Álitsgerð Kirkjueignanefndar – fyrri hluti 1984 - Þjóðkirkjan

3. Að varðandi ítök þau, sem enn eru í fullu gildi og prestar nytja í dag, verði
með aðstoð áðurnefndra laga stuðlað að sanngjarnri sölu þeirra, enda komi þar
til samþykki prests þess, er ítakið nytjar, svo og biskups.
Þar sem kirkjurnar eru tvímælalaust eigendur ítakanna, þykir sjálfsagt og rétt, að
andvirði seldra ítaka renni til þeirra. Þetta hefur og Alþingi áður fyllilega viðurkennt,
t.d. með lögum nr. 15 15.maí 1942, þar sem ákveðið er, að andvirði seldrar prestsmötu
skuli renna til kirknanna.
Með hliðsjón af því, að mjög víða hafa ítök niðurlagðra kirkna horfið til þeirra kirkna,
er hin niðurlagða sókn lagðist til, þykir rétt að skipta andvirði seldra ítaka jafnt á milli
allra kirkna þess prestakalls, þar sem prestur hefur eða hafði afnot ítaksins. Er það og í
samræmi við ákvæði áðurnefndra laga um sölu prestsmötu, frá 15. maí 1942.“
Framsögumaður í Neðri deild, Páll Þorsteinsson, sagði m.a. um tilganginn með
frumvarpinu: (2)
„Þegar sett voru lög um lausn ítaka af jörðum, var mörkuð sú stefna að veita heimild til
þess að ýta undir það, að ítök yrðu seld, og nær það jafnt til kirkjuítaka og þeirra ítaka,
sem fylgja jörðum einstaklinga. Þetta frumvarp er því aðeins viðauki við lögin um
lausn ítaka af jörðum. Með því er kveðið nánara á um, hvernig fara skuli að í
framkvæmdinni, þegar um sölu kirkjuítaka er að ræða.“
Við meðferð frumvarps þessa í þinginu voru gerðar á því nokkrar breytingar og varðar
hér mestu sú breyting, sem varð á 3. gr. þess varðandi það, hvert andvirði seldra
kirkjuítaka skyldi renna. Í stað þess, að andvirðið skyldi ganga af jöfnum skiptum til
kirkna þess prestakalls, þar sem presti bar afnotaréttur ítaksins, varð niðurstaðan sú,
að andvirðið skyldi renna til þeirrar kirkju, sem ítakið átti. Var því m.a. hreyft í
umræðum um frumvarpið á þingi, að fyrrgreind skiptaregla frumvarpsins fengi vart
staðist miðað við ákvæði stjórnarskrárinnar um friðhelgi eignarréttar.
Páll Zóphóníasson mælti einkum með framagreindri breytingu á frumvarpinu og sagði
hann m.a. : (3)
Þó að ég gleðjist yfir því, að losa eigi þau ítök, sem kirkjurnar á ýmsum tíma hafa
sölsað undir sig, … þá er ég ekki alls kostar ánægður með þetta frv. Það, sem mér
finnst sérstaklega athugavert við það, er það, að gert er ráð fyrir því í frv., að þegar ítak
er selt undan einni kirkju, skiptist andvirði ítaksins jafnt á milli allra kirkna prestakallsins.
Þetta finnst mér ekki rétt.
Ég viðurkenni þó þá röksemd, sem færð er fyrir þessu í grg. frv. eins og það kom fyrst
til Nd. Þar er gerð sú grein fyrir þessu, að það séu sum ítök , sem hafið legið
upprunalega undir kirkju, sem búið sé að leggja niður; sé búið að leggja þessa kirkju
niður og færa ítakið undir aðra kirkju í prestakallinu, þá sé eðlilegt, að andvirði
ítaksins, sem þarna var og ekki getur lengur fallið til þeirrar kirkju, sem upprunalega
átti það, skiptist á milli allra kirkna prestakallsins.
Ég er nú ekki einu sinni viss um að þessi röksemd haldi. En þegar ekki er því til að
skipta, þegar það er ítak, sem kirkjan hefur átt frá alda öðli, við skulum segja t.d.
Breiðabólstaðarkirkja í Fljótshlíð hefur frá alda öðli átt ítök niður á söndum, og ef þau
ítök eru seld undan kirkjunni, hvers vegna á þá að fara að gefa öðrum kirkjum
prestakallsins þátttöku í andvirði þeirra? Það er Breiðabólstaðarkirkja, sem alltaf hefur
átt þau, alltaf nytjað þau og alltaf haft þar gagn. Hvers vegna á þá, þó að þau séu seld,
að fara að láta það renna til annarra kirkna við hliðina á? Aftur á móti viðurkenni ég t.d.
um Viðvíkurkirkju, sem átti ítak og á ítak, sem heitir Elínarhólmi, varphólma, hann lá
72