Álitsgerð Kirkjueignanefndar – fyrri hluti 1984 - Þjóðkirkjan

Þó er auðvitað ljóst, að eignastaða kirknanna varðandi ítökin er eigi sú sama
nú og var við siðaskipti. Tiltölulega mjög fá dæmi munu þess, að kirkjur hafi eignast
ítök eftir siðaskipti (og helst þá að önnur ítök væru látin í staðinn), en þegar á heildina
er litið hafa kirknaítökin þess í stað tínt mjög tölunni. Til þess liggja ýmsar ástæður og
þá vafalaust einkum það, að ýmsar ytri aðstæður, er varða náttúru landsins, svo sem
veðurfarsbreytingar, gróðureyðing o.þ.h., hafa gert mörg ítakanna ónothæf (beitiland
fokið brott, skógar eyðst) eða breytingar á atvinnu- eða lífsháttum almennings hafa
orðið til þess að ítökin nýttust ekki eða eigi var lengur áhugi fyrir notkun þeirra
(útræði í gömlum stíl lagt niður, sölvatekju hætt eða mjög úr henni dregið o.s.frv.).
Um þetta má m.a. sjá mörg dæmi í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín frá
því laust eftir 1700, þar sem víða segir, að tiltekin ítök í lönd þargreindra jarða hafi nú
eigi verið notuð um langa hríð. Þá gátu aðrir einnig hugsanlega unnið hefð á
kirkjuítökum, þótt það hafi sjálfsagt verið fátítt. Á síðari tímum hafa þær ráðstafanir,
sem frá er greint í lögum um lausn ítaka af jörðum, svo og lögheimiluð sala
kirkjuítaka, fækkað þeim nokkuð, svo sem síðar verður nánar getið. Samt sem áður er
ljóst að kirknaítök eru enn fjölmörg (sbr. fylgiskjal nr. 5), og flest mjög forn, en
misjafnt er hve arðbær þau eru eða hversu þau eru nytjuð.
Allt frá því um siðaskipti og fram undir síðustu aldamót a.m.k. var sjaldgæft,
að ítökum einstakra kirkna væri ráðstafað með formlegum hætti. Á þetta gat þó reynt í
sambandi við niðurlagningu kirkna, en þær kirkjur virðast þó sjaldnast hafa átt ítök. Í
8. gr. l. 3/1880 um skipun prestakalla er m.a. tekið fram, að sé eigi á annan veg fyrir
mælt, hverfi ítök þeirra prestakalla, sem lögð séu niður, til þeirra brauða, sem hin séu
sameinuð við, og var þetta í samræmi við eldri venju. Þess eru dæmi, að leyfi konungs
fengist til þess, að skipti færu fram á kirkjuítaki og eignarhlutdeild í bændajörð, en þó
var það sjaldgæft. (1) Mjög var og sjaldgæft lengi framan af, að konungur leyfði sölu
á nánar tilgreindum ítökum einstakra kirkna. (2)
Í lögum 30/1905 um forkaupsrétt leiguliða o.fl. segir, í 3. gr.: „Nú eru ítök,
skógar, fossar eða önnur jarðgögn, sem skilin eru eða skilin verða frá jörðu, önnur en
laxveiði og silungsveiði, seld eða leigð út af fyrir sig, og á þá sá forgangsrétt til kaups
eða leigu, er land á undir.“ Virðist þetta m.a. hafa náð til kirkjuítaka, ef um þess háttar
ráðstöfun á þeim var að ræða.
Í l. 46/1907, 8. gr., var kveðið svo á, að hreppstjóri skyldi hafa umsjón yfir
öllum þeim kirkjueignum, er í hreppi hans liggi, og tók það tvímælalaust til
venjulegra kirkjuítaka, eftir því sem við átti, en í sömu grein er reyndar tekið fram, að
þetta eigi ekki við um ítök, sem presturinn noti sjálfur, enda segir í 5. gr. nefndra laga,
að arð af ítökum, er prestur noti sjálfur, taki hann, með nánari skilmálum. Annars
skyldi arður kirknaítaka renna í Prestlaunasjóð, sbr. 24. gr. Um lög þessi og um afdrif
Prestlaunasjóðs, sjá nánar það sem fyrr hefur verið sagt um kirkjujarðirnar.
Í 11. gr. l. 50/1907 um sölu kirkjujarða var tekið fram, að ef eigandi jarðar, sem
kirkjujörð eigi ítak í, vilji leita kaups á ítakinu, megi selja honum það (og hliðstætt
ákvæði var í lögum um sölu þjóðjarða frá 1905). Nefndinni hefur ekki tekist að afla
viðhlýtandi upplýsinga um framkvæmd þessa ákvæðis næstu áratugina.
4. Lög 113/1952 um lausn ítaka af jörðum og framkvæmd þeirra (m.a.
varðandi kirknaítök) o.fl.
Árið 1952 voru sett lög um lausan ítaka af jörðum, nr. 113 frá 29. desember það ár, og
þykir rétt að birta lög þessi hér í heild sinni;
65