Álitsgerð Kirkjueignanefndar – fyrri hluti 1984 - Þjóðkirkjan

Á 17.öldinni náðust ýmsar lénskirknaeignir, er farið höfðu undan kirkjunum,
aftur með dómum eða með atbeina valdsmanna, einkum fyrir forgöngu röggsamra
biskupa, t.d. Brynjólfs biskups Sveinssonar.
Eftir siðaskipti dró mjög úr því, að lénskirkjunum væru gefnar jarðir eða
jarðarpartar en þó eru ýmis dæmi að svo væri gert, jafnvel fram á 19.öld, - enda þótti
eigi væri það berlega gert í sáluhjálparskyni, svo sem verið hafði í katólskum sið. (2)
Einna mest munaði þar um það, er frú Guðrún Einarsdóttir, ekkja Jóns biskups
Árnasonar, gaf frá sér nokkrar jarðir með erfðaskrá árið 1748.
Einstaka dæmi eru þess, en mjög fá, að kirkjur keyptu jarðir á þessum tímum,
sbr. það er Hrafnagilskirkju var leyft að kaupa hálfa jörðina Hrafnagil árið 1798 (3)
og er Eyvindarhólaprestakalli var leyft að kaupa Syðra-Bakkakot árið 1902 (4) „gegn
því að láta af hendi prestmötu þá, 100 pd. Smjörs, er prestakallið nýtur af Steinum.“
Fyrir kom, að landsstjórnin keypti jarðir handa kirkjum (eða prestaköllum,
eins og það var orðað), sbr. t.d. l. 23/1891, en ýmis dæmi eru þess að tilteknum
prestaköllum væru lagðar til jarðir prestaköllunum til hagsbóta. (5)
Þess eru ýmis dæmi, að höfð væru makaskipti á kirkjueignum og
bændaeignum, en til þess, sem um aðrar meiri háttar ráðstafandir á kirkjueignum,
þurfti konungsleyfi hverju sinni. Gættu stjórnvöld þess þá, að kirkjan héldi vel sínum
hlut við makaskiptin, (6) en að öðru leyti virðist almennt eigi hafa verið mikil
fyrirstaða á því, að makaskipti væru leyfð. (7)
Lengi framan af þessu tímabili var fremur óalgengt, að konungsleyfi fengist til
þess að jarðir væru seldar undan lénskirkjum gegn endurgjaldi í peningum, en þegar
komið var fram um miðja 19.öld varð þetta algengara og færðist enn í vöxt á síðustu
áratugum aldarinnar, enda var þá sú stefna uppi, að æskilegt væri að leiguliðar í
landssjóðs- eða kirknajörðum gætu eignast þær, ef þeir hefðu bolmagn til. (8) Í
viðkomandi söluheimild var þá nær alltaf tekið fram, hvernig farið skyldi með
andvirðið, og kemur þar glögglega fram, að því skyldi haldið sérgreindu og vera eign
viðkomandi kirkju og hún eða prestur njóta arðs af fénu, þó gjarna þannig að tiltekinn
hluti vaxtanna legðist við höfuðstólinn. Stiftsyfirvöldum var gjarna falið féð til
varðveislu og ávöxtunar, einstaka sinnum var mælt fyrir um, að keypt skyldu fyrir það
konungleg skuldabréf, um stutta hríð var hægt að leggja það inn á Söfnunarsjóð
Íslands en eftir að Hinn almenni kirkjusjóður var stofnaður með heimild í lögum frá
1890, sem fyrr getur, var til þess ætlast að andvirðið væri varðveitt þar, þótt þess séu
einnig dæmi eftir það, að andvirðið væri lagt á Söfnunarsjóð. Þegar á heildina er litið
verður ekki annað sagt en að þess hafi verið vel gætt, miðað við allar aðstæður á þeim
tíma, að hlutur lénskirkna og lénspresta rýrnaði ekki við þessar jarðasölur, enda
skapaði jarðagóssið einn helsta tekjustofn klerka og kirkju.
Af ýmsum heimildum má sjá, að konungsvaldinu voru jarðamál kirkna
allhugleikin og að reynt var að fylgjast vel með því m.a., að kirknaeignir tvístruðust
eigi við sölu og að kirkjur eða kirkjustaðir væru seldir, skyldu jarðeignir kirkjunnar,
svo og ítök hennar, fylgja með í sölunni. Kemur þessi stefna m.a. skýrt fram í
konungsbréfi til Hannesar biskups Finnssonar frá 30. júní 1786, (9) sem reyndar
varðar sérstaklega söluna á jarðeignum Skálholtsstóls en gilti þó tvímælalaust einnig
um allar kirkjueignir (einnig um bændakirkjueignir, sbr. síðar). Í bréfi þessu, sem talið
hefur verið gilda fram til þessa (10), segir meðal annars (hér fylgt texta lagasafns):
„Fyrir því gefum Vér yður hér með til vitundar, að Vér viljum allramildilegast, að um
kirkjueignir fari framvegis eftir lögum og venju hingað til, þannig, að þá er jörð er seld
sem kirkja stendur á, þá fylgi henni allar aðrar jarðir kirkjunnar, og öll önnur réttindi
hennar og hlunnindi, án þess sérstakt mat sé á því gert, og skal því, til leiðbeiningar
eftirleiðis, bæta inn grein í hina prentuðu skilmála er hnígur að því, að jarðir þær, er
22