Álitsgerð Kirkjueignanefndar – fyrri hluti 1984 - Þjóðkirkjan

Þegar langt var liðið á 19. öldina komu upp mikill áhugi á því meðal yfirvalda
að söfnuðir tækju sem víðast að sér umsjón og fjárhald landssjóðskirkna, og má m.a.
nefna nokkur stjórnarbréf í því sambandi (5) en einkum þó l. 48/1901.
4. JARÐEIGNIR BISKUPSSTÓLANNA OG SALA ÞEIRRA
Fyrst eftir siðaskipti og nokkuð fram á 17. öld kvað nokkuð að því, að biskupar hefðu
forgöngu um það að endurheimta undir biskupsstólana margvíslegt jarðagóss, sem
undan þeim hafði gengið, en siðaskiptin sjálf höfðu ekki haft í för með sér neina
grundvallarbreytingu á yfirráðum biskupsstólanna yfir jarðeignum sínum, sem voru
geysimiklar enda þarfir stólanna miklar. Síðan urðu litlar breytingar á þessari stöðu
a.m.k. þar til aðskilnaður var gerður á fjárhag og rekstri stólsbúanna og skólanna,
annars vegar og sjálfra biskupsembættanna, hins vegar, um miðja 18. öld, og má í
þeirri ráðstöfun kenna undanfara þess, er síðar varð um eignir og fjármál biskupsstólanna.
Á síðari hluta 18. aldar var lengst af örðugt árferði og gáfu þá jarðeignir
stólanna lítið af sér og öll umsjá þeirra mar miklum erfiðleikum bundin. Ekki hvað
síst átti þetta við eftir að „móðuharðindin“ hófust 1873 (að því er varðar Skálholtsstól).
Með konungsúrskurði 1785 var ákveðið, að hinn forni biskupsstóll í Skálholti
skyldi fluttur til Reykjavíkur, allar jarðeignir stólsins seldar og skyldi biskup síðan
hafa föst laun. Fór síðan jarðasalan fram til samræmis við ítarlega skilmála, sem
stjórnin hafði samið af þessu tilefni, en þeim fylgdi einnig nákvæm skrá um þær
jarðeignir, er selja skyldi. (1) Árið 1801 var Hólabiskupsdæmi lagt niður og skyldu
stólsjarðirnar seldar. 1802 voru birtir opinberir skilmálar um sölu stólsjarðanna, sem
eftir var farið við sölu þeirra, ásamt ítarlegri jarðaskrá. (2) Eftir þetta varð einn biskup
í landinu, frá 1806 með aðsetri í Reykjavík.
Um seldar stólsjarðir og andvirði þeirra er birt ítarleg skrá í Jarðatali Johnsens
(1847), sem birt er í viðauka þessarar álitsgerðar (fylgiskjal nr.3).
Andvirði stólsjarðanna rann í ríkissjóð, nánar tiltekið Jarðabókarsjóð, undir
yfirumsjá Rentukammers, en andvirðinu skyldi þó sérstaklega varið til uppbyggingar
og starfrækslu lærðs skóla í Reykjavík, sem og varð þótt eigi gengi það áfallalaust.
Hinir fyrstu biskupar í Reykjavík bjuggu við heldur bág ytri kjör og varð t.d.
hinn fyrsti þeirra, Geir Vídalín, gjaldþrota. Með heimild í konungsbréf frá 28.
september 1838 (1) var jörðin Laugarnes við Reykjavík, sem þá var eignarjörð
Steingríms biskups Jónssonar, keypt með það fyrir augum að þar yrði biskupssetur
framvegis, og var andvirðið greitt úr Jarðabókarsjóði.
Ástæðurnar til sölu Skálholtseigna má m.a., auk þess eymdarástands sem var í
landinu, rekja til áhrifa frá búauðgisstefnunni, sem miðaði að því að bæta hag
bændastéttarinnar og aupvelda leiguliðum að eignast ábýlisjarðir sínar, og hafði hún
m.a. komið til leiðar afnámi bændaánauðarinnar í Danmörku.
Eigi var eins brýn nauðsyn til sölu Hólastólsjarða eftir 1800, er árferði var
orðið betra, en ljóst hlaut þó að vera, að ógerningur var að viðhalda þar hinu forna
fyrirkomulagi, eftir að stólsjarðir höfðu verið seldar í öðrum landshlutum.
Um sölu jarðeigna Skálholtsstóls segir Þorkell Jóhannesson: (2)
„Skálholtsstóll hafði staðið um rúm 700 ár, er hann var niður lagður, að sjálfsögðu með
misjöfnum blóma. Fjárhagskerfi það, er hann byggði á, var þó eins fullkomlega tryggt
eins og unnt var að tryggja nokkurn hlut í landi voru. Hjá því varð að vísu ekki komizt,
að högum hans hnignaði, er hrakaði högum þjóðarinnar almennt. En um koll gat hann
ekki farið, nema hagir þjóðarinnar kollvörpuðust með öllu. Og jafn víst var hitt, að
meðan hin forna skipan stæði – og þótt hún stæði höllum fæti – þá átti biskupsstólllinn
26