Álitsgerð Kirkjueignanefndar – fyrri hluti 1984 - Þjóðkirkjan

átti í hlut, þá fékk hann þriggja ára greiðslufrest á þessum fyrsta sjöttungi
jarðarverðsins. Þá átti og leiguliði rétt á að ganga inn í hæsta boð í jörð sína, ef hann
vildi. Innan sex ára áttu kaupendur að hafa greitt þriðjung kaupverðs jarðanna, en 2/3
kaupverðs máttu standa eftir gegn veði í jörðinni, svo lengi sem verkast vildi, gegn 4%
leigu, en kaupendum annars í sjálfsvald sett, hvenær eða í hversu mörgum áföngum
þeir greiddi þær eftirstöðvar.“
Sala Hólastólsjarða gekk svo greiðlega, að árið 1808 hafði verið selt af þeim fyrir nær
70.000 rd. Um það og jarðasöluna almennt segir Þorkell Jóhannesson: (5)
„Má af (sölu Hólastólsjarða) ráða, að nú var högum í landi allmjög breytt frá því sem
var næstu ár eftir Móðuharðindin, er jarðir Skálholtsstóls voru seldar. Verðlag fór
hækkandi, og þeir sem jarðir keyptu á þessum árum og gátu goldið jarðarverðið með
seðlum, er nú gerðust verðlitlir, höfðu af slíku góðan hagnað. Þrátt fyrir ýmis mistök í
sambandi við sölu stólseignanna, verður því ekki neitað, að hún hafi orðið bændum
landsins til hagnaðar. En að sinni varð breyting þessi öll til vafasamra bóta fyrir biskup
landsins, skólakennara og skólasveina, er þó var til ætlast, og sveið lengi undan því.“
Hvað sem sölu stólsjarðanna og ráðstöfun andvirðis þeirra má almennt segja fer ekki
milli mála, að ákvörðun yfirvalda um það efni var tekin á lögformlega réttan hátt og
með samþykki kirkjulegra yfirvalda. Verður ekki álitið að íslenska kirkjan geti nú haft
uppi neinar kröfur gegn ríkisvaldinu af þeim sökum.
VI. LÖGGJAFARBREYTINGAR 1907
1. Almennt
Árið 1907 voru á Alþingi samþykktir allmargir lagabálkar, sem vörðuðu kirkjulega
málefni, einkum þó um skipulag og stjórn kirkjulegrar starfsemi (þ.á.m. um fækkun
og sameiningu prestakalla), um ytri kjör presta og um kirkjueignir og rekstur þeirra.
Var hér í raun réttri um að ræða veigamikla heildarendurskoðun margra mikilvægra
þátta og um sumt höfðu hin nýju lög í för með sér gagngera breytingu á aldagömlu
fyrirkomulagi. Það sem mestu máli skiptir í því efni er, að á grundvelli þessara laga
var stoðum að mestu kippt undan hinu forna lénskirknafyrirkomulagi, sem bauð
prestum nú, að meginstefnu, föst laun sem jöfnuðu kjör þeirra, enda þótt enn væri gert
ráð fyrir því, að kirkjueignirnar með arði sínum stæðu í verulegum mæli undir tekjum
prestanna, en ráðsmennska eignanna, annarra en prestsetranna sjálfra, komst nú á
hendur veraldlegra embættismanna.
Um undirbúning þessarar lagasetningar farast Magnúsi Jónssyni svo orð: (1)
„Á Alþingi 1903 kemur fram í efri deild tillaga til þingsályktunar um 5 manna
milliþinganefnd (Alþt. 1903, C, 256). Var henni vel tekið, nefnd skipuð, er lagði til að
hún yrði samþykkt með smábreytingum (Nál. Alþt. 1903, C, 435). Í neðri deild var
gerð tilraun til þess af meiri hluta nefndar, að fella burt ákvæðið um milliþinganefnd,
en fela í þess stað stjórninni rannsókn og undirbúning kirkjulöggjafarinnar (Nál. Alþt.
1903, C, 725). En þessar tillögur voru felldar, og þingsályktunin samþykkt. Er hún á
þessa leið:
Alþingi ályktar að skora á landstjórnina að gera sem fyrst ráðstafanir til að safna öllum
nauðsynlegum skýrslum, er snerta hag kirkjunnar, og skipa 5 manna nefnd milli þinga
til að taka kirkjumál landsins til rækilegrar íhugunar í heild sinni og að koma með
ákveðnar tillögur um:
28