Álitsgerð Kirkjueignanefndar – fyrri hluti 1984 - Þjóðkirkjan

héraðsdómara eftir ákorun í Lögbirtingarblaði þar um, samkvæmt 4. og 5. gr. laga nr.
113/1952, um lausn ítaka af jörðum, og athuga síðan, hvort ástæða sé til sérstakra
ráðstafana í því skyni að rétta hlut þeirra, sem þannig hafa misst ítaksrétt.“
Með tillögunni til þessarar þingsályktunar (en flutningsmenn voru Jónas G. Rafnar og
Magnús Jónsson) fylgdi svohljóðandi greinargerð:
„Lög nr. 113/1952, um lausn ítaka af jörðum, voru sett til að koma reglu á ítök í
bújarðir og gefa jarðeigendum tækifæri til að leysa þau af, ef svo bæri undir.
Lögin gerðu ráð fyrir almennri áskorun um lýsingu ítaka og að þau ítök, sem ekki var
lýst fyrir héraðsdómara, skyldu niður falla sjálfkrafa. Væri þar um að ræða þinglýst
ítök, skyldu þau afmáð úr veðmálabókum.
Ekki hefur verið kannað, hvernig framkvæmd þessara laga varð, en þess munu dæmi,
að bændur teljist hafa misst réttar sakir vanlýsingar, sem stafaði af ókunnugleika um
þessa lagasetningu.
Sýnist því eðlilegt, að fram fari athugun á framkvæmd laganna að þessu leyti, og ef í
ljós kemur, að einhverjir hafi orðið fyrir óeðlilegri réttarskerðingu af þessum sökum,
verið leitað ráða til að bæta hlut þeirra.”
Í ágústmánuði 1963 sendi Atvinnumálaráðuneytið öllum sýslumönnum landsins bréf,
af þessu tilefni, þar sem óskað var eftir skrá um þinglýst ítök í hverju umdæmi um sig,
„sem talið er að fallið hafi úr gildi, eins og segir í nefndri þingsályktun.“
Bárust svör um þetta frá ýmsum sýslumönnum, en misjafnlega ítarleg eða greinargóð,
og var m.a. hafið mið af þeim við gerð þeirrar skrár um kirknaítök, sem birt er í
viðauka nr. 5.
Greinargerð um þessi efni var hins vegar aldrei lögð fram á Alþingi. Af
fyrrnefndu tilefni fékk þó Atvinnumálaráðuneytið prófessor Ólaf Jóhannesson til að
semja lögfræðilega álitsgerð um lög þessi almennt og um tiltekin atriði þeirra
sérstaklega. Hefur hún eigi birst á prenti. Er álitsgerð hans, sem nefndin getur fallist á
að öllu leyti, dagsett 23. janúar 1963, og er hún í heild sinni birt sem viðauki með
þessari álitsgerð (viðauki nr. 7). Lokaniðurstaða hans er í stuttu máli þessi:
„Brottfall ítaksréttar vegna vanlýsingar samkvæmt l 113/1952 er endanlegt …
Ítakshafar, sem glatað hafa rétti sínum vegna vanlýsingar, eiga almennt ekki rétt á
neinum bótum …“
Til undirbúnings ítakalýsingar eftir fyrrgreindum lögum sendi biskupsembættið
samhljóða bréf til allra þeirra presta á landi hér, er störfuðu við kirkjur, sem ítök voru
taldar eiga. Var bréf þetta dagsett þ. 11. nóvember 1953. Fylgdi með því nákvæm skrá
yfir ítök þau, sem þáverandi biskupsritari, sr. Sveinn Víkingur, taldi, að
undangenginni rannsókn á fornum sem nýrri heimildum, að til greina kæmi að enn
fylgdu viðkomandi kirkjum. Hljóðaði bréfið til prestanna svo:
“Hér með sendist yður, kæri herra sóknarprestur, tvírituð skrá yfir forn ítök kirknanna í
prestakalli yðar, en samkv. l. nr. 113/1952 um lausn ítaka af jörðum, falla ítökin niður
ógild ef ítaksréttinum eigi er löglega lýst fyrir 1. maí n.k. Með bréfi dags. 30. okt. þ.á.,
hefir ráðuneytið falið mér að leita svo glöggra og góðra upplýsinga sem þér frekast
getið í té látið varðandi ítök kirknanna í prestakalli yðar, þar sem fram sé tekið:
1. Hvaða ítök séu seld og þá hvenær, hverjum og fyrir hvaða verð.
2. Hvað ítök séu með öllu týnd, svo að eigi verði lengur vitað við hvað sé átt.
68