BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
edиrdиlяr. Yцksяk tяhsиl almыш ermяnи gяnclяrи burada an -<br />
tи-tцrk fяalиyyяtиnя baшladыlar. XЫX яsrиn 30-40-cы иllяrиndяn<br />
etиbarяn aktиv fяalиyyяtя baшlayan ABШ-dakы dиaspora<br />
ermяnиlяrи burada bиr sыra tяшkиlatlar, dяrnяklяr yaratmaьa<br />
naиl oldular. Buna mиsal olaraq 1810-cu иldя Bostonda<br />
yaradыlmыш Xarиcи Mиssиyalar цzrя Amerиka Komиtяsиnи<br />
mиsal gюstяrmяk olar. Tяшkиlatыn yaradыlmasыnda яsas<br />
mяq sяd burada yцksяk tяlиm gюrmцш gяnc ermяnи mиs -<br />
sиonerlяrиnи Anadoluya gюndяrmяklя цmummиllи ermяnи<br />
hяrяkatыna (Haи Tahtda) tяkan vermяk иdи. Tцrk tarиxчиsи<br />
Шenol Kontarcы bu haqda yazыr: “Tцrkиyяyя “ermяnи mя -<br />
sяslяsи”nиn toxumlarыnы ABШ bu tяшkиlat vasиtяsиlя 1820-cи<br />
иldя sяpmишdиr”. Belя kи, 1893-cц иlя qяdяr Tцrkиyяdя 624<br />
mяktяb, 436 иbadяtxana aчыlmышdыr. Bяhs olunan dюvrdя<br />
Tцrkиyяdя 1317 amerиkalы mиssиoner fяalиyyяt gюstяrиrdи<br />
vя 1893-cц иlя qяdяr onlar Tцrkиyяdя 3 mиlyon Иncиl vя<br />
tяxmиnяn 4 mиlyona yaxыn mцxtяlиf sяpkиlи kиtablarыn яhalиyя<br />
чatdыrыlmasыnы tяmиn etmишdиlяr. Bunun цчцn tяшklat<br />
10 mиlyon dollarыndan keчmяyи dя яsиrgяmяmишdиr. Qeyd<br />
edяk kи, bu vяsaиtиn yarыdan чoxu amerиkan vяtяndaшlarыndan<br />
toplanmышdы. Bu vяsaиt bяhs olunan dюvr цчцn olduqca<br />
yцksяk bиr rяqяm иdи. Hяmчиnиn bu ишdя onlara Ame -<br />
rиkan Prorestant Kиlsяsиnиn verdиyи dяstяk dя xцsusиlя<br />
dиqqяtи cяlb edиr. Burada Protestant kиlsяsиnиn яsas mяq -<br />
sяdи Anadolu ermяnиlяrиnи mцxtяlиf vasиtяlяrlя яlя almaq,<br />
yaьlы vяdlяr vermяklя onlarы xrиstиanlыьыn katolиk, qrиqo -<br />
rиyan vя provaslav mяzhяblяrиndяn “xиlas etmяk” иdи. Bu<br />
иsя Rusиya baшda olmaqla Иngиltяrя vя Fransanыn Anadolu<br />
sиyasяtиnя qarшы atыlmыш яks addыm иdи. Ayrы-ayrыlыqda “er -<br />
mяnи mяsяlяsи”nя dяstяk verяn dюvlяtlяrdяn fяrqlи olaraq<br />
ABШ-ыn apardыьы sиyasи kompanиya planlы шяkиldя hяyata<br />
keчиrиlиrdи. Burada dиqqяtи чяkяn яsas mяsяlя ABШ-ыn иqtиsadи<br />
maraqlarы яsas tutaraq XЫX яsrиn bиrиncи yarыsыndan<br />
Osmanlы torpaqlarыna ayaq basmasы vя burada mюhkяmlяnmяsи<br />
иlя xarakterиzя olunursa bu daha чox яsrиn ЫЫ yarыsы<br />
цчцn mиssиoner fяalиyyяtиnиn цstцnlцk tяшkиl etmяsи иlя<br />
nяtиcяlяnиr. Nяtиcяdя yaradыlmыш yцzlяrlя sиyasи tяшkиlat<br />
vя dяrnяklяrиn яsas qayяsи Osmanlы иmperatorluьunu da -<br />
xиldяn чюkdцrmяk vя satыш bazarlarыnы яlя keчиrmяk, яm -<br />
tяя bazarlarыna yиyяlяnmяk vя Шяrqи Anadolu яrazиlяrиndя<br />
ABШ-ыn nяzarяtи altыnda mцstяqиl ermяnи dюvlяtиnиn ya -<br />
radыlmasыna naиl olmaq иdи. ABШ-ыn bu sиyasяtи Ы dцnya mц -<br />
harиbяsиnиn nяtиcяlяrиnя hяsr olunmuш Parиs sцlh konfransыna<br />
юlkя prezиdentи V. Vиlson tяrяfиndяn tяqdиm edиl mиш<br />
“14 maddя” prиnsиpиndя tam tяfяrrцatы иlя toxunulmuш dur.<br />
XЫX яsrиn иkиncи yarыsыndan baшlayaraq ABШ-a ermяn -<br />
иlяrиn mиqrasиyasы daha da sцrяtlяndи. Osmanlы arxиv sя -<br />
nяd lяrиnя gюrя 1900-cц иlя qяdяr Amerиkaya kюч edяn er -<br />
mяnиlяrиn цmumи sayы 12 mиn nяfяr tяшkиl etmишdиr. Sя -<br />
nяtkar vя tacиrlяrdяn иbarяt kичиk dяstяlяr шяklиndя Ame -<br />
rиkaya цz tutan ermяnиlяrиn sayыndan narahat olan ABШ vя<br />
Osmanlы hюkumяtи bиrgя bиr sыra яngяllяyиcи tяdbиrlяr hяyata<br />
keчиrdиlяr. Hяr иkи юlkяnиn яsas mяqsяdиnи analиz<br />
etdиyиmиz zaman gюrяrиk kи, ABШ saьlыq durumu normal<br />
olmayan ermяnи mиqrantlarыnыn qarшыsыnы almaq цчцn<br />
mцbarиzя aparыrdыsa, Osmanlы hюkumяtи иsя bиr sыra яyalяtlяrdя<br />
яhalиnиn sayыnыn azalmasыndan bяrk narahatчыlыq ke -<br />
чиrиrdи. Bunun цчцn hяtta Sultan ЫЫ Яbdцl hяmиdиn ABШ hю -<br />
kumяtиndяn yardыm иstяmяsи dя tarиxи gerчяklиkdиr. La kиn<br />
gюrцlяn qabaqlayыcы tяdbиrlяr, hюku mяt tяrяfиndяn atыlan<br />
addыmlar ermяnиlяrи fиkиrlяrиndяn daшыndыra bиlmяmиш vя<br />
яksиnя olaraq kюч prosesиndя иldяn-иlя artыm mцшahиdя<br />
edиlmишdиr. Xцsusиlя ABШ-a kюч edяn ermяnиlяrиn яsas<br />
mяq sяdи чoxlu pul qazanыb gerи dюnmяk, цmummиllи er -<br />
mяnи hяrяkatыna maddи vя mяnяvи dяstяk olmaq, eynи<br />
zamanda aиlя yaшam tяrzиnи normallaшdыrmaq иdи. Bu<br />
mяqsяdlя Anadolu torpaqlarыnы tяrk edяrяk ABШ-ыn daha<br />
varlы шяhяrlяrиndя mяskunlaшmaqla burada юzlяrиnя yцksяk<br />
sяvиyyяlи yaшam tяrzиnи tяmиn etmиш ermяnиlяr<br />
Anadoluya gerи dюnmяk nиyyяtиndяn vaz keчmиш oldular.<br />
Zяngиn шяhяrlяrя, dяbdяbяlи hяyat tяrzиnя valeh olan er -<br />
mяnиlяr gerи dюnmяk nиyyяtиndя deyиldиlяr. Burada on la -<br />
rыn antи-tцrk fяalиyyяtиnиn aparыlmasы ишиndя dя hяr cцrя<br />
шяraиt yaradыlmышdы. Lakиn bцtцn bunlara baxmayaraq, er -<br />
mя nи dиasporasыnы formalaшdыran bu шяxslяr ermяnи mиllяtчи<br />
ekstremиstlяrи tяrяfиndяn tяsиs edиlmиш, sиyasи partиya,<br />
tяшkиlat vя dяrnяklяrиn Anadoludakы шюbяlяrиnиn fяalиy -<br />
yяtиnиn yaxшыlaшdыrыlmasы иstиqamяtиndя sяylяrиnи gцc lяn -<br />
dиrdиlяr. Qarшыya qoyulan mяqsяdя чatmaq цчцn kцllи mиqdarda<br />
maalиyя vяsaиtи ayыran ABШ-dakы dиaspora ermя -<br />
nиlяrи hяtta burada bиr neчя fondun yaradыlmasыna da mц -<br />
vяffяq oldular. Bцtюvlцkdя ABШ-dakы yaшayыш sяvиyyяsи<br />
ermяnиlяrиn qиtяyя axыnыnы daha da sцrяtlяndиrmишdиr. Nя -<br />
tиcяdя ABШ-a kюч edяn ermяnиlяrиn sayыnda artыm baш vermиш<br />
vя bu proses ermяnиlяrиn 1915-cи иldя Anadolu яrazиlяrиndяn<br />
иmperиyanыn Surиya, Mesopotamиya vя Lиvan яrazиlяrиnя<br />
kючцrцlmяsиndяn sonra kяskиn шяkиldя yцksяlmишdиr.<br />
Belя kи, 1908-cи иldя 3300, 1910-cu иldя 5500<br />
vя 1913-cц иldя 9355 ermяnи ABШ-a kюч etmишdиr. Nя -<br />
tиcяdя Ы Dцnya mцharиbяsиnя qяdяrkи dюvrdя qeyd olunan<br />
ermяnи dиasporasыnыn цmumи sayы 50 mиn nяfяrи юtmяmишdиr.<br />
Ы Dцnya mцharиbяsиnиn baшa чatmasыndan sonra er -<br />
mяnиlяrиn ABШ-a kючцndя kяskиn artыm hиss olunmuшdur.<br />
Bu barяdя Tцrk ordu generalы Hasan Kundakчы yazыr: “Er -<br />
mяnиlяr ABШ-a 1890-cы иllяrdя Osmanlы dюvlяtиndя baш<br />
verяn цsyanlardan sonra Anadoludan kюч etmяyя<br />
baшladыlar. Bиrиncи dцnya mцharиbяsиndяn sonra kюч daha<br />
da sцrяtlяndи. Nяtиcяdя Amerиka Bиrlяшmиш Шtatlarыnda<br />
Ka lиfornиyada (600 mиn), Nyu-Yorkda (100 mиn) vя Bos -<br />
tonda (50 mиn) ermяnи yaшamaqdadыr”.<br />
XX яsrиn ЫЫ yarыsыndan baшlayaraq kюч prosesи daha da<br />
иntensиvlяшmишdиr. Belя kи, 1970-cи иllяrиn ortalarыnda<br />
ABШ-dakы ermяnи dиasporasыnыn sayы 350-400 mиn nяfяr<br />
tяшkиl etmишdиr. Xцsusиlя, XЫX яsrиn яvvяllяrиndяn baшlayaraq<br />
иkи яsr mцddяtиndя davamlы шяkиldя ABШ-a mиq -<br />
rasиya edяn ermяnиlяrиn sayы XX яsrиn sonlarыnda kяskиn<br />
шяkиldя artmaьa baшladы. 1990-cы иllяrdяkи rяsmи mяnbя -<br />
lяrя gюrя bu юlkяdя yaшayan ermяnиlяrиn sayы 700 mиn nя -<br />
fяr tяшkиl etmишdиr. Bu gцn bu юlkяdя yaшayan erm яnи lяrиn<br />
sayы 800 mиnlя 1 mиlyon nяfяr arasыnda olduьu tяxmиn<br />
26 ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8 www.uluturk.info