Álitsgerð Kirkjueignanefndar – fyrri hluti 1984 - Þjóðkirkjan

kristfén í heild sinni úr sögunni og hafi runnið til konungs á svipaðan hátt og
klaustraeignirnar. (4)
Frá því á 19. öld hafa kirkjuleg yfirvöld almennt haft lítil afskipti af jörðum
þessu og af flestum þeirra engin, heldur hafa sveitarstjórnir yfirleitt, undir yfirumsjá
þartilbærra yfirvalda á hverjum tíma (nú síðast Félagsmálaráðuneytis, hvað flestar
þeirra varðar) haft umráð jarða þessara og var þá stundum farið að láta afgjald þeirra
renna í hlutaðeigandi sveitarsjóð (sem reyndar hafði framfærsluskyldu gagnvart
þurfamönnum), en með sumar þeirra var raunar farið sem ríkisjarðir. Svo sem fyrr
segir áttu reyndar tiltekin hreppsfélög (eða sýslufélög) sumar fátækrajarðirnar og
höfðu þarafleiðandi umráð þeirra með réttu, (5) ein eigi virðist sem þess hafi ávallt
hafi verið gætt sem skyldi að rekstur þeirra væri gerður sem arðsamastur fyrir þá hina
þurfandi, sem gefendur höfðu ætlast til, og hefur það reyndar fylgt mörgum þessara
jarða allt til þessa dags og er ekki vansalaust fyrir umráðamenn þeirra. Má m.a. benda
á nýleg dæmi þess, að jarðir af þessu tagi hafi um langt skeið verið leigðar ábúendum
fyrir óhóflega lágt endurgjald, jafnvel nokkrar krónur á ári (sbr. t.d. fátækrajörðina
Ytra-Vallholt í Skagafirði, en afgjald þeirrar jarðar mun hafa verið sem næst kr. 13...
fyrir árið 1983, og er þar þó rekinn búskapur), og er þessu líkt farið og um margar
kirkjujarðirnar, svo sem fyrr hefur verið lýst. Virðist mjög hafa skort á, að stjórnvöld
létu sér annt um arðsemi þessara jarða í hinum upphaflega tilgangi. Má reyndar
hugsanlega rekja það að einhverju leyti til þess, að nokkuð hefur verið óljóst um
sumar jarðirnar a.m.k. í hvaða stjórnardeild eða ráðuneyti yfirstjórn þeirra ætti að vera
og stundum jafnvel gætt nokkurrar togstreytu um þetta, a.m.k. þegar komið hefur til
tals að selja þess háttar jarðir. Telur Kirkjueignanefnd, að nauðsyn beri til, að komið
verði á samræmdri yfirumsjón þessara jarða, sem fylgist með því að þær séu reknar á
sæmilegan hátt og arður þeirra styrki í raun það málefni, sem þeim var upphaflega
ætlað að efla. Þarf til þess skýr lagafyrirmæli, en að þessu verður aftur vikið í
niðurstöðum þessa kafla.
Þess var áður getið, að tengsl kirkjulegra yfirvalda við þessar jarðir hefðu
almennt verið lítil um langa hríð, en þó eru undantekningar frá því. Þess eru dæmi, að
í gjafabréfum fyrir tilteknar fátækrajarðir væri mælt fyrir um, að prestur í viðkomandi
prestakalli, prófastur eða jafnvel biskup skyldu hafa tilsjón með viðkomandi jörð, og
getur sú skipan þá hafa haldist til þessa dags. Sem skýrt dæmi um þetta má nefna
fátækrajörðina Ytra-Vallholt í Seyluhreppi, Skagafjarðarsýslu. Í gjafabréfi fyrir henni,
dags. 20. júlí 1693 (sem birt er í Lovs. f. Island I., bls. 508-509) segir Þórður biskup
Þorláksson:
Góðum og guðhræddum lesendum og heyrendum þessa bréfs óska eg, Þórður
Þorláksson, Superintendens Skálholts stiptis, guðs náðar og miskunar, með tímanlegum
og eilífum frið fyrir vorn drottinn Jesum Christum: Hérmeð kunnugt gjörandi, að eg
hefi í guðs nafni og góðri meiníngu tileinkað og gefið fátækum guðs þurfamönnum,
einkum munaðarlausum ekkjum og föðurlausum börnum í Hegraness þíngi til ágóða og
viðhjálpar, mína eignarjörð Ytra-Vallholt í Skagafirði, eptir því sem mitt
testamentisbréf, daterað Skálholti þann 30. júnii Anno 1690 og auglýst á alþíngi í
lögréttu þann 10. júlii sama árs, útvísar, hvers bréfs póstur og innihald um sagt efni svo
er hljóðandi orð fyrir orð sem eptir fylgir:
„Sanctæ Mariæ kirkju að Hólum í Hjaltadal, var eg er borinn og barnfæddur, gef eg
jörðina Ytra-Vallholt, XI hundruð að dýrleika, með VI kúgildum, hverja jörð mér fékk
og gaf mín elskulega fósturmóðir, Halldóra Pétursdóttir, í próventu, með samþykki og
ráði síns fróma og góða ektamanns, Hallgríms Guðmundssonar. Jörð sú er í Skagafirði,
Hegraness þíngi og Holts kirkjusókn. Skal jörðin, með kúgildunum og öllu því sem
henni með réttu tilheyrir, verð æfinlegt kristfé héðan í frá. En það skil eg til, að fátækar,
78