Álitsgerð Kirkjueignanefndar – fyrri hluti 1984 - Þjóðkirkjan

sinni á Viðeyjarklaustur. Gissur biskup reyndi að koma því til leiðar og fékk til
þess samþykki konungs, að eignir klaustranna yrðu látnar standa undir
skólahaldi, en lítt sem ekki var við það staðið, þegar á reyndi. Með
konungsbréfi frá 12.mars 1554 (1) lagði konungur formlega undir sig
jarðeignir allra klaustra, og fékk ýmsum gæðingum sínum umboð
klaustraeignanna og hélst sú skipan um aldir.
2) Konunugur lagði (1556-1563) undir sig allar jarðir Skálholtsstóls á
Suðurnesjum (margt af þeim verðmiklar útvegsjarðir) en lét stólnum eftir í
staðinn jarðir annars staðar, sumt af þeim gamlar eignarjarðir
Viðeyjarklausturs. (2)
3) Konungur tók, árið 1556, undir sig alla biskupstíund, sem verið hafði fjórði
hluti allrar tíundar, (3) en síðar var þó nokkuð slakað á í því efni, vegna
skólanna. Einnig var þá sakeyrir tekinn af biskupum. Skólakvöð var þó
framvegis lögð á biskupsstólana.
Að öðru leyti hélst, í megindráttum, hin forna eignaskipan kirkna og biskupsstóla og
virðist konungur hafa viljað halda verndarhendi yfir henni. Í Rípurartikulum frá 1542,
sem eigi voru að líkindum lögleiddir hér með formlegum hætti en þó fylgt hér í reynd,
segir t.d. (í 8. gr. ):
„Og hvis som nogle Jorder og Eyendomme ere komne fra Kirkerne eller Presegaardene
med Uret, da skulle Befalingsmendene .. dele sammen Eyendomme der til igien.”(4)
Í sjálfri kirkjutilskipuninni (ordinantiunni) frá 1537 (5) eru einnig m.a. nokkur ákvæði
um eignir og tekjur kirkna og um umsjárskyldu biskupa með kirkjueignum. Í
konugsbréfi frá 1540 (6) er boðið, að kirkjur skuli njóta tekna sinna og eigna sem áður
hafi verið, og í konungsbréfi frá 1596 (7) eru áréttuð fyrirmæli um viðurlög þeim
prestum til handa, “som lade det dem betroede geistlige Gods forfalde.“ Í bréfi til
beggja biskupanna frá 1556 lætur konungur sér einnign annt um, að eignir
biskupsstólanna gangi ekki undan þeim: (8)
„Vider, at vi forfare, at der skal mangesteds bortkomme frann Domkirken af Kirkens Gods
baade med Maglaug og udi andre Maade, og Kirken ikke skeer der imod Skiel og Fylleste.
Thi bede vi eder og strengeligen biude, at I efter denne Dag tiltenke intet af Domkirkens
Gods at maglegge der frann, eller udi andre Maade tilstede at der noget Gods frankommer,
uden vort Samtykke, meden have god flittig Indseende, at Kirken beholder hendis Gods,
som hun haver eller bör at have med Rette, saa fremt at vi ikke paa Kirkens Vegne ville vide
den Skade hos eder, og I den skulle Kirken igien uprette.“
Það var vilji konungs, að guðsþjónustur legðust af í bænhúsum (capeller) (9) og í
„Bessastaðasamþykkt“ frá 1555, (10) sem að nokkru öðlaðist samþykki konungs, er
jafnframt ályktað í sömu átt varðandi bænhús og hálfkirkjur og þá einnig vikið að
eignum þeirra:
„Í fyrstu grein, það Yðar Kóngl. Majest. Áhrærir um þær hálfkirkjur og bænhús, eða
um þær aðrar kirkjur sem ekki eru nauðsynlegar sóknarkirkjur, þá skyldu með öllu af
takast. Því höfum vér fyrgreindir menn um þann sama articula eptir Yðar Kóngl. Maj
náðrar bréfi, boði og skipan, samþykkir orðið, svo að fyr sagðar kirkjur og saunghús
skyldu með öllu af leggjast, utan þær, sem nauðsyn krefur standa skuli. En þeirra
kúgildi og lausafé skyldi hálfpart leggjast til prestanna uppheldis og spítalanna, sem
hinir sjúku skulu inn leggjast. En annan hálfpart af fyrgreindra hálfkirkna og saunghúsa
kúgildum og lausafé skyldu eignarmenn jarðann eignast, og alla þá fasteignar parta og
ítök, með rekum og skógum, sem þeir og þeirra forfeður, hafa þar tillagt, eptir því sem
verðugur herra Magnús Noregs kóngur, góðrar minningar, hefir í sínum bréfum og
9