Álitsgerð Kirkjueignanefndar – fyrri hluti 1984 - Þjóðkirkjan

„Hér með sendist yður, kæri sóknarprestur, afrit af skrá um forn ítök kirknanna í
prestakalli yðar, sem send var sýslumanni til þinglýsingar árið 1953 til samræmis við l.
113/1953 um lausn ítaka af jörðum, en samkvæmt þeim lögum féllu ítökin niður ógild,
ef ítaksréttinum var eigi þinglýst fyrir tilskilinn tíma.
Nefnd sem starfar á vegum Dóms- og kirkjumálaráðuneytis að könnun kirkjueigna,
hefur farið þess á leit, að biskupsembættið leiti hjá yður svo glöggra og góðra
upplýsinga, sem þér framast getið í té látið, varðandi ítök kirknanna í prestakalli yðar,
einkum varðandi breytingar, sem kunna að hafa orðið á kirknaítökum síðan skráin var
samin.
Af þessum sökum er þess nú óskað, að þér gefið upplýsingar um eftirtalin atriði, og sé
þá einkum miðað við þann tíma, sem liðinn er síðan framangreind skrá var rituð:
1. Hvaða ítök hafi verið seld og þá hvenær, hverjum og fyrir hvaða verð.
2. Hvaða ítök séu nú með öllu týnd, svo að eigi verði lengur vitað við hvað er átt.
3. Hvaða ítök hafið eyðst af völdum náttúrunnar (t.d. bithagi blásið upp).
4. Hvaða ítök þér vitið til að prestur hafi notfært sér eða haft tekjur af og þá
hvenær síðast og hver enn séu notuð.
5. Hvort kirkja hafi eignast ítök síðan skráin var samin.
6. Hvort nokkur ítök vanti á skrána og þá hver.
7. Aðrar upplýsngar um einstök ítök, er þér kynnuð að geta aflað.
Er þess vænst, að þér hafið samráð við fróða og staðkunnuga menn og sýslumann
varðandi vafaatriði. Mikilvægt er, að fram komi upplýsingar um í landi hvaða jarðar
tiltekin ítök á skránni eru, ef skráin sjálf ber það ekki með sér.
Þess er óskað, að svar yðar berist biskupsembættinu svo fljótt sem unnt er og eigi síðar
en 1. janúar 1984.“
Allmörg svör bárust við þessari málaleitan, enda þótt eigi svöruðu allir þeir er beðnir
voru, en misjafnt er þó hversu þær upplýsingar voru ítarlegar. Þegar á heildina er litið
virðast ekki hafa orðið miklar breytingar á kirkjuítökum hina síðari áratugi, og mjög
fátítt virðist, að kirknaítök hafið verið seld með heimild í framangreindum lögum.
7. Niðurstöður um eignarréttinn.
Í stuttu máli er niðurstaða nefndarinnar varðandi eignarréttinn að hinum svokölluðu
kirknaítökum sú, að á sama hátt og hinar einstöku kirkjur eiga enn jarðir þær, er eigi
hafa verið frá þeim teknar eftir ótvíræðri lagaheimild (sbr. XI. Kafla þessarar
álitsgerðar), eigi hver kirkja enn þau ítök, sem hún hefur átt frá fornu fari og sem eigi
hafa verið frá henni skilin með lögformlegum hætti, svo sem sölu, eða fallið niður af
öðrum ástæðum, t.d. vegna hefðar, eða sökum þess að notkun tiltekins ítaks er nú með
öllu útilokuð. Ljóst er, að fyrrgreind niðurstaða Alþingis varðandi 3. gr. l. 13/1956
byggist á þessum grundvelli. Ítak þarf hins vegar ekki að vera fallið niður vegna þess
eins að viðkomandi kirkja (prestur eða annar umráðamaður) hefur eigi nýtt það í
langan tíma, a.m.k. ef annar aðilli hefur þá eigi haft not þess á meðan. Brottfall ítaks
getur þó vissulega komið til greina af þessum sökum, en dómstólar eiga endanlegt mat
þessa hverju sinni ef til ágreinings kemur. Um ítök, sem einstaka kirkjujarðir (en ekki
kirkjur) kunna að eiga í landareignum annarra jarða, fer sem um ítök almennt, án þess
að sérstök ákvæði eða reglur um kirknaítök eigi við.
75