Álitsgerð Kirkjueignanefndar – fyrri hluti 1984 - Þjóðkirkjan

aðstæður. Afstaða Hæstaréttar um gagnstæða niðurstöðu er hins vegar afdráttarlaus:
hin forna kvöð stendur enn þótt talið væri, að hún hefði færst yfir á Kirkjujarðasjóð,
og voru hin fyrrgreindu rök um brostnar forsendur eigi tekin til greina. Er ekki vafi á
því, að þessi tiltölulega nýlegi dómur hefur einnig fordæmisgildi á víðara sviði en því,
sem beinlínis varðar þetta einstaka tilvik, og þá ekki einungis varðandi kristfjár- og
fátækrakvaðir (eða aðrar sambærilegar kvaðir fornar) heldur jafnframt um jarðeignir
og ítök kirkna, sem gefna voru þeim til styrktar fyrr á tíð, - gjarna í sáluhjálparskyni
eða svipuðu augnamiði. Um þær eignir mætti vissulega hreyfa því, að þær hefðu verið
gefnar (eða kirkjurnar eignast þær með öðrum hætti) við allt aðrar aðstæður en nú
ríkja um hag kirkna og kristnihalds, en fyrrgreindur dómur gefur nær örugga
vísbendingu um, að eigi verði talið, fyrir endanlegum dómi, að hinar breyttu aðstæður,
einar saman, nægi til að hagga eignarréttinum yfir þeim, sbr. einnig ummæli í þessa
átt í XI. Kafla þessarar álitsgerðar.
3. Niðurstaða
Kristfjárjarðir og fátækrajarðir hafa um margt sérstöðu. Eignarréttarstöðu þeirra er
eigi á einn veg háttað (sem og forræði þeirra) og þarfnast það atriði nákvæmrar
athugunar og úrlausnar hverju sinni. Sumar jarðirnar eru tvímælalaust sjálfseignarstofnanir,
aðrar í eigu sveitar- eða sýslufélaga. Með sumar hefur verið farið sem
ríkisjarðir, enda þótt þær séu það eigi með réttu. Eiginlegar kristfjár- eða fátækrajarðir
teljast ekki til kirkjujarða, en kristfjárkvaðir eða fátækrakvaðir gátu, og geta enn, hvílt
á sumum kirkju- og ríkisjörðum.
Tengsl kirkjunnar við þessar jarðir, sem áður voru mikil, hafa nú um langt
skeið verið lítil, nema í einstaka tilfellum. Hefur yfirstjórn kirkjunnar eigi borið fram
kröfur um aukin áhrif um þessar eignir. Flestar kristfjár- og fátækrajarðir munu nú og
undanfarið hafa þjónað illa því hlutverki að liðsinna bágstöddu fólki, svo um munar,
og er þar m.a. umráðamönnum þeirra um að kenna, þótt ytri aðstæður hafi einnig
valdið nokkru um. Kirkjueignanefnd telur fulla ástæðu til, að komið verði á, með
lagaboði, virkri og samræmdri yfirstjórn þessara jarða, sérstakri stjórnarnefnd, sem
fylgist m.a. með því, að þeir, sem fara með hina venjulegu umsjón jarðanna, sinni
þeirri skyldu að láta jarðirnar bera arð til handa þeim, sem jörðunum var ætlað að
styrkja, - eða í sambærilegu augnamiði ef hinum upphaflega tilgangi verður alls eigi
framfylgt lengur (t.d. vegna eyðingar byggðar eða þ.u.l.). Í þeirri nefnd ættu að vera
fulltrúar þeirra ráðuneyta, sem málið snertir helst, enn einnig fulltrúi þjóðkirkjunnar,
þannig að tryggt sé að tengsl þessara góðu gjafa, flestra hverra, við trúarlíf og
kristindóm rofni eigi. Nefndin leggur áherslu á það, að viðkomandi yfirvöld ættu alls
eigi að hlutast til um eða leyfa breytingar á skipulagsskrám eða gjafaákvæðum þessara
jarða, nema mjög brýnar ástæður krefjist þess. Heimildir til sölu jarðanna ætti Alþingi
eitt að veita með lagasetningu hverju sinni, eins og verið hefur undanfarin ár, en
mikillar varkárni skyldi þó beytt áður en sala sé heimiluð og málið gaumgæft frá
öllum hliðum. Í þess háttar lögum, ef sett verða, þurfa m.a. að vera skýr og ótvíræð
ákvæði um það að andvirði jarðanna verði aldrei lægra en sem nemur mati
dómkvaddra manna og um það hvert það skuli renna, þannig að tryggt sé eftir
föngum, að það nýtist í samræmi við tilgang gjafarinnar og þá að sjálfsögðu undir
yfirumsjá fyrrgreindrar stjórnarnefndar kristfjár- og fátækrajarða.
93