Álitsgerð Kirkjueignanefndar – fyrri hluti 1984 - Þjóðkirkjan

ýmsar útræðisjarðir á 13. og 14. öld, og þegar á fyrri hluta 12. aldar keypti Skálholtsstóll
Vestamannaeyjar og hélt þeim þar til um 1400 að konungur náði eignarhaldi á
þeim. Einnig var iðulega um að ræða makaskipti á kirkjueignum og bændaeignum.
Það ýtti mjög undir sálugjafir og aðrar sambærilegar gjafir til kirkna og kirkjustofnana
að gjafaféð var undanþegið tíundarskyldu, sbr. 2. gr. tíundarlaganna frá 1096:
„Þat fé þarf eigi til tíundar at telja, er áður er til guðs þakka lagit ... hvarz þat fé er í
löndum eða í lausum aurum“ (5)
og í Kristinrétti Árna biskups var mönnum auðveldað að arfleiða kirkjur og klaustur
að hluta eigna sinna. (6) Á eignir kirkjunnar var heldur lengst af ekki lögð tíund, en
tíund var hins vegar mikill tekjustofn kirkna og biskupsstóla, svo sem kunnugt er
(kirkjutíund, biskupstíund). Framan af höfðu efnamenn (kirkjubændur) mikinn hag af
því að gefa kirkjum sínum drjúgmiklar eignir, sökum þessara tíundarfríðinda, en þeir
gátu eftir sem áður ráðið yfir kirkjueignum og forráð kirkjunnar gengu þá í erfðir.
Hélst þetta að nokkru eftir lok Staðamála, með þeim breytingum þó, sem leiddu af
auknu kirkjuvaldi. Annað sem studdi mjög að góðum efnahag margra kirkna var, að
biskup gat krafist þess, að áður en kirkja væri vígð, skyldi sá, er kirkjuna lét reisa,
leggja til hennar nægilegt fé í löndum og lausum aurum, og mátti synja víglu ella. (7)
Ef litið er til grannlanda okkar, kemur í ljós, að á fyrri öldum mátti greina á
milli tvenns konar kirkjujarða, eftir því með hvaða skilmálum hafði verið til þeirra
stofnað. Annars vegar var um að ræða jarðir, sem kirkjum voru gefnar þeim til
viðhalds og endurbyggingar (fabricia ecclesiae) og hins vegar jarðir, sem afhentar
höfðu verið til uppihalds presti (mensa presbyteri). Þessarar aðgreiningar gætti einnig
hér á landi á miðöldum, en virðist þó aldrei hafa haft neina sérstaka þýðingu hvað
varðaði eignarrétt að þessum jörðum, - og í rauninni eigi heldur um umráðaréttinn,
a.m.k. eftir að Staðamálum lauk. Á síðari öldum virðist þessarar aðgreiningar lítt haf
gætt hérlendis og alls enginn greinarmunur í þessa átt kom til umræðu á fyrstu árum
þessarar aldar, þegar unnið var að endurskipan umráða yfir jörðunum,- þá voru allar
kirkjujarðir lagðar að jöfnu að þessu leyti. Er því eigi þörf frekari umfjöllunar þessa
atriðis í álitsgerð þessari.
Á síðmiðöldum jukust mjög eignir og tekjur biskupsstólanna og sumra
klaustranna. Um eignaaukningu þessa má tilfæra ummæli þeirra Björns Teitssonar og
Magnúsar Stefánssonar í ritgerð þeirra um rannsóknir á íslenskri byggðarsögu: (8)
„Að því er varðar jarðeignir Hólastóls er vitað, að 1388 átti stóllinn 125 jarðir (Dipl.
Isl. III, nr. 352),... Árið 1449 voru jarðir stólsins orðnar 175-80 (Dipl. Isl. V, nr. 35), og
1550 voru þær 350 (Dipl. Isl. XI, nr. 688). Í ljós kemur, að mest af aukningunni 1449-
1550 varð á árunum 1495-1520, þ.e. á árunum næst efitir pláguna síðari (Dipl. Isl. VI,
bls. 727 o. áfr.). Á þessum árum eignaðist Hólastóll að minnsta kosti 100 jarðir. Á
árunum eftir1520 er svo vitað um víðtæk makaskipti, gerð með það í huga að eignast
jarðir nærri stólnum.
Hvort tveggja – þessi mikla aukning jarðafjöldans og makaskiptin – getur bent til þess,
að mikill hreyfanleiki hafi verið á jarðamarkaðinum fyrst eftir pláguna síðari.
Af því er varðar Skálholtsstól er einnig hægt að sýna fram á mikla eignaaukningu á
síðmiðöldum. Í lok 13. aldar virðist stóllinn hafa átt ca. 1200 hundraða í jarðeignum
(Árna biskups saga, 72. kap.), en við siðaskiptin höfðu jarðeignir stólsins aukist upp í
fyllilega 7000 hundruð.“
Um kirkjueignir (í víðtækum skilningi) rétt fyrir siðaskiptin, þegar þær hafa verið á að
giska 45% allra jarðeigna í landinu, segir Páll E. Ólason: (9)
7