine son derece değerli keşifler yapt ılar; metal 

karışımları ve boyalar ke şf ettiler; dam ıtma, esans çıkarma, optik camlar yapma usullerini 

keşfettiler. Fakat varmak istedilderi ba şlıca iki şey için boşuna çal ışmış oldular. Bunlar ın 

biri (felsefe ta şı) denilen ve bir metali ba şka bir metal hâline getirmeyi temin edecek ve böylece 

sun'i alt ın yapma imkân ı verecek olan madde, diğeri de hayat ı tazeleyip sonsuz olarak 

uzatacak olan hayat iksiri idi. 

H. G. Wells, K ısa Dünya Tarihi, Varl ık yayını, s. 161 /163. 

15

İbn—i Tufeyl, İbn—i Zöhr ba şta idiler Heyet şinas Hazini, Hamse şairi Nizami 

bu devirde ya şamışlardır. 

Coğrafyac ı idrisi, hem Sicilya ve hem de Endülüs kültürünü Avrupada 

yayandır. Büyük Sahran ın Güneybatısına Mali Zencileri hakimdir. 

Afrika'nın Doğusunda Becat kabileleri, sahillerdeki Zenciler Müslüman 

oldu. Zengibara kadar sahil boyunca Müslümanl ık yayıldı. Mısırda Fat ımilerin 

yerine Eyyûbiler geçti. 

Anadoluda Selçuklular, Dani şmendler devam ediyor. Selgukiler Kafkaslar 

ı a ştılar. 

Diyarbak ır'da Art ık Oğulları, Musul'da Zengi Oğulları vardır, Atabeyler 

Kürdistana hâkimdirler. İslâm Dünyas ı bir dağınıklık içindedir., 

Kendisine uzanacak bir el bekliyor. 

Hicri VII, Milâdi XIII. Yüzyıl 

(597-7oo H/1201-13ov M) 

Bu devir, Mo ğollar ın garba hücumu devridir. Arabistan, Afrika, İspanya 

Mogol istilâsma uğramadan kald ı . İspanya'dan Müslümanlar çekiliyor, Şimali 

Afrika'da Müvehhidler üçe bölündü ve birbirine sald ırdılar. Haçlılar 

İstanbulu yağma ettiler. M ısır'da Kölemenler meydana ç ıktı. 

Hülâgfı 1258 de Ba ğdad ı alarak Abbasi Halifeliğine son verdi. Hülâgûnun 

torunları İlhâniler 1295 de Müslüman olarak bu dine hizmet ettiler. 

Garb kültür sahas ında üstünlük sa ğlamak yolundad ır. 

Müslümanlarda eski de ğerler azalmakla beraber yine de baz ı zatlar yeti ş- 

miştir.Tabii ilimlerde me şhur nebâtatc ı ve ot ilâçç ıs ı İbn—i Baytar, Riyaziye 

âlimi ve feylezof Nasiruddin Tüsi, tabiat ve heyet âlimi Kutbuddin 

başta gelen isimlerdir. Târihte ve co ğrafyada Yakut Hamevi, İbn—i Esir, 

Cüveyni yeti şti. Acâib'ül — Mahlükât sahibi Kazvinl, Co ğrafyac ı İbn—i Nailildn, 

Gülistan ve Bostan sahibi Sa'di Sirazi, Mesnevi Mübdil Büyük Türk 

şâiri Mevlâna Celâleddin bu devrin adam ıdırlar. Bunlar bulunduklar ı asra 

şeref verme ğe kâfi simâlard ır. İslâm kültürü onlarla ö ğünse yeridir. Me şhur 

sofi Muhiddin Arabi de bu devirde ya şamıştr. 

Ispanya'da Müslümanlar G ırnatada topland ılar. 

ilhâniler Kafkaslar'da Derbend'i ald ılar. 

Afrika'n ın Doğu sahilleri Müslümanlardad ır. M ıs ır Kölemenleri Suda- 

ald ılar 

n ın 

Anadoluda beylikler var. Osmanl ılar meydana ç ıkıyor. ( ı 3oo) 

16

Karaman O ğlu Mehmed Bey, Türkiye'de Farsçaya son vererek Türkçeyi 

resmi dil yapt ı, 1277 12 Bu çağda Türk Devletleri en kuvvetli devlettir. 

İngiltere'de z milyon ki şi ya şarken Kubilay Han ın idaresinde 30o milyon 

kişi vard ı . 

Bu as ırda en güçlü Islam devleti M ıs ır— Suriye Türk Memlük İmparatorluğudur. 

Selçukiler de Türklerin şimdiye kadar geçen bütün Hanedanlarının 

en büyüğü idi. Selçiikiler tarih sahnesinden çekilirken sahneye Osmanl ı 

Türkleri ç ıktı. Bunlar en uzun süren imparatorlu ğu kurdular. 

Hicri 'VIII., Miladl XIV. Yüzy ıl 

(700-80 3 H. / 13o1-1400 M.) 

Moğollar ın Islami kabul etmeleriyle Islâmiyet çok şey kazanm ıştır., 

Rusya'da Alt ın Ordu ve Türkistan Islam dâiresine girdi. (134o M.) O günden 

bu güne Türkistan müslüman olarak kald ı. Bu asr ın sonuna doğru Maveraünnehir 

Müslümanlar ından Aksak Timur Çin'den Rusya'ya kadar geni 

ş Imparatorluk ilan etti, Iran ve Irak' ı istila etti, sel gibi ordusunun önüne 

bir şey duramıyordu. 

Suriye'de Kölemen ordulariyle, Anadoluda Osmanl ı ordularıyla karşılaştı. 

Osmanlılar Anadolu'da süratle yay ılmaktadırlar. Hamid O ğulları, 

Germeyan, Saruhan, Ayd ın, Mente şe, Teke, Karaman, K ızıl Ahmedli gibi 

beylikler birer birer Osmanl ı idaresine kat ılmaktadır. Asr ın ba şında Anado- 

2) ; Mayıs 1277 tarihi, Türk Dili için önemli bir tarihtir. Bu tarihte Karaman o ğlu Mehmet 

Bey yayınladığı bir fermanla Türkçeyi Devlet Dili haline getirmi ştir. XIII. Yüzy ılda 

Anadolu'nun büyük bir k ısmında Selçuk Türkleri haltimdi. Selçuklular Oğuz Türkleri 

soyundan olduklar ı halde devlet dili olarak Farsça'y ı kullanıyorlar& Türk dili ihmal edilmişti. 

Aşık Pa şa bu durumdan şöyle s ızlanmaktad ır. : 

Türk diline kimseler bakmaz idi 

Türklere Nergiz gönül akmaz idi 

Türk dahi bilmez idi bu dilleri 

İnce yolu, ol ulu menzilleri 

Türkçenin önemi ve Türkçe'yi özleyip sevme hakk ında Kemalpaşazade Sait Bey de 

şöyle demiştir. : 

Arapça isteyen urbâna gitsin 

Acemce isteyen İran'a gitsin 

Frengiler Frengistan'a gitsin 

Bunu fehm etmeyen cahil demektir. 

Ki biz Türk'ün bize Türk gerektir. 

Karaman o ğlu Mehmet Bey Türk diline gereken önemi verdi. Türkçenin Farsça'ya üstünlüğünü 

ifade eden, Türkçe'yi Devlet dili olarak yeniden kabul eden o ferman ında şöyle 

diyordu: 

"Bundan böyle sarayda, Tekkelerde, Medreselerde, Ordugâhlarda, toplant ılarda, meydanlarda, 

umu ıni yerlerde Türkçeden ba şka hiç bir dil kullandmayacakt ır." 

Bu ferman ın yayınlanmas ından sonrad ır ki, Türk dili Anadoluda resmi devlet dili oldu. 

17

lu'da beylilder çoktur: Merkezi Karaman'da Karaman O ğulları, Bursa'da 

Osman Oğulları kuvvetle geli şme hâlindedir. Di ğer beylikler şunlardır.: 

Birgide Ayd ın Oğulları, Manisa'da Saruhan Oğulları, Kütahya'da Germeyan 

Oğulları, Udik'te İnanç O ğulları, Kastamonu'da Candar O ğulları, 

Eğridir'de Hamid Oğulları, Antalya'da Teke O ğulları, Milâs'da Mente şe 

Oğulları. Bu devirde Elbistan'da Dulkad ır Oğulları, Mardin'de Artuklu 

Türk Hükümdarli ğı, Suriye'de Eyyûbiler, Mekke'de Şerifiler, M ısır Türk 

Memlûk Sultanlığma tâbidirler. Çinde Mo ğol Devletinin kudretini kaybetmesi 

üzerine, Memluk Devleti dünyan ın en büyük ve en güçlü devleti hâline 

gelmiştir. Hindistan'da da Türk Tu ğluk Hânedam hâlrimdir. Ma ğ- 

ribde yani Afrika'n ın batısında ise, Fas'ta Merini imparatorlu ğu vardır., 

Tunus'da ise Cezayirin de bir kısmına hâlcim olan Hafsiler bulunmaktad ır. 

Bunlar arapla şmış Berberilerdir. Orta Afrika'da arapla şmağa ba şlamış Zenci 

Borno Krallığı vardır. '000 senesinde kurulmu ştur. Endülüs'de Beni Ahmer 

Hânedan ı hüküm sürüyor, Merkezi G ırnata'dır. Endülüs'de İslâm medeniyeti 

parlaklığını hâlâ devam ettirmektedir. 

Türkleşmiş ve Müslüman olmu ş Mogollardan Çağataylar Orta Asyada, 

Altın Ordu da Do ğu Avrupaya hâlcimdir. Volga Türk Bulgar Hanl ığı, 

Altın Ordunun himâyesinde hâlcirniyetini devam ettirmektedir. 

Osmanlılar büyük fetihler yolundad ır ve dünyan ın en kuvvetli devletidir. 

Böylelikle Anadoluda kuvvetli bir Türk devleti kurulmaktad ır. Anadoluya 

sığmayan bu genç Devlet Rumeliye geçmi ştir. (Süleyman Pa şa) 

Balkanlar art ık Türkün olmu ştur. Bulgarlar, S ırplar Türk idaresine 

girmiştir. Kosova, S ırp S ındığı, Niğbolu, Varna meydan muharebelerinde, 

Türkler gâlibdir. Haçhlan püskürtüyorlar. Timur hâdisesi biraz bel büküyor. 

Fakat bu devlet yine çökmüyor. 

İslâmın ümidleri Türklere çevrilmi ş, geleceği ona bağlanmıştır. İslâm 

âleminin diğer ülkelerinde mühim olaylar yoktur. Tarih sahnesinde art ık 

Türkler vard ır. Diğerleri birbirleriyle bo ğu şmaktad ırlar. Müslümanlar eski 

ilim üstünlüğünü kaybennişlerclin 

Tarihçi İbrı—i Haldun, (mukaddemesi sosyoloji bak ımından mühimdir) 

tarihin felsefesini yapt ı. Bu lçitab, Müslümanların dünya kültürüne katt ıldan 

en mühim eserlerdendir. İbn—i Hatib, seyahatnâme sahibi İbn—i Batûta, tarihçi 

Ebu'l—Fidâ', Ansiklopedik yazar Nüveyri (El—Ereb fi Funûnil—Edeb), 

coğrafyacı Umeri, tarihçi Re şidüddin, şair 1-lifız Şirazi bu devirde ya şamışlardır. 

Garb eserleri üstün olma ğa ba şlamıştır. Müslümanlar eski parlak devirlerin 

eserlerini verememekle beraber t ıb ve riyâziyâtta yine önderdirler. 

Avrupada: Sava ve Tuna Nehirlerine kadar olan saha, Eflâk Osmanhlardad ır. 

18

Altun Ordudan K ıpçaklar, 134o da Müslüman oldular. Yukar ı Nil kabileleri 

İslami kabul etti. Türkistan'da İslâmiyet sür'atle yay ılmıştır. 

Hicri IX, Miladi XV. Yüzy ıl 

(803-906 H / 14o1-1500 M.) 

Asrın başında Timur, Ankara Meydan Muharebesinde Y ıldırım' yendi. 

Asrın sonunda İranda Safavi Devleti kuruldu. Timur Osmanl ı ülkesini harab 

etmi şti, Osmanlılar, 1453 de İstanbula alarak yeni bir devir açtılar. Osmanlılar 

Timurun yıktıklarım süratle tamir ederek yurdlar ını şenlendirdiler 

İranlılar ise, Timurun yıktıklarını Osmanlılar gibi çabuk tamir ve yurdlar ını 

imar edemediler. İranhlar, Türkmenler, Mo ğollar bu harabeler üzerinde 

birbirleriyle bo ğu ştular. Safaviler ilerleme yolunu tuttular. Şimal komşuşuları 

özbeklerle iyi geçinemediler. Özbekler Maveraünnehire hakim oldular. 

Bu asr ın sonuna doğru en acı olay oldu. 8 as ır Endülüs'de ya şayan ve 

parlak bir medeniyet kuran islam hakimiyetine Ispanya'da son verildi, 

(1492) 

Doğu Afrika'da Somaliler Müslüman oldu. Bütün sahil Müslümanlar ın 

elindedir. Kuzey Afrika'daki devletler ise birbiriyle bo ğuşmağa devam ettiler. 

Endülüs facias ından ibret almad ılar. 

Müslümanlar durgunluk içinde. M ısır'da MakrIzI, İbn—i Tagriberdi, 

(Tanrıverdi), Süytiti gibi müellifler yeti şti. Türk bilgini Kad ızade Musa, Uluğ 

bey, Ali Ku şçu, Molla Cami, Şair Ali Şir Neval, Mevlid yazar ı Süleyman 

Çelebi bu çağda ya şadılar. 

Fütûhat: Osmanl ılar Otranto'yu ald ılar. Arnavudluk, Atina, Selanik 

alınarak Balkanların fethi tamamland ı. Ege adalar ını aldılar. 

Kırım Hanlığı sahillere yayıldı . 

Ak Koyunlular Da ğıstan aldılar. 

Türkistan karga şalıklar geçirmi ştir ve bütün halk Müslüman olmu ştur. 

Yalnız İslam aleminin değil, dünyanın en güçlü devleti Timur o ğulları 

yani Doğu Türk İmparatorlu ğu Türkistan'dad ır. Çinden Irak'a kadar uzanan 

bu devlet dünyan ın birinci devletidir. Ondan sonra Türkiye İmparatorluğu 

yani Osman Oğulları gelmektedir. M ısır'da Türkle şmiş Çerkes Memlûk 

İmparatorlu ğu üçüncüye kalm ıştır. Altun Ordu yani Doğu Türk İmparatorluğu 

ise dördüncü gelmektedir. 

Altın Ordudan 1427 de ayr ılan Kırım Hanlığı, Diyarbak ır'da Akkoyunlu 

Devleti vard ır. Hindistanda'da bir çok Türk Devletleri devam etmektedir. 

1444 den sonra Türkiye İmparatorluğu birinci Devlet olarak ön safa 

geçmiştir. Bu çağda yedi büyük müslüman Devletinden yaln ız Fas Devleti 

19

Araptır, kalan alt ısı Türktür. ı — Türkiye İmparatorlu ğu, z— Türkistan Devleti, 

(Timur Oğulları) 3— Karakoyunlu Devleti ( İran'da), 4— Hindistan İmparatorluğu 

(Türk), 5— Dekken imparatorlu ğu (Türk), 6— M ıs ır—Suriye İmparatorluğu 

(Memlükler) Türkle şmi ş Çerkes. 

Hicri X, Miladi XVI. Yüzy ıl 

(906— ı oo9 H./ 1501-1600 M.) 

Avrupal ıların muhte şem Kanuni ünvaniyle andıkları Türk Padi şah ı 

Kanuni Sultan Süleyman' ın ya şadığı bu devir, tarihte Türkündür. Kanuni 

ba şardığı büyük i şlerle Avrupal ıların dikkatini çeken bir adamd ır. Babas ı 

Yavuz Sultan Selim de M ısır'da Kölemenler idaresine son vererek M ıs ır' ı, 

Arabistan' ı, Osmanlı Imparatorluğuna katm ış, Şarka ün salm ış, Hilafeti almıştı. 

Türk Devletini 7 milyon kilometre kareye ç ıkarm ışt ı . İran' ın Bat ıs ı, 

Irak, Suriye al ındığı gibi Balkanlar ın ötesine geçilerek Macaristan ba ştan 

ba şa alınm ış, Türk Ordular ı Viyana kap ılarına dayanm ışt ır. Imparatorluk 

en yüksek noktas ına ula şmıştır. 

Cezayir, Tunus, Trablus, Berka, Osmanl ılara tâbi oldu. Tunus Valisi 

Ramazan Pa şa, Tanca'da Portekiz Ordusunu yenerek Portekizi adeta haritadan 

silmi ştir. Afrika ortalar ına kadar uzanan ve büyük bir Islam Devleti 

olan Fas Arap İmparatorluğu, Türkiye'ye tâbi bir Devlet halini alm ıştır. 

Safaviler, Özbekleri geri att ı. Özbekler Kazaklar ı yenerek Müslümanlığı 

geni şlettiler. Safaviler İran'da Şia Mezhebini yayd ılar, Hanefiliği boğdular. 

Böylelikle İran' ın Maveraünnehir, Afganistan ve di ğer Ehl—i Sünnet 

Müslümanlariyle münasebetleri kesildi. 15 oo y ılından önce F ırat Nehrinin iki 

k ıyıs ını takiben Islam alemi iki bölgeye ayr ılmışt ır. Güney ve Bat ı k ıyısında 

Araplar ve Berberiler, Kuzey ve Do ğusunda da Türkler ve İranl ılar. i 500 

yılından sonra ise Islam alemi dört bölge halindedir. Bat ı Afrika'da Berberiler, 

üç k ıt'aya yay ılan Osmanlılar, Iran, bir de Şark ülkeleri. Bunlar 

aras ında ittisal az oldu. Kültür ba ğları koptu. Gerileme sebeplerinden biri 

de budur. 

Geriliğin as ıl amili ise iktisadidir. 1498 senesinde Vasko da Gama, Ümid 

burnunu geçerek Hindistana giden yeni yolu buldu. Bu, ticaret yollar ını 

değiştirdi, Ortadoğu iktisaden dü ştü. On sene geçmeden Portekizliler Do ğu 

Afrika kıyılarında merkezler kurdular. Umman ı ald ılar. Hindi Çine uzandılar 

İşte ticaret yolunun de ği şmesi, Osmanlılara ve Venediklilere zararl ı 

oldu. Şark iktisaden geriledi. Süleyman Pa şa 1538 de me şhur Hindistan seferini 

yapt ı. Gucerat Imparatoru Bahad ır Şah ın yardımına ko ştu; Portekizlileri 

sindirdi. 

Osmanlı Donanmas ı 154o da Cebeli Tar ık'a hücum etti. Donanma, 

Tolon'da kışlad ı. 15 5 z de Piri Reis Hind Okyanusuna aç ıldı. Umman, Katar 

20

ve Bahreyni Türk hâkimiyetine ald ı. Turgut Reis Cezairi aldı. Macaristan' ın 

kalan k ıs ımları, Moldavya alındı. Kırım ve Kerç Osmanl ıların elindedir. Dağıstan 

Akkoyunlulardadır. Barbaros Akdenize hâkimdir. Sicilya ve Malta'ya 

hücum etti. Rodos, K ıbrıs Osmanl ıların elindedir. 

Türk matematik bilgini Mirim Çelebi, Ta şköprülü Zadeler, Kınalızâde 

Ali Efendi, Ebû Suud ve ibn—i Kemâl, Mimâr Sinan bu devirde ya şamışlard 

ır. Türk kültürüne hizmet eden Sultan Hüseyin Baykara bu devrin 

adamıdır. 

Hicri XI, Milâdi. XVII. Yüzy ıl 

( ı oo9-111z H./ 1601-17oo M.) 

17 nci Yüzy ıl, Müslümanlar ın durgun geçirdikleri bir as ırdır. Avrupa'ya 

deh şet salan Türk, eski h ızından biraz kaybetmi ştir. Türkler Giridi 

aldılar, 1683 de Viyanay ı muhasara ettiler. Fakat tarihin kaderi ters döndü. 

Macaristan elden ç ıktı. Mora alındı. Türkler hücumdan müdafaa tarz ına 

döndüler. 

1571 de Moskova'ya vurgun yapan K ırım Hanlar ı, Don havzas ını elden 

kaçırdılar, Ruslara kapt ırdılar. 

Kuzey Afrika'daki Müslümanlar, Osmanl ılardan ayr ılmağa ba şladılar. 

Suriye'de Dürziler ayakland ı. Iktisadi s ıkıntılar bir çok güçlükler do ğurdu. 

Osmanlılar, Kafkaslar ın ötesinde ve Iran'da zaferler kazand ılar Safavileri 

geri att ılar. 

Harb, va ız, ticaret yoluyla Afrika'da Müslümanl ık yayılma& devam 

ediyor. Müslümanlar Afrika ortalar ına kadar sokuldular ve yerli halk ı 

Müslüman yaptılar. Ummanı Portekizlilerden geri ald ılar. Türk Donanmas ı 

Hind denizine ara s ıra aç ılır& H ız ır Reis Sumatra'ya kadar gitmi şti. 

Mogollar ve Özbekler eski durumlar ın ı muhâfaza ettiler. Göçebe Kazaklar 

ve K ırg ızlar Müslüman oldular. 

Ispanya'da Morisko denen Müslümanlardan son kal ıntı da sürüldü. 

(16o9) 

Güney Kırım Osmanlıların elindedir. 

Cezayir, Tunus, Trablus yerli liderlerin idaresinde olup Osmanlilara 

ismen bağlıd ır. Yemen, Asir Osmanl ıların elindedir. 

Safavilerle Osmanl ıların çat ışmas ı devam ediyor. 

Horasan Safavilerle özbelder aras ında çeki ştiriliyor. Hem âlim, hem 

şair Şeyhul' İslam Yahya Efendi, Ke şfüzzunfın sahibi Kâtib Çelebi, Seyahatnâme 

sahibi Evliya Çelebi, ünlü hattat Hâf ız Osman bu devirde yeti şmişlerdir. 

21

Hicri XII, Milâcli XVIII. Yüzy ıl 

(1112-1215 F1/1701-1800 M.) 

Bu as ırda İslâm hudutlar ında mühim bir de ğişiklik yoktur. Hristiyanlarla 

hudutlar pek oynamam ıştır. İslâm ülkeleri içinde de nisbeten bir sükûn 

vard ır. III. Selimin ıslâhât te şebbüsleri gerçekle şseydi Türklerin durumu 

daha iyi olurdu. 

Osmanlılar Mora'y ı Venedikten geri ald ı. Ruslarla ve Macarlarla sava ş- 

lar devam etti. 

Napolyonun M ısır Seferi ve hezimete u ğrayarak geri dönmesi Şarka 

bir ders olmu ştur. 

Iran'da Osmanl ı, Afgan ve Rus rekabeti vard ır. Nihayet Kaçar Hânedam= 

zaferiyle durum durulmu ştur. İngilizler Şarkı iktisadi hâkimiyetleri 

altına almaktad ırlar. Nâdir şah Iran'da Sünni Mezhebine eski hâkirniyetini 

vermek isterni şse de muvaffak olamad ı. 

Ruslar, Müslümanlar ın aleyhine geli şme& ba şladılar K ırgızlar ın ellerindeki 

geni ş ovalar ı ellerine geçirerek o mer'alar ı zirai sahaya çevirdiler. 

Rusların Kırg ızlar ı yenmeleri: Türkistan, Mâverâünnehir, Horasan, Özbek 

Beyliklerinin İslam âleminden tamarnile tecrid olunmu ş bir hâle gelmesini 

doğurdu. Zaten ı oo senesinde Iran'da Şia Mezhebinin kökle şmesiyle bu 

tecrid ba şlamıştı. Böylece bu hanliklar daha sonra kolayca Rus pençesine 

düşmeğe maruz b ırakıldı. Mezhep ayr ılığı Müslümanların ba şına belâ getirdi. 

Bu as ır bitmeden Ruslar Kerç ülkesini ald ılar, bu onlar ın Kafkaslardaki 

ilerleyi şine yol açt ı. 1774 Kaynarca Muahedesiyle Türkiye. 3oo y ıldanberi 

hâkim olduğu K ırım' ı elden ç ıkardı . 

Şark İslâm dünyas ında yeni isimler belirdi. Efganistan Gâzân Hanlar ın 

eline geçti. Necid'de Vahhâbllik türedi. Hanbeli Mezhebinden do ğan bu 

yeni cereyan Osmanl ıların ba şına belâ kesildi. Devleti uğra ştırdı, fikirleri 

boğu şturdu. 

Girit, Ege Adalar ı, Kıbrıs Osmanlıların elindedir. 

Cezayir, Tunus, Trablus ismen Osmanlilara tabi'. Büyük Çöl: Müslüman 

Arapların, Berberilerin, Tavâr ık kabilelerinin ve Zencilerinin elindedir. 

Doğu Afrika sahilleri Müslümanlar ın elinde olup Maskat Sultan ına tâbidir. 

Osmanlı idaresindeki M ısır'ı Napolyon (1766-1773) istilâ etti. Asir, 

Yemen, Hadramut, Umman, sultanlik hâlinde. İranda karga şalıklar devam 

ediyor. Osmanlılar Tebrizi, Hemedân ı, Kermen şâhı aldılar, Karakum Hive 

Hanlığı eline geçti. Türkistan'n ın Kuzeyi Rus istilâsına maruz kaldı . 

22

1444 den beri dünyan ın en büyük devleti olarak ya şayan Türkiye, 1768 

de bu vasfını kaybetmi ş , İngiltere bu yere geçmi ştir. İngiltere Hindistan ı 

istilâ ettiğinden Timur Oğulları Türk Imparatorlu ğu da büyük devletler 

aras ından silinmi ştir. Fas ise 1732 de büyük devlet olmaktan ç ıkmıştır. 

Bu devirde Erzurumlu Ibrahim Hakk ı Marifetnâmesiyle ilmi kudretini 

göstermi ştir. 

Hicri XIII, Milâd'i XIX. Yüzy ıl 

( ııı 5-1318 H./ ı 8o1-19oo M.) 

uncu Yüzyıl Avrupanın üstün bulundu ğu bir devirdir. Müslüman 

devletler harbce zay ıftır. Büyük devletler aras ında rekabet bulunmas ı, Müslümanlar 

ın lehine olmu ştur. Bununla beraber Avrupal ılar islâm ülkelerini 

aralarında payla şmaktadırlar. Fransa Kuzey Afrika'n ın büyük bir kısmını 

almıştır (Cezayir, Tunus). Fas hürriyetini zor korumaktad ır. İtalya Trablusa 

göz dikmi ştir. Mısır Süvey ş Kanal ı sayesinde çok büyük ehemmiyet kazanmıştır. 

Ingiltere oray ı kapmıştır. Ingiltere, İtalya, Fransa, Almanya ve Portekiz 

devletleri Müslümanlar ın ya şadıkları Doğu Afrika kıyılarını aralar ında 

payla şmışlardır. 

Arabistan Yar ımadas ının Yemen ile Vahhâbilerin elinde olan orta bölgesi 

hariç, kalan k ısmı Ingilterenin eline geçmi ştir. 

Iran üzerine İngiltere ve Rusya bask ı yapmaktad ırlar, aralar ında şiddetli 

bir rekabet vard ır. Britanya Hindistan ının bir Kuzey kalesi mesâbesinde 

olan Afganistanda da ayni rekabet vard ır. 

Rusya Orta Asyan ın geniş topraklar ını ele geçirmekte, Müslüman Hanlıklarım 

kendine katmaktad ır. Iran'a ve Afgan'a hem—hudut olmu ştur. Fakat 

sevilmeyen ve istenmeyen bir kom şu, Kafkaslara da sarkmaktad ır. Besarabyayı 

almıştır. S ırbistan, Yunanistan, Bulgaristan Osmanl ılardan ayr ılmıştır. 

Girid, K ıbrıs elden ç ıkmıştır. Lübnan ayr ılmıştır. Osmanlılar için siyasette 

kuvvetlerin denkle şmesi denen Idideden ba şka ümid kalmamıştır. (Fakat 

Atatürk bu kuvvetlerin denkle şmesi heyiffis ını çiğneyecek, bütün evham ı 

yıkacaktır, Türkler bu kuvvetlerin denkle şmesi sayesinde ya şıyorlar, efsânesini 

silecektir.) Art ık Şark uyanmağa ba şlamışt ır. Garb ın saldırıs ı onu derin 

uykusundan uyandırmıştır. "Vur eski kölesi utand ır onu—B ırakma uyusun 

uyandır onu.„ (Ziya Gökalp) 

Mısır, Lübnan, sonra Türkiye Garb ın yeniliklerine kap ı açmıştır. Matbaalar 

kuruluyor, Üniversiteler aç ıliyor, gazetecilik geli şiyor, edebiyat ilerliyor, 

millet uyaruyor, Cemâleddin Efgani, Muhammed Abdu, dini yönden 

halkı uyandırıyor. Mithat Pa şa Hürriyet bayra ğını çekiyor. Ak ılla= köstekleri 

çözülüyor, milli ruh uyan ıyor. Her millet hürriyet dâvas ında. Avrupa 

23

oyunduruğundan kurtulmak için ddâle haz ırlanıyor. Balkanlarda 

gayr—i müslim unsurlar Osmanl ılardan ayr ılıyorlar. Bosnahersek, Eflak, 

Buğdan, Besarabya, Bulgaristan, Yunanistan ayr ılıyor. Cenubl S ırbistan, 

Makedonya, Trakya Türklerin elindedir. 

Kıbrısı İngilizler al ıyor. Baz ı adalar Yunana geçiyor. 

Büyük Çöl Müslümanlar ın elinde iken tedricen Avrupal ılar istilâ etmi ş- 

tir. Frans ızlar ve İngilizler aralar ında nüfuz bölgelerine ay ırmışlar. Birçok 

kabileler de Müslümanlığı kabul etmi şlerdir. 

Doğu Afrika'da: Müslüman kabileler Avrupa nüfuzu alt ına girmi ştir. 

İngilizler, Frans ızlar, İtalyanlar, Portekizliler ve Almanlar aralar ında paylaşmışlardır. 

Köle ticaretinin kald ırılmas ından sonra Afrika içlerinde Zenciler 

aras ında Müslümanl ık sür'atle yay ılmağa ba şlamışt ır. 

M ıs ırlılar Sudan ı 18zo de aldılar Sudan'da Mehdi Muhammed Ahmed 

(1885) isyanı çıktı. 1899 dan sonra M ısır İngiliz idaresi alt ına girdi. Kavalal ı 

Mehmed Ali Pa şa, Mısır Valisidir. (1805-1832 ye kadar) Mehmed Ali'nin 

isyan ı, Hidivlik, imtiyazl ı vilayet. Frans ız istilas ından sonra İngilizlerin yerle 

şmesi. Süvey ş Kanalı ( ı 859-1869)aç ılmas ı, bunlar birbirini kovalad ı . 

Mehmed Ali'nin hizmetleri: Yeni Ordu, Avrupa kültürü almas ı, talebe 

göndermesi. Sulama tesisleri kurmas ı. Fakat Osmanl ılara ba şağrısı olmu ştur. 

Hicaz, Asir, Yemen Osmanl ılara tabidir. Vahhabiler 1803-1813 aras ında 

Hicazı aldılar, İbrahim Pa şan ın yardımı ile püskürtüldüler. 

İngilizlerin Aden'i zabt ı, (1839). Maskat, Umman kezâ onlar ın elinde. 

(1891) 

Lübnan 1861 den itibaren müstakildir. Beyrut'ta Amerikan ve Frans ız 

kolejleri aç ıld ı . 

İbrahim Pa şa ordular ı Anadolu'ya giriyor. Kars ve Batum'u Ruslar 

alıyor. 

Azerbaycan ve Ermenistan Ruslar ın eline geçiyor. 

Horasan Kaçarlariyle Hive Özbekleri bölünmü ştür. Ruslar 1884 de 

Mervi aldılar. İngilizler Efganistan'a sald ırdılar. 1855 de Kandihari, 1863de 

Herâti ald ılar. 

Ruslar Özbek Hanlıklann ı ortadan kald ırdılar, 1868 de Buhara ve Semerkand' 

ı, 1873 de Hiveyi ald ılar 

Hicri XIV, Miladi XX inci Yüzy ıl 

(1318-1381 H./1901-1962M.) 

Bu as ırda Islam âleminde mühim de ğişiklikler olmu ştur. Haritalar değişmi 

ş, bir çok devletler istiklallerine kavu şmu ştur. İslam ve Hristiyanl ık 

24

mücadelesi eski h ız ından kaybetmi ştir. Birle şmiş milletler ruhunu bütün 

insanlar benimsemi ştir. Insanlara e şitlik ruhu hâkimdir. İslâm Devletleri 

aras ında tam bir birlik yoktur. Fakat eski peri şanlik da yoktur. (1945—de 

Arab Birliği kuruldu). 

İslâm Devletleri her biri kendi kendine ilerlemektedir. Garb medeniyetinden 

alaca ğını almaktad ır. Baz ı güçlükler yok değildir. Avrupahların 

as ırlarca gelebildikleri seviyeye birden eri şmek olamaz. iktisaden güçlükler 

çoktur. Sanayi geridir. maarif geridir. Ziraat eski usullerdir. İstihsal azd ır. 

Irak, Küveyt gibi petrol ülkeleri iktisaden iyi olmas ı gerekir. Dünya 

petrol kaynaklar ının yar ısı İslâm topraklar ındadır. Fakat hisseler ba şkalar ı- 

n ın ellerinde. 

İslâm ülkelerinde maarif seferberli ği lâz ımdır. 

Balkanlar: 1912 de Balkan harbi facias ı, 1918 de Harbden ma ğlup 

çıkan Türkiye Balkanlardaki topraklar ını kaybetti. Avrupa'da Trakya Türk 

toprak"' olarak kald ı. Arnavudluk istiklâline kavu ştu. Bosnahersek'te Bo ş- 

naklar ekseriyet halindedir. Güney S ırbiya'da, Bulgaristan'da, Romanya'da " 

Yunanistan'da az ınlık hâlinde 3 milyon ya şamaktad ır. Bunlar zaman zaman 

Türkiye'ye göç ederler. 

Türkiye'de ı 9o8 de me şrutiyet ilân ı, Cihan Harbinde Arap isyan ı, bir 

çok topraklar ın elden ç ıkmas ı, Cihanharbi sonunda memleketi İngilizler, 

Frans ızlar, İtalyanlar payla şmışlar, yeryer i şgaller, Yunan 1919 da İzmir'i i ş- 

gale ba şlıyor: Halife Vandeddin Dü şmanla birdir. Gazi Mustafa Kemalin 

başkanlığında Ankara'da toplanan Hükümet ölüm kal ım sava şına girmi ştir. 

İstiklâl sava şı şanl ı zaferlerle neticelendi. 192.3 Cumhuriyet ilâm, saltanat ın 

lağvı, 1924 Hilâfetin ilgas ı, ink ılâplar devri, harf kanunu, k ıyafet ink ılâplar ı. 

En kuvvetli İslâm Devleti Türkiyedir. ı 939 da Hatay' ın Anavatana ilhak 

ı . 

Fas: Ba ğıms ızlığa kavu şmu ştur. Cezayir yeni kavu ştu. Tunus müstakildir. 

Libya, Trablus 1912 ye kadar Osmanhlarda idi. İtalyanlar ald ı. 195 ı de 

Libyâ müstakil oldu. 

Büyük Sahra: Frans ız, İspanyol, Mısır, İngiltere aras ında payla şıldı. 

Ahali Müslümand ır. 

Doğu Afrika: Avrupal ılar aras ında bölünmü ştür. Ba ğıms ızlıklarına yeni 

kavu şuyorlar. Bunda Birle şik milletlerin rolü büyüktür. 

M ıs ır: 1936 da ba ğımsızlığını aldı. 195 3 denberi Cumhuriyettir. 

Küveyt, Bahreyn, Katar, Umman; İngiliz Himayesinde küçük şeyhlikler 

halindedirler. 

Aden: İngiliz himayesindedir. 

25

Hicaz: 1916 da Şerif Hüseyin'in isyaniyle Türkiye'den ayr ıldı, (x) 1924 

de İbn—i Suud aldı . 

Asir: 1916 ya kadar Osmanl ı idaresinde idi. 1930 da ibn—i Suud ald ı . 

Yemen: 1918'e kadar Osmanl ıların elinde; Yemen İmamlığı adiyle, 

Zeydiye Hükümeti kuruldu. 1934 de ibn—i Suud sald ırdı, İngiltere korudu. 

1962 de Cumhuriyet oldu. 

Güney Suriye: 1917 ye kadar Türklere tâbi, sonra Ingilterenin mandas 

ında (1917-194°) 195° de Ürdün ve İsrail Hükümetleri hâlinde taksimi. 

Ürdün müstakil: (Kral Hüseyin) 

Suriye: 1918'e kadar Türklerin elinde. 1918 de Araplar İngilizlerle birle 

şerek Türklere sald ırdılar Suriye (1918-192o) Hüseyin o ğlu Faysal' ın idaresinde, 

192o de Frans ız mandas ına geçti, 193o da Cumhuriyet, 1945 de bağıms 

ızlığına kavu ştu. Lübnan 192.o-1945 Frans ız mandas ında bulundu. 

Kafkaslar• 1936 da Gürcü, Ermenistan ve Azerbaycan Cumhuriyetlerine 

ayr ılmıştır. 

Irak: I. Cihan Harbi sonuna kadar Türklerin elinde. İngilizler Bağdadı 

1917 de ald ılar. 192o de İngiltere mandas ına girdi. 1921 de Faysal K ıral oldu. 

ı 922- 1924, ı 93o-193 2 Kürd isyanlar ı. ı 93z de istiklâlini ald ı. 1941 de Berlin—Roma 

mihveri bir inkılâp haz ırladlysa da İngilizler bast ırdılar 1945 Kürd 

isyanı, 1958 inkılâb ında Cumhuriyet oldu. 

Iran: 1925'e kadar Kaçar Hanedân ı, 1925 den beri Pehlevi Hânedan ı 

( ı 93o Kürd isyanı). 

Horasan: Iran ile Rusya aras ında bölündü. 

Efganistan: Müstakil K ırallıktır. 

Türkistan ve Mâverâünnehir: Rus idaresinde. Kazak, K ırg ız, Tâcik, 

Türkmen, Özbek Cumhuriyetleri Te şkil olunmuştur. Halk ın çoğu Türk ve 

Müslümandır. 

Pakistan: 1947 de Hindistandan ayr ılarak müstakil bir İslâm Devleti 

olmuştur. 

Endonezya: Uzak Do ğuda Sumatra, Cava ve sair adalar ın birleşmesinden 

meydana gelmi ş büyük bir islâm Devletidir. 

x) Son devir arap milliyetçilerinin, hilâfetin Osmanl ı Türlderinden al ınması için harekete 

geçtikleri bir gerçektir. I. Cihan harbinde araplarm Türldere kar şı ayaklanmas ı da bu 

maksadlad ır. Olaylara sathi bakanlar, Arap isyan ına sebep ,Cemal pa şanın Suriyede sert bir 

idare takip etmesini göstermeye çal ışıyorlar. Bu yanl ış bir görü ştür. Cemal pa şa Suriyede 

bal gibi bir idare yürütseydi isyan yine olacakt ı. Çünkü Araplar bu i şe çoktanberi haz ırlanmaktayd 

ı. Cemal pa şa, bunu bildiği için isyanı önlemek maksad ıyle tedbir kabilinden öyle 

hareket etti. Ahmet Şefik Paşan ın Milzekkirâti fi Msf Karn adlı eserinde kaydetti ği ve Ş . 

Arslanın Hâd ıru'l Alemi'l Islâmi (C. IV, s. 391) ilâvelerinde belirtti ği gibi, araplar ın Türklere 

kar şı harekete geçmeleri, için eskidenberi çal ışmalar vard ır. 1912. yılında Şerif Hüseyin'in 

isteği ile Mısır prenslerinden biri, fevlakâde salâhiyetle Londraya gönderilip H ı- 

lâfetin Türklerden al ınmas ı hususunda Ingiliz makamlanyle müzakerelere ba şlanıyor, fakat 

bu fikri Ingilizler pek benimsemiyorlar. 

26

II. B 8 1 ü rn 

MEZHEBLER ve YAYILI ŞLARI 

Mezhep gidecek yol, gidi ş demektir. Müctehidin ictihadda, hüküm ç ı- 

karmada tuttu ğu yola denir. Müctehid nasslardan hüküm al ırken kendine 

mahsus bir yol tutmu ş, sonra gelenler onun verdi ği hükümleri benimseyip 

kabul etmi şlerdir. 

Avam dini delilleri bilmediklerinden, bu hususta ictihad sahibi büyük 

İmamların sözlerini alıp kabul ederler; böylece bir imam etrafında onun 

kavillerini, hükümlerini, benimserni ş, kendilerine tâbi olmu ş, onun gittiği 

yolu tutmu ş bir zümre meydana gelir. İşte mezhepler böylelikle kurulur. 

Fethülkadir sahibi İbn—i Hümâm, muayyen bir mezhebi iltizam etmek vâcib 

değildir. diyor. 

Mezhepler, asl ında, bugünkü gibi, dört mezheb halinde de ğildi. İctihad 

devirlerinde bir çok mezhepler kurulmu ştur. Bunlar kendi usullerine 

ve talebelerinin gayretlerine göre ya çok veya az yay ılrmşlardır. 

Şafil; Leys b. Sa'd, İmam Mâlikten daha büyük fakil ıtır, ancak talebeleri 

mezhebini yaymad ıklarından unutuldu gitti, demektedir. Hilafiyat kitaplar 

ının çoğu Ahmed, b. Hanbeli zikretmezler. Tahavl, Fukahâda, 

Debbusl, Tesis'ün—Nazar'da; Nesefi, Manzumesinde onu hiç zikretmezler, 

İbn—i Kuteybe dördüncü İmam olarak Süfyan Sevrryi gösterir. Taberi 

Ahmed b. Hanbel muhaddistir, fakih değildir, demi ştir. Onu fukahâdan saymamıştır 

Mezheblerin dört imama mal edilmesi daha sonralar ı olmuştur. 

İslamda ilk mezheb ayr ılığı Şia ile ba şlar. Sonra Hariciler ç ıkmıştır. Sünnilerle 

Şia ,aras ında en bâriz fark hilafet meselesindedir F ıkıh meselelerinde 

o kadar çok ayr ılık yoktur. Şia, mut'a nikahını yani muvakkat evlenmeği 

caiz görür. Ehl—i Sünnet bunu kabul etmez. Ehl—i Sünnet, Ehl—i Kitap kadınlariyle 

evlenrne ği caiz görür. Şia bunu kabul etmez. Zaten Şia gayr—i 

müslim hukuku bak ımından çok dar bir görü şe sahiptir. Ehl—i Sünnet daha 

müsamalıalıdır. İmam Muhammed'in Camiu'l—Sa ğiri ve bunun Antebli 

Münif Efendi tarafından yap ılan tercemesi bu hususta canl ı bir misaldir. 

27

Ezan ın s ıgas ında ve baz ı miras meselelerinde de farklar vard ır. Fakat ibadet 

ve muamelât i şlerinde Şiilerle Sünniler aras ındaki farklar, bizzat Sünni Mezhepler 

aras ındaki farklar gibidir. Mesela Hanefilerle Şaliiler aras ındaki farklar 

belki daha çoktur. Bu ayr ılıklar onlar ın ikisini de Ehli Sünnet olmaktan 

çıkarmaz. Çünkü esas birdir. Şia ile Ehli Sünnet aras ında baz ı meselelerde 

ayr ılık varsa da dinin esaslar ında, İmanda ve İslamda birle şmektedirler. 

Ehl–i Sünnet itikadda iki mezhebe ayr ılır: E ş'ari ve Matüridi Mezhebleri: 

E ş 'ariler : Ebû Hasan E ş 'ariyi (26o-325 H. /873-936 M.) İmam tan ırlar. 

Matüridiler de: Ebû Mansur Matüridiyi (262-33 2 H. /875-944 M). Şaf iller 

ve Mâlikiler E ş'aridirler. Hanefiler de Matüridi Mezhebindedirler. Hanbelilerden 

E ş'ari olanlar varsa da ço ğu Selefiyye Mezhebindedirler. 

Yeryüzündeki Müslümanlar ın ekserisi Sünnidir. Şia ve diğer mezheplerin 

saliklari azd ır. Sünniler: Hanefi, Şafii, Mâliki ve Hanbeli olmak üzere 

dört mezhebe ayr ılır. Bu mezhebleri ve yay ılış sahalar ını k ısaca görelim: 

Hanefiyye Mezhebi: 

İmam–ı A'zain Ebû Hanife Numan b. Sabit'in içtihadlar ına dayan ır. 

(8o– ı 5 o H. / 699-767 M.) Abbasilerin ve Osmanl ı Imparatorlu ğunun resmi 

mezhebi idi. Kıyasa fazla önem verdi ğinden ehl–i re'y nam' da verilir. Yüzyıllarca 

nice zekâlar bu mezhebi i şlemiş, fıkıh ve usul–ü fıkıh ulemas ı k ıymetli 

eserleriyle bu mezhebe hizmet etmi şlerdir. Ma'kul ve menkûl ilimlerin 

her ikisinin ışığı altında mezheb geli şmi ş ve İslam ülkelerinin bir çok 

sahalar ına yay ılmıştır. 

İmam–ı A'zam ictihada çok önem verir. Taklidin aleyhindedir. Bizden 

önce ictihadda bulunanlar adamsa biz de adam ız, onlar nas ıl ictihad ettilerse 

ben de öyle ictihad ederim derdi. İnsan hürriyetine çok k ıymet verir, ferdin 

hukukuna riayetkard ı. Talebesi Ebû Yusuf'un Abbasilerin en parlak 

devirlerinde Ba şkad ıl ıkta bulunmasiyle ba şlıyan memuriyet sahas ı, bu mezhebi 

tatbiki yönlerde çok geli ştirmi ş, diğer mezheplere nisbetle daha be şeri, 

daha pratik bir şekil verilmi ştir. Kad ınlar, gayri müslimler hakk ındaki telâkkileri 

daha müsamahal ıdır. Öd ve adete önem vermesi, Müslüman olan 

milletlerin milli benliğini de takviye etmi ş, halka kolayl ık sağlamıştır. Mezheb 

real ve rasyonald ır 13 . 

İmam–ı A'zam mü şahedeye önem verirdi. At üzerinde giderken birisi 

ona: 

— Atın kaç aya ğı var diye sormu ş . 

Koca İmam at ından inmi ş, ayaklar ını sayarak: 

— Dört ,demi ş . 

13) Bak: O. Keskio ğlu, İmam Azam ve Ebuhanife adl ı eserleri 

28

— Sana Imam-1 A'zam diyorlar, sen ise daha at ın ın ayaklarını saymadan 

cevap veremiyorsun demi ş . 

— öyle değil! Bilmediğim, görmediğim şeye cevap verme ğe alışmayayım 

diye saymadan söylemedim, cevab ını vermi ş . 

Müşâhede ve deney dü şüncesinin ne güzel bir ifadesi de ğil mi 

Imam-1 A'zam'a bül ısığ çağ' ı sorulmu ş. Dersinde bulunan 3o talebeye 

kaç ya şında bülûğa erdikleri ııi birer birer sormu ş. Aldığı cevaplar ın ortalamas 

ına göre erginlik ya şını tesbit etmi ştir. 

Bağdad' ın in şas ında Ebû Hanife in şaat âmirliği vazifesini almıştı. Taberi 

tuğlalar ı birer, birer saymak yerine y ığın yap ıp endâze ölçen ile ilk şahıstır, 

diyor. 

Imam-1 A'zam' ın me şhur talebesinden dördü : 

Ebû Yusuf Yakub b. İbrahim, (731-798) 

Muhammed b. Hasan Şeybâni, (749-8°4) 

Züfer b. Hüzeyl, (728-774) 

Hasan ibn-i Ziyad, ( -819) 

Bunlar mezhebi i şlemişler ve geli ştirmi şlerdir. Mezhebin kavillerini 

Muhammed b. Hasan toplam ıştır. 

Bugün : Türkiye ve Balkan Türkleri (Yunanistan. Bulgaristan, Romanya, 

Yugoslavya) Arnavudluk, Bosnahersek halk ı, Lehistan, Ukrayna, K ırım, 

Azerbaycan, Da ğıstan Türkleri, Kafkasyadaki Çerkeslerin mühim bir k ısm ı , 

Şimal Kafkasyadaki Türklerin hemen hepsi Hanefidir. Kazan, Ofa, Ural, 

Sibirya Türkleri, Hazer ötesindeki Türkmenler, Ozbekler, Kazaklar, K ırgızlar, 

Buhâra ve Semerkand halk ı hâs ıl ı ba ştan ba şa Türkistan ve Turan 

ahalisi Hanefidirler. Çin, Mançurya, Japonya'daki Müslümânlar Hanefidirler. 

Efganistan, Horasan, Bül ıkistan, Siyam, Hind, Ke şmir, Pakistan Müslümanlar 

ında Hanefilik ekseriyettedir. 

Iran'da da Hanefiler vard ır. 

Yemen, Aden, Hicaz, M ısır, Filistin'de Hanefiler az ise de Suriye ve 

Irak'da çokturlar. Cezayir ve Tunusda da Hanefiler bulunur. 

Hanefiyye Mezhebine de ğerli hizmetlerde bulunan fukahâdan baz ılar ı- 

nı tanıtıyoruz : 

Isimleri 

Ahmed Hassâf 

Ahmed Tahâvi 

Hâkim Şehid 

Ebû Hasan Kerhi 

Ebû Bekir Râzi Cessas 

Ölüm Tarihi 

261 /847 

321 /933 

334 /954 Erkâfi 

340 /951 

37o /98o 

29

Ebû Leys Semerkand'ı' 

Ebû Hüseyin Kudüri 

Şemsül—Eimme Halvâni 

Şemsü'l—Eimme Serahsi 

Fahrül—İslam Pezdevl 

Melik'ül—Ulemâ Ebû Bekir 

Kâsâni 

375 /98 5 

428/1036 

456 /1o63 

483 /1o90 

482 /1°89 

587/1191 

(Muhtasar ı bir müracaat kitab ı 

d ır) 

(Mebsut İmam Muhammedin 

eserlerini hâvidir). 

(Bedâiul—Sanayi fi Tertib'—i ş— 

Şerâiyi sistemli yaz ılmış bir fıkıhtır.) 

Fahreddin Kâd ıhan 593 /1197 

Burhaneddin Merginâni 5 9 3 /1197 (Hidâye: Bu eser C. Hamilton 

tarafından Ingilizceye çevrilmiş, 

187o de bas ılmıştır.) 

Hidâyenin Nihâye, İnâye, Kifâye adl ı 

şerhleri vard ır. 

Sadru ş—Şeria Tacü şşeria Mahmud VII. Yüzy ılda Vikâye adli eseri 

yazmış ve Hidâyeyi şerh etmi ştir Bunu Sadru ş—Şeria Sâni (747 /1346) da 

şerh ederek Nukaye ad ını vermiştir. Vikâye Devlet O ğlu Yusuf tarafından 

827 H. tarihinde Türkçeye çevrilmi ştir. 

30 

Kuhistâni (9 5 o /1 5 43) 

Nukâyeyi şerh ederek Câmiu'l—rumuz demi ştir. 

Ebû Berekât Nesefi 710 /13 ı o Kenzü'l Dekâik, bunu kendisi 

Fahreddin Osman Zeylei 743 /1342 Vâfi ad ıyle şerh etmi ştir. 

Tebyin'ül—Hakaik, Kenzin 

Bedreddin Ayni 855 /1451 

şerhidir. 

Remzülhakâik 

Molla Miskin Herevis 811 /14o8 Tebyin'il—Hakâik 

Kemâl b. Hümam 861 /1457 

1192/1778 

Fethul—Kadir. 

Tevfik'ul—Rahman 

Zeynel'abidin İbn—i Nüceym 97o /1 5 62 El Bahrur—Râik, Kenz şerhi 

Ömer İbn—i Nüceym ı oo5 /1596 ErNehru'l—Faik 

Molla Husrev Muhammed 885 /148o (Gurer) Dürerül—Hukkâm, 

Ali Haydar Efendi Türkçe 

İbrahim Halebi 

Şeyhzade 

95 6 /145 9 

ı o78 /1667 

şerh etmi ştir. 

Mültakâ'l-Ebhur. Mevkûfât ad ıyle 

Türkceye çevrilmi ştir. H. Sauvaire 

tarafından Frans ızca tercemesi 

1882 de Marsilya'da bas ılmıştır 

Mecmeu'l—Enhür, Mültekâ 

şerhidir.

Timurta şi 

Haskefi 

ibrı—i Abidin 

Fetva rnahiyetinde 

Fahreddin Kad ıhan Hasan 

Siraceddin Secavendi 

İbrahim b. Ali 

ibn—ı Alâeddin 

Muhammed B ezzâzi 

İbn—i Nüceym 

Ebû Suud Efendi 

Hâmid Efendi Konevl 

Hayreddin Fâruki 

Şeyh İslâm Ankaravi 

Şeyh İslâm Ali Efendi 

Evrengzib Alemgir 

ı oo4-1595 Tenvir'ül—Ebsâr 

ı oo8 / ı 677 Dürru'l—Muhtar 

tz5z /1836 Reddül—Muhtâr, son devrin 

müracaat kitab ıdır 

olan başlıca mecmualar: 

59 2 / I ı 96 Hâniyye 

6 ıncı Yüzyıl, Sirâciyye 

5 5 8 / 3 56 Fetâvâyı Tarsûsiyye 

800 / ı 397 Tatarhâniyye 

8 2 7 /1424 Bezzâziyye 

97o /1563 Zeyniyye 

9 8 2 / ı 574 Fetvas ı 

985 / ı 577 Hârnidiyye 

o8 ı / ı 67o Hayriyye 

1098 /1678 Ankaravi 

ı o3 /1691 Zenbilli fetvas ı 

ı ı 18 /1707 Fetâva—y ı Alemgiriryye 

Hanefi usiil—ü fıkıh kitaplar ının meşhurları 

Fahrül—İslâm Pezdevi 482 /1089 Kenzül 

Ebû Berekât Nesefi 7 ı o /1310 Menâr'ül—Envâr 

Abdulaziz Buhari 73o /13z9 Ke şf—ü Pezdevi 

Sadru ş—Şeria İbn—i Mes'ud 747 /1346 Tenkih ve şerhi Tavzih 

Sa'deddin Teftâzâni 792 /1457 Telvih 

Kemâl İbn—i Hümam 861- 1457 Tahrir 

ibn—i Emirhâc Çelebi 879 /1474 Takrir 

Şemseddin Molla Fenâri 834 / ı 43o Fusffül—Beclayi' 

Molla Husrev Muhammed 886 / ı 48 ı Mirkât ve Şerhi Mir'at 

Abdullatif İbn—i Melek 885 /148o Menâr Şerhi 

Ahmed İbn—i Kemâl Pa şa 94o /1533 Tagyir'üt —Tenkil ı 

Muhıbbullah b. Abdü şşekür 7o7 Müsellem'üs—Sübût 

Şâfii Mezhebi: 

Bu mezheb, Ebû. Abdullah Muhammed b. İdris Şffirnin (767 /819) 

ictihadlarına dayan ır. İstihsanın aleyhindedir, k ıyasa az yer verir. Ehl—i Hadis 

denen zümrenin görü şüne uygun bir usul tutmu ştur, İmam Mâlik'ten 

ve Muhammed Hasan'dan ders alm ıştır. Ehl—i re'y ile ehl—i hadis aras ını biraz 

yakla ştırmıştır. Irak'—da mezheb—i kadimini kurmu ş, Mısır'a hicret edince 

31

orada yeni örf ve âdetlerin tesiriyle mezheb-i cedidini tesis etmi ştir Fıkıh 

sâhasmda çok de ğerli eserler b ırakan Şâfii ulemâs ı yeti şmiştir. Bu mezhep 

daha ziyade diyalektiktir, birazda akademik bir tonu vard ır. Arndt meselelerle 

i ştigâli azd ır. 

Bu mezheb Hanefilikten sonra en çok yay ılan bir mezheb olmu ştur. 

Mısır, Suriye, Hicaz, Filistin'de Sâfiiler çoktur. Yemen'de, Aden'de, Irakda 

bir miktar vard ır. Filipin, Cava, Sumatra, Siyam'daki Müslümanlar ekseriyetle 

Şâfiîdirler. Da ğıstan'da, Orta Asya'n ın Simâlinde, Şark. Afrika'da 

yayg ındır. Hind'de bir milyon Sâfi vard ır. Şarkı Anadolu'da Sâfiiler 

bulunur. 

32 

Şâfii Mezhebine hizmet eden Ulemâ 

Ebû Ali Hasan Sabbah Za'ferâni 

Ebû Ali Hüseyin b. Ali Kerâbisi 

Ebû Yakup Yusuf B. Yahya Buveyti 

Harmele b. Yahyâ 

Ebû İbrahim İsmail b. Yahya Müzen ı 

Yunus b. Abdul'Alâ 

Muhammed b. Abdullah b. Abdulhakem 

269 /873 

256 /869 

231 /845 

243 / 8 57 

264 / 8 77 

264 / 8 77 

268 /881 

Rabi' b. Süleyman Cizi 257/87o 

Rabr b. Süleyman Murâdi 270 /884 

Nesei 303 /915 

Ebû Hasan E ş'ari 3 24 /939 

May-erdi 450/1°58 

Sirâzi 476/1083 

Râfii 623 /1226 

Muhiddin Nevevi 676 /1277 

Zerke şi 794/ 1 39 2 

Sirâcuddin Bulkini 805 /14o2 

İbn-i Hacer Heysem ı 973 /1565 

Hatib Serbini 977/1569 

Zekeriyyâ Ensârj 926/152o 

Şâfii Usül Kitaplar ı : 

İmam'ül-Harameyn Burhan 478 /1°85 

Muhammed Gazali El-Mustasfâ 505 /m ı 

Fahreddin Râz ı Mahsül 6o6 /12°9 

Kad ı Beyzâvi Minhacii'l-usû1 682/1286 

Taceddin Sübki Cemul-Cevami 77 2 / 1 370 

Seyfeddin Anıldı. El-İhkâm 631 /1234

Mâliki Mezhebi 

Ebû Abdullah Mâlik İbn—i Enes (711-795) tarafından kurulmu ştur. 

Kendisine Medine halk ının imamı denir. Mesâlih—i Mürseleyi çok kabul 

eden, umumun menfaat ını gözeterek hüküm veren bir imamd ır. Hadise 

çok önem verir. Muvatti me şhurdur. Mâliki Mezhebi aristokratt ır, an'- 

anecidir. Mezheb Afrika'da yay ılmış, Endülüs'de kökle şmiş, oran ın resmi 

mezhebi olmu ştu. Libyâ, Trablus, Tunus, Cezayir, Fas, Merake ş, Sudan, 

Afrika sâhilleri Müslümanlar ı ekseriyetle Mâliki Mezhebindedirler. Irak, 

Suriye, Hicaz ve M ısır (yukar ı M ısır'da) Mâlikiler bulunur. 

Mâliki Uleması : 

Abdulmelik b. Habib Sülemi (Vad ıha) 

İsmail b. İshak 

İbn—i Ferhun 

Sahnûn, 

Müdevveneeül—Kübra 

Utbi 

İbrahim Şâtibi Muvafıkât, i'tisam 

İbn—i Rü şd Bidayeeül—Müctehid 

Ahmed Baba Tekmil'ül—Dibac 

H ırşi 

Desülti 

238/852 

282 /895 

8 3 /799 

240/854 

255 /869 

790/1388 

595 /1189 

1032/1622 

ı tot /1689 

1230/1815 

Hanbell Mezhebi 

Ahmet b. Hanbel (790-85 5) taraf ından kurulmu ştur. Dört mezhep içinde 

Hadise en çok önem veren bir mezhebdir. müsnedinde 4o bin Hadis toplanmıştır. 

Taassub derecesine varan bir şiddet gösterirler. Ancak muamelât 

hususunda baz ı müsamahalı görü şleri vard ır. Kur'an mahluk mu, değil mi 

meselesinde mutaass ıb görü şünden dolayı zındana at ıldı m. Sâyan ı hayrettir 

ki, bu mezheb fanatik görü şile tan ınmışken İbn—i Teymiye, (1263-1328) 

İbn—i Kayyım Cezviyye, Necmeddin Tofi gibi ba şka mezheb ulemas ının tahammül 

edemeyecekleri gibi hür görü ş sahibi değerli ulemâ, yine bu mezhebe 

sâliktirler. Ve bunlar ictihad kap ısını açık tutmu şlardır. Hanbelilere göre 

zaman müctehidden hâli kalamaz. İbn—i Dakik'ul—iyd buna kaildir. Mezheb 

dar görü ş ve taassub yüzünden dâima takibe u ğramış, fazla yay ılmamıştır. 

Hicaz'da, Irak'da, Suriye'de, Filistin ve M ısır'da Hanbeliler vard ır (Vahhâbiler 

Hanbeli Mezhebine dayan ırlar). 

Hanbeliler fanatiktirler, muhafazakârd ırlar, ibadet hususunda çok s ı- 

kıdırlar. Öd ve âdeti tan ımazlar, muamelâtta baz ı geniş görü şleri vard ır. 

Serbesti-i mukavele taraftar ıdırlar. 

14) Bu mesele hakk ında N. M. Patton, Ahmed B. Hanbel and the Mihne adl ı bir eser 

yazm ıştır. 

33

Hanbeli Ulemâsl: 

Ebu'l—Kas ım Ömer Haraki 

Abdulaziz b. Cafer 

Eb ıl Bekir Hallal 

Ebül'Vefa Ali b. Akil 

Abdülkadir Cili 

Ebul'Ferac. b. Cezvi 

Abdulgani Cemmaill 

Muvaffakuddin İbn—i Kudâme 

İbn—i Teymiyye 

Şemseddin İbn—i Kudâme 

İbn—i Kayylm Cevziyye 

Necmeddin Tofi 

Abdurrahman Buhüri 

Abdulkadir b. Ömer D ıma şki 

Abdurrahman İbn—i Recep 

334 /945 

282-363 /895-974 (Muknr) sahibi 

311/923 

515/iizi 

561/1166 

597 / ı zoo 

600 /1203 

620 /I 223 (Mugni ı 2 cildlik bir 

şerhtir.) 

661-728 /1263-1328 

68z /1283 

75 ı / ı 3 5 o (İ'lâm'ül—Muvakk ıin ve s.) 

716 /1316 

105 1 /1641 

103 5 /1625 

795 /1392 Tabakat'ül—Hanbeliye 

Dört Meheb: Hanefi, MalikI, Şafii ve Hanbeli Mezhepleridir. Bir çok 

mezhepler kurulmu ş, sonralar ı dördü seçilmiştir. İctihadlar ı ve görü şleri 

bir mezheb halini alan büyük imamlar ın ve müctehidlerin ölüm tarihlerine 

göre bir liste veriyoruz. Bu ayn ı zamanda mezheblerin kurulu şlarını s ıra ile 

gösteriyor, demektir. De ğerleri birbirinden az olm ıyan bu mezheblerin çoğunun 

taraftarlar ı kalmadığından sönmü şlerdir. Ortada ana mezheb halinde 

dört mezhebin kalmas ı ise dördüncü yüzy ılda olmuştur. Ebû Tâlib Mekki, 

Küt'ül—Kultıb'da I ve II. yüzy ıllarda mezheb bulunmad ığını söyler. 

Hasan Basri -1 IO -728 

Abdullah İbni— Şübrüme 1-761 

Muhammed İbn—i EM' Leyla 7742:1144481/66993-765 

Ebû Hanife Numan b. Sabit 80-150 /699-767 

Abdurrahman Evzal 88-15 7 /707-774 

Ebû Abdullah Süfyan Seyri 97-161 /716-778 

Leys b. Sa'd 94-175 /701-788 

Malik İbn—i Enes 93-179 /711-795 

Süfyan İbn-i Uyeyne ı o7-198 /725-814 

Ebu Abdullah Muhammed ibn—i İdris Şafil ı 50—zo4 /767-82.o 

İshak İbn—i Raheveyh 161-238 /777-853 

Ebû Sevr İbrahim -240/ —854 

Ahmed b. Muhammed B. Hanbel 164-241 /780-855 

Ebû Süleyman Davud Zahiri zo z—z 7o /817-883 

Ebti Cafer Muhammed b. Cerir Taberi 224-310 /838-923 

34

Şia Mezhebi: Caferiler 

Şia: Hz. Ali tarafını tutan bir mezhebdir. Hilâfet Hz. Ali'nin hakk ı olduğu 

tezine dayan ır. Hz Alinin halife olmas ına çalışanlara, Şia—i ûlâ denir. 

Bunlar Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömeri ve Hz. Osman' ı severler ve sayarlar. Sonraları 

Şia birçok kollara ayr ılmış ve ashâba dil uzatanlar ç ıkmıştır Siyâsi sebeplerle 

bir çok kollara ayr ılan Şiilik ve Sünnilik mücadelesi, İslam tarihinde 

onulmaz bir yara halinde as ırlarca s ızlamış durmuştur. Çok şükür yirminci 

yüzyılın Müslümanları bu eski mücadelelerin zararlar ından ibret alm ışlar, 

bütün Müslümanlar ın din karde şi olduklar ını anlamışlardır. Bugün her iki 

tarafta da eski taassub kalmam ıştır. Bir Islam büyü ğünün dediği gibi Allah 

kılıçlarımızı o kavgalarm kan ıyla bula şmaktan korudu, biz dillerimizi ve 

kalernlerimizi kanla bulamayal ım. Ashâba dil uzatmayalim, Şia'nın bir kolu 

olan Caferiye mezhebi 6 nc ı İmam Ca'fer—i Sad ık'a (698-766) nisbet olunur 15 . 

Mezheb olarak Caferiyye Mezhebi, pek az meselelerde Sünnilerden ayr ılır. 

"Mut'a nikah ı, çıplak ayağa mesh caizdir. Ehl—i Kitap kad ınlariyle evlenemezler, 

Ezanda fark vard ır. Fakat meselelerin ço ğunda birle şiktirler. Necefül' 

Eşref, Şianın ilim merkezidir. Şiaca ictihad kap ıs ı açıktır. 

Iran'da bidayette Hanefi Mezhebi yayg ındı. Sonra Caferiyye Mezhebi 

resmi mezheb oldu. Irak'da, Suriye'de Şiiler vard ır. Hatay ve Kars'da bir 

miktar Şia vardır. Azerbaycan'daki Türklerin ço ğu, Iran Türkleri Şüdır. 

Cebel—i Amildeki Şia Mütâvle nâmını ta şır. Ehl—i Beyte muhabbetle ba ğlı 

demektir. Diğerlerinden yüz çevirirler. ( Şia, Alevi, İmamiyye, Zeydiyye, 

İsna aşeriyye, İsmailiyye... gibi namlarla an ıhrlar. 

Zeydiyye Mezhebi 

Hz. Hüseyin'in torunlar ından Zeyd b. Ali Zeynel'âbidin (— ı 3z H.) 

tarafından kurulmu ştur. Şia'run İsnâ A şariyye kollar ından biridir. Sünnilere 

çok yakındırlar, usulde Mutezileye yakmd ırlar, amelde mezhebleri Hanefiyye 

gibidir. llilâfette Hz. Ali' yi hakl ı bulmakla beraber Hz. Ebû Bekir ve Hz. 

15) 12 İmam, Şunlardır : 

— Hz. Ali Murtaza 

z — Hasan MüctelA 

3 — Hüseyin Şehid—i Kerbela 

4 — Ali Zeynel'abidin 

5 — Muhammed Bak ır 

6 — Cafer Sad ık 

7 — Musa Kazım 

8 — Ali Rıza 

9 — Muhammed Cevad Taki 

in — Ali Hadi Naki 

— Hasan Zeki Askeri 

iz — Muhammed Mehdi 

35

omer'in hilâfetini de kabul ederler. Çünkü efdal varken ba şkasının hilâfeti 

câizdir İmamın müctehid olmas ını şart ko şarlar. Zeydiyye ulemâs ı ictihad 

sahibi kimselerdir, ictihad devam eder. 

Zeydiliği Yemen'de ve San'a'da Hâdi İlâlhak Yahya (864 M.) yaymıştır. 

Yemen'in resmi mezhebi Zeydiliktir. Zeydiyyeye göre ictihad kap ısı 

dâima açıktır. Bir çok değerli âlimler yeti şmiştir. İmamlar ına dâi denir. 

Zeydiliğin esaslar ını Kas ım (86o M.) kurmu ştur. Zât—ı İlâh hususunda 

Mûtezileye yak ın görü şleri vard ır. Ahlâk hususunda Mürcieye muhaliftirler. 

Tasavvufu kabul etmezler. Şia'dan ayr ıldıklar ı noktalar şunlardır : 

Ezan'da Hayyealâ hayril'amel sözünü katmakta, 

z — Cenâze namaz ında be§ tekbir almakta, 

3 — Mest üzerine meshi câiz görmekte, 

4 — Berr, fâcir herkesin ard ında namaz k ılmakta. 

5 — Zeydilerden ba şkasiyle evlenirler. 

6 — Gayr—i müslimlerin kestiklerini yerler. 

7 — Mut'a nikâh ırn tarumazlar. 

(Son zamanlarda Osmanl ılarla, Vahhâbilerle sava ştılar) 

İmâmiyye, İsmailiyye Mezhebi 

İmamiyye : Zeyd b. Zeynel'âbidin'den ayr ılarak, kendilerine yeni bir 

İmam seçtiklerinden bu ad ı almışlard ır. Zeydi terk ettiklerinden Râfızi de 

denir. Şianın bir koludur, İmamiyye da denir. Yedi rakam ı muteberdir. Tenâsuh 

ve hulüle kaildirler. Ruh: Adem, Nuh, İbrahim, Musa, İsa, Muhammedvas 

ıtasiyle Kaim nâm ını (Peygamber yerine kâim) alan imama geçmi ştir. 

İmam huccettir, Dâi de denir. Bat ınilik bu mezhebde çok yerle şmiştir. Bu 

mezheb 6 ıncı imam olan Cafer Sad ık'ın oğlu İsmail'de imâmetin takarrür 

ettiğine inan ır Ahlaki prensipleri çi ğner. Eski Iran dinlerinin kal ıntılarından 

bir çok şeyler alm ıştır. ilâhi cesed imamda tecelli edermi ş. Onlarca 

Mehdi—i Nâtık vard ır. Vahiy kesilmemi ştir. Mehdi—i Nât ıkın risâleti bütün 

Peygamberlerin risâletinin üstündedir. Kur'an—a mecazi mânâ verirler. Allah' 

ın künhünü idraktan ak ıl âcizdir. Allahın s ıfatlarını da bilemeyiz. Allah 

kâinatı doğrudan yaratm ış değildir. İrâde—i fazhn taalluku ile akl— ı külli, 

yaratmıştır. Kur'an—daki Cennet, nefsin mükemmel tahsile sahip olmas ı, 

Cehennem de cahil kalmas ıdır. derler, Bunlar imama çok ba ğlıdırlar. Ona vergi 

öderler. (Zaman ın imamını bilmiyen kâfir olarak ölür. derler.) A ğa Han 

liderdi, bugün, liderleri, torunu Kerim Han'd ır. 

Hindistan'da Ganj Vâdisinde İsmaililer çoktur. Bedeh şân, Hozistan, 

Iran, Irak, Suriye, M ıs ır, Yemen, Pencab. Gücerât, Ke şmir'de, Fas'da, Zengibar'da 

mezhebin sâlikleri vard ır. Afrika'da, Avrupa'da propa ğanda sâye- 

36

sinde yayılmaktadırlar. 3 milyon tahmin olunurlarsa da kesin de ğildir. Ingilizlerin 

Hindistanda bulunmas ını bir nimet sayarlarm ış . 

Selçuk timeras ından Rıdvan zamanında Haleb'de ço ğalmışlardır. Tarihte 

Ha şşâşiler diye an ılanlar bunlardand ır. Hasan Sabbah tarih sahnesinde 

enteresan rol oynamıştır. 

Nusayriler 

Suriye'deki Şia'run bir bât ıni kolu olup Muhammed b. Nuseyr Nemr'e 

nisbet olunurlar. Bunlara Ali ilahi kolu da denir. Mezhebin bir çok esrarl ı 

yönleri ve deyimleri vard ır. Tenasuh yoluyla tekâmüle kani'dirler. Hulûle 

kanarlar, ibahaud ırlar. Iyi ruhlar y ıldız olur, kötü ruhlar hayvanlara girer, 

derler. Ehli Merâtib bir çok derecelere ayr ılır. Zatlar ın muhtelif simalarda 

zuhuruna inan ırlar. Buna zuhilrat—ı zatiye denir. Selman Farisi (Selman— ı 

Pak) diye and ır ve gayet mühimdir. M ıkdad, Ebû Zer, Ammar, Kanber, 

Abdullah İbn—i Revâha da mühim simalardır. H ızırı mukaddes sayarlar. 

Şaban Selman günüdür ve bayramd ır. A şûre, Nevruz, mihrican ınûteber 

tutulur. 

Beşvakit namaz: Ali, Hasan, Hüseyin, Muhsin, Fat ırna'yı anmaktır. 

Oruc s ır tutmaktır. 

Mezheb: Suriye ve Lübnan'da yayg ındır. Iskenderun ve Mersinde de 

vardır. 

Alevi Dağlarında 210.000 

Suriye'de 

29. 000 (Hamah ve Humus'da) 

Nablus'da 2.000 

İran'daki Nusayrilere Ali İlahi, Ehli Hak, denir. 

Ehli Merâtib I 19000 dereceye ayr ılır. Garib ıstılahları vard ır, şeyhlerine 

bağlıdırlar. Ölüleri takdis ederler. (Kitab'ül—Mecmu') mukaddes kitablar ı- 

d ır. 16 sûredir. Dualardan ibarettir. Ba şı şöyle ba şlar: 

"Şakaklar ı çıplak varlığı seyr ve temâ şa mazhariyetine erenler mesuddurlar... 

(Bundan maksad Hz. Ali'yi ö ğmektir. Ona An ılar emin de 

diyorlar.) 

Sûre şöyle ba şlar: Uyuyan kimsenin rüyas ında gördükleri ne güzel 

şeylerdir. Ali'den ba şka Allah, Muhammedden ba şka mahcûb, Selmandan 

ba şka bâb olmadığına, meleklerin büyü ğü Eytam—ı Hamsa olduğuna, 

Şeyhimiz Hüseyin b. Hemdan Hasibinin re'yinden ba şka re'y olmadığına, 

dinimin Nusayri, re'yimin Cendeli, tarihinin Canbülât, mezhebirrun Hasibi, 

fıkıhımın Meymûni olduğuna ve Ali'nin elinde Zülfikar güne şten zuhur 

ettiğine ıkrar verdim. Ali birdir, fevt olmaz. 

37

V. süre, Nasr süresini and ırmaktad ır. 

(Ba şkonsolos Hayreddin İzmirli'nin Nuseyriler hakk ında bir etüdü 

vardır.) 

Dürziler 

Dürziler M ıs ır'da hükümet kuran Fatimi hükümdarlar ından Hakim 

biernrillahi imam tan ırlar. Bunu Dürzi yayrnıştır. Hz Ali evlad ında ilahi 

ruhun tecelli ettiğine inanırlar. Ruhlar insandan insana geçerek tekâmül eder, 

derler. Şia'nın bir kolu olup tasavvufi bir görü şe sahiptirler. Mehdi akidesi 

bunlarda da vard ır. Mezhebi yayanlara Dal, Me'zun denir. Bu tabirler az çok 

farklarla bütün şia ve Bât ıni Mezheblerde vard ır. Dal— Ekber halk ı davet 

edendir. Buna Bâb da denir. Bir de Dai—i me'zun vard ır. Mezhebe girmek 

isteyenlerden ahid alınır, kap ı açılır. Kendilerine mahsus adetleri vard ır. 

Kendilerine göre ahlaklar ı dürüst insanlardır. Hamza Dürzi, mezhebi i şlemiştir. 

Mabedleri yoktur. Müslümanlarla Müslüman görünürler. Do ğru 

söz, karde şleri koruma, iftira yapmama, iblisten uzak kal ıp kaç ınma gibi 

hallere inanmak farzd ır. 

Lübnan'da, Suriye'de Cebel-i Düruz'da, Havran'da bulunurlar. Bir 

milyon kadar tahmin olunurlar. 

3ırezidiler 

Bunlar Yezid b. EU.' Enise veya Yezd kasabas ına nisbetle bu nâm ı alırlar 

denirse de farsca melek ve Tanr ı manas ına gelen İzed kelimesine nisbetleri 

daha uygundur. 

Yezidilerin kendi iddialara ına göre mezhebi, Yezid b. Muaviye kurmu ş . 

Bunun gerçekle ilgisi yoktur. Baz ı müste şriklara göre bu mezhebin inançları, 

en eski devirlerdeki Babil ve Asur kavimlerinin dinlerinin baz ı kalıntılarını 

devam ettirmektedir. Tenâsuh inanc ı Hindistan'dan, Budizmden gelmiştir. 

Acemden bir peygamber gelece ğine inamrlar. 

Dini teşkilâtın başında şeyh bulunur. Sonra, pir, mürid, Molla, İmam, 

Karaba ş, faldr gibi rütbeleri vard ır. Hergün şeyhin elini öperler. O da onlara 

şarap ikram eder. 

Yezidilerin temel inanc ı ve onları ba şka dinlerden ay ıran hususiyet, 

Şeytana tapmalar ıdır. Onlara göre Hay ır tanr ıs ı fenalık yapmaz. Ona ibadet 

etmeğe lüzum yoktur. Kötülük yapan şeytandır. öyleyse onun şerrinden 

korunmak için şeytana tap ıp onun gönlünü hoş etmek gerekir. Onun için 

şeytana taparlar, Şeytan Tavus ku şunda tecelli etmi ştir. Tavus ku şunu temsil 

eden melek Tavus heykelidir. Abede—i Iblis— şeytana tapanlar, şeytanperest 

nâmiyle an ıhrlar. 

38

Mezhebin kurucusu Musul köylerinde ya şayan Şeyh Adly adında biridir. 

Mezarı da oradad ır. Şeyh Adiy'in mezar ı Yezidilerin kâbesidir. En büyük 

ziyaret mahallidir. Şeyh Adiy peygamberdir. Şeyh de peygamberin varisidir. 

Ondan sonra pir gelir. 

Dünya ve din i şlerini pir idare eder. 

Çar şamba günleri mukaddes günleridir. Y ılba şları Nevruz yani Nisan 

ayıdır. Eylül ay ında Şeyh Adiy türbesinde bir öküz kurban kesilir, Ayin yaparlar, 

Mukaddes sancaklar ı vard ır. Sanca ğın üstünde Melek Tavus heykeli 

bulunur. 

Okuyup yazma halka haramd ır. Ilim Şeyhin hakkıdır ve malıdır. İki 

mukaddes kitapları vard ır. Cilve ve Ke ş mushafı. Dinleri ve ilâhileri bu iki 

kitabta yaz ılıdır. Medeniyetten ve kültürden mahrum ibtidai bir hayat ya şarlar. 

Yezidiler zaman zaman Osmanl ılara kafa tutmu şlar, vergi vermek istememişlerdir. 

941 /15 34 y ılında Kanuni Sultan Süleyman, Yezidilerin ba şı 

Hasan beye Erbil Sanca ğının Beyliğini vermi ştir. 

Yezidiler Suriye'de, Musul'da, Diyarbak ır' ın baz ı ilçelerinde, Erivan 

da, Iran'da, Irak'da, Kafkasya'n ın Iran hududuna yak ın yerlerinde bulunurlar. 

Lisanlar ı Kürdcedir. Say ıları 120.000 kadar tahmin olunmaktad ır. 

Yezidiler hakk ında Mustafa Nuri Pa şan ın: (Abede—i İblis yahud Tâife—i 

Bagıye—i Yezidiyyeye Nazar) adl ı eseri 1323 de Musul'da bas ılmıştır. Bundan 

sonra yazdığı (Abede—i İblis, Yazidi Tâifesinin itikadat ı, A datı, Evsifı) 

adlı eseri 1328 de Istanbul'da bas ılmıştır. Baz ı Dergilerde makaleler de ç ıkmıştır. 

Islam Ansiklopedisinde de biraz malinnat vard ır. 

Harici Mezhebi 

Hz. Ali, Muaviye ile aras ında hakem tayinini kabul edince, Hz. Ali'ye 

küsüp ayrılan ve hüküm ancak Allah ındır sözünü şiar edinen bu fırkaya harici 

denmi ştir. İslamda ilk fırka bunlard ır. Kur'an okurlar, fakat fıkıh bilmezler, 

Islami anlamazlar. Bunlar gayet sert hareket eden, müsâmaha tan ımıyan, 

kendi akidelerine uymayan Müslümanlar ın kanını ve malını helal sayan bir 

zümredir. Hz. Ali' yi bile tekfir ederler. Büyük günah i şleyen, onlarca dinden 

çıkar. Ahlâka ayk ırı hareket abdesti bozar. Yapt ıkları çete sava şlariyle Müslümanlar 

aras ına deh şet ve korku salm ışlardır. Halife olmak için kurey ş- 

liği şart ko şmazlar. Kendilerine mahsus fıkıh kitapları vard ır. Mezhep fazla 

yayılmamıştır. Çeteciliğe elveri şli bölgelere sığınmışlardır. Maskat, Bahreyn, 

Umman taraflar ında çokturlar. Oradan Afrika'n ın doğu kıyılarına gidip 

Zengibar'da yerle şmişler, orada Portekizlilerle sava şmışlardır. Bugün Zengi- 

39

ar' ın resmi mezhebi Hariciliktir. Kuzey Afrika'da da Hariciler vard ır. 

İtAziler Haricilerin bir koludur. 

Hariciler tarihte kanl ı bask ınlar yapmışlar, kılıçlarından kan damlamıştır. 

Emevilere, Abbasilere rahat vermediler. Kuzey Afrika'da da ayaklanmalar 

yapt ılar, Berberilerin istiklâ1 kazanmas ına sebep oldular. Baz ı Harici, 

kolları Sünneti almazlar, Süre--i Yusufu Kuran'dan addetmezler! 

40

BAZI YENI HAREKETLER 

Vehhabilik 

Kurucusu Muhammed b. Abdulvahhab'd ır. ( ı ı 15-1 zo6 H. / ı 703— 

ı 7o3-1792 M.) Bu, Muhammed Abdu'de oldu ğu gibi İslâmı yeni bir tarzda, 

asrın ruhuna uygun bir şekilde anlayıştan ziyade bid'atlardan ve hurâfelerden 

temizleyerek eski sâde ve sâf hâline götürmek yolunda bir harekettir. Dört 

imamdan birini taklid etmezler. Kitap ve Sünnete dayan ırlar Kendilerine 

selefiyeci derler. Kendilerini hakiki muvahh ıd ve Sünnet yolunda bilip prensiplerini 

kabul etmeyenleri milhid sayarlard ı. Her şey, hattâ minâre bile bid'- 

attın Mezhebin sahibi Muhammed Abdulvahhâb; İbn—i Hanbel'in, İbn—i 

Teymiyye'nin İbn—i Kayy ım Cezviyye'nin yolunda oldu ğunu söyler. Fakat 

onların memnu' addettiklerini bu, küfrü mucip sayar. Necid Çöllerinde 7o 

hâneli bir köy olan Derlyye'de i şe ba şlad ı. Bütün bid'atlar ı ve hurâfeleri 

şirk sayıyor, onları yıkmak için cihadı farz diyordu. Hastal ığı def için paçavra 

bağlamak, muska ve büyü yapmak, baz ı ağaç ve ta şlarla teberrük etmek tekkelere 

adak adamak, evliyâ mezarlar ım ziyaret etmek şirkten say ılıyor 16 

bunları yapan Müslümanların kanı ve malı helâl addolunuyordu. Diyar— ı 

İslâm ba ştan ba şa diyar—ı küfürmü ş gibi onunla cihada dâvet ediyordu. 

Kur'an varken Delâili Hayrat okumak mâsiyet, türbeler bid'att ır. Esas 

akidelerini Kitab'ül—Tevhid'de toplam ıştır. 

16) Buna dair sözleri Ali R ıza Seyfi dilimize şöyle çevirmi ştir.: 

"Din ciheti de diğer her şey gibi hâl—i inhitatta idi. Hz. Muhammedin meydana koydu ğu 

saf ve haşin vandâniyet—i ilahiye akide—i esasiyesi mürüru zaman ile ne şvünema bulmu ş 

efkar ve itikâdât—i bâtile ve akad—i tasavvufiye ile örtülüp kalm ıştı. Camiler harab ve tenha 

kalmış, cahil halk tarafından terk edilmi şti. Bu halk muskalara, büyülere, tesbihlere sarıl 

ıp bürünmü şler, pis (fakir)lerin nim mecnün, meczüb dervi şlerin telkinat ına uymu şlar 

idi. Bu halk evliya addettilderi ve kendileriyle Allah aras ında mutavass ıt ve şefi' olduğunu 

inandıkları zevat—ı mukaddesenin makberlerine gidiyorlard ı, Allah, bu zulmeti— dal:alet içinde 

kalmış ruhlardan, bilâ tavassut ibadet olunam ıyacak kadar, uzakla şmış idi. Kur'an ın, 

ahlâkiyata ait ahkâm ına karşı da ya tecâhül, ya istihkar gösteriliyordu. Şarap içmek, afyon 

yutmak, hemen umumi idi. Fuhuş ve zina a şikar irtikâb olunuyordu; en şedi mesavi—i ahlakiye 

ve ictimâiyye aç ık ve emr—i mutad idi. Hattâ mukaddes Mekke ve Medine şehirleri 

bile bir mezlekai rrıesavi ve istibdâd olmu ş ve Hz. Peygamber tarafından emredilen vazifei 

diniyye—i Hac; duçar olduğu suistimaller yüzünden adeta. tan ılamaz bir şekl—i garâbet, 

41

Mezhebin esas ı : Bid'at aleyhtarh ğı, her bid'ata şirk nazarile bakmas 

ı halinde toplanır. Çölde ihtiyaç içinde k ıvranan Bedevileri ganimet 

va'diyle arkas ında sürüklemek gayet kolay oldu. Cevdet pa şa, Tarihinde bu 

mezhebin maddi sebeplerle meydana ç ıktığını söyler 17 Nas ıl ki Emir İbn—i 

Suud'la yaptığı ilk andla şmada: "And içiyorum... Umulur ki Allah bu sayede 

sana öyle fütuhât nasib edecek ki, daha hay ırlı ganimetler eline geçecektir.." 

demi ştir. 

Karde şi Süleyman, Vahhabinin hareketlerine dâima kar şı gelmi ş, onun 

ictihada salahiyetini tan ınmamış, her bid'at küfür say ılmaz, Dar— ı İslam, 

dar-1 harb addolunamaz, demi ştir. Babas ı bile ona kar şı gelmiştir. Müslümanların 

mallarını, Mü şrik malı gibi yağmayı helal saymas ı yanlıştır. 

Vahhabilik hareketi y ıllarca Osmanl ı Devletinin ba şına gaileler çıkarmıştır. 

Mıs ırlı İbrahim Pa şa ordular ının yardımiyle bu hareket bast ırılmış, 

fakat söndürülememi ştir. Mekke Şerifi, onlarla daima mücadele etmi ştir. 

Nihayet Birinci Cihan Harbi sonunda Hicaz Meliki eski Şerif Hüseyin'e kar şı 

harekete geçtiler. Hicaz' ı, Mekke ve Medine'yi ellerine geçirerek Suudu 

Arabistan k ıralhğını kurdular, ( ı 925) . 

Bu mezhep de eski şiddetini kaybetmi ştir. Kendilerinden ba şkalar ını 

Müslüman saymazlarken bugün tan ımaktad ırlar. 1936 da Yemenle yapt ıkları 

andla şmada Zeydiyye Mezhebini tammakla bu i şe ba şlamışlardır. 

Mezheb Hanbelilikten bir çok şeyler almıştır. Hicaz'da, Necid'de hakim 

dir. Hindistan'da da yay ılmıştır Türkistan'da, Hoken'de Vahhabiler vardır. 

Her İslam ülkesinde bir kaç Vahhabi bulunur. Hindistan'da, Afrika'da 

Sudan'da Sumatra'da, yay ılmıştır 

Vahhabilik ilk do ğusunda bid'at aleyhtarl ığını temel prensib tutmu ş- 

tur. Fakat bid'at aleyhinde bulunmak için Vahhabi olma ğa lüzum yok. İslamda 

bid'atlara asla bir de ğer verilmez. Her zaman Hz. Peygamber bir 

çok Hadislerinde Bid'at ı kötüleMi ştir. İslam ulemas ı bid'at aleyhinde bulunmu 

şlardır. Fakat bunlara ra ğmen asr ı saadetten uzakla ştıkça bidatlar çoğalmışlardır. 

İnsanlar, nedense, bir çok bat ıl inançlara saplanmakta, geleneklerin, 

göreneklerin esIri olmakta. İslam Dini Hz. Peygamber hayatta iken 

tamamlanm ış, kemal bulmu ş olduğundan ibadetler hususunda Peygamberin 

bir heyet—i seyyie iktisab eylemi şti. Elhasıl Islâmiyetin ruh ve hayati mün'adim olup arkada 

ruhsuz ve cans ız merasim—i zahire'i diniyyeden ve zelilâne itikadat— ı bât ıladan müte şekkil 

kuru bir heyfıla terk etmi şti. Şayet bu esnada Hz. Muhammed hayata avdet etseydi, 

Islamlar ı mürtedler ve putperestler diye red ve tekfir edece ğine şüphe yoktu." 

(İşte bu karanl ık içinde Müslümanlar ı temiz dine davet eden Abdulvahab' ın sesi yükselmi 

ş, Vahabilik bu imiş) 

Yeni Alem—i Islam Tercemesi, s. 28 /29 

17) Cevdet Pa şa Tarihinin VII. ve IX. cildlerinde Vehhabilik hakk ında geniş bilgi vardır. 

42

yaptıklarından ba şka bir şey yapmak bid'attır. Bu böyle olduğu halde Peygamberden 

sonra bid'atlar ç ıkmağa başlamıştır. 

Ebü Derdâ "Peygamber kabrinden ç ıksa sizi tammaz, ancak namaz ıruz 

onun zamanındaki gibi" demi ş. EvzâI buna şunu ilâve etmi ş : "Peygamber, 

ya bugün ne der acaba" İsa b. Yunus da : "Evzâ1 bizim zaman ımıza yeti ş- 

seydi de bir görseydi demi ş. Enes b. Mâlik: "Lâ İlâhe illâllâh sözünden ba şka 

her şey Peygamber zamarundakinden de ğişti" demi ş. (Ali Mahfûz, El—İbdâ' 

fi Madarri'l İbtidâ' s. 8) 

Bilhassa ölüm, do ğum, evlenme, dü ğün işlerine bir çok hurâfeler kar ışmıştır. 

Mezarlara adaklar, türbelerden meded ummak, dedelere mum yakmak 

muskalar, üfürülder, fal bakmak, bir çok şeyleri uğursuz saymak gibi nice 

hurâfeler almış yürümü ştür. (M ısır' ın bir zâr âdeti vard ır, ne çirkindir,) Bu 

husususta Câmiu'l—Ezher ulemâs ından Şeyh Ali Mahfuz'un yukar ıda adı geçen 

eserinde çok geni ş bilgi vard ır. Ba ştan sona bid'atlar hakk ında yazılmış 

olan bu eserin Türkçeye çevrilmesini tavsiye ederim 18 

Dinde en kaçmılmas ı gereken ve gayet güç bir şey olan bir Müslümana 

kâfir damgas ı vurmakt ır. Ulemâ, 99 küfre, bir Imana ihtimal olsa 99 u b ı- 

rakıp o bir ihtimali alarak bir mümini Iman dairesinin d ışında bırakmamağa 

çalışırlar. İslâm Dininin usul ve kaidelerinin icab ı budur. Bu böyle iken, 

Vahhâbller her hata edeni kâfir saymakta ne kadar a şırı gitmi şlerdir." Bin 

dinsize dindar demek, bir dindar olan kimsenin dinsizli ğine kâil olmaktan 

evlâdır. Bir Müslüman ın tekfiri cihetine gitmek o Müslüman ın, o Lâ ilâhe 

illâllah diyen sahib—i iman ın âkibetir ıi husrân—ı ebediye mahkûm ve hayat 

ve mematta ahkâm— ı İslâmiyeden mahrum oldu ğuna hükmetmektir ki, bu 

hüküm gâyet hatarnâk bir meseledir.. E ş'arI son nefesinde şöyle demi şti:" 

"Şahid olun, ben ehli kıbleden hiç bir kimseyi bir hatâ sebebiyle tekfir etmem." 

Ulemâ küfrün lüzumu değil, iltizam ı küfürdür. demi şlerdir. Netice 

küfürün lüzumu olsa dahi, sahibi iltizâm etmedikçe kâfir olmaz 19 " 

18) Muhammed b. Ahmed H ıdır, Es'—Sünen vel—Mübtedeât el—Müteallika bil—Ezkâr 

ves—Salevât, (1934, Kahire) eserinde salât, zikir, oruç, hac vesaireye dair 38o bidat ı çürütmekte, 

ı 3o mevzu hadisi ve hurafeyi ortadan kald ırmaktad ır. 

19) Haydari Zâde Ibrahim, Mezâhib ve Turuk— ı Islâmiyye Târihi, s. ıo9, sene 1335). 

43

Senûsilik 

Senüsi Şeyhi Muhammed b. Ali (1206-1276 H. / 1791-1859 M.) Cezayir'de 

doğmu ştur. Afrika'da hükümet kurmu ş olan İdrisiler soyundand ır. 

Nesebi Hz. Aliye var ır. İslâm âlemini dola şmış, Fas'da ve Ezher'de okumu ş- 

tur. Mekke'de bulunmu ştur. Mâliki Mezhebindedir. İctihada taraftard ır, 

Vahhâbiliğin tesirinde kalm ıştır. O da çölde bir hareket yapmak istemi ştir. 

O da bid'atlara dü şmandır. bu bak ımdan bir benzerlik vard ır. Ancak tasavvufa 

bağlıdır, birbirilerini ihvân sayarlar. Mehdilik nazariyesinden faydalanmıştır. 

Zâviyelere dayanan bir dini devlet kurmu ştur 2°. Oğlu Mehdi Sünüsi, 

Abdulhamide kar şı açıkça vaziyet alm ıştır. Hatta "Türklerle Hristiyanları 

bir ve ayn ı darbe ile parçalayaca ğım, demi ştir 21. O, ba ş olmak hevesindeydi. 

Sûdan Mehdisini duyunca : "O zavall ı da kim oluyor E ğer ben istersem 

Mehdi olabilirim!" demi ş . 

Senüsilik bir mezhebden ziyade bir tarikat hâlini alarak yay ılmıştır. 

Birinci Sentisi içtihada taraftar& Bundan dolay ı Muhammed Abdu onu 

(El—İslâm ve' n—Nasrâniyye) de ö ğer. Hocas ı Abdurrahman Uley ş ise onun 

ictihada taraftar olan fikirlerine tahammül edemiyerek onu dersinden koymu 

ştur. 

Senüsilik Osmanlı tarihinin son devirleriyle, Trablus Garb Harbile çok 

alâkadard ır. Libya'da, Afrika'n ın baz ı yerlerinde yay ılmıştır. Mezhebleri 

Mâlikidir. 

Son as ırlarda Senûsilik, Ticânilik, Mirgani tarikatlar ı Afrika'da çok tutunmuştur. 

Ve bu tarikatlar Sünni olan Müslümanlar aras ında yayılmaktadır. 

Sebebi şu olsa gerek : İnsanlar esrarl ı şeylere merak sard ırıyorlar. Mechûliyet 

ve ibham insanlar ın hayâlinde tatl ı emeller hâlinde bir çok şeyler 

canland ırıyor. Umduklar ını bulur gibi oluyorlar. Kuru Mezhep çerçevesi- 

2o) Muhammed Fuad Şükrü, Es—Senûslye Dinün ve Devletün adl ı bir eser yazm ıştır. 

21) Mehdi Senüsi, büyük Senüsi Muhammedin o ğludur. Bu söz onundur, Yeni Alem—i 

İslâm Tercemesi, s. 65. Trablus Garb Harbinde Senüsiler Türklerle i şbirliği yapt ılar. Senüsilerin 

Dâileri vard ır. Hac mevsiminde Mekke'de propaganda yaparlar. Takvâ, zühd sahibidirler. 

Bir lokma, bir h ırka derler. Fakat siyasete de kar ışırlard ı. Nihayet bir devlet kurdular. 

44

nin dışında tarikatlar ın esrar ı onlarca bu bo şluğu dolduruyor. Her tarikat ın 

kendine göre bir felsefesi var. Allaha giden yollar çok, diyorlar. Şia zaten 

kendine yeter derecede esrarla doludur. Ba şka esrarl ı şeylere ihtiyaç duymuyor. 

kendi s ırlariyle tatmin oluyor. Onun için bu tarikatlar Şia aras ında yayılmıyor. 

Mehdi hakkında: 

Mehdi akidesi bilhassa Şia'da pek i şlerımiştir. Mehdilik İslam tarihinde 

bir çok kanl ı hadiselere sebep olmu ştur. Fatimi Devleti Tunus'da kurulurken 

kurucusu Ubeydullah ın mehdi olduğu iddia olunmuştur. Afrika'da 

Müvahhidler devleti hep mehdilik nâm ına kurulmu ştur. Meriniler zaman ında 

da Fas'da bir mehdi ç ıkmışt ır. 70o H. senesinde Rif'de bir mehdi ç ıkmış , 

kan dökülmesine sebep olmu ştur. ı 8z8 senesinde Senegal'de bir mehdi türemi 

ş ve isyan ç ıkarmıştır. Yak ın tarihin en kanlı vak'lar ını yaratan Mehdilerden 

biri de Sudan Mehdisi Muhammed Ahmed'dir. Hind'de Seyid Ahmed 

Mehdi çıkmış, İranda da Mirza Ali Muhammed b. Mirzâ R ıza (Bal ı) adıyle 

Mehdilik nâm ına işe ba şlamıştır. Mehdilik nazariyesi Yahudilikten gelmedir. 

Nüzül—ü İsa akIdesine de benzer. İbn—i Haldun Mukaddemesinde Mehdilik 

hakkında geni ş bilgi vard ır. 

Sudan Mehdisi Muhammed b, Abdullah: ( — 188 5) 

Mehdi hakkında hiç bir ayet bulunmadığı gibi bu hususta sahih hiçbir 

Hadis de yoktur. (Bak: Esne'l—Matalib) Halbuki şimdiye kadar yüzlerce 

Mehdi türemi ş, islamın ba şına bela kesilmi şlerdir 22. Bunlardan biri de 

Sudan'da çıkan Mehdi Muhammed b. Abdullah'd ır. Baz ılarınca beklenen 

12 nci İmam olarak ortaya at ıldı. Adı Muhammed, babas ı Abdullah idi. Bu 

tesadüften faydalanma ğı kaçırmadı, kendini Hz. Muhammede benzetti. Onun 

gibi risâlet sahibi olduğunu ileri sürdü. Etrafında toplananlar ı cihada sürükledi, 

devletleri kendisiyle u ğra ştırdı, kan döktürdü. 

Ba şlangıçta dinde ıslahat, bozulan ahlaki düzeltme ad ına mugalataya 

başlam ıştı. Buna zemin müsaitti. Çünkü ahlaki düzeltmeye gerçekten ihtiyaç 

vard ı. "Sudan'da o zaman ahlak o kadar bozulmu ştu ki bazı kimseler 

kız yerine oğlanla resmen evlenirdi. Gelin odas ına zifaf gecesi o ğlan gelirdi. 23" 

22) Mehdi çıkıp insanlar ı düzeltece ğine dair halk aras ında yayg ın bir kanaat vardır. 

Şimdiye kadar ç ıkan Mehdilerin hiç biri bu i şi beceremedi Halk da bunun do ğrusunu 

bir türlü anlamad ı. Mehdi inancının felsefesini rahmetli Ömer Seyfettin kadar güzel yapan 

bir kimse görmedim. (Mehdi) adl ı hikâyesinde bu inanc ı kendine mahsus tatl ı buluşlariyle 

öyle güzel i şlemiş ki, din kitaplar ı bile bunu bu kadar güzel anlatamam ıştır. O hikâyeyi dikkatle 

ve ibretle okumalann ı okuyucular ımdan dilerim, merhumun rahmetle an ılmasına vesile 

olur. 

23) Abbas Mahmud Akkâd, zo inci Asırda islam, s. 139 

45

Kadiyânilik 

Mirza Gulâm Ahmed Kadiyâni ( ı 835-1908) tarafından kurulmu ştur. 

Mezhebin ç ıkmasında siyasi âmiller vard ır. Şöyle ki: islâm âleminde zaman 

zaman Mehdiler, Şeyhler türemi ş, bunlar binlerce ki şiyi arkas ından sürüklemi 

şti. Afrika'da Ticâni ve Senüsi, Sudanda Mirgani ve Mehdi, Necid'de 

Vahhâbl, Iran'da Bâb ve Bahâi son as ırlarda böyle rol oynayanlardand ı. 

Mehdilik moda olmu ştu. Iran'da Bâb'dan sonra Sudan'da Mehdi ç ıkmıştı. 

Sudan Mehdisi yıllarca Ingilizlerin ba şına gâile olmu ştu. Sudan Mehdisi 

rolünde olmak üzere İngilizler kendi adamlar ından birini sahneye ç ıkardılar, 

çünkü bir Şeyh, esrarl ı şeylere bürünen bir din adam ı, Müslüman kitlelerini 

pe şinden sürükliyebiliyordu. Sudan'daki mehdi, taraftarlar ın ı ölüme sevk 

edecek bir derece kendine ba ğlarnıştı. Bu çapta bir şeyhin nüfuzundan faydalanmak 

iyi bir siyasetti. Sonra, Hind'de türeyen bu mehdI, Hind'li Müslümanların 

Sudan Mehdisine uymalarıtu da önleyebilirdi. I şte Mirza Gulâm 

Ahmed böyle bir rol oynamıştır. 

Evvelâ Mehdi, Mesih—i Muntazar 24 Dini Müceddid olarak ortaya 

çıktı. Sonra (Hâtem'el—Nebiyyin) k ıraetinden Hz. Muhammedle risaletin 

bitmediğini iddia etti. Bu kendi peygamberli ğine zemin haz ırlamaktı. Incil, 

Tevrât ve Kur'an'dan parçalar alarak kendine nisbet ederdi. Kendisinin Mesih—i 

Mev'ud olduğunu da söyledi. Hulüle kânidi. Mesihin ve Kiri şnânın 

ruhlarından yardım aldığını ileri sürmü ştü. Cihada muhalifti. Ingilizlere 

bu kadar ı kâfiydi, Hind hâkimiyeti tehlikeden kurtulmu ştu. Gulâm Ahmed'e 

uyan Müslümanlar ingilizlere silâh kullanm ıyacaktı Cihad sözle olacakt ı. 

Bu itibarla Sadr—ı Encümen—i Ahmediye, dini ir şada ba şladı. Kur'an terceemesinde 

(Etiullahe ve Etiurrasüle ve ulil'emri minkun) âyetindeki (minkum) 

atılarak mutlak surette Ingilizlere de itaat isteniyordu. Türklere kar şı tutumu 

iyi değildi. Birinci Cihan Hârbinde Türkler yenilince Kadyâniler 

âdeta bayram yapt ılar! 

Gulâm Ahmed'in ölümünden sonra taraftarlar ı ikiye ayr ıldılar. Oğlu 

Nureddin Mahmud halefi olmu ştu. Babas ının peygamberliğini ilân etti., 

24) Onlarca Hz. Isa Hindistan'da vefat etmi ş ve Ke şmire defin olunmu ş imiş. Nüzul—u 

İsa akidesinden faydalanmak istedi. 

46

Kadyânilik bu zümrenin ad ı oldu. Muhammed Ali ve Hoca Kemâleddin 

gibi mutediller Gulâm Ahmedi sadece bir dini müceddid tan ıdılar. Bunlara 

Lâhür kolu denir. Encümen—i İşaat—ı İslam İngilizce ne şriyat yaparak dini 

yayar. Avrupa ve Amerika'da İslânıı tanıtmada hizmetleri büyüktür. İngiltere'de 

Wooking Câmiini in şa ettiler Almanya'da da bir merkez vard ır. 

Muhammed Ali'nin İngilizce Kur'an tercemesi me şhurdur. The Holy Kur'an. 

Kadyâni gurubunun da LOndra'da Camii vard ır. Mirza Be şiruddin liderleridir. 

Kadiyânilik İslâm âlemince ho ş kar şılanmaz. Pakistan'da, Hind'de çokturlar. 

Mısırda, Suriye'de Afrika'da yay ılıyorlar. Amerika'da ve Avrupa'da İslâmı 

yayıyorlar. Bir milyon kadard ırlar Pençab'da Lahur Kadiyânilerin 

merkezidir. 

47

Bahailik 

Bâbilik, Şirazlı Mirza Ali Muhammed (1821-185o) taraf ından kurulmu ş- 

tur. Bâb: Sofilerce, hakikat-i ilâhiyyeyi ö ğrenme kap ısı demektir. S ıfat-ı 

liâhiyye kendisine hulül edermi ş. Bu konuda imam- ı Mestûr, Mehdi, Mesih-I 

Mev'ud gibi gölgeli ifadeler kullan ır Ali Muhammed kendisini riyâziyete 

vermi ş, saatlarca ba şı aç ık güne ş altında dururmu ş. Kerbelâya gitmi ş, Şia 

ulemâsından tarikat esaslar ıru öğrenmi ştir. Bâbın talebesinden olup Subh-1 

Ezel nâm ı alan Yahya Nuri, (ki K ıbrıs'a sürgün edilmi ştir) ve Bahâullah adiyle 

anılan Mirza Hüseyin Ali Nuri (1892) ayni esaslar ı işlemişlerdir. KurratüPl- 

Ayn denen Zerrin Tac isimli Kazvinili bir Türk k ız ı, Bâbilik uğrunda can ını 

fedâ edenlerdendir. (Alûsinin, onun hakk ındaki sözleri lehtedir.) 

Bâbilik ba ştan bir tarikat hâlinde ortaya ç ıkmıştı, sonra dini reform 

nâmı altında yeni inançlar ve yeni prensibler getirdi 25. 

— Allah birdir, Ali Muhammed ilâhi nurun aksettiği âyinedir. 

— Allah, varl ıklar' yedi s ıfatla yaratm ıştır: Kader, kaza, irâde, meşiet, 

izin, ecel ve kitap. 

3 - 19 rakam ı mukaddestir. (Vâhid) ve (vücud) kelimelerinin tutar ı 

19 dur. Sene 19 ayd ır. Her ay 19 gündür. 

4 — Milleti 19 ki şilik bir hey'et idare etmelidir. 

5 — 19 gün oruc tutmak farzd ır. Bunu ı 1-42. ya şları aras ındakiler 

tutar, 

6 — Abdest Müstahabd ır, gusül farzd ır. Sabah, öğle, akşam namazlar ı 

vardır, 9 rekatt ır: Buna orta namaz denir. Zevâl vakti küçük, gönül istediği 

zaman Büyük namaz k ılın ır, Ayakta dua okuyup secde ederler. K ıbleleri 

Akâd ır. 

7 — ı ya şından sonra evlenmek mecburidir. Nikâh e şlerin r ızasiyle 

olur. İki kad ınalmak câizdir. Bo şanma mekruhtur. Dullar ın evlenmesi lâz 

ımdır. Be ş ya şından sonra çocuklar dövülebilir. 

25) Bâbilik bid'at değil, ayrı bir şeriatt ır. Şeriat—ı Muhammediyeden ba şka bir şeririatt 

ır." 

İzmirli İsmail Hakk ı, Yeni İlm—i Kelâm, s. r75 

48

8 — Tesettür yoktur. Bir erkek yabanc ı bir kadınla 28 kelimeyi geçmemek 

şartiyle konu şabilir. 

9 — Seyahat ancak ticaret için yap ıl ır. 

10 — Hac, Bab ın doğduğu evi ziyarettir. 

• — Içki haramd ır. 

12 - Cemâatla Cuma namaz ı yoktur. Cenaze namaz ı vard ır. Necis diye 

bir şey yoktur. 

• — Beyandan hergün 19 sayfa okumak şartt ır. 

14 — Sirkat ve zina cezalar ından ba şka cezalar kald ırılmıştır. 

ı 

— Ticaret ve faiz serbesttir. 

16 — Para cezalar ı ve baz ı vergiler Beytul'adle toplan ır 

t ır. 

Bunları Beyan adli kitab ında açıklar, Bu eser Arapça, Farsça bas ılmış- 

Bâb bütün dinlerden baz ı esaslar alarak bunlar ı umumi bir din halinde 

yaymak istemi ştir. Onlara göre Bahallik bütün dinleri neshetmi ştir Her 

şeyin bir kıyameti, yani sonu varm ış. Bâb; Sümme inne Aleynâ Beyâneh, 

ayetin dayanarak El– Beyan ı yazmış (x) Bahâullah da bunlar ı işleyerek 

genişletmiştir. İnsanlar aras ında sevgi ve sayg ı esas ına dayanarak umumi 

bir barış sağlamak amac ı gibi tatli ümidlerle insanlar ın duygularını okşayarak 

prensiplerini yaymağa çalışır. Kuru zühd, ruhbanl ık yoktur. Çalışmak, san'at 

sahibi olmak laz ımdır. Dünya nimetlerinden faydalanmak, nimetlerin zevk ını 

tatmak helald ır. Şefkat, merhamet, sevgi tavsiye eder. 1919 da Bren'de bir 

sulh konferans ı yaptılar. Harb yaralar ının s ızladığı bir s ırada sulhdan söz etmek, 

insanlara pek ho ş gelir. Böyle fırsatlardan faydalanmas ını bildiler. Beytül'adl 

ad ını verdikleri kurul ile idare olunurlar. 

Bahaullahm Akdes adl ı kitab ı Bombay'da ve Petersburg'da bas ıldı . İkan, 

Kelimat–ı Firdevise, I şrakat, Tecelliyat, Kelimat– ı Meknûne, Nur–I–Ebha 

adlı eserleri de vard ır. 

Bahaullahm asıl adı Mirza Hüseyin Ali Nuri olup (1817-1892) Bab ın 

müridi idi. İrandaki Babi kavgalar ında Bağdada kaçt ı. Babiliği umumi bir 

din haline sokup yaymağa çalıştı. Edirne'ye sürüldü Sonra Akkaya sürüldü 

ve orada öldü. Yerine o ğlu Abbas halife kaldı. Dini yayan Abbas't ır. 1908 

de me şrutiyetten sonra M ısır'a, Amerika'ya, Avrupa'ya gidip konferanslar 

verdi. Taraftar kazand ı . İranda 15 o,000 Bahai vard ır. Hind'de, Mısırda, Suriye'de, 

Filistin'de ve di ğer baz ı yerlerde de Bahailer bulunur. Almanya'da 

Ştutgard'da dört bin Bahai ya şar. Amerika'da 50 000 kadard ırlar. Washing- 

x) Mıs ırlı bilgin Abdurrahman 'ne bu kitab ı Sorbun Üniversitesinde Doktora tezi 

olarak i şleyip neşretti. 

49

ton'da mabetleri vard ır. Şefkat ve merhamet dini, bar ı§ dini halinde görünüp 

insanlar ı cezbetmeğe çalışır. 

Muhammed ikbale göre Baha:ilik, Vahhabili ğ'in tesiriyle ç ıkmış bir 

ıslahatç ılik hareketidir. Arap dinini ıslah için Iranl ı bir sestir, diyor. Ve 

bunu Islami bir hareket say ıyor. Şüphesiz ki bu yanl ıştır. Bahalliğin doğuşuna 

bakarak böyle söylenmi ştir 26. 

Yeni Alem—i Islam yazar ı da Bâbiliği İslama bağlamaktad ır. Vahhâbilik 

hareketinin tesirlerinden bahsederken şöyle diyor: "Hatta Babilik tarikat' 

bile akaidce Vahhabilikten çok uzak olmakla berbar, şüphesiz Vahhâbilik 

hareketinin tesirini duymu ştur 27." 

i3ahaullah ın Akdes kitabının Bombay'da ve Petersburg'da bas ılması dikkat 

edilmesi gereken bir meseledir. Zira Bahailik Islam saflar ında bir gedik 

açmak demekti. Onun için Ruslar Türkistan'da Bahâiliği mal bulmuş mağribi 

gibi kaptılar. Hind'de Seyid Ahmed, Bahaili ği yayd ı. ( Bu Seyid Ahmed 

ile Hindistan' ın yeni filçirli uyanık ulemas ından olan Seyid Ahmed Ham 

birbirine karıştırmamalıdır.) 

Bahailer, Rusya'da A şk A bad'da bir merkez kurdular. Eski'den beri 

Türkistan'la Iran aras ında Sünni, Şii nizaı vardı . Şimdide Bahallik yüzünden 

yine bir tefrika ba ş göstermi şti. Islam saflar ında parçalanma oluyordu. Bu, 

düşmanların i şine yarayan bir şeydi. Hindistan'da Bahailig'in yay ılması Islam 

âlerniyle araya bir ho şnudsuzluk sokmak demekti. Bu da Ingilizlerin i şine 

yarıyordu. Onun için Bahaili ğin yayılmas ı i şlerine pek yarad ı . 

Bahailiğin genel ba şkanı demek olan Veliyyül—Emir Şevk—ı Rabbani 

tarafından yaz ılan Bahailerin Dini adlı risâlede(( ı 95o, İstanbul Tab' ı) Müslümanlar 

ve H ıristiyanlar Şiilikten doğan bu dinin inki şafının ilk merhalelerinde 

mahiyeti meçhul garib bir fırka, zaman zaman türeyip batan Asiyai 

mezheplerden biri veya Islâmiyetin bir dalt nazariyle bakm ışlardır. (sayfa 2) 

demekle bunun Şülikten doğma olduğu itiraf edilmi ştir. 

Bahailik bir dünya devleti pe şinde ko şmaktadır.: "Bahalliğin derpi ş 

ettiği dünya idari nizam ı merkezinin temelleri Hafya'da at ılmaktadır x." 

Şimdi bu sistemin temelleri Bahâilerin seçtikleri milli ve mahalli meclisler 

tarafından at ılmaktadır. Ruhani Mahfil adını ta şıyan bu meclisler ileride 

büyük Adalet Evi nam" alt ında kurulacak olan Dünya Meclisine zemin haz 

ırlamaktadır. Ayni eserde 88 memlakette te şkilatları olduğunu iddia 

ederler. Tek bir dünya devleti kurmak te şebbüsündedirler. 

26) Bak: Muhammed İkbal, The Reconstruetion of Religions Thought in Islâm. 

Arapça Tercemesi, s. 175) 

27) Ali Rıza Seyfi Tercemesi, s. C 33 

x) Adı geçen buro şür, sayfa 2 

50

III. Bölüm 

ISLAMIYETIN YAYILIŞI 

Türkistan'da İslânun Yay ılması 

Türkler ve İslâmiyet: 

Kuteybe ordular ı kısa zamanda Türkistan'a dayand ı. Hz. Osman zamanında 

Horasan al ındı. Muaviye zaman ında Horasan İslam ordularına karargah 

oldu. Oradan her tarafa ordular sevk olunuyordu. Maveraünnehir ba ş- 

tan ba şa İslam oldu. Türkistan ilim kayna ğı idi. Buhara., Semerkand ulemas ı 

İslam tarihine şeref verdiler. Buhari, Tirmizi, Nesei gibi muhaddisler, Zemah 

şeri gibi müfessirler, Yusuf Sekkafi, Allâme Taftazani, Mebsut sahibi 

Serahs1; Nesefi, Ebû Mansur Matürldi, Ebu Zeyd Belhi, Ebû Reyhan Biruni, 

İbn—i Sina ve daha nice simalar bu topraklarda yeti şti. 

Türklerin Müslümanlığı kabulü bidâyette a ğır gitti ise de sonradan kitle 

halinde müslüman oldular. 

Türkler müslüman olmakla yeni devre girdikleri gibi Müslümanl ık 

da yeni bir devre girmi ştir. Türkler Müslüman ordulariyle temasa geldiklerinde 

eski dü şmanları olan Çinlilere kar şı Müslümanları tutmu şlardır. Türk 

topluluklar ı yava ş yava ş Müslümanlığı kabul etmi şlerdir. Türklerin Müslüman 

olu şu cihan tarihinin çok önemli olay ı olmu ştur. 

738 de Türkler, Araplar ın Horasan Valisi olan Nasr b. Seyyar ordularına 

kar şı yenildiler, bunun üzerine Maveraünnehir yani Sirderyâ ile Amuderya 

aras ındaki geniş ve zengin ülkeler İslam imparatorluğuna kat ılmış 

oldu. Fergana, Ke şgar, Ke şmir Müslümanların eline geçti. Böylece Araplar 

Çinlilerle kar şı karşıya geldiler. 751 de Müslüman ordusu ile Çin ordusu Orta 

Asyanın .göbeğinde Talas'ta kar şılaştı. Türkler bu sava şta eski dü şmanları 

Çinlilere kar şı Araplardan yana oldular. Türk ordusunun yard ımıyla Müslümanlar 

Çin ordusunu kesin bir yenilgiye u ğrattılar. Çinliler Orta Asyadan 

atıldı. Türklerle Müslümanlar artık kader birliği yapıyordu. Türkler Müslü- 

51

man olmağa ba şladılar. Nihayet tarihin mühim dönüm noktas ı geldi. Büyük 

Türk Kağ n ı Saltuk Buğra Han ın Islami kabul etmesiyle büyük Türk imparatorluğu 

Müslüman oldu. (sene 95 5) 

Türkler, Maveraünnehiri a şarak Horasan ve Iran taraflar ına yayılmış - 

lar ve islam aleminin liderli ğini almışlard ır. Tolun Oğlu Ahmed M ıs ır'da, 

Ihşid Oğlu Muhammed'de Suriye'ye birer devlet kurdular. Bunlar ın ikisi 

de Türktür. Hanedan ve ordunun ba şları Türktür. Volga Bulgarlar ı 900 

yılında Müslümanlığı kabul etmi ş Türklerdir. As ıl Türklerin İslama candan 

sarılmalar ı, Türk Imparatorlu ğunun ba şında bulunan Karahanl ı Hanedanı= 

Islami resmen kabul etmesiyle olmu ştur. Ondan sonra Türkler, İranlılar 

gibi Islam toplulu ğuna tamamiyle kat ılmışlar ve az zaman sonra bu dinin 

ba şına geçmi şler, Halifeyi himayeleri alt ına alm ışlardır. Selçuklu Hanedan 

ı= temsil ettiği Türk imparatorlu ğu, Orta Asya ile Arabistan adas ına 

uzanm ışt ır. İslami boğmağa çalışan Bizansa ve Sünnili ği bozma emelinde 

olan Fatimilere darbeyi indirmi ştir. 

Abbas1 Halifesi Kas ım, Bağdad'da Selçuklu Türk Hükümdar ı Tuğrul 

Bey ad ına hutbe okutarak (105 5) Türk Hükümdar ı himayesinde olduğunu 

itiraf ve ilan etmi ştir. Türkler İslam Dünyas ın ın efendisidirler. Karahanl ılar 

birinciliği Selçükilere devir ettiler. Gazneliler ise Afganistana ve Hindistana 

hâkim oldular. 

Tuğrul Bey Halifeyi Şii Buveyhilerin elinden kurtard ı . 

Selçuk İmparatorlu ğundan sonra islam ın hâmisi olmak vasfı, Osmanl ı 

Türklerine geçti. Onlar da bu şerefli vazifeyi gere ği gibi yaptılar. 

Çin'de islâmiyet: 

Çin'de islâmiyet 7 nci Yüzy ılda duyuldu. Çin Kral ı, İslam Devleti, 

kurulduğunu duyunca, ticaret yollar ına hâkim olan yeni Arap Devletine 650 

de bir hey'et gönderdi. Bu hey'et Medine'ye geldi. Hz. Osman da 651 de 

Çin'e bir hey'et gönderdi. Böylelikle Çin'le, islam ın bidâyetinde daha münasebetler 

ba şladı. Emevilerin bask ısından kaçan Zeydiler 75o y ılında Çin'e 

yerle ştiler. 751 de Araplar Çin ordusunu yenerek Türkistan'dan Çin'e do ğru 

ilerlediler ve Çinlileri Türkistan'dan koydular. 757 de Abbasiler, ço ğu Uygur 

Türklerinden ve Müslümanlardan mürekkeb dört bin ki şilik bir orduyu, 

Çin'e gönderdiler. Bu ordudakiler Çin kad ınlariyle evlendiler, Çin içlerinde 

yerle şip kaldılar Arap tâchlerinden de Çin içlerinde yerle şip kalanlar oldu. 

Zaman zaman tâcirler ve askeler hep bu yolda Çin'e yerle şip kald ılar. Müslümanlar 

ın Çinlilerle kara ve deniz ticaretleri artt ı. Bununla beraber yerli 

Çin halk ından Müslümanlığı kabul edenler azd ı. Moğollar devrine kadar 

hal böyle devam etti. 

52

Kubil4y Han: (126o-1294) zaman ında bir çok Müslüman i şçiler, geni ş 

Çin topraklar ına hicret ettiler. Bilhassa Yonan bölgesine gittiler. Bu, Çin'de 

bir reaksiyon yapt ı. Çinliler buna kar şı geldiler. Sonra Müslümanlar yine 

Çin'e girmeğe ba şlad ılar Bunun neticesi Çinlilerden baz ılar ı müslüman olmaga 

ba şladılar. Müslümanlarla evlenmeler ço ğaldı. Müslüman nüfusu süratle 

artt ı. Müslüman olmu ş Çinlilerin sayıs ı kabar ık bir yekün tutar. 

Çinde Müslümanlar dâima az ınlık halinde ya şadılar. D ışar ıdan gelen 

Müslümanlar da kendilerini memleketin âdetlerine uydurdular. Kad ınlar iş 

hayat ına katılmıştır. Tesettür yoktur. Bugün Şanghay'da Müslüman Kad ınlar 

Derneği kurulmu ştur. Kad ın haklar ını korurlar, e şitlik isterler. 

Çin'de Camilerde minâre yoktur, domuz eti yasa ğına son derece riayet 

ederler. (Rahmetli Abdurre şit İbrahim'in Alem—i İslam eserinde Çin, 

Müslümanlar ı hakkında geni ş bilgi vardır.) 

Çin'de Müslümanlar siyasi sahada büyük bir varl ık gösteremediler. 

Mogollar zaman ında Müslümanların büyük itibar ı vard ı. 1648 yılından 1896 

yılına kadar müteaddid ayaklanmalar yapt ılar. Bu ayaklanmalar s ıras ında 

bir çok müslümanın canına kıyıldı. 1870 de, Türkistan EmIri Yakup Beye 

güvenerek ayakland ılar ve muvaffak oldular. Yakup Beyin şöhreti İslam 

Dünyas ına yayıldı. Türk hükümeti kendisini takdir etti. 

Çin Müslümanlar ı, büyük İslam merkezlerinden uzak bulunmalar ı 

dolayısiyle, eskidenberi İslam kültürü oralarda zay ıf kalmıştır. Vaktile Pekin 

Müftüsü İlyas Abdurrahman, İstanbula gelmi ş, Halifeden Çin'e bir ilim 

hey'eti gönderilmesini istemi şti. Bunun üzerine Ali R ıza ile Hafız Hasan 

Çin'e gitmi şler, 1907 y ılında orada bir mektep açm ışlard ı. Son yıllarda Camiu'l—Ezher'de 

Çin'den epey talebe okumakta idi. 

Çin müslümanlar ı Hanefi Mezhebindedirler. 

Hindistan'da ve Doğu Asya'da islâm ın Yayılışı : 

Muhammed b. Kas ım, Emeviler zaman ında 712 de Sind'i fethetti ve 

buras ı bir İslam Vilayeti haline geldi. 

986 de Gazneli Sebük Tekin Hind'e hücum etti. O ğlu Mahmud da onyedi 

defa Hind seferi yapt ı ve orada İslami yayd ı . 

Bütün Uzak Do ğuda olduğu gibi Hindistan'da İslami yayma hususunda 

Müslüman—Arap tacirlerinin hizmeti büyük olmu ştur. Hindistan'da İslamiyet 

kökle şmi ş ve parlak İslam medeniyeti kurulmu ştur. Me şhur alim Birûni 

Hind hakkında eser yazd ı ve Müslümanlar ın dikkat nazar ını çekti. Babür 

Şah 1525 y ılında Hindistan'a girdi. Ekber Şah devri ise pek parlak geçti. Hind 

Türk imparatorlu ğu devri parlak bir medeniyet meydana getirmi ştir. 

53

ind yüzyılda İngilizler Hindistan' ı istilâ ettiler. Nihayet Hindistan 

ve Pakistan nâmile iki Devlet hâlinde ba ğımsızlılçlarma kavu ştular 28 

Burma, (Birmanya), Siyam (Tayland), Malaya= Malezya'da 

İslâm: 

Hind'de Müslümanlar siyasi hayatta mühim rol oynad ılar. Halbuki 

Burma (Birmanya), Siyam (Tayland), Assâm, Malezya, Hindi Çini gibi Uzak 

Doğu ülkelerinde az ınlık hâlinde ya şayan Müslümanlar siyasi faaliyet gösteremediler. 

Malaya'da bu zengin ülkelerde İslâm ın büyük çapta yay ılmas ı 

1400 yılından sonra olmu ştur. Gücerât ve Sumatra'dan giden Müslümanlar 

sâyesinde Uzak Doğunun bu kesimlerinde de Müslümanl ık yayılmıştır., 

Malakahlar 15 inci Yüzy ılda Müslüman olmağa ba şladılar. 1430 da sâhil 

halkt Müslüman oldu. İslâmın yayılmas ı tedricen oldu. Macellan buraya geldiği 

zaman müslümanlarla kar şılaştı. 

Portekizliler ı 5 ı ı de Malakay ı işgal ettiler. Sonra İngilizler Yarım adayı 

aldılar. Malaya vilâyetleri, Müslüman Emirler ve Hâkimler sâyesinde ba ğımsızhldar 

ını kısmen korudular ve bugünkü Malazya birli ğinin temeli oldular. 

Buralarda halk ın yar ıs ı müslümand ır. 

ı 5oo yılından önce Müslümanl ığı kabule ba şla- 

Giiney Filipinler halkı 

mıştır. 

Endonezya'da İslâm 

Sumatra: Milâdi 7 nci Yüzy ılda Arap tâcirleri Endonezya'ya ayak bastılar, 

Hindistan'a gidip gelirken Sumatra adas ına da uğradılar. Sonra Gücerath 

Bahârât tâcirleri de onlar ı takip etti. Böylece ı ı inci Yüzyılda buraya 

İslâmiyet girdi. Bu tâcirler, hem ticaret yapt ılar, hem de dini yayd ılar Bu 

sâyede Endonezya'da İslâmiyet yay ıldı . İslâma kılıç dini deyenler onun bir 

çok yerlerde nas ıl yayıldığını görsünler. 1.290 y ılında Surnatra'da İslâm merkezi 

kuruldu. Müslümanlar oradan bütün sâhile yay ıldılar ve diğer adalara 

geçtiler, Limanlara, iskelelere yerle ştiler. Yerlilerin k ızlariyle evlendiler. 

Onların dillerini ö ğrendikr, âdetlerini ald ılar. E şrafiyle tan ıştılar. Köle sat ın 

aldılar, onları Müslüman yapt ılar. Yerlilere sade ve basit bir surette İslâmı 

kabul ettirdiler. Bu tâdrlerin himmetiyle Müslüman olan sâhil halk ı da Müslümanlığı 

memleket içlerine yayd ılar Endonezyahlar bidâyette kendi dilleriyle 

Müslüman oldular. 164o y ılından itibaren İslâmı gerçek şekilde ö ğrenmeğe 

ba şladılar. Ve İslâmiyet ondan sonra sür'atle yay ıldı. Buralarm İslâmlaşması 

böyle oldu. İbn—i Botuta 1345 y ılında Sumatra'ya geldi ğinde orada 

28) Seyid Ahmed Han ve Emir Ali, Müslümanlar ın Garb medeniyetini almalar ını isteyenlerdir. 

Seyid Ahmed Han 19 uncu as ırda Aligara Gniversitesini kurdu, Haydarabâd'da 

Câmia—i Osmaniyye kuruldu. Leknev dini bir üniversite hâline kondu Bunlar Hindistan'da 

bir uyanıklık meydana getirdi. 

54

parlak bir İslam Devleti buldu. 15 5o y ılında bütün Sumatra halk ını Müslümanlığı 

kabul etmi ş görüyoruz. 

Cava'da ise Müslümanlık daha yava ş yayıldı . ı ı 90 yılında Cava'da bir 

Emir Müslüman oldu ise de bunun tesiri az oldu. Burada Müslümanl ık ı4- 

üncü Yüzyılda yayılmağa ba şladı ve Müslümanlar burada dinlerini yaymak 

için çok emek ve gayret sarfettiler. 16 nc ı Yüzyıla kadar islâm ın yayılışı hep 

devam etti. 

Endonezya ı 9 5 o de bağımsızlığına kavu ştu. (Bak, islâm Devletleri 

bölümüne) 

55

Balkanlarda ve Avrupadaki Müslümanlar 

( ı o milyon kadar tahmin olunur) 

Yunanistan'da: zoo . 000 kadar Müslüman Bat ı Trakya'da ya şamaktad ır. 

Müftüleri, vak ıf idareleri, camâat te şkilatlar ı vard ır. 

Bulgaristan'da: Ekserisi Doburca, Deli Orman, Tunaboyu, Gerlova, 

Rodoplar semtlerinde olmak üzere ı . 000 . 000 civar ında Türk ya şar. ı oo . 000 

kadar pomak Müslüman vard ır. Müftüleri, vak ıf idareleri vard ır. Sofya'da 

Ba şmüftü bulunur. Bin kadar Türk mektebi ve ı .5oo de cami vard ı. Türk 

mektepleri eski hüviyetinden ç ıkarılmıştır. 1950 de üç ay zarf ında 25o,000 

Türkün Bulgaristan'dan Türkiye'ye tehciri karar ı çık ınca ı 6o . 000 Türk 

Anavatana geldi. Arazi ve emlaklar ı orada kald ı . 

Romanya'da: Köstence, Mecidiye ve diğer semtlerde 200 . 000 kadar Türk 

vardı. Buralara Müslümanl ığı ilk yayan Sar ı Saltuk olmu ştur. Anavatandan 

ayrılan bu parçadaki Türkler de, di ğer Balkan Türkleri gibi, zaman zaman 

Türkiyeye göçmektedirler. 1934 y ıllar ında göçenler çok oldu. Hamdullah 

Suphi Tanrıöver Bükre ş sefiri iken Müslüman Türklerle Gagavuzlar ı da Türkkiyeye 

göç ettirmi ştir. 

Yugoslavya'da: Türk, Bo şnak, Arnavud olmak üzere 3 . 000 . 000 kadar 

Müslüman vardır. Sarayevo Bo şnaklar ın merkezidir. Ulerna hey'eti vard ır. 

Reis—i Ulemâ Süleyman Kemurâ'd ır. Üsküp, Türk abideleriyle hala dolu bir 

şehirdir. (Ne yaz ık ki 1963 deki depremde ço ğu yıkıldı) Türkler buralar ı 

fethederken gerek S ırbiya'da ve gerekse Bulgaristan'da Bogomiller vard ı. 

Bunlar temiz Hristiyan akidesi üzere idiler. Kiliseye kar şı dururlard ı. Müslümanlık 

hürriyet ve müsavat dini oldu ğundan onu seve seve kabul ettiler. 

Balkanlardaki müslümanlar ın hepsi hanefidirler. Buradaki Türkler az ınlık 

halinde kalmış olup dini, milli varl ıklarını ağır şartlar alt ında devam ettirmektedirler. 

Görülüyor ki, Tuna boylar ında bugün binlerce Türk ya şamaktad ır. Oralarda 

say ısız Türk eserleri vard ır. Ismail Habib Sevük Tunadan Bat ıya adlı 

56

eserinde Tunadan ve Tuna boylar ındaki eserlerimizden çok önemle bahsetmektedir. 

Vidin'de bir minare onu şöyle dile getirir: 

". . Bir minare. Belli ki ezanlar ı çana s ığınmıştır. Fakat yine belli ki 

bu minareler, şahadet parrnaklar ı gibi, bir şey isbatediyorlar. Vard ık, bütün 

mâzi hayk ırıyor : Var ız, onlara sor. Minare bana hiç bu kadar nurdan bir 

dua gibi görünmedi; gurbette minare yaln ız din değil, milletmiş de." 

"... Türk as ıl büyük suyunu Tuna'da buldu. Tuna yaln ız Türk değil, 

Türkün kudsiyetidir. Bugün bile Balkanlar ın ötesinden ara s ıra gelen muhacir 

kafilelerine bak ın: Her ailenin en çok esirgeyip üzerine titredi ği en kıymetli 

hazine ya bir desti veya bir matarad ır. İçinde Tuna suyu olduğu için. Onu 

bütün ömrünce saklayacak. Tuna öz zemzemi. O koca nehir yaln ız topra ğın 

koynunda değil, içimizin derinli ğinde ak ıyor; din gibi." 

"Tuna k ıyılar ında hala Türk var ve o hala Türkçeyi dinliyor. Lakin 

biz art ık Tuna'dan ayr ıldık. Ve onu yâdellere b ırakt ık, öyle mi Hayat yalnız 

nefes almak de ğil, hayat ya şan ılanla vard ır; geçti sand ığımızla diriyiz. 

Nehirden yaln ız su akmaz, as ıl tarih akar. Tuna'dan Türkü al ınız, Tuna kupkurudur." 

".. Biran önümdeki Tunay ı unuttum. Ecdadın Tuna için yakuttan 

selsebil gibi akan kan ını seyrediyorum. Kandan daha yüksek hangi tapu 

senedi var Tuna bizimdir"2 9 . 

Arnavudluk'ta: i . 000 . 000 Müslüman vard ır. Buradalarda Bekta şi Tarikat 

ı yayg ındır. Türkler buray ı ı 38 7 de ald ı . ı 6 20-165o aras ında 300 . 000 

Arnavud müslüman oldu. 

Kırım'da: Bir milyon kadar Müslüman vard ı. II. Cihan Sava şından sonra 

K ırım halkı kitle halinde sürgün edildiler, Ukrayna'da da Müslümanlar 

vard ır. Rusya'n ın Avrupa kesiminde 4 milyon kadar tahmin olunurlar ". 

Polonya'da: ao . 000 kadar Müslüman vard ır. Var şova'da müftü bulunur. 

Eskidenberi Türklerle münasebetleri iyidir. Kur'an— ı Kerim lehçeye bundan 

29) İsmail Habib Sevük, Bizim Tuna, s. 42 /43) 

3o) Viyana muhasaras ı sıras ında geçen bir olay ne ac ıdır, ne ibret vericidir. Leh kral ı 

imdada geliyor. Tuna üzerine bir köprü kurup geçecek. Tatar Hani bu i şe mani olmak 

üzere gönderilmi ştir. Hem de ı oo bin orduyla. Sâhilde yerle şen bir ki şi, köprü üzerinden 

geçen bine bedeldir. Tatar Hani ise eli kolu ba ğlı gibi geçenleri seyrediyor, gözlerinde hi 

yânet p ırıltıs ı var gibi bak ıyor. Ordunun imam ı dayanam ıyor: 

— Han'um, şu bölük bölük geçen kâfiri k ırd ırsan ız, art ık gerisi munkat ı' olmaz m ı 

idi 

Kerim Hân ç ıkışırcas ına: 

— Behey efendi, bu Osmanlunun bize etti ğin bilmezsün, b ırak burunlar ı kırılsın! 

Heygidi bütün Türk, ayr ı coğrafyada kendini ayr ılm ış sand ı ! 

(İsmail Habib Sevük, Tuna'dan Bat ıya) 

57

400 yıl önce tercüme olunmu ştur. Bu tefsirimsi bir tercemedir. 1758 de Cân 

Bozaki ibn—i Hac ı Yakup terceme etmi ştir. 

Litvanya'da: ı o,000 Müslüman vard ır. 

Finlandiya'da: 2.000 kadar Müslüman bulunur. Bunlar Kültürlü insanlard 

ır. Cemâat te şkilâtlar ı vard ır. Mekteplerinde Türkçe okuturlar. 

Macaristan'da:3 .000 kadar Müslüman—Bo şnak ya şar. Müste şrık Abdulkerim 

Cermânus yeni Müslüman olanlardand ır. Türkler Budape şte'yi 86 

da aldllar.1687 de terk ederken 61 cami, 22 namazgâh, ı o Medrese b ıraktılar. 

Her vard ıkları yer gibi buray ı da Türk eserleriyle donatt ılar. Orada Türklüğü 

hâlâ gül gibi ya şatan, Hristiyanlar ın sayg ıs ını kazanan Gülbaba Tekkesi 

ziyaretgâht ır. 

Gülbaba as ırlardır Macaristan'da bizim hat ıramız ı tek ba şına ya şatan bir 

Merzifonlu bir Bektâ şi imiş. Fatih zaman ındanberi her gazada bulunmuş. 

Ba şına gül takt ığından Gülbaba denmi ş. Onlü seyyahımız Evliyamız ın 

beyamna göre Gülbaba burada ruhunu hakka teslim edince Süleyman Han 

namaz ında bulunmu ş Namaz ını zaman ın şeyhul'Islâmı Ebû Suûd Efendi 

k ıldırmış . 

"Merzifon'dan gelerek tuttu vatan" 31 

Üzerindeki türbe sekiz kö şelidir. Osmanl ı mimârisine göredir. Içinde 

bir levhada şu şiir yazılıdır.: 

Bunda metfân Gülbaba hazretleridir, dâima 

Bülbül—âsâ zâiridir râh—i etkiyâ 

Ana mânend—i hezâr â,rık olur dil, odur 

Gül gibi revnak fez4y— ı fark— ı tâc— ı evliyâ 

Reşk eder gül ana kim bir vakta olmaz munhasır, 

Biilbülü bulur anın her demde b ıl—j ıı ihtidâ 

Sâde ziivvâri değil hem her hezâr—z â ılk ı. 

Kande olsa verd—i lutfun şenı eder subh u mesâ. 

Gül seh--i ezhârdır, o padi,rah—z kudsij ıân 

Andelib-i tâbii bulur âlemde safâ. 

Bülbül-i hâmein dua gler hemişe himmeti 

Verd—i maksudin vechi Asaf ın etsun 

Andelib—i bende gân ından Kemâli dâimâ 

Fejıziyâb— ı verd—i râhâniyeti k ılsun Hüda. 

XVII. Yüzyılda Pe şte'de yeti şen bir şair olan Hısâli de 

gönüller taht ında oturan Gülbabam ız hakkındaki bir şiirinde, duygularını 

mısralarla şöyle dile getiriyor: 

31) Evliya Çelebi Seyahatnâmesi c. VI, s. 225 

58

âh—ı hüdâclır hemdemân— ı Gülbaba 

Mahar—ı sır—a Huıliidır ınahreman—ı Gülbaba 

Kalb—i makut ıum açıldı gonfeve ş diltenk iken 

câ—y ı dilküşâdır âsitan-1 Gülbaba 

Dâhil olan kurtulur endı7h—u gamdan, grıyâ 

Abd—i mümin mülküdür ılâru'l—emân'— ı Gülbaba 

Asistân ın secdegâh etmiştir abdâlân—ı Xûm 

Kâbeveş yük sürse tan m ı tânban—a Gülbaba 

Ey Hisâli hân—ı aşkullah ile toylar anı 

Cân ile her kim olursa mihmân— ı Gülbaba. 

Hısali 

Gülbaba türbesi Macaristan'da Türklü ğü ya şatan bir eser. Biz türbelere 

tapmayız. Fakat türbelerin hât ıras ına sayg ı besleriz. Gülbaba, bir Bektaşi 

imiş. Bekta şilik ordumuzun mâneviyat ım besleyen bir te şekkül idi. Dillerden 

dü şmeyen dualar ı şu idi: 

Baş uryân, nine pikydn, k ılıf alkan 

Kahrım ı , k ılıcım ız düşmanaiyâtı 

Kulluğumu padişaha ayân 

Allah, Allah, İllâllah 

Ufler, Yediler, K ırklar 

Gülbank—i Muhammedi 

Nur—u Nebi, Kerem—i Ali 

Pirinık sultan ımı Haci Bektâ,s Veli 

Dengine, devrân ına hti diyelim h ıl. 

Yahya Kemal'in Ak ıncılarında tasvir ettiği athlar Tuna boylar ına İslâmı 

götürenlerdir. 

Avusturya'da: Bir miktar Bo şnak Müslümanlar ya şar. Cemiyetleri 

vardır. Avrupa ve Amerika'da Müslümanl ığı yaymak için çal ışan Ahmediler 

1955 yılında Avusturya'da da bir Ahmedi İslam Merkezi kurdular. 

Almanya'da: Göçmen, mülteci, talebe, i şçi gibi dışardan gelen Müslümanlar 

olduğu gibi mühtedi Almanlar ın sayısı da günden güne ço ğalmaktad 

ır. Bunlar onbinin çok üstündedir. Berlin'de ı 9z7 de bir cami yap ılmıştır. 

Hamburg'da da cami vard ır. Ahmedilerin Almanya'da merkezi vard ır. , 

Frankfurt'da Cami yapt ılar. Ştutgard'da 4 bin Bahat vard ır. Almanlar aras 

ında Müslüman olanlar ço ğalıyor. Hamburg gibi şehirlerde Ahmediler 

faaliyet gösteriyorlar. Münihte mülteci Müslümanlar çoktur. 

Fransa'da: Talebe, mülteci, i şçi, müstemleke halk ı olmak üzere 300. 000 

Müslüman bulunur. Paris'te cami, Marsilya'da bir İslam merkezi vard ır. 

59

Danimarka'da: Son y ıllarda Danimarka'da da islâmiyet yay ılmaktad ır. 

Bir râhib iken Kur'an' ı tedkik ederek Müslüman olan Abdüsselâm' ın irşadiyle 

. 000 Danimarkal ı Müslüman olmu ş, muhtelif şehirlerde olmak üzere 

dört cami in şa edilmi ştir. 

Hollanda'da: İslâmiyet burada da yay ılmaktad ır. Ahmediler 1947 de 

Lâhey'de bir İslâm merkezi kurdular. 195 5. de bir cami yapt ılar. 

İsviçre'de: islâm aileleri, talebeler, mülteciler çoktur. Ahmediler 1948 

de bir islâm merkezi kurdular. 

İskandinaıya'da Ahmediler 195 6 da İskandinavya'da da bir İslâm merkezi 

açt ılar. İslâm ı yaymak için ne şriyet yap ıyorlar. 

İngiltere'de: Müslüman ülkelerle en çok i şi olan İngiltere'de Muhtelif 

memleketlerden gelmi ş 5o . 000 kadar Müslüman vard ır. Müslüman olan 

İngiliz mühtedilerinin say ısı 5000 kadard ır. Londa'da 4 cami vard ır. Wooking 

camii en eski say ılır. Hoca Kemâleddin'in himmetiyle Lord Hedly 

1913 de Müslüman oldu. Hâlid Childirik hususi İslâm mezarl ığı ayırttı. Ahmediler 

burada da faaliyet hâlindedirler, cami yapt ılar. Kur'an— ı Kerimin 

İngilizce'ye pek çok tercemeleri vard ır. M. Marmadok'un Kur'an tercemesi 

19z8 de Haydarâbâd Nizam ı tarafından kendi hesab ına bast ır ıld ı. islârınn 

yayılmas ında 'bunlar ın tesiri oluyor. 

Kıbrıs'da: 120.000 Türk vard ır. Mezhebleri Hanefidir. Bir mikdar Bahâi 

de vard ır. 

Rodos'da zo,.000 Türk vard ır. Bunlar da Hanefidir. 

Amerika'da Müslümanlar : 

Gerek Kuzey ve gerekse Güney Amerika'da say ıları kesin olarak bilinmernekle 

beraber bir çok müslüman vard ır. Bunlar ın say ısı günden güne 

artmaktad ır. Bunlar muhtelif tarihlerde Amerika'ya hicret etmi ş müslümanlard 

ır. Suriye, Lübnan, M ısır, Yemen, Afrika, Hind, Iran, Türkiye, Arnavudluk, 

Rusya Müslümanlarından Amerika'ya gidip yerle şenler, orada islâmiyeti 

de yaym ışlard ır. Bol şevik İhtilâlinden sonra oldu ğu gibi II. Cihan Harbinden 

sonra Rusya Türklerinden Amerika'ya göç artm ışt ır. Amerika'daki 

Müslümanlar ın çoğu Sünnidir. Şii ve Dürzi olanlar da vard ır. Ahmediler 

burada da faaliyet göstermektedirler. Yer yer camiler yap ılmaktad ır. 

Birleiik Amerika'da: New York, Kaliforniya, Ditroyet, Tolido, Şikago, 

Filadelfiya, Washington, Sanfransisko gibi şehirlerde İslâm merkezleri vardır. 

Washington, Ditroyet, Newyork, Tolido, ve Şikago ba şta olmak üzere 

Amerika'da da z cami vard ır. Müslümanlar yer yer cemiyet kurarak birer 

islâm merkezi meydana getirmektedirler. New—York'ta İslâm merkezi ve 

60

cami vard ır. Diğer şehirlerde de bulunan bu İslâm merkezleri İslâm Dinini 

tanıtma ve yayma hususunda güzel hizmetler görmektedirler. Amerikal ılardan 

Müslüman olanlar vard ır. İlk müslüman olan Amerikal ı Muhammed 

İskenderdir. 188o senesinde Müslüman olmu ştur. Bu zat ManiTda sefir 

idi. İslâm dinini inceledi ve neticede Müslüman oldu. Müslümanlık hakk ında 

konferanslar verirdi. Bu konferansla= nâ şiri, sözünde şöyle diyor : 

" Şarka büyük bir ülkenin mümessili olarak gelmi şti, şimdi de yurduna 

büyük bir akideyi ta şıyarak dönüyor." 

Amerikada Aila Muhammedin ba şkanlığında Zenci Müslümanlar artmaktad 

ır. 

Güney Amerika'n ın Kuzeyindeki İngiliz, Frans ız, ve Hollanda aras ında 

bölünmü ş olan Guyana'da ı oo . 000 kadar müslüman vard ır. Buraya Müslümanlık 

çoktan nurunu saçm ışt ır. Georgtown'da 1896 da bir cami yap ılmışt 

ır. 

Antil Adalar ında, Haiti, Jamayka'da, Trinidad ve Tobaco adalar ında 

Müslümanlar vard ır. Tr ın ıdad'da 5o den fazla cami vard ır. Bunlar ın çoğu 

Hanefidir. Bir miktar da Ahmedi vard ır. 

Amerika'nın muhtelif bölgelerinde bulunan Müslümanlar ın miktar ını, 

takribi bir surette gösterelim: 

Kuzey Amerika'da : 8o . 000 

Kanada'da 4.000 

Brezilya'da : ı oo.000 

Arj antin'de : 6o . 000 

Kolombiya'da ı .000 

Meksika'da ı .000 

Guyana'da : too.000 

Haiti Adas ında : 3o.000 

Jamayka Adas ında ı .000 

Trinidad Adas ında : 35 . 000 

Bunlardan maadâ Küba, Şili, Peru, Bolivya, Kosterika, Panama, Paragvay, 

Uruguay'da da az miktarda da olsa Müslüman vard ır. 

Avusturalya'da: Muhtelif islâm ülkelerinden gitmi ş Müslümanlar vardır. 

İngilizler ilk defa Efganistan'dan ve Hindistan'dan buraya i şçi s ıfatiyle 

Müslüman götürdüler. Bunlar ın Çoğu orada yerle şip kaldı ve Müslümanlığı 

da yayd ı. 1889 da Edlaid'da mescid için bir yer al ınarak Avustralya'da ilk 

cami in şaas ına ba şlandı. Avustralya'da ezân— ı Muhammedinin yükseldiği ilk 

cami budur. 1905 de Bat ı Avusturalya'da Perth'de bir cami yap ıldı. Sidneyde 

Pakistan'l ı Endonezyal ı, Lübnan'l ı, Türkiye'li, Kıbrıs'lı ve Arnavud 

61

Müslümanlar vardır. Avusturalya'daki Müslümanlar ın sayıs ı 12.000 civarında 

tahmin olunmaktad ır. 

Avusturalya'run do ğusundaki Fiji adas ında zo . 000 kadar Müslüman 

vardır. Bunlar Hanefidirler. Büyük Okyanustaki adalar ın diğer baz ı kısmında 

Müslümanlar ya şamaktad ır Soloman= Süleyman Adalar ı v.s. gibi. Buralarda 

Müslümanl ık tâcirler, seyyahlar, i ş aramağa gidenler sayesinde yay ılmaktad 

ır. 

62

Afrika'da islâm ın Yayılışı 

Afrika'da Islamın yayılışı üç devreye ayr ılır: 

I. — 638-1 o5o yılları aras ında Kuzey Afrika'da yay ıldı, Berberi isyan ı 

ve Mağrib Emirlerinin iç kavgalar ı yüzünden duraklad ı. 

II. — Sonra yine h ızlandı. Gâleye, Zengibar sahillerine ve Sahrâ kabileleri 

aras ına yayıldı, bu devrede Sûdan merkez idi. 

III. — 175o den bu yana — misyonerler Afrika'da faaliyete ba şlayınca 

Müslümanlar da uyand ı, bilhassa tarikat şeyhlerinin (Kadiri, Şazeli, Ticâni, 

Senûsi) İslâmı yaymada mühim rolleri oldu. (Kadiriyye r 2. inci asırda 

Abdülkadir Geylanfnin kurduğu tarikatt ır. Afrika'ya 15 inci as ırda girmi ş- 

tir). Merkezleri Londra'da bulunan misyonerler cemiyeti, merkezi Roma'da 

bulunan Roma katolikleri, Afrika'da çok faaliyet gösteriyorlarsa da umdukları 

neticeyi alamıyorlar. Çünkü H ıristiyanlığın doğmatik esaslar ı Afrika'- 

lının ruhuna ve kalbine uygun gelmiyor. Misyonerler, siyasi istilâc ılara yol 

açtıklarından bu da fena tesir b ırakıyor. Te şkilatları kuvvetli olan ve geni ş 

imkanlardan faydalanan misyonerler Zenciler aras ında Hristiyanhğı yaymağa 

muvaffak olamıyorlar. Halbuki Islamiyet o imkanlara malik olmad ığı 

halde, kendi dinamizmi sayesinde kolayca yay ılmaktadır. Bunun sebebi şudur: 

Sade ve kolay olan islamiyet Afrikal ı'nın tabiat ına uygun geliyor. Görüyor 

ki: islamiyet ahlâk ı düzeltiyor, sihircilerden kurtar ıyor, Afrika'da 

tahribat yapan içkiyi yasak ediyor, hayat seviyesini yükseltiyor, cemiyette 

kadına bir mevki veriyor, renk fark ını kaldırıyor, e şidlik getiriyor. Bu din 

ho şuna gidiyor, ve Müslüman oluyor. 

Müslümanlığı Afrika'da Şeyhler, tüccar ve göçmenler tan ıtıp yaymaktadır. 

Ancak bunlar Islami kendileri de gere ği gibi bilmediklerinden Islamiyete 

burada bir çok hurafeler kar ışmaktad ır Halk cahildir. Mezheb ve tarikat 

kavgaları yaparlar, en basit mesele yüzünden birbirlerine girerler. Memleketlerinin 

yüksek menfaatlar ını hedef tutan şuurli ı davranışları yok gibidir. 

Şeyhlerin nüfuzu büyüktür, tarafdarlar ı başkalar ına sald ırır. Ticânilik ve 

Kadiri tarikat' (müridiyye kolu) rekabet halindedir. Afrikal ı esrarlı şeyleri 

sevdiğinden tasavvuf ho şuna gider. 

63

Ticânilik : 

Ticânilik burada pek yayg ındır. Bu tarikat ın kurucusu Ebü Abbas Ahmedi 

Muhammed Muhtar b. Salim (1737-1815) ba ştan Şazell idi. 4o ya şından 

sonra Ticâniliği kurdu. Bunda şeyhe tam teslimiyet esast ır. Hükümet idaresine 

kar şı gelmezler. Şeyh buna kar ışmaz. Kimisi Hidiv Said Pa şaYa, kimisi 

Osmanlı Sultan ına tâbi idi. Fakat şeyhe itaatta ortakhk olamaz. Şeyhe 

tâbi olmak ortakl ık kabul etmez bir şeydir. Bu Frans ızlar ın işine yarad ı. Ara 

sıra Frans ızlara da kafa tuttuklar ı olmu ştur. 

Ticâni Cezayir'de do ğdu, Mıs ır'da okudu. Ahmediler Ingiliz Sömürgeciliğine 

âlet olduğu gibi Ticâniler de Frans ız sömürgecilerine âlet olmu ş- 

tur. Buralarda şeyh her şeye hâkimdir. Her yerde tekkeler vard ır. Ne yaz ıkki 

bazı şeyhler siyasete âlet olmu ştur. Hariçte, Şimali Afrika'da okuyan 

gençler şeyhlere kar şı cephe almağa ba şlamışlardır. Şeyhlerin sonsuz nüfuzunu 

sars ıyorlar. Baz ı cemiyetler kurmaktad ırlar. Meselâ Ensaruddin Cemiyeti: 

Mâli, Moritanya, Gana, Nijerya, Kameron'da yay ılmıştır. Fas, Libya, 

Irak, Kahire ve Hicaz'da burslu talebeler vard ır. Bunlar ayd ın ve şuurlu 

bir dindarlık hareketi istiyorlar. Şeyhlerin Afrika'da Islârru yayma hususunda 

hizmetleri inkâr olunamaz. Ancak bunlar islâma bir hayatiyet veremiyorlar. 

Asr ın ruhuna uygun bir anlay ış gösteremiyorlar, zaman ın icaplar ını takdir 

edemiyorlar. Her yerde oldu ğu gibi Afrika'da da ayd ın din adam ı istenmektedir. 

Afrika'da bir çok islâm devletleri vard ır. Hattâ Ba ğımsız islâm devletleri 

sayıca Afrika'da Asya'dan daha çoktur. Bunlar ın bir k ısm ı bağıms ızlıklarına 

yeni kavu şmu ştur. M ısır, Libya, Tunus, Cezayir, Fas gibi eskidenberi 

islâm yatağı olan ülkeler, Afrikan ın Kuzey sahili boyunca s ıralanm ışlardır. 

Bunlardan sonra eskiden Frans ız Bat ı Afrikas ı adıyle tan ınan ve içinde 15 

milyon Müslüman ya şıyan bölgeler gelir ki, bunlar ın çoğu bağıms ızlığını 

kazanmış birer devlettir. Art ık Frans ız Batı Afrikas ı diye bir şey kalmamıştır. 

Vaktiyle Frans ızlar Afrika'n ın Bat ı Kuzey k ısmını i şgal ettiklerinde 

burayı ba şlıca sekiz bölgeye ay ırmışlard ı : 

— Moritanya, 2- Senega1,3 - Frans ız Sudan' ı, 4 Guinea, 5- 'Yukarı 

Volta, 6 — Fildi şi sahili, 7 - Dahomy, 8 - Nijer. Durumlar ı hakkında 

az bilgimiz olan bu yerleri birazc ık olsun tan ımağa çal ışalım. 

ı- Moritanya: Yeni kurulmu ş bir Islâm Cumhuriyetidir. Müslümanlar 

çoğunluk halinde olup 725 . 000 civarındadır. Kom şusu Fas Hükümetiyle 

iyi münasebetler kurmu ştur. Kültür bak ımından Fas'dan faydalanma ğa çalışmaktad 

ır. (Bak : Ba ğıms ız Müslümanlar Devletleri bölümü: 19 - Moritanya) 

2- Senegal: Nüfusu 3.432. 000 dir Halk ın çoğu Müslümand ır. Az mikdarda 

Hristiyan vard ır. Yerli putperest dininde olanlar da hayli bulunur. 

64

Müslümanlar Sünnidir ve Mâliki Mezhebindedirler. Lâik bir Cumhuriyettir. 

Cumhurba şkan ı Hristiyand ır. Hükümet ve Meclis Ba şkan ı Müslümandır. 

Demokratik bir nizam kurmak çabas ındad ırlar. Hükümette Müslümanlar ve 

Hristiyanlar vazife almaktad ır. 

Senegal'da İslâmiyet ı z inci Yüzy ılda yayılmağa ba şlamıştır. 

Senegal'da tarikatlar pek yayg ındır. Şeyhlerin müslümanlar üzerinde 

nüfuzu çok fazlad ır. Tarikatm kurucusunu anma için senede üç gün tören 

yaparlar. Bu törene yar ım milyon insan katıl ır. Kendilerine mahsus âyinler 

yaparlar. Bat ı Afrikan ın bir çok yerlerinde oldu ğu gibi burada da Ticânilik 

(Muhammed Muhtar b. Salim, 1737-1815) ve Kadirilik (Abdukadir Geylâni, 

ı 079-1186 M.) ba şta gelir. Kadiriyyenin Müridiyye kolu yayg ındır. Tarikatlar 

buraya çok eskiden girmi ştir. Hattâ denebilir ki, İslâm buraya tasavvuf 

nâmiyle girmi ştir. Tasavvufsuz Müslümanlık, evrâds ız Müslüman tammazlar. 

Tasavvuf her şeye hâkimdir. Halk Şeyhlerin elindedir. Hurâfeler 

almış yürümü ştür. İslâm Dininin sade kaidelerini, temiz ve duru esaslar ını 

bilmezler. Mezheb ve tarikat kavgalar ı eksik olmaz. Şeyhlerin nüfuzu yüzünden 

halk birbiriyle dö ğü şür, kavgalar olur, Her yerde tekkelere rastlan ır. 

Şeyhler nüfuzunu kötüye kullan ırlar. Hattâ Frans ızlar, baz ı şeyhleri kendi 

siyasetlerine âlet etme ğe muvaffak olmu şlardır. Ancak İslâmın bu hâlile de 

olsa orada yay ılmas ında tarikatlar rol oynam ıştır. Bu bölgenin ortas ında 

Tömbuktu şehri bir İslâm merkezi vazifesini görmü ştür, ora halk ınca âdetâ 

ikinci Mekke'dir. Mali, Volta, Dâhomy, Nijerya gibi bölgelere İslâmiyet 

buradan yay ılmıştır. 

Yeni yeti şen gençler tarikatlara ve tarikatç ılara kar şı cephe almışlardır 

32. Kuzey Afrika'ya tahsile giden bu gençler, yeni fikirler alarak 

32) Müslümanlar aras ında bir çok tarikatlar ç ıkmıştır. Tarikatlar ın kendine mahsus 

bir dini tefekkür tarz ı vardır. Aralar ında birçok ba şkalıklar bulunur. Sofiler : Allaha giden 

yollar mahlukat ın nefsleri say ısıncad ır, derler. Ancak ak ıl için de yol birdir derler. 

Frans ızlar, Fas' ı istilâ ederken Fasl ılar idrisi tekkesinin direklerine sar ılıp Delâil okumu 

şlar, Tunuslular H ızbü'l—Bahr okumu şlardı. Ruslar memleketi i şgal ederken Buhara 

halkı, Nakşibend bizi korur demi şlerdi. Bu sakat görü şler neden ileri geliyor Kur'an—Kerim 

«Düşmanlara kar şı gücünüzün yettiği kadar kuvvet haz ırlayın» emrini vermi şken buna kulak 

asmamak neden Bu sakat dü şünceleri ortadan silmek gerektir. Atatürk Kastamonu nutkunda 

şöyle demektedir : "Bugün ilmin, fennin bütün şümulü ile medeniyetin aç ık ışığı 

alt ında filan veya falan şeyhin irşadı ile maddi ve manevi saadet arayacak kadar ibtidâi insanlar 

ın Türkiye medeni camias ında mevcudiyetini asla kabül ettrıiyorurn." 

"Efendiler, iyi biliniz ki, Türkiye Cumhuriyeti, şeyhler, dervi şler, müridler, mensuplar 

memleketi olamaz. En do ğru ve en hakiki tarikat, medeniyet tarikat ıd ır." 

Türkiyemizde tarikatç ılık kald ırılmıştır. D ışarlarda ise hala ya şamaktad ır. Abdurrahman 

Zeki, El—Muslimün fil—Âlemil—Yevm eserinde (c. I, s. 55) M ıs ırda 56 tarikat ismi vermektedir. 

Sudanda da buna yak ındır. Muhammed Abdülmün' ım Haffac ı, Türâs—i Ruhi 

eserinde (s. 176-18o) 99 tarikat ismi sayar. Shorter Enc ıyclopaedia of İslam, 3oo kadar tarikat 

ismi vermektedir. 

65

dönüyorlar. İslami temiz ve duru kayna ğından almak istiyorlar, Selefiye 

Mezhebin temâyül gösteriyorlar. Ancak şeyhler nüfuzlar ını kaybetmi ş 

değildirler. Din hususunda olduğu gibi bir çok meselelerde de yine şeyhler 

yegane merci'dirler Halk ı uyarmak için baz ı dini cemiyetler kurulmu ştur. 

Ensaruddin cemiyeti bunlardan biridir. Bu cemiyet: Mali Moritanya, Guinea, 

Nijerya ve Kameron'da kurulmu ştur. Islam ülkelerine talebe gönderirler. 

Hatta Israile bile burslu talebe göndermi şlerdir. (Bak: Ba ğıms ız Islam 

Devletleri Bölümü: 23—Senegal) 

3—Mali: Nüfusu 4.300 .000 olup bunun 2 . 19 2 .000 kadarı Müslümandır. 

Yeni kurulmu ş bir Cumhuriyettir. Hükûmet Ba şkanı ve Parlamento 

Ba şkanı Müslümandır. Milletvekillerinin % 90 ı, Bakanlar ın Hepsi Müslümandır. 

Burada çe şitli cereyanlar, hatta sol temayüllü olanlar bile vard ır. 

Tarikatlar burada da pek yayg ındır. Senegal için söylenenler buras ı için de 

söylenebilir. Maarif çok geridir Kahire'ye talebe gönderiyorlar. Mali Federal 

bir Cumhuriyettir. Frans ız Sudan' ı bu birliğe dahildir. (Bak: Ba ğımsız 

Islam Devletleri Bülömü: 16— Mali) 

4—Guinea: Nüfusu z . 800 . 000 olup Müslümanlar ın miktar ı % 6o nisbetindedir. 

Yeni kurulmu ş bir Cumhuriyettir. Meclis Ba şkanı, Mebuslar, 

Vekiller müslümand ırlar. Ahmediler burada faaliyet göstermektedirler. 

(Bak: Ba ğımsız Islam Devletleri Bölümü: 8— Guinea) 

5—Fildişi Sahili: Nüfusu 3. 000 .000 bunun yar ısı Müslümand ır. Kalan 

halk putperesttir. yerli dinlere tabi'dir. Hükümet laiktir. 

6— Yukar ı Volta: Nüfusu 4.000.000 olup % 4o ı Müslümandır. Laik 

Cumhuriyettir. 

7—Dahomey: Nüfusu 1.735 .000 dir. Müslümanlar % 58 nisbetindedir. 

Hükümet Cumhuriyettir. (Bak: Ba ğıms ız Islam Devletleri, 5— Dahomy 

8—Nijer: Nüfusu 2 . 5 55 .000 olup bunun % 6o ı Müslümandır. Burada 

Tavarık kabileleri kuvvetlidir. Hükümet şekli Cumhuriyettir. Muhalefet 

lideri Müslümand ır. (Bak: Ba ğıms ız Islam Devletleri, 2o—Nijer) 

Eskiden Fransa, İngiltere, Belçika ve ba şka Avrupa devletlerinin 

birer sömürgesi olan Afrika bölgeleri, Birle şmiş Milletler sayesinde ba ğıms 

ızl ıklarına kavu şmakta ve ortaya yeni devletler ç ıkmaktad ır. Bunları k ısaca 

da olsa tan ımağa devam edelim: 

Sierra Leone: Batı Afrika sahillerindeki bu bölgenin nüfusu z . 200, 

000 dir. Müslümanlar 1.25o.000 kadardır. Kuzey ve Do ğu kesimlerindeki 

Müslümanlar ın miktarı kesin olarak bilinmiyorsa da bat ı bölgede Müslüman 

lar % 6o nisbetindedir. Ço ğu Sünnidir ve Maliki Mezhebindedirler. Ticani 

ve Kadiri tarikatlar ı burada da yayg ındır. Şeyhlerin nüfuzu büyüktür. Bura- 

66

ya göçüp yerle şmiş olan Lübnanl ı ve arap Müslümanlardan Şia Mezhebinde 

olanlar Vard ır. Bir kaç sene evvel Pakistan'dan gelen Kadyâniler ve Ahmedller 

Freetown şehrinde bir merkez kurdular, di ğer bir çok bölgelerde de 

şubeler açt ılar. Bunlar ın baş merkezi Bo şehridir. Ancak bunlar Mirza Gulâm 

Ahmed'in Mehdi olduğunu iddia ettiklerinden Sünniler aras ında bu i ş rağbet 

görmemi ş, halk onlardan so ğumuştur. Kadiyâni ve Ahmediler bir kaç 

yerde mektep açt ılar. Bo şehrindeki lise bunlardan biridir. Buralarda İslâmı 

iyi bilen aydın ve uyanık din âlimlerine çok ihtiyaç vard ır.(Bak: Bağıms ız 

İslâm Devletleri 24— Seirra Leone) 

ı o— Liberya: Nüfusu 2. . 5 oo . 000 dır. Müslümanların sayısı 7oo . 000 kadard 

ır. Buradaki müslümanlar ın hâli de diğerlerinden farkl ı değildir. Ticâni 

ve Kadiri tarikatlar ı burada da yayg ındır. Halk şeyhlerin nüfuzu alt ındadır. 

ı ı — Nijerya: Nüfusu 4o . 000 . 000 olup bunun 2.z .600.000 kadarı 

Müslümandır. Nüfusunun yar ısından ço ğu Müslüman olan ülkede Müslümanlar 

hiç bir yerden yard ım görmeden çalışmakta ve Müslümanlığı yaymağa 

uğra şmaktad ırlar. Halbuki merkezi Londra'da bulunan Misyonerler 

Cemiyeti, merkezi Roma'da bulunan Roma Katolik Hey'etleri, buralarda 

planlı bir surette çal ışrnaktad ırlar. 

Memleket üç bölgeye ayr ılır. Kuzey bölge 21 milyondur. Buras ı Bir islâm 

ülkesidir, Ba şvekil ve Vekiller Müslümand ırlar. 

Doğu bölge: ıo rnilyondur. Müslümanlar burada azd ır. Bat ı bölge: 

9 milyondur. /3 Müslümand ır 

Buraya İslâmiyet Hicretin IV. Yüzy ılında girmi ştir. Arapca biraz yayfirru 

ştır Yerliler XIII. Yüzy ılda Müslüman olma ğa ba şlamıştır. 1841 de 

misyonerler buralara gelip okul açt ılar. Öğrencileri Hristiyan yapt ılar. Müslümanlar 

1952 de bir İslâm okulu açt ılar. Uyanmağa ba şladılar. Din âlim- 

'erinin müctehid olmas ını istiyorlar. Müslümanl ığı Kitaptan ve Sünnetten 

almaliyız, diyorlar. Yoksa ba şkas ının yettiği bir köre benzeriz, bir uçuruma 

dü şeriz. (Bak: Ba ğıms ız İslâm Devletleri, 2. ı— Nijerya) 

ı 2— Çad: Afrikan ın göbeğinde bulunan bu ülke: Sudan ve Libya'ya 

kom şudur. Nüfusu 2.600.000 dir. İslârniyet buralara Hicretin II. Yüzy ılında 

Sudan'dan gelen Müslüman tâcirler vas ıtasiyle girmeğe ba şlamıştır. Fakat 

as ıl yayılma Milâdi 13 üncü as ırda olmu ştur. Burada da tarikatlar yayg ındır. 

(Bak: Ba ğıms ız İslâm Devletleri: 4 — Çâd) 

13— Kameron: Nüfusu 3 . 187.000 dir. İslâmiyet buraya da Hicretin I. 

yüzyılında girmeğe ba şlamıştır. (Bak: Ba ğıms ız İslâm Devletleri ı ı—Kameron) 

İslâmiyet Afrika'n ın Güneyine doğru da nurunu salmaktadır. Kap'da, 

Basutoland'da Transüvalde'de Müslümanlar vard ır. (Mısır Müftüsü Mer- 

67

hum Muhammed Abdu'nun Transüval Müslümanlar ının sorular ına verdiği 

cevaplar Transüval fetvas ı diye an ıhr Vaktiyle şapka giymeyi, Hristiyanların 

kestiklerini yeme ği sormu şlardı. Abdu'nun verdiği müsbet cevaplar, 

mutaass ıb ulemâ tarafından tenkid edilmi şti) 

14—RodevIii (Rodesia) ve Nyosland: Nüfusu 6.480 .000 olup bunun ı .5 

milyonu Müslümandır. Buralarda Müslümanl ık, Asyalı göçmenler sayesinde 

yerle şmiştir. Hindistan'dan, Malaya'dan gelen göçmenlerin ço ğu ticaretle 

meşguldür. Yerliler bunlar ın aras ına i ş arama maksadiyle gelirler, sonra 

Müslüman olurlar. Okul ve cami yapmaktad ırlar. Resmi dil İngilizcedir. 

Nyosland'da z milyon ahalinin % 4 ü müslümand ır. Burada Müslüman 

okulu yoktur. Misyonerler okul açm ışlard ır. 

15—Moarnbik: Nüfusu 5 .732 . 000 dir. Müslümanlar sahil boyunda 

yaşamakta olup say ıları 730.00o kadard ır. Müslümanların Afrikan ın Doğu 

sahillerine geli şi şöyle olmu ştur. Emevi Halifelerinden Abdulmelik zaman ında 

(685-705 /M.) Şia Mezhebinde olan Umman halk ı ayakland ı. Hükümet 

kuvvetlerine ma ğlup olunca Afrika'n ın Doğu sahillerine kaçt ılar. I şte buralara 

Müslümanl ık böylece yerle şmi ş oldu. Şia Mezhebinde olan bu halk, 

ı o. Yüzyılda Şafii Mezhebini kabullendi. Eskiden bu sahil boyuna Zengibar 

denirdi. Bugün ise yaln ız adan ın adı Zengibar olarak kalm ıştır. 

16—Zengibar sahile yak ın adadır. Resmi mezhep Haricidir. Şafii Mezhebinde 

olanlar da vard ır. Bir miktar İsmaili Mezhebinde olanlar da bulunur. 

(Bak: Ba ğıms ız Islam Devletleri: 33 — Zengibar) 

17—Tanganika: Nüfusu 7.943 . 000 dir. Müslümanlar ın sayısı z.600.000 

dir. Burada Müslüman halk ı pek fakirdir ve geri kalm ıştır. Tahsil yapmış 

kimse yok gibidir. En ac ıs ı, din adamlar ı misyonerlere alet oluyorlar. Ihtiyaç 

saikiyle böyle kötü duruma dü şüyorlari Ahlak buralarda pek bozuktur. 

Sömürgeciler onlar ı her bak ımdan yıpratmışlar: Fahi şeleri, Müslüman kad ınları 

aras ından tedarik ediyorlar. Cehalet denen yüzkaras ı onlar ın da yüzünü 

kara etmektedir. Buralarda Müslüman okulu nâm ına bir şey yoktur. Misyonerler 

ise boyuna okul aç ıyorlar. Müslüman çocukları Hristiyan okullar ına 

gidiyorlar. Müslümanlara Hükümette vazife de vermiyorlar. Bu yüzden 

tanassur hadiseleri de vukubulmaktad ır. 

Burada müslümanlar 5a:ili Mezhebindedirler. Bir miktar Harici ve İsmaili 

vard ır. 30 .000 kadar Yahudi de bulunur. 

Darüs'selam şehrinde 3 Şafil, z İsmaili, i Harici camii vard ır. Burada 

bir de Ağa Han Lisesi yap ılmıştır. 

18—Uganda: Hattnistüvada, Nilin ba şında bulunan bir ülkedir. Sudan, 

Kongo, Tanganika ile kom şudur. Nüfüsü 5.678 .900 dir. Bunun ı .358 . 000 

Müslümand ır: Burada ı oo.000 kadar ecnebi, Hindli ve Pakistanl ı vardır. 

68

Bir ziraat memleketidir. Ya'ğmurlar ı çok boldur. Madence zengindir. Onun 

için sömürgedlerin tama' ını çekmi ştir. 

Müslümanlık buraya 1819 da Zengibarl ı bir tâdr vas ıtasiyle girmi ştir. 

Misyonerler ise 1877 de gelme ğe ba şlamışlar ve arkalar ından da sömürgeler 

buray ı istilâ etmi şlerdir. Stanli'nin 1878 de Uganda Kral ı= merkezinden 

İngiltere Hristiyanlar ına yazd ık"' mektup misyonerleri buralara ko şu şmağa 

ve faaliyet gösterme ğe te şvik etmiştir Misyoner te şkilâtları, buralarda okul 

açmakta, hastahaneler yapmakta, bedavâ ilaç da ğıtmaktadırlar. Ingiltere, 

Fransa, Kanada, Birle şik Amerika misyonerleri maddi yard ımda bulunmaktadırlar. 

İdare ve öğretim i şlerinden Müslümanlar mahrumdur. Müslümanlar 

sayıca da az ınlıktadırlar, fakirdirler. Ismaililer eskiden zengindi, ticaret ellerinde 

idi. Fakat tahsil görmediklerinden, ticareti de ba şkalar ına kaptırdılar. 

Burada da Müslümanlar ın din adamlar ı kültürsüzdür. Halbuki misyonerler 

kültürlü adamlar gönderip Hristiyanl ığı yaymağa çalışmaktad ırlar. 

Onların kar şısında durabilecek ayd ın ve uyanık din adamlarına şiddetle ihtiyaç 

vardır. Merkezi Hükûmette Müslüman memur yoktur. Çünkü idare i ş- 

lerini yapabilecek tahsilli müslüman bulmak güç. Müslümanlardan yaln ız. 

iki Üniversite mezunu var. ı o3 Mabustan ancak üçü Müslümand ır. Tek bir 

Müslüman doktor, mühendis, avukat, hâkim, hastabak ıcı, zabit yoktur. 

Araplar buralarda köle ticareti yaparlar, yerlileri köle diye satarlarmış. 

Bu sebeple Avrupahlara Islâm aleyhinde bulunma ğa koz vermi şler. 

Halbuki islâm'da böyle köle ticareti diye bir şey yoktur. 

ÇOğli 

Uganda 1962 de bağıms ızlığına kavu ştu. 

ı 9— Kenya: Nüfusu 6.15o . 000 olup bunun ı . ı 6o . 000 Müslümandır 

Mezhebindedir. Bir miktar İsmaili de vard ır. 

20- Somali: Eskiden İngiliz Fransız ve İtalyanlar tarafından Sömürülmekte 

olan Somali, bugün bir İslâm Cumhuriyeti olmu ştur. Burada ı .317. 000 

Müslüman ya şar. 196o yılında bağımsızlığına kavu ştu. (Bak : Ba ğıms ız İslâm 

Devletleri: 25— Somali) 

Somali'deki Müslümanlar da Şâfil Mezhebindedirler. 

Eritre: Nüfusu ı . 204 . 000 olup bunun 639 . 000 Müslümandır. Habe 

şe tâbidir. Islâmiyet buraya Hicretin ı Yüzyılında girdi. Osmanl ı Türkleri 

buray ı 1559 da almışlardı. Mekke Vilâyetine bağlı idi. Asırlarca Türlderin 

Idaresinde ya şadılar. Müslümanlar Mâliki, Şâfii ve Henefi Mezhebindedirler. 

4 as ır bir Türk Vilâyeti olarak ya şayan bu ülkeyi İtalyanlar 1885 de 

i şgal ettiler. II. Cihan Harbinden sonra Habe şistan'a tâbi bir vilâyet oldu. 

22- Madagaskar: Bu büyük adan ın Nüfusu 5.174. 5 oo olup Müslümanların 

sayısı 1.135, . 000 dir. Burada da Müslümanlar geri kalm ıştır Bir çok 

yerlerde cami, okul diye bir şey yoktur. Din hurâfelerle, yerli âdetlerle kar ı- 

şık bir hal almıştır. Hattâ eski putperestlik kal ıntıları Müslümanlar aras ında 

69

hala ya şamaktad ır. Mesela Allah'a ve Peygamber'e niyaz ederken hay ır ve 

şer tanr ılar' tan ıdıkları Zanahari ve Anfatrâye de niyaz ederlermi ş. Bunlar 

hep eski bat ıl inançların kalıntılarıdır. Bura Müslümanlar ı hakkında çok 

enteresan bilgi veren Şekib Arslan, şu garib adetlerini anlat ıyor: Ramazanda 

oruç tutmazlarm ış. Fakat Ramazan için kendilerince, büyük şenlilder 

yaparlarm ış. Ramazanda güne ş doğmadan önce köy meydanlar ında toplanırlar, 

daire şeklinde halka olurlarm ış. Erkekler içerek oynarlarm ış. Kad 

ınlar ise ellerini ç ırparak türkü söylerlermi ş Sihirbazlar halka ortas ında dönerek 

alay ı idare ederlermi ş. Halkadakiler hep bir a ğızdan Allahu Ekber 

diyerek yüksek sesle tekbir al ırlarm ış. ( Ş. Arslan, Haz ır'ül—âlem'il—Islâmi, 

c. III, s. 136, Kahire) 

Halk içkiye pek dü şkündür. Sünnet olma ğa çok önem verirler ve şenlikler 

yaparlar. Ölünün gö ğsüne ölü ka ğıd ı koyup mezar ına onunla defnederler. 

bu âdet oraya Mekke'den gelen biri taraf ından sokulmu ş. (Bir çok 

yerlerde bu adet vard ır!) Islâmiyet burada bir çok yerli adetlerle, gelenek ve 

göreneklerle kar ışıktır. 

Afrika'daki Bağımsız Islam Devletleri şunlardır: 

ı — Cezayir 

ı o — Moritanya 

z - Çad 

i i — Nijer 

— Dahomy iz - Nijerya 

4 — Fas i3 — Senegal 

5 — Guinea i 4 — Sierra Leone 

6 — Kameron 15 — Somali 

7 — Libya 16 — Sudan 

8 — Mali 17 — Tunus 

9 — Mısır 18 — Zengibar 

Bunlardan ba şka bağıms ızlığına henüz kavu şmayan ve az ınlık halinde 

Müslümanlar ya şayan bölgeler de vard ır.: Gambiya, Liberya, Fildi şi Kıyısı, 

Yukarı Volta, Kongo, Basutoland, Rodesia, Nyosland, Mozambik, Madagaskar, 

Tanganika, Uganda, Eritre, Habe şistan gibi. 

70

IV. Bölüm 

BAĞ IMSI Z ISLAM DEVLETLERI 

— Afganistan: 

İran' ın doğusuna, Pakistan' ın batıkuzeyine dü şer. 

Yüzölçümü : 65o .000 Km. Kare. 

Nüfusu : ı 4 . 000 . 000 dur. Bunun 13.800 . 000 Müslürnand ır. 

nisbet % 99 dur. 

Hükûmet : Krall ıktır, Bakanlarkurulunu Kral tayin eder. 

Başkenti : Kabil'dir. Herât, Celal Abad, Feyzâbâd şehirleri vard 

ır. 

Arazi dağlıktır, havas ı kurudur, yazlar s ıcak, kışlar so ğuk geçer. 

Iktisadi durum • Halk ın % 82 si ziraatle me şguldür. Harice kuru 

meyve, yün, deri satar. D ışarıdan her nevi mamûlât, makine al ır. 

Resmi dil : Farsça'd ır. Halk yerli lehçeyle konu şur. Kuzey 

semtlerinde Türk halk ı türkçe konu şur. Islâmiyet buraya 641 M. y ılında Suriye 

ve İrak'tan gelen kervanlar vas ıtasiyle girmeğe ba şlamıştır. 

962-1186 y ılları aras ında buraya Gazneliler hakim olmu ştur. Sonralar ı 

çe şidli idareler geçmi ştir. 1338 H. 1922 M senesinden itibaren merhum 

Emânullah Hanın sayesinde istiklalini kazanm ıştır. Halen Zâhir Şah Kraldır. 

z — Arnavudluk: 

Adriyatik sahillerinde Yunanistan ile Yugoslavya aras ına dü şer. 

Yüzölçümü : 27 . 538 Km. Karedir. 

Nüfusu : i . 452 . ı oo dür. Müslümanlar ı . o ı 6 . ozo olup nisbet 

% 69 dur. 

Hükûmet : Cumhuriyettir. 

Ba şkenti : Tiran'dır. 

Arazi dağlıktır. Halk ziraatle, havyan bak ıcılıkla me şguldür. 

71

Dil : Arnavudcad ır. Türkçe konu şanlar vard ır. İslâmiyet 

buralara 13 üncü Yüzy ılda girrni ştir. 1467 y ılından itibaren Osmanlı Devleti 

topraklar ına dahil olmu ştur. Birinci Cihan Harbinden sonra Ahmed 

Zogonun idaresinde müstakil Krall ık olmu ştur. ı Şubat 1925 de Cumhuriyet 

olmu ş, Ahmed Zogo Cumhurba şkanı seçilmi ştir Hâlen halk cumhuriyetidir. 

Ba şkanları Enver Hocad ır. Komünist blokuna dahil ülkelerdendir. 

3 — Cewir: 

Cezayir : Kuzey Afrika'da Tunus ile Fas aras ındad ır. 

Yüzölçümü : 2.204.864 Km. Karedir. 

Nüfusu : ı milyondur. Bunun ı o milyonu Müslüman olup 

% 90 nibetindedir. 

Hükiimet : Cumhuriyettir. 

Ba şkenti : Cezayir şehridir. 

Arazi : Kuzey taraflar ı zengin ve verimlidir. Güney ise 

çöldür. Yazlar s ıcak geçer. Meyvecilik hayvanc ıl ık iyidir. Petrol da bulunmu 

ştur. 

Resmi dil : Arapçad ır. Okullarda Frans ızca da okunur. İslâmiyet 

buraya 24 H. y ılında girrni ştir. Bir çok devletler kurulmu ştur. Oruc Bey, 

Barbaros Hayreddin pa şa Cezayir tarihinde unutulmaz nâm b ırakmışlardır. 

Endülüs'den koyulan müslümanlar ı gemileriyle ta şıyıp kurtaranlar onlardır. 

Cezayir Osmanl ıların bir eyâleti idi. 1831 y ılına kadar Osmanl ı idaresi 

devam etti. O tarihte Frans ızlar i şgal etti. Çetin mücadelelerden sonra 1962 

yılında istiklâline kavu ştu. Bu istiklâl u'ğrunda bir milyon kadar şehid verdi. 

Ahmed b. Bellâ Cumhurba şkanıdır 

4 — Çad: 

Çad: 

: Afrika ortas ındadır, Libya'n ın güneyine dü şer. 

Yüzölçümü : ı . 247. 000 Km karedir. 

Nüfusu : 2.600 . o ı o dür. Bunun ı .435 . 000'i Müslümandır. 

nisbet % 6o dır. 

Hükümet : Cumhuriyettir. 

Ba şkenti : Fort Lamy şehridir. 

Arazi : Kuzey taraflar ı çöldür, s ıcaktır. Güney kesimleri 

ormanl ıktır. Çad gölü büyüktür. Pamuk, bu ğday, pirinç yeti şir. Hayvanc ı- 

lık ileridir. 

Resmi dil : Frans ızcad ır. Halk Sudan dilince konu şur, Arapça 

da konu şanlar vard ır. Hicretin birinci yüzy ılında Sudan'dan gelen tâcirler 

vas ıtasiyle İslâmiyet buraya girmi ştir. Avrupahlar ın sömürgecilik devrinde 

buras ı da sömürge idi. Nihayet Birle şmiş milletler sâyesinde buras ı da istik- 

72

lalini aldı. 9 Aralık 195 8 de Çad Birli ğini te şkileden ülkeler birle ştiklerini 

ilan ettiler. ı Nisanda istiklâle kavu ştular. 

5 — Dabomey: 

Afrika'n ın Güneybat ısında Nijerya'n ın batı tarafında bulunur. 

Yüzölçümü : i i 5 70o Km. karedir. 

Nüfusu : i . 73 5 .000 dir. 98 2 . 000'i Müslümandır. Nisbet 

% 5 8 dir. 


Ba şkendi : Porto Novo'dur. 

Arazi : Verimlidir. Havas ı rutubetlidir. Kuzey kesimleri 

batakl ıktır. Hurma, Zeytin, Kahve, Pamuk, Portakal vesaire yeti şir. 

Resmi dil : Frans ızcad ır. Halk yerli lehçelerle konu şur. Islamiyet 

buralara Kuzeyden gelen Berberi tâcirler ve misafirler sayesinde Hicretin 

Yüzüncü y ılında girmeğe ba şlamıştır. Mahalli reislerin idaresinde ya şamışlard 

ır. 18 5 8 de Sömürgeciler i şgal etmi ştir. ı Ağustos 195 8 de ba ğıms ızlığını 

kazand ı. 1960 da Birle şmiş Milletlere girdi. 

6 — Endonezya: 

Pasifik, Hind Denizlerindeki bir çok adalardan meydana gelmi ştir. : 

Yüzölçümü : ı 904. 000 Km. karedir. 

Nüfusu : 95 milyondur. Bunun 86 milyonu Müslüman olup 

nisbet % 90 dir. 


Ba şkenti : Cakarta şehridir. 

Arazi : Sumatra, Cava, Borneo gibi büyük adalarla binlerce 

küçük adadan müte şekkildir. Yağmurlar boldur. Ormanlar çoktur. Her 

taraf ye şilliklerle örtülüdür. Madence zengindir. Ziraat verimlidir. Çok kauçuk 

yeti şir. 

Dil 

: Endonezya clilidir. Malaya diline benzer. Latin 

alfabesile yazarlar. Islâmiyet buralara Arap ve Hindli Müslüman tâcirler 

vas ıtasile XI. Yüzy ılda girmi ştir. Yerli kabilelerin idaresinde ya şamışlardır. 

Hollandalılar burayı 16 ı o yıhnda i şgal etmi şler, üç as ırdan fazla buraya hükmetmi 

şlerdir. Nihayet 1949 y ılında istiklaline kavu ştu. Halihaz ırda Cumhurba 

şkanı Ahmed Sukarno'dur. 

7 — Fas (Merakeş—Mağrib): 

Kuzey Afrikan ın Batıs ında Atlantik Sahilindedir. 

Yüzölçümü 

: 446 . 5 79 Km. karedir. 

73

Nüfusu : 600 . 000 dir. Bunun ı ı milyonu Müslüman 

olup nisbet % 95 dir. 

Hükümet 

: Krall ıktır, Parlamentosu vard ır. 

Ba şkenti : Rabât't ır. Kazablanka, Merake ş, Fas, Tatvan büyük 

şehirlerindendir. Havas ı mûtedildir. Halk ziraat ve hayvanc ıhkla geçinirler. 

Madence zengindir. Fosfat, demir, kur şun, çinko, kömür, petrol, 

vardır. 

Dil 

: Arapça'd ır. Okullarda Frans ızca da okunur. Islâmiyet 

Hicretin 24 üncü y ılında girmi ştir. Burada muhtelif islâm Hükümetleri 

kurulmu ştur4drisiler, Muvahhidler, Murâbitler, Meriniler gibi.) Osmanlı 

Devleti buralara kadar uzanm ıştı. Fas Osmanh Hükümetinin bir cüz'i 

idi. Frans ızlar i şgal etti ise de 19 5 6 da istiklâline kavu ştu. Birle şmi ş Milletlerde 

üyedir. Hâli haz ırda Kral, Hasand ır. 


Guinea : (Afrikanın Batısındadır) 

: 3 ı o . 000 Km.karedir. 

Nüfusu : 2. 800 . 000 dir. Bunun ı . 5 8 ı . 000'i Müslümand ır. 

Nisbet % 6o d ır. 


B a şkendi : Konakry'dir. 

Arazi 

: Sâhil kesimlerinde yağmurlar çok boldur. Muz, 

pirinç, kahve, ceviz çok yeti şir. Demir, alomin ç ıkar. 

Dili : Yerli kabile dilleri vard ır. Frans ızca ve İngilizce 

konu şulur. Islâmiyet buraya Fas yoluyla girmi ştir. Fas ve Cezayir hükümdarları 

idaresinde ya şamıştır. XVI. Yüzyılda Avrupa sömürgecileri i şgal etmi ş- 

tir. 195 8 de istiklâlini kazand ı . 

Asyanın güney kesimindedir. 

9 — Irak: 

Yüzölçümü : 45 . 000 Km. karedir. 

Nüfusu : 6 . 63 8 . o9 dur. Bunun 6 . ı 5 6 . 000'i Müslüman olup 

nisbet % 94 dür. 

Ba şkenti 

: Bağdad'd ır. 

: Basra, K 'ûfe, Necef, Musul büyük şehirlerdendir. 

Arazinin bir k ısmı verimlidir. Yaz ı sıcak, kışı soğuk geçer Ahali ziraatla 

me şguldür. Petrolca zengindir. 

Dili 

: Resmi dil Arapçad ır. Türkçe ve kürdçe konu şulan 

yerler vard ır. Hz. Peygamber zaman ında 63 M de baz ı kaldılar Müslüman 

olmu ştur. Hicretin nci yılında Irak fethi ba şlamıştır. Abbasiler zamanın- 

74

da Irak hem hilâfet, hem de kültür merkezi idi. 656 H. de Hülâgü ordular ı 

Abbasi hilâfetine son verdi: I. Cihan Harbinde Osmanl ı İmparatorluğundan 

ayrılarak Krallık oldu. 195 8 de Abdulkerim Kas ım liderliğinde ihtilâl yap ı- 

larak Cumhuriyet ilân olundu. 1962 de ikinci bir ihtilâl ile Kas ım öldürülerek 

General Arif yeni bir Hükûmet kurdu. 

ı o İran : 

Kuzeyinde Rusya, Kazvin Denizi, güneyinde Basra körfezi bulunur. 

Afganistan, Pakistan, Türkiye ve İrakla kom şudur. 


: i . 62 ı .866 Km. karedir. 

Nüfusu : 20.644 . 821 dir. Müslümanların say ıs ı 19 3 oo,600 

olup nisbet % 98 dir. 

Hükümet 

Başkenti 

: Kırallıktır, Parlâmento vard ır. 

: Tahrand ır. 

Tebriz, İsfahan, Me şhed, Şirâz mühim şehirlerindendir. Petrolca çok 

zengindir. Demir, kömür, bak ır madenleri ç ıkar. Dağlık ve çöllüktür. Halk 

ziraatla me şguldür. 

Resmi dil : Farsça'd ır. Türkler Türkçe konu şur. İslâmiyet 

Hicretin i4 üncü y ılında girmi ştir. Iran İslâm tarihinde mühim roller oynamıştır. 

İslâm medeniyetine hizmet eden simalar yeti ştirmiştir. Hâlen Muhammed 

Rıza Şah Pehlevi K ırald ır. 

Afrika'n ın güneybat ısındadır. 


Nüfusu 

Hükümet 

Ba şkendi 

ı ı — Kamerun: 

: 465 . 000 Km. karedir. 

: 3.187 . 000 dir. Bunun ı .68 5 . 000'i Müslüman olup 


: Cumhuriyettir. 

: Yaunda olup büyük liman ı vard ır. 

Arazi : Bir k ısm ı dağlık olup s ık ormanlarla kaplid ır. Ahâli 

ziraatla me şguldür. Alt ın, gümü ş, demir ç ıkar. Hatice kakao, kauçuk, hindistan 

cevizi, kahve, muz ç ıkarır. 

Dili : Bir çok yerli lehçeler vard ır. İngilizce, Frans ızca 

konu şulur. Arapça bilenler de vard ır. İslâmiyet Hicretin ı yüzyılinda girmeğe 

ba şlamıştır. XV. Yüzy ılda Portekizliler i şgal etmiştir. XVII. yüzy ıldan 

itibaren Frans ızların ve Ingilizlerin idaresinde Avrupa ticaretinin merkezi 

hâline gelmi ştir. 1960 yılında Fransa'dan ayr ılarak bağıms ızlığını kazanm ıştır. 

Birle şmiş milletler üyesidir. 

75

iz Küveyt ; 

Arap Yar ımadas ının güneydoğusuna dü şer. 

Yüzölçümü : 5 . 800 Km. karedir. 

Nüfusu : 3 oo . ı oo olup bunun 3 oo . 000'i Müslümand ır. Nisbet 

% 99 dur. 

Hükûmet : Seyhliktir. 

Başkenti : Küveyt şehridir. 

Arazi : Çöllerden ibaret olup yaz ın s ıcak, kışın soğuktur. 

Petrolca çok zengindir. 

Dili 

: Arapçad ır. Islâmiyet buraya Hicretin 16 nc ı yılında 

girrni ştir. Hâlen şeyhliktir. 1961 de Ingiltereden ayr ılıp müstakil olmu ştur. 

— Libya : 

Kuzey Afrika'da M ısır'la Tunus aras ındadır. 

Yüzölçümü ı . 5 9 . 5 40 karedir. 

Nüfusu : ı . 3 oo . 000 dir. Bunun ı . 28 7 . 000 Müslümand ır ki 

nisbet % 99 dur. 

Hükümet 

Ba şkenti 

Arazi 

: Krall ıktır. 

: Bingazi'dir. Trablusgarb ikinci gelir. 

: Sâhil kesimleri ziraata elveri şli olup güney kesimleri 

çöldür. 

Dili : Arapça'd ır. Islâmiyet Hicretin I. Yüzy ılında girmi ş- 

tir.Uzun y ıllar, M ısır, Sudan veya Ma ğrib hükümetlerine tâbi olmu ştur. 

Sonra Osmanl ı Imparatorlu ğuna dahil olmu ş, 1911 de İtalya i şgal etmi ş, 

II. Cihan Harbinden sonra müstakil krall ık olmuştur. Hâlen İdris Senüsi 

Kraldır. 

76 

Akdeniz sâhilinde bulunur. 


14 — Lübnan: 

: o . 7o Km. karedir. 

Nüfusu : . 45 o . 000 olup bunun 8 2 8 . 000'i Müslümand ır ki, 


Hükûmet 

Ba şkenti 

Arazi 


: Beyruttur. Saydâ, Balebek, Trablus me şhur şehirlerindendir. 

: Sâhil boyunca uzan ır, yüksek dağlar bulunur: Ziraat 

ve bahçecilik yap ılır.

Dil : Arapça'dır. Araplar ın bir kısmı Hıristiyandır. 1918 

de Osmanlı İmparatorlu ğundan ayrılarak bağımsız hükümet haline geldi. 

Halen Cumhurba şkanı Hristiyan, Ba şvekil Müslümand ır. 

— Malaya : 

Güneydoğu Asya'da bir yar ımadadır. 


: 131 . 923 Km. karedir. 

Nüfusu : 6 . 8 ı S . 000 olup bunun 3 . 5 oo . 000'i Müslümand ır. 

Nisbet % 5 i dir. 

Hükümet 

Başkenti 

: ri Vilâyetten müte şekkil bir birliktir. (Johor, Malaka 

bölgeleri) 

: Kualalampur'dur. 

Arazi : Dağlarla kaplıdır. Ormanlar çoktur. Ya ğmurlar 

boldur. Havas ı mûtedildir. Ahali ziraatla, balık avcılığıyla geçinir. D ışarı 

kauçuk kereste, tütün satar. 

Resmi Dil : İngilizcedir. Ahali mahalli lehçeyle konu şur. islâmiyet 

buralara XII. Yüzy ılda Arap ve Hindli Müslüman tâcirler vas ıytasiyle 

girmi ştir. Yerli Müslüman hakimlerin idaresinde idiler. 1881 de İngiltere 

ile yap ılan bir anla şma ile istiklallerini kaybedip İngiliz idaresine girdiler. 

195 7 de tekrar istiklâle kavu ştular. Halihaz ırda hükümdar Sultan Abdurrahman 

Tungu'dur. Vekiller Hey'eti ve Parlamento vard ır. 1963 de Malezya 

Birliği adı altında yeni bir hükümet kuruldu. Buna Malaya, Singapur, Sayarak, 

Bronei ve Kuzey Borneo kat ıld ılar. Devletin resmi dini islamd ır. Ba ş- 

kan Müslümandır. 

16 — Maldiv : 

Hind okyanusunda Seylan ın güneyinde bulunan bir k ısım adalar top-. 

luluğudur. 


Nüfusu 

Ba şkenti 

Arazi 

: 298 Km. karedir. 

: r oo . 000 olup hepsi Müslümand ır. 

: Male şehridir. 

: z . 000 kadar Mercan adalar ından ibarettir. Ya ğmurları 

boldur Ahali ziraatle ve bal ıkçılıkla geçinir 

Resmi Dil : İngilizce ise de ahali mahalli lehçeyle konu şurlar 

İalâmiyet buralara Hicretin 8 2 nci y ılından itibaren Irak'dan gelen Müslüman 

tâcirler sayesinde girmi ştir. 

Hükûmet 

: Sultanl ıktır. Halen Muhammed Emin Ferid Sultand ır. 

77

Afrika'n ın 


Nüfusu 

Hükümet 

Ba şkendi 

Arazi 

bat ısındadır. 

ı 7 — Mali : 

1.195 . 000 Km. Kare. 

4 . 3oo .000 olup Müslümanlar ın adedi 2 . 93 . 000 

dir. Nisbet 6o dır. 

Federal birliktir, Cumhuriyettir. 

Bamako şehridir. 

Çöllerden ibarettir, ahali ziraatle me şguldür. 

Dil : Arapça ve Frans ızca konu şulur. Yerli lehceler 

vardır. Küçük Vilâyetler birle şerek 1959 da Mâli Birli ğini kurmu şlardır. 

Hükümet Cumhuriyettir. 

Afrika'n ın Kuzeyindedir. 


Nüfusu 

Hükümet 

Başkenti 

18 — Mısır: Birleşik Arap Cumhuriyeti : 

: 995.3oo Km. kare 

: z5.400 . 000 dir. Bunun 23 . zoo . 000 müslüman 

olup nisbet % 9z dir. 


: Kahire'dir. İskendireye, Tanta, Demenhur, :Asyot, 

Süvey ş, Portsaid, İsmailiyye mühim şehirlerindendir. 

Arazi : Nil Vâdisi gayet verimlidir. Yazlar s ıcak, kışlar mütedildir. 

Yağmurlar azd ır. Ahali ziraatla me şguldür. Pamuğu gayet makbuldür. 

Süvey ş Kanal ı mühim gelir sağlar. 

Dil 

: Arapçad ır. İslâmiyet Hicretin 23 üncü yılında girmiştir. 

İslâm tarihinde çok mühim yer tutar. Bir çok kuvvetli hükümetler 

kurulmu ştur. Islâm medeniyetine hizmetleri büyüktür. Ezher Camii me ş- 

hurdur. Yavuz Sultan Selim zaman ındanberi Osmanl ı Imparatorluğuna 

tâbi idi. Mehmet Ali, Ostrıanblara kar şı koyarak Hidivlik unvaniyle mümtaz 

bir eyâlet oldu. 1952, de Cumhuriyet ilân edildi. 

78 

— Moritanya: 

Batı Afrika'dad ır, Kuzeyinde Cezayir, Güneyinde Senegal, do ğusunda 

Sudan ,Bat ısında Atlantik bulunur. 

Yüzölçümü : 943.000 KIL kare 

Nüfusu : 725 . 000 olup bunun 682 000'i Müslümand ır., 

Nisbet % 94

Hükümet 

Ba şkenti 

Arazi 


: Novak şot'd ır. 

: Ziraata elveri şlidir. Harice zamk satar. 

Dil : Arapça ve Frans ızca'd ır. Islâmiyet I. Yüzy ılda 

Fas'dan gelen Müslümanlar sâyesinde buraya girmi ştir. Fas'a tâbi bir vilâyet 

iken Avrupal ıların i şgaline uğramışt ır. 1958 de Fransa'dan ayr ılarak istiklâline 

kavu ştu: Birle şmiş Milletlere üyedir. 

20 - Nijer: 

Afrikan ın bat ı kesimine dü şer. 

Yüzölçümü : ı . z79 . 000 Km. Kare. 

Nüfusu : 2.5 5 5 . 000 olup Müslümanlar ın sayısı ı . 5 3 3 . 000 

dir. Nisbet % 6o d ır. 

Başkendi 

Arazi 

: Niamey'dir. 

: Nigar nehri k ıyıları gayet mahsuldard ır. Ahali ziraatle 

me şguldür, zamk ihracat ı yapar. 

Dil 

: Frans ızca ve Arapça konu şulur. Halk yerli lehçelerle 

konu şur Islâmiyet Hicri II. Yüzy ılda buralara gelen Müslüman misafirler 

sayesinde girmi ştir. 1958 de Frans ız sömürgesi olmaktan kurtulup istiklâlini 

kazand ı. 

21 - Nijerya : 

Batı Afrika'da Nijer Nehrinin a şağı kesimindedir. 


: 922 13 Km. kare. 

Nüfusu : 4o . 000 .000 olup Müslümanlar zz .600.000 dir. 

Nisbet % 65 dir. 

Hükûmet 

Ba şkenti 

Arazi 

: Müstakil Birliktir. 

: Lagos't ır. 

: Dağliktır. Halk ziraatla geçinir. Hindistan cevizi, 

pamuk yeti şir. 

Resmi Dil : Ingilizcedir. Halk yerli lehçeyle konu şur. Arapça 

da bilenler vard ır. Islâmiyet buraya Hicri IV ve V Yüzy ıllarda Arap göçmenler 

vasıtasiyle girmiştir. Ancak yerli kabileler Müslümanl ığı XIII. Yüzyılın 

başında kabul etmi şlerdir. Müslüman ço'ğunluğu Kuzey kesiminde ya şarlar 

ki, reisleri Hac ı Sır Ahmed Bilo'dur. 

Nijerya 196o yılında Ingiliz sömürgesi olmaktan ç ıkıp istiklâline kavu ş- 

tu. Ba şvekili Ebü Bekir Bilo'dur. 

79

22 — Pakistan : 

Asya'n ın Güney kesimine dü şer. 

Yüzölçümü : ı o ı it .024 Km. kare. 

Nüfusu : 93 . 8o ı . 5 5 6 olup Müslümanlar 86 . 5 26 . 5 5 i dir. 

Nisbet % 8 8 dir. 


Ba şkenti : Kara şi'dir. Lahor, Sayer, Haydarabad, büyük şehirlerindendir. 

Arazi : Kuzey kesimleri da ğlık, orta kesimleri oval ıktır. 

Yeryer ye şil ormanlara rastlanır. Yazlar s ıcak, kışlar soğuk geçer. Ahali ziraatle 

me şguldür. Pamuk, çay, yün, deri satar. 

Resmi Dil : İngilizcedir 33. Ordu ve Pengal dilleri halk ın dilidir. 

islâmiyet buralara Hicri 6o-7o y ıllar ında girmi ştir. 1848 de İngiliz hakimiyetine 

girdiler. 1947 de Hindistan'dan ayr ılarak müstakil Pakistan Devleti 

kuruldu. Muhammed Cinnah' ın ve Şair İkbal'in Pakistan Devletinin 

kuruluşuna hizmetleri büyük olmu ştur. General Muhammed Eyup Han 

Cumhurba şkanıdır. Parlamento vard ır. 

23 — Senegal: 

Afrika'n ın Batı kesimine dü şer. 

Yüzölçümü : ı 97 . ı 6 ı . Km. karedir. 

Nüfusu : 3. 43 2 .000 olup Müslümanlar ın adedi 3. 05 9 . 000 

dir. Nisbet % 90 d ır. 


Ba şkendi Dakar'd ır. 

Arazi : Kuzey kesimleri alçakt ır, hava s ıcak ve rutubetlidir. 

Ahali ziraatla me şguldür. Mıs ır, pirinç, patates, bu ğday, pamuk yeti şir. 

Resmi Dil : Frans ızca'd ır. Halk yerli dilleri konu şur. İngilizce 

ve İspanyolca da kullan ılır Senegal yerli hakimlerin idaresinde iken XV. 

Yüzyılda Portekizliler burada ticaret merkezleri kurdu, sonra 1626 da Frans 

ızlar girip yerle şti. 19 5 8 de Frans ız sömürgesi olmaktan ç ıkıp müstakil devlet 

oldu. Cumhurba şkanı Hristiyand ır. 

24 — Sierra Leone: (Seralyon) 

Afrika'n ın Bat ı sahillerindedir. 

Yüzölçümü : 8o . 000 Km. kare 

Nüfusu : ıoo . 000 olup bunun ı . z 5 o . 000 Müslümandır 

Nisbet 6 

33) Nüfusca en büyük olan bir islâm devletinde resmi dilin İngilizce olmas ı hazin değil 

mi 

80

Hükümet 

Başkenti 


: Freetown'd ır. 

Arazi : Yar ımadalardan müte şekkil olup yağmurları boldur. 

Halk ziraatla me şguldür. Demir, elmas, kahve, kakao ihraç eder. 

Resmi Dil : İngilizcedir. Halk mahalli lehçelerle konu şur. islâmiyet 

buraya Hicri XIII. Yüzy ılda girdi. Gelen i şçiler İslâmı yaydı. İngilizler 

burayı 1787 de i şgal etmi şlerdir. 1961 de istiklâlini ald ı, Birle şmiş Milletlere 

üye oldu. 

25 — Somali: 

Afrikan ın doğusunda Aden Körfezi yan ındad ır. 

Yüzölçümü : 535 . 000 Km. kare. 

Nüfusu 

Hükurriet 

Başkenti 

: r.33o.000.bunun 1.317.000 Müslümandır. Nisbet 

% 99 


: Mogadi şo'dır. 

Havası fazla s ıcakt ır. Yaz ın sâhil boyunda ya ğmurlar boldur. Halk ziraatla 

me şguldür. Harice muz, şeker, pamuk satar. 

Dil 

: Somalice ve Arapça konu şulur. İslâmiyet Hicretin 

I. Yüzyılında Arap tâcirler vas ıtasiyle girmi ştir. Sömürgecilik devrinde 

Somali İngiliz Frans ız ve İtalyanlar aras ında üç bölgeye bölünmü ştü. 196o 

y ılında üç bölge birle şerek istiklalini kazand ı. 

2.6 — Sudan: 

Afrika'run kuzey kesimine dü şer. Mısır, Kızıldeniz, Habe ş, Kenye 

ve Uganda ile çevrilmi ştir 

Yüzölçümü 2. 6 r . 000 Km. kare. 

Nüfusu 

Hükümet 

Ba şkenti 

Arazi 

. 390 . 000 olup bunun r o . oo . 000'i Müslümandır. 



Hartum şehridir. Ummuderman da me şhurdur. 

: Nil kıyıları çok münbittir. Çöl ve ormanl ık kesimleri 

vard ır. 

Resmi Dil : Arapça'd ır, mahalli lehçeler vard ır. İslâmiyet buraya 

M ısırın fethini müteakip M ısır'dan girmi ştir. As ırlar boyunça İslâm 

Devletlerine tâbi olmu ştur. İngilizler işgal etmi şti. 1956 da müstakil Cumhuriyet 

oldu. 

81

2 7 - Suriye : 

Asya'n ın bat ıs ında: Türkiye, Irak, İsrail, Lübnan ve Ürdün aras ında 

bulunur. 


Nüfusu 

Hükûmet 

: 170 . 637 Km. kare. 

: 4.4.zo . 5 5 O olup bunun 4 . o 1 8 . 000'i Müslümandır. 

Nisbet % 8o dir. 


Ba şkenti : Şam'dır. Haleb, Humus, Hamah, Lazkiye büyük 

şehirlerindendir. 

Arazi : Büyük k ısmı çöl olup, münbit kesimleri vard ır. 

Halk ziraatla ve hayvanc ılıkla geçinir. Petrol, tuz, fosfat ç ıkar. 

Dil : Arapça'd ır. Islâmiyet Asr— ı Saadette girmi ştir. 

Emevilerin hükûmet merkezi Şam'd ı . Şam İslam medeniyetinde kültür merkezi 

olmuştur. Burada bir çok hükümetler kurulmu ştur. Osmanl ı İmparatorluğundan 

1918 de ayr ıldı. Frans ız işgalinde kald ı. II. Cihan Harbinden 

sonra müstakil oldu. M ısırla birle şti, 1961 de ayr ıldı. Cumhuriyettir. 1949 

ile 1962 aras ında 9 defa ihtilal olmu ştur. 

28 — Suudi Arabistan: 

Arabistan Yar ımadas ının ortas ındadır. 

Yüzölçümü : ı .445 . 000 Km. kare. 

Nüfusu 

Hükûmet 

Ba şkenti 

: 8.500 . 000 olup bunun 8.450 . 000'i Müslümand ır. 

Nisbet 99 dur. 

: K ırallıktır. 

: Riyad'dır. Mekke, Medine, islam ın iki mübarek 

şehridir. 

Arazi : Çöllerden ibarettir, baz ı vahalar bulunur. Büyük 

nehir yoktur. Hava s ıcakt ır. Halk eskiden beri ticaretle ve hayvanc ılıkla 

geçinir. Hac mevsimi alış veriş canlanır Bugün memleketin ba şlıca gelir 

kaynağı petroldur. Melik İbn—i Suud K ıraldır. 

82 

29 — Undün: 

Suriye, Suudi Arabistan, İsrail aras ında bulunur. 

Yüzölçümü : ı o8 . 000 Km. kare 

Nüfusu 2 . 010 . 000 olup bunun ı . 736 . 000 'i Müslümand ır. 

Nisbet % 90 d ır.

Ba şkenti : Amman'dır. Kudüs, Beyeüllahm, Halilürrahman 

tarihi şehirlerdendir. 

Hükûmet : Kırallıktır 

Arazi : Çorakt ır. Küçük nehirler vard ır. Halk ziraatla, 

bağcılık ve bahçecilikle geçinir. Fosfat ç ıkar. 

Dil : Arapça'd ır. Islâmiyet Hicretin 15 inci y ılında girmiştir. 

1916 da Şerif Hüseyin'in ayaklanmas ına kadar Osmanlı Imparatorluğuna 

tabi'di. Şerif Hüseyin'in O ğlu Abdullahın başkanlığında İngiliz 

himâyesinde bir Emirlik hâline getirildi, sonra K ırallık oldu. Hâlen Melik 

Hüseyin Kıraldır. 

3o — Tunus : 

Afrikanın Kuzeyinde Libya ile Cezayir aras ındadır. 

Yüzölçümü : 125 . 000 Km. kare. 

Nüfusu : 3 .965 . 000 olup bunun 3 . 383 .9oo'ü Müslümand ır. 

Nisbet % 90 


Ba şkendi : Tunus şehridir. 

Arazi : Kuzey kesimleri mahsuldard ır. Yağmur azdır, hava 

sıcaktır. Halk ziraatla, bal ıkçıhkla geçinir. Fosfat, demir, bak ır, çinko ç ıkar. 

Dil : Arapça'd ır. Islâmiyet buraya III. Halife Osman 

zamanında girmi ştir. İlk islâm üniversitesi burada kurulmu ştur. Cami—i 

Zeytune islâtr ı ilimleri kayna ğı olmu ştur. Uzun müddet Osmanl ı imparatorluğuna 

dahil idi. Sonra Frans ız i şgaline uğradı. 1956 da Fransa'dan ayr ı- 

larak müstakil Cumhuriyet oldu. Cumhurba şkan ı Habib Burgiba'd ır. (Bu 

Rakibe). 

31 — Türkble : 

Asya ve Avrupa k ıt'alarında arazisi olan bir Devlettir. 

Yüzölçümü 776 .979 Km. kare. 

Nüfusu : 3 o . 000 . 000 olup bunun 29 . 5 oo . 000'i Müsiümailch.r. 



Ba şkenti : Ankara'd ır. İstanbul, Edirne, İzmir, Bursa, Eskişehir, 

Konya, Adana, Iskenderun, Erzurum mühim şehirlerindendir 

Arazi : Yüksek da ğlar, münbit ovalar vardır. Halk ziraatla, 

hayvan bakic ılıkla meşguldür. Harice kuru mevye, tütün, deri, yün, tiftik, 

gümü ş, kömür, hal ı ve ipek satar. 

Dil 

: Türkçe'dir. Osmanl ı imparatorlu ğu tarihin en büyük 

bir devleti halinde uzun zaman ya şadı. Türkler islâma büyük hizmetler ettiler. 

I. Cihan harbinden sonra memlekete dü şmanlar sald ırdı. Atatürk'ün 

83

aşkanlığında kurtulu ş sava şı kazan ıldı. 1923 de Cumhuriyet kuruldu. Cemal 

Gürsel Cumhurba şkanı, İsmet Inönü Ba şvekildir. 

32 - Yemen : 

Arabistan Yar ımadas ının Güney kesimine dü şer. 

Yüzölçümü : 120.000 Km. kare. 

Nüfusu : 5.5 ı o . 000 olup bunun 5.500 . 000 Müslümand ır. 

Nisbet 0/ 99 


Ba şkenti : San'a'd ır. 

Arazi : Dağl ıktır. ı 2 . 336 kadem yüksek tepeler vard ır. 

Halk ziraatla, çobanl ıkla geçinir. Harice deri ve kahve satar. 

Dil 

: Arapça'd ır. Islâmiyet buraya Hz. Peygamber zaman 

ında girmi ştir. Yemen, Osmanl ı Imparatorluğuna tabi'di. 1918 de ayr ıldı. 

Zeydiye Mezhebindedirler. K rallar ına imam denirdi. 1962 y ılı Eylülünde 

imamlığa son verildi. Cumhuriyet ilan olundu. 

33, — Zengibar : 

Afrika'n ın doğusundadır. Tanganika sahilleri aç ıklarında Hind Okyanusunda 

bir adad ır. 

Yüzölçümü : 2. 7zo Km. tutan iki adad ır. 

Nüfusu : 307. ioo olup bunun 300.00o Müslümand ır. Nisbet 

% 99 dur. 


Ba şkenti : Zengibar şehridir. 

Arazi : Zengibar adasiyle Pemba adas ından ibaret olup bu 

iki ada ovalik ve çok verimlidir. Halk ziraatla, bahçecilikle geçinir. Hindistan 

cevizi çok yeti şir, karanfil, kakao, şeker boldur. 

Dil 

: Mahalli lehçeler vard ır. Arapça da konu şulur. 

uncu Yüzy ıla kadar Zengibar Sultanl ığın ın Afrika Doğusunda toprakları 

vard ı, onun için eski eserlerde Zengibar'da haricilerin nüfusu çok 

gösterilmi ştir. 1890 da Zengibar Arap Sultanl ığı İngiliz himâyesine girdi. 

Sultan Adada nüfuzunu muhafaza etti. Afrika'daki topraklar ı ise Kenye 

himayesinde kald ı . 

Abdullah b Halifenin o ğlu Çem şid Zengibar Sultan ı iken 1964 de yapılan 

ihtilal ile Cumhuriyet ilk olundu. Zengibar'daki Müslümanlar Harici 

Mezhebindedirler. Müstakil fıkıhları vard ır. Şafiiliğe biraz yak ındırlar. 

1888 de Brüksel'de toplanan köleli ği ilga kongresine Türkiye, Iran, 

gibi Islam Devletleri ile Zengibar Sultan ı da islam s ıfatiyle delege gönderdi. 

Köleleği kaldırma hususunda titizlik gösterilmesini istemi ştir. 

84

(EKLER) 

Cetveller

MÜSTAKIL ISLAM DEVLETLERI (33 adet) 

(390 Milyon) 

Sıra No: Adı Km U. Nüfusu Müslüman- Nisbet Ba şkenti 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

Adganiseuı 

Arnavuduk 

Cezayir 

Çad 

Dahomey 

Endonezya 

Fas 

Guinea 

650.000 

27.538 

2.380.864 

1.247.000 

ıı 5.7oo 

1.9o4.000 

446.000 

31o.000 

14.000.000 

1.452.000 

11.000.000 

2.600.000 

1.735.000 

90.000 000 

11.625.000 

2.800.000 

13.800.000 % 99 Kâbil 

1.016.000 % 69 Tiran 

10.000.000 % 90 Cezair 

1.435.000 % 6o Fcırt Larny 

982.000 % 58 Porto Novo 

86.400.000 % 90 Cakarta 

11.070.000 % 95 Rabat 

1.881=o % 6o Konakry 

9 Irak 452.000 6.638.1oo 

'o Iran 1.621.866 20.644.820 

6.156.000 % 94 Bağdad 

19.300.600 % 98 Tahran 

Kamerun 465.000 3.187.000 1.685.000 % 55 Yaunda 

12 Küveyt 51.800 300.000 300.000 % 99 Küveyt 

13 Libya 1.759.540 1.300.00 1.278.000 % 99 Bingazi 

Lübnan ıo. ı 7o 1.450.000 828.000 % 57 Beyrut 

15 Maldiv (ada) 298 I00.000 100.000 % ıoo Male 

16 Malezya 131.923 6.815.000 3.700.000 % 5 ı Kuala Lumpur 

17 Mali 1.400.000 4.300.000 2.193.000 % 6o Bamako 

18 M ısır 995.3oo 25.400.000 23.200.000 % 92 Kahire 

19 Moritanya 943.000 725.000 

20 Nijer 1.279.000 2.555.000 

683.000 % 94 Novakchot 

1.533.000 % 6o Niamey 

21 Nijerya 922.113 40.000.000 22.600.000 % 56 Lagos 

22 Pakistan 1.014.024 93.801.550 84.526.000 % 88 Karaşi. 

23 Senegal 197.161 3.432.000 3.059.000 % 6o Dakar 

24 Sierra Leone 80.000 2.200.200 1.250.000 % 56 Freetown 

25 Somali 65o.000 1.330.000 1.317.000 % 99,Mogadi şu 

26 Sudan 2.611.000 11.390.000 10.100.000 % 82 Hartum 

27 Suriye 170.637 4.42°.55° 4.018.00o % 8o Şam 

28 Suudi Arabistan 1.544.000 8.500.000 8 .45 0.000 % 99 Riyad 

29 Ürdün ı o8.000 2.010.000 1.736.000 % 99 Amman 

30 Tunus 125.000 3.965.000 3.383.900 yo 90 Tunus 

31 Türkiye 776.979 30.000.000 29.500.000 0/0 98 Ankara 

32 Yemen 195.000 5.510.000 5.500.000 % 99 Sada 

33 Zengibar 2.720 307.110 307.100 % 99 Zengibar 

86

II 

Müslümanlar Çoğunlukta Olduklar ı Halde Ecnebi 

Idaresinde Bulunan Yerler (zo kadard ır) 

(3o milyon) 

Sıra No: Ad ı Umum nufus Müslümanlar Nisbet Bağlı olduğu dev. 

ı Aden (Sömürge) 171.000 131.000 % 8o İngiliz Sömürgesi 

2. Aden 656.000 65 ı . 000 % 99 " Idaresi 

3 Azerbaycan 4.283 . 000 3.345.000 % 8i S. Birli ğine dahil 

4 Bahreyn 

ı z6 . 000 

ı 24.5oo % 99 Şeyhliktir. Igniltere'ye t. 

5 Borneo (Kuzey) 

,, 

38o . 000 286.000 % 75 

,, 

6 Brunei 

570.000 438.000 % 76 

7 Gambia 

273.000 230.000 V. 84 " 

8 Eritre 1.204.000 639 . 000 % 53 Habaşe tabi 

9 Katar 30.000 30.000 % ıoo Ingiltere'ye t. 

I° Kazakistan 6.458 . 000 4.35o . 000 % 68 S. Birliğine dahil 

11 Ke şmir 4.700 . 000 4.214.000 % 91 Hind 

12 Kırgızistan ı . 8o5 . 000 ı . 613 . 000 % 9z S. Birliğine dahil 

13 Maskat 7.000 7 . 000 % ı oo ingiltereye tâbi 

14 Saravak 651.000 

" 

455. 200 % 78 

15 Sinkiang D. Türkistan 6. 000 . 000 5.800 . 000 % 8z Milliyetçi Çin 

ı 6 Tacikistan 1.85o.00o 1.790.000 % 92 S. Birliğine dahil 

17 Türkmenistan 1.418.000 1.290.000 % 90 

ıı 

ıı 

18 Özbekistan 6.273.1oo 6.000.000 % 88 

)7 

" 

19 Umman ı . o5o . 000 ı . o5o . 000 % ıoo Ingiltere'ye tâbi 

zo Yeni Gine 1.8o4.790 1.025.000 % 65 

87

III 

Müslümanlar ın Azınlık Halinde Ya şad ıkları Yerler 

13o milyon 

Sıra No: A d 1 Umum Nüfus Müslümanlar Nisbet 

ı Arjantin 17.887.00o 250.000 % 1.4 (Güney Amerika dahil) 

z Basutoland 563.800 147.300 % 19 

3 Birmanya (Burma) 18.668.000 1.975.000 % ii 

4 Bulgaristan 7.022.000 1.000.000 IO 

5 Çin 640.000.000 50.400.000 % ii 

6 Ermenistan 1.347.000 164.000 % 12 

7 Finlandiya 4.53 2 .5 00 2.000 °A 0.9 

8 Filipin 19.234.000 2.105.000 jio II 

9 Fiji Adası 261.000 138.500 % 39 Avusturalyan ın doğusu 

'o Filistin: İsrail 2.050.000 120.000 % 6 

ii Gürcistan 3.722.000 842.000 % 19 

12 G. Afrika B. 14.418.000 130.000 % 0.9 

13 Habeşistan 18.000.000 8.100.000 cA 41 

14 Hindistan 376.750.000 45.000.000 % 12 

15 Hong-Kong 2.65o.000 6.600 %O.25 

16 Japonya 91.000.000 135.000

IV 

Nüfusu ış o.000 den Çok Olan Islam Ülkeleri 

S ıra No: Adı Umum Nüfus Müslümanlar Nisbet 

ı 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

'o 

ıı 

i2 

13 

Endonezya 

Pakistan 

Çin 

Ihrıchstan 

Türkiye 

Rusya 

Nhsır 

Nijerya 

Iran 

Afganistan 

Fas 

Cezayir 

Sudan 

95.000.000 

92.000.000 

64o.000.000 

376.000.000 

3o.000.000 

212.000.000 

25.000.000 

40.000.000 

2o.644.000 

14..000.000 

ıı .600.000 

ıı .000.000 

ıı .39o.000 

86.000.000 

84.000.000 

6o.000.000 

45.000.000 

29.5oo.000 

(35) 29.000.000 

23.2oo.000 

22.5oo.000 

19.3oo.000 

13.800.000 

ıı .o7o.000 

ıo.000.000 

ıo.000.000 

°A 90 

°A 90 

% II 

% 13 

% 98 

% 13 

% 92 

°A 56 

% 98 

°A 99 

°A 95 

°A 90 

% 82 

14 Suudi Arabistan 8.5oo.000 8.5oo.000 °A 99 

15 ffibe şistan 18.000.000 8.10o.000 °A 41 

16 Irak 6.638.000 6.156.000 % 94 

17 Yemen 5.51o.000 5.5oo.000 % 99 

ı 8 Suriye 4.42o.000 4.180.000 % 8o 

19 Malaya (malazya) 6.815.000 3.7oo.000 5% 5' 

20 Tunus 3.965.000 3.384.000 % 9° 

2 ı Azarbaycan 4.283.000 3.345.000 % 81 

22 Senegal 3.432.000 3.o59.000 % 60 

23 Tanganika 7.945.000 2.600.000 % 2o 

24 Siyam (Tayland) 22.817.000 2.25o.000 % ıı 

25 Vietnam 12.180.000 2.33o.000 % 18 

26 Yugoslayya 18.180.000 2.53o.000 % 12 

27 Filipinler 19.234.000 2.105.000 °A II 

28 Birnnanya 18.968.000 1.975.000 0/,'„ II 

29 Ürdün ı .820.000 1.736.000 Wz, 95 

3o Mali 4.3oo.000 2.192.000 % 6o 

3 ı Kameron 3.187.000 1.685.000 iö 55 

32 Cr ı nea 2.800.000 1.581.000 % 6o 

33 Roclesia 6.480.00. 1.566.000 °A 22 

34 Uganda 5.679.000 1.533.000 % 22 

35 Nijer 2.555.000 1.533.000 % 60 

36 Fildişi Sahili 3.000.000 1.5oo.000 /0 5° 

37 Çad 2.600.000 1.435.000 % 6o 

38 Sonmli 1.33o.000 1.317.000 % 99 

39 İspanya Merakeşi 1.400.000 1.3oo.000 % 93 

89

40 Ukrayna 41.000.000 1.275.000 % 2 

41 Sierra Leone 2.200.000 1.250.000 % 56 

42 Libya 1.300.000 1.278.000 cA 96 

43 Madagaskar 5.174.99° 1.135.000 % 22 

44 Kenya 6.150.000 1.160.000 % 18 

45 Umman ve civar ı 1.050.000 1.050.000 %I00 

46 Yeni Gine 

1.804.000 1.025.000 °A 56 

47 Arnavudluk 1.452.000 1.016.000 % 69 

48 Bulgaristan 7.220.000 1.000.000 % II 

49 Dahorny 1.735.000 982.000 Vo 58 

5o Lübnan 1.45o.000 828.000 57 

51 Mozambik 5.732.000 73o.000 ı 2 

52 Shıgapur 1.55o.000 7oo.000 % 45 

53 Liberya 2.5oo.000 7oo.000 % 30 

54 Seylan 8.589.9oo 688.000 5,', 6 

55 Moritanya 725.000 683.000 94 

56 Aden 656.000 651.000 99 

57 Eritre 1.2o4.000 65.000 °A 6o 

58 Yukar ı Volta 5oo.000 

59 Seravak 651.000 455.000 % 78 

6o Bronei 57o.000 438.000 % 75 

61 Zengibar 3oo.000 3oo.000 % 99 

62 Kuzey Borneo 380.000 286.000 % 75 

63 Nepal 8.473.000 25o.000 °A3.8 

64 .4antin 17.880.000 25o.000 % 1.4 

65 Gambiya 273.000 23o.000 % 84 

66 Kilveyt 3oo.000 3oo.000 %ioo 

67 Gana 215.000 

68 Romanya 17.480.000 200.000 

69 Yunanistan 200.000 

7o Filistin 

180.000 

90

V 

Asyada'ki Müslümanlar ve Mezhepleri 

(400.000.000 Civar ında) 

Türkiye Cumhuriyet 2.9.5oo.000 Ekseriyeti Hanefi, Şarkta bir miktar Şâfii 

ve Şii var. Antakya ve Mersin'de biraz 

Nusayri var. 

Iran Krall ık 19.3oo.00o Caferi Mezhebi Resmi Mezhebdir. Birkaç 

milyon Sünni ve biraz Bahri var. 

Afganistan 

13.000.000 Resmi mezhep Hanefidir. Bir milyon Şii 

var. Ulemâ ve şeyhler siyasette rol oynar. 

Pakistan Cumhuriyet 84.400.00o Ekserisi Hanefidir, bir mikdar Şâfii var, 

Şii, Vahhâbi, Kadyani de vard ır. Ganj'da 

ismaililer bulunur. 

Hindistan 

45 . 000 .000 Haydardarâbâd, Pencab, Bombay, Madras 

Bengal, Asam vilâyetlerinde çok miktarda 

Müslüman vard ır. Ke şmir ve Güceât'da 

Şii bulunur. Lâhur Ahmedilerin merkezidir. 

Irak 

6.000.000 Hanefi, Şâfii çoktur. Şianın merkezi Necef'ül 

E şreftir. Yezidilerce şeyh Adi türbesi 

mukaddestir. Cenubda Sâbiller, 

Dyâli'de Bahâiler vard ır. 

Suriye 

4.000.00o 2.5 milyon Sünni, Hanefi, Şâfii ve Ma- 

Eki var. 13 bin Şii, 3o bin İsmaili var. 

(Hamah ve Lazkiye'de); Humus, Hamah 

ve Lazkiye'de 33o bin Nusayri, 96 bin 

Dürzi, Haleb ve Cezire'de 3 bin Yezidi 

var. (Merkezleri Musuldur) Bir mikdar 

Bahri vard ır. (Merkezleri Akkâ'cl ır) 

Lübnan 

800.000 25o bin Sünni, 22o bin Şii, 8o bin Dürzi, 

bir miktar Nusayri vard ır. 

Filistin 

ı 80.000 Şâfii, Hanbeli, Şii, ve Bahri var. (Akkada) 

Bir milyon muhacir dışardad ır. 

Ürdün Krallık 1.7oo.000 Sünni, Şii' ve Bahri vard ır. Sünniler Şâfii 

ve Hanbelidir. Kudüs'de ve Halliürrahmanda 

Hanefi vard ır. 5o bin H ıristiyan 

Arap vard ır. Burada Türkler zaman ında 

iskân edilmiş Çerkesler vard ır. 

Suudi Arabistan Krall ık 8.000.000 Vahhâbi Mezhebi hâkimdir. Dört mezhebin 

sâlikleri bulunur. 

Yemen Cumhuriyet 5 .5oo.000 2.5 milyon Zeydi, z milyon Şâfii vard ır. 

Bir miktar İsmaili ve Harici bulunur. 

91

Güney Ve Do ğu Arabistandaki Emirlikler • 

Küveyt 

Bahreyn 

Katar 

Sahil'ul-Sulh 

Maskat Sultanl ığı ve 

Umman imamlığı 

Aden 

Lahç 

Maldiv Adas ı 

Seylan Adas ı 

Şeyhlik 

Sultanl ık 

3oo . 000 Mezhebleri Mâlikidir. 28 bin Şii vard ır. 

13o . 000 7o bin Mâliki, biraz Hanbeli var. ş o bin 

Şii vard ır. 

25. 000 Mezhepleri Hanbeli ve Mâlikidir. 5oo 

kadar Şii vard ır. 

8o . 000 

ş o . 000 Harici Mezhebi Hâkimdir Az miktarda 

Şâfii, Hanbeli ve Şii bulunur. Halk Arap, 

Iranl ı, Hindlidir. Bir miktar Çingene 

vard ır. 

68o . 000 Halk Arap, Hindli, Pakistanl ı ve Somalilidir. 

Birinci Cihan Harbinde Türkler biuray ı 

i şgal etmi şlerdir. 

too.000 

688. 000 Mezheb Şâfiidir. 

Nepal 

Burma (Birmanya) 

Siyam (Tayland) 

Vietnam 

Malaya Birliği 

Cava 

Uzak Doğu: 

Singapur 

Endonezya (3o bin adadan 

Sumatra 

2 ş o.000 

ı . 000 . 000 Müslümanlığı buralara Müslüman Tâcirler 

getirdi. 1287 de Müslüman Tatarlar 

Çin'den buraya sald ırd ılar. Ondan sonra 

Müslümanlık yay ıldı . Şâfii, Hanefi ve 

biraz da Vahhâbi vard ır. 1948 de Devlet 

olarak tan ınd ı. 

2 . 300. 000 Şâfiller çoktur. Müslümanl ık buraya tâcirler 

sâyesinde girmi ştir. 

2.3oo.000 

3.7oo . 000 Mezhep Şâfiidir. Islâmiyet buralara 13. yüzyılda 

girmi ştir. 

7oo.000 

müte şekkil bir Cumhuriyettir). 

14. . 000 . 000 Sünnidir. Ekseriyet Şâfiidir, Hanefiler ve 

Vahhâbiler de vard ır. Tarikatlar pek yayg 

ındır. Islâmiyet buralara 14 cü Yüzy ılda 

girmi ştir. 

Cava ve Sumatra Müslümanlar ı hutbede 

Osmanl ı Sultan ı Halife'nin ad ını anarlard 

ı. Holandal ı müste şrik S. Hurgronie 

bunun yasak edilmesini Hükümetten istemişti. 

(Haz ır'ül*Alem-i islâmi c. ı . s. 343) 

54.000.00o 

Borneo 5.000.000 

Timur, Yeni Gine ve ba şka adalar ı . 000 . 000 

W000.000 

Saravak 450.000 

Filipinler 2.000.000 Mezhebleri Şâfiidir. 

Formoza 14.000 

92

Japonya 

ı 3o. 000 Çoğu Türk, Tatar, Hindli göçmenlerdir. 

Abdurreşid İbrahim Tokyo Camii imam ı 

idi. Kurban Ali, İslam Cemiyeti Reisi idi. 

1935 de Kobe'de, 1937 de Tokyo'da cami 

yap ıldı. Hutbe Arapça ve Türkçe okunur 

(Abdurre şid İbrahim ilk olarak 19o7 de 

Harpinde Türkçe hutbe okutmu ştur. 

Alem-i islam ın C. I. S. 147 de şöyle diyor: 

"Büyük misafirimiz Abdurre şid Efendiden 

rica edece ğiz, bize bugün teberruken 

Türk lisânında bir hutbe okuyarak Cumamızı 

kıldırsınlar, Bizim için ömrümüz 

oldukça hât ıramızdan çıkmaz bir yadigar 

olur." I911 de Silistre'de i 9zi de 

Kazan'da Türkçe hutbeler okunutdu. 

Türkiyede de baz ı hatibler Türkçe okuma ğa 

başlamışlard ı. 1927 den itibaren Diyanet 

işlerinin emriyle Türkçe okunmaktad ır). 

1926 da Kur'an Japonca'ya çevrildi. 1938 

ve 195o de yeni tercemeler yap ıldı. Türkler 

bir ara Japonya'da İslami yaymağa 

çalıştılar. 

Hindiçini 300.000 

Ç i n 

50-6o Milyon aras ındad ır. Kuzey bölgede Müslümanlar 

çoktur. Hepsi Hanefidirler. 

Rusya'da 35 . 000 . 000 Ço ğu Hanefidir. Bir miktar Şafii ve Sünni 

vard ır. Kafkaslardan, K ırım'clan tut da 

Mançurya'ya kadar Rusya'n ın muhtelif 

bölgelerinde 35 milyon kadar Türk-Müslüman 

ya şamaktad ır. Bunlar ın Asya kısmında 

olanlarının nüfus mikdar ı şöyledir : 

Tataristan: 2.500.000 

Ba şkurdistan : 1.500.000 

Kazakistan: 

6. 000 . 000 Elmaata merkezidir. islâmiyet buraya 133o 

da girmiştir. 

Türkmenistan : 

2 . 000 . 000 Aşkabad merkezdir. Bahailer vard ır. 

Özbekistan 

6 . 000 . 000 Ta şkend dini merkezdir. 

Tacikistan 

ı 700 . 000 Bir mikdar İsmaili vard ır. 

Kırgızıstan 1.613.0000 

Sibirya 2.000.000 

Azerbaycan 

3.345 • 000 Burada Şii Türkler çoktur. Sünniler de 

vardır. Bakü dini merkezdir. (Kafkaslarda 

ve İranda 6 milyon kadar Şii Türk 

bulunur. Türklerin çoğu Sünnidir.) 

Da ğıstan 1.5oo . 000 Sünni ve Şii olanlar vard ır. Islâmiyet buraya 

9. yüzy ılda girdi. Alt ınordu İslami 

yayd ı. Nakşibendi Şeyh Şamil Ruslarla 

yıllarca mücadele yapt ı. 1864-1878 de 

yarım milyon Kafkasl ı Türkiye'ye göçtü. 

Gürcistan 

500.00o Sünniler Hanefidir. Şii de vard ır. 

93

Ermenistan 

K ır ım, Kazan, Ukrayna: 

zoo.006 Bunlar Azeri Türk'üdür ve Şi/dirler. 

Buralarda da Müslüman Türkler ya şamaktad 

ırlar. II. Cihan Harbinden sonra 

Kırım Türkleri yerlerinden sürgün edilmiş, 

bir k ısmı mülteci olarak harice kaçmıştır. 

94

VI 

Afrikada'ki Müslümanlar 

( ı ı o milyon kadar) 

Mıs ır Cumhuriyet 23 . zoo . 000 Çoğu Şâfiifir, Hanefi, Mâliki ve Hanbeli 

ler de vard ır. Kadyiâni, Bahâl 

de vard ır. 

Sudan Cumhuriyet ı o . ı oo . 000 Şâfil ve Mâlikidirler. Sudan'a ve Afrika'ya 

Müslümanlığı tâcirler yaychlar. 

Libya Kırallık ı . 287 . 000 Mâlikidirler. Senüsi tarikat' yayg ındır. 

Tunus Cumhuriyet 3.383.9oo Çoğu Mâliikidir. Hanefiler, Hariciler de 

vardır. 

Cezayir 

ı o . 000 . 000 Mâlikidirler. Araplar, Berberiler ve Türkler 

vard ır. 

Fas K ırall ık ı ı o7o . 000 Çoğu Mâlikidirler. (Berberi, Arap) 

Moritanya Cumhuriyet 683.000 

Mali 

2.193 . 000 Buralar ı Frans ız Bat ı Afrikas ı adiyle, 

Senegal 

3 . o59 . 000 çeşitli bölgelere ayr ılmıştır. Bunlar birer 

Gambiya 23o . 000 birer bağımsızlıklarını almaktadırlar. 

Guinea 

1.581 . 000 Ticâni ve Kâadiri tarikatlar ı çok yayg ın- 

Sierra Leone 

1.2.5o . 000 d ır. Şeyhlerin nüfuzu büyüktür. Mezhep- 

Liberya 

7oo . 000 leri ekseriyetle Mâlikidirler.. Şii ve Ka- 

Fildişi Sahili 

.5oo . 000 diyaniler de bulunur. 

Yukar ı Volta 

5oo.000 

Dahomy 982.000 

Nijerya 22. 600 . 000 

Nijer 1.533.000 

Çad 1.435.000 

Kameron 1.685.000 

Kongo 147.300 

Rodesia 1.566.000 

Mozambık 73o.000 

Madagaskar 1.135.000 

Zengibar 3oo. 000 Resmi' Mezheb Haricidir. Şâfii, 

olanlar vardır. 

Tanganika 

2. 600 . 000 Şâfii, Harici 

Uganda 

ı . 358. 000 Ismaililer vard ır. 

Kenya 

1.16o . 000 Ahmediler bulunur. 

Somali 

ı . 317. 000 Şâfü, ismaililer var. 

Habeş 

8 . 'o° . 000 Ço'ğu Şâfildir, Hanefi ve Mâliki olanlar 

da var. 

Eritre 

639 . 000 ŞIfii ve Hanefi Mezhebindedirler. 

ÖZ E T 

ı — Bağımsız islâm Devletleri 

2 - Çoğunluk hal ınde yabanc ı 

idaresinde ya şayanlar 

3 — Azınlık halinde ya şayanlar 

: 390 Milyon. 

: 30 

: 130 

550 

\ 

95

VII 

Mezheplere ve Milletlere göre nüfus miktar ı 

55o milyon müslüman nüfusu Birle şmi ş milletlerin beşeri istatistik indeksine göre şu 

şekilde sıralanabilir. 

Arap ve Arapla şmış olanlar 

7o Milyon 

Iranl ı ve iranhla şmış olanlar 

3o 

Türkler 

8o 

Pakistan ve Hindistan İslâmlar ı 

13o 

Çinli müslümanlar 5 0 

Endonezya ve Hindi—Çini Müslümanlar ı 

ı oo 

Somali, Afrika sahilleri, Habe ş islâmlar ı 

7o 

Balkanlardaki Müslümanlar 5 

Dünyan ın muhtelif yerlerinde da ğın ık islâmlar 15 

Yekün 55o M. Müslüman 

İslâm dünyası mezhepler bak ımından Sünni ve Sü olarak şöylece bölünmü ş gözüküyorlar: 

ı — Hanefiler (Umumiyetle Türkler ve Pakistan'l ılar) 

26o Milyon 

2 - 53.filler (M ısır, Endonezya, Yemen, Hind V.S.) 157 

3 — Mâlikiler (Magrip, Sudan vs.) 87 

4 — Hanbeliler (Suudi Arabistan. Bahreyn, Aden vs.) 9 

Sünniler toplam ı 5 ı o Milyon 

Siller (Iran, Kafkas, Tacikistan, Lübnan) 

35 Milyon 

Diğer Mezhepler 5 

U. Toplam 55o 

,, 

Hayat Ansiklopedisi 

Sünnilerden ba şka islâm mezheplerinin sayıs ını şöyle gösteriyor: 

B. şiiler: 35.469 . 000 

a — Zeydiler (mutedil) 2.64.1.000 

b — Caferiler (orta) 28.475.000 

c — ismaililer (müfrit) 3.737. 000 

d — Aleviler (müfrit) 616.000 

C. Hariciler : 756.000 

D. Ahmediler : io8.000 

E. Dürziler : 282.000 

F. Bahailer 870.000 

G. Yezidiler : 4.000 

H. Sabatailer : 27.000 

Hayat Ansiklopedisi, C. II., S. 965, 1961, İstanbul.) 

96

VIII 

Dr. R. A. K., Türk Kültürü'nün 1963 Mart say ıs ında Türklerin ya şadıkları yerler ve 

Say ıları adlı yaz ısında şu listeyi veriyor: 

I. Türklerin Umumi say ısı 

95.500.000 

II. Türklerin ya şad ıkları memleketlere göre say ıs ı 

ı - Türkiye 26.000.000 9 - Iran 8.250.000 

2 - Yunanistan 500.000 to - Irak 950.000 

3 - Yugoslavya 1.400.000 - Kıbrıs 120.000 

4 - Bulgaristan 1.000.000 12 — SUriye 450.000 

5 - Romanya 480.000 13 - Hindistan 5.000.000 

6 - Sovyetler Birli ği 32.000.000 14 - Pakistan 2.000.000 

7 - Çin 12.750.000 - Diğer memleketler 250.000 

8 - Afganistan 4.350.000 Toplam 95.500.000 

III. Türklerin sahalara göre say ıs ı 

ı . Anadolu Türkleri 3o.73o.000 

a. Türkiye 26.000.000 

b. Yunanistan 

500.000 

c. Yugoslavya 

ç. Bulgaristan 

1.400.000 

1.000.000 

d. Romanya 

.160.000 

e. Irak 

950.000 

f. Suriye 

450.000 

g. K ıbrıs 

120.000 

h. Diğer memleketler 150.000 

b. (Çin D. Türkistan) 1.24.o.000 

8. Kırgızlar 2. 240.000 

a. Sovyetler Birliği 1.49o.000 

b. Çin (D. Türkistan) 75o.000 

9. (52.6(Ader to.25o.000 

a. Sovyetler Birliği 6.55o.000 

b. Afganistan 3.000.000 

c. Çin (D. Türkistan) 7oo.000 

ı o . Türkmenler 5 . 95o . 000 

a. Sovyetler Birliği ı .361.000 

2 . K ırım Türlderi 86o . 000 

a. Sovyetler Birliği 

b. Romanya 

3. Azeri Türkleri 8.7oo.000 

a. Sovyetler Birli ği 

b. Iran 

4. şimâli Kafkasya 4.1o.000 

a. Sovyetler Birliği 

5. Şinıal Türlderi 8.59o.000 


6. Çuva şlar ı .800.000 


7. Kazaklar 7.94o.000 


540.000 

320.000 

3.700.000 

5.000.000 

410.000 

8.590.000 

1.800.000 

6.7o8.000 

b. Iran 3.250.000 

c. Afganistan 1.350.000 

ıı . Doğu Türlderi 10.200.000 

a. Çin (D. Türkistan) to.000.000 

b. Sovyetler Birliği 200.000 

12. Altay Türkleri 39o.000 

a. Sovyetler Birliği 27o.000 

b. Moğolistan 120.000 

13 . Yakutlar 35o . 000 

a. Sovyetler Birli ği 35o.000 

ı 4 . Muhtelif birlikler 7.200 . 000 

a. Hindistan 5.000.000 

b. Pakistan 2.000.000 

c. Diğer Memleketler 200.000 

95.500.000 

97

Ba ş l ı ca Kaynaklar 

L. Stoddart, Yeni Alem—i İslâm, Ali Rıza Seyfi tercemesi, İstanbul 1338, Bu 

eserin Arapça tercemesi Md ıru'l Alemi—l—Islâmi ad ıyla bir çok ilâvelerle 

4 cild olarak bas ılmıştır. 

Abdürreşid İbrahim: Alem—i İslâm İstanbul ı 3 z 8 

H. W. Hazard: İslâm Dünyas ı Atlas ı (195o deki Arapça tercemesi) 

Kahire 195o 

J. Sauvaget, İslâm Dünyas ı Kısa Kronolojisi S. K. Yetkin ve 

F. R. Unat tercemesi Ankara 1963 

Halil Edhem: Düvel—i İslâmiyye İstanbul ı 927 

Sır W. Arnold: İntişar—ı İslâm Tarihi, Halil Halid tercemesi, İstanbul 1 343 

Corci Zeydan, Medeniyyet—i İslâmiyye Tarihi, Zeki Magamiz terce. 

Istanbul 132_,I330 / 

Brockelmann, İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, N. Çağatay terc. 

Ankara 1 954 

M. Fuad Köprülü: Türk Tarih—i Dinisi İstanbul 1341 

Hayderizade İbrahim: Mkahib ve Turuk— ı İslâmiye Tarihi İstanbul 1335 

İ. Hakk ı İzmirli: Yeni İlm—i Kelam, İstanbul 1339/1341 

Abdurrahman Zeki, El—Muslimun fil—Alem'il —Yevm Kahire ı 9 58 

Abas Mahmud Akkad, El— İslâm fil—Karn'il Işrin 1960 

Abdülkadir Ha şimi: El—Muslimun fi—Muhtelifil—Aktâr Karaşi, 1962 

Muhammed Behiy: El—Fikrul— İslâmiyyi'l Hadis Kahire 1959 

M. Ferid Vecdi: El—Medeniyyetü vel— İslâm Kahire 1904 

Muhammed Yusuf Musa, Tarih'ul Fıkh ı 'l —İslâmi 

Muhammed Hudari: Tarih'ul- Teiri'il—islâmi 

Afif A. Tabbara: Ruhud— Din'il Beyrut 1955 

Ali Hafifi El—Firak fil — İslâm 

5) 

1930 

M. İsaf Ne şaşibi: El— İslâm'üs Sahih Kudüs 1 354 

Salih Makbeli El—Alem'ü ş—şâmih Kahire ı 328 

El—Hilal, (arapça dergi, Fevkalâde sayı) El—Arab vel— İslâm 

1 939 

F.R.J. Verhoeven: İslâm London 1962 

Gibb... The Modern Trends in İslâm 

98 

İslâm Ansiklopedisi 

Shorter Encyclopaedia of İslam 

Muhtelif y ıllıklar ve dergiler. 

P)

, 

, 7 

6 8 t It rz f IS- 

-\,Ç.zAt4 

ç 

Aden 

Afganistan 

Arnavutluk 

Azerbaycan 

Bahreyn 

HARITADA GÖSTERILEN İSLAM ÜLKELERI 

: E 7 

: C 9 

: B 4 /5 

: C 7 

: D 8 

Mali 

Maldiv 

Maskat 

Mısır 

Moritanya 

: E 2 

: F ı o 

: D 8 

: D 5 /6 

: D /E ı /.2. 

Basutoland : I 5 Mozambik : H /I 6 

Birmanya : D 12 Nepal : D ı ı 

Borneo : F/G 14 Nijer : E 3 /4 

Bronei : F 14 Nijerya : E /F 3 

Bulgaristan : B 5 Pakistan : C/D 9 / ı o 

Cezayir : C 3 Rodesia : H 5 

Çad : E 4 /5 Romanya : B 5 

Çin : B /D ıı /14 Saravak : F 14. 

Dahomey : F 3 Senegal : E ı 

Endonezya : F/G ı z /15 Seylân : F ı ı 

Eritre : E 6 /7 Sierra Leona : F ı 

Fas : C /D z Singapur : F 13 

Filipin : E 15 Sin Kiyang : B ı ı 

Formaza : D 15 Siyam (Tayland) : E 13 

Gambiya : E ı Somali : F 7 

Gana : F 2 Sudan : E/F 5 /6 

Guinea : E ı Suriye : C 6 

Hindistan : D /E ı o / ı ı Suudi Arabistan : D 6 /7 

Hong—Kong : C 15 Tanganika : G 6 

Irak : C 7 Timur ad. : G 15 

Iran : C/D 7/8 Tunus : C 3 /4 

Japonya : C 16 Kazakistan : B 8 /9 

Kameron : F 4 Türkmenistan : C 8 /9 

Katar : D 8 Özbekistan : B 9/ ı o 

Kazan : A 8 Tacikistan : C 9 

Kenya : F /G 6 Kırgızistan : B 9 / ı o 

Ke şmir : C ı o Türkiye : B /C 5 /7 

Kıbrıs : C 6 Ürdün : C 6 

Kırım : B 6 Uganda : F /G 6 

Kongo : G 4 /5 Umman : D 8 

Küveyt : D 7 Vietnam : E 13 

Libya : n ___ 4, / 5 Yemen : E 7 

Liberya : F ı /z Yugoslavya : B 4 /5 

Lübnan : C 6 Yunanistan : C 5 

Madagaskar : H /I 7 Zengibar : G 6 

Malaya : F 13 

Açıklama : Harita üzerinde arad ığımız ülkeyi kolayca bulabilmek için, 

yan tarafa harfler, üst ve alt tarafa da rakamlar s ıralanm ıştır. Aradığımız ülke 

ad ının önündeki harf ve rakam bulunduklar ı enlem ve boylam dâirelerini 

gösterir. arad ığı= yer, bunlar ın birbiriyle kesi ştikleri dört kö şe içinde bulunmaktad 

ır. 

ı 

0 

C 

f 

50 

10 

10 

10 

I 

30 

O 

.k, 

-..,... -1 

ı < 

(" 

L ›- 

,, 

' .. 

't- 

0 

"'. 

l■ 

e ne8al; 

C•'1•-r-N ', 

'illyte.V 

-‘i,e4 , 

4.1...; ...,,,,, 

1 O 

; 

, 

- 

---......, C E ZAig. 

:, •, Z 

FAS 

, . 

.4-7 

, 

e - 

: ' • 

ı 

M A L İ 

- --c.' 

,,, 

ı , ... 

I 

,' ■ 

‘r ,,‘ 

: 

', 

, 

. 

..-- --, 

- • • -, . . ı ,x".1,,Nki 

Go;44 

,,, 

f - --t 

. 

i 

i L I B Y 

....-- 

/,' 

G:AD 

. ı , 

,- - I -„, t;-, 

'; ,c 1, s,,g, Ist İ 3ERY 

,; z '-, 

,' Z 

',, .., 

t.1 ‘ S X R , e, 

--r Iki.V.`‘ j'' 

. . 

1; 

. ; 

..\* 

co 

, 

o 

{ 14 

va 

z 

:4%' 

- Aden 

',.., 

t • C.N 

-,c) 

' 

I 

pr 

' ■ 

-..ı. 

çr 

ZEWGİ6AR 

O 

Q- 

KAZ AKi TAN 

Kir is.41,14‘ 

zi 

VJ 

.Z- 

özb ek i n . 

Va..c. t 

..r----... J 

J 

.z.- 

)' \I- .1-5 

. t., 

. 

C';P 

',. ■ 2 

, '- Q 

5 0 60 

1>' 

. 

5 

4- .../ 

.I, 's 

.. 

Z 

Fiyata: 8 Lira

PDF Dosyası - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?