07.02.2015 Views

BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

edиrdиlяr. Yцksяk tяhsиl almыш ermяnи gяnclяrи burada an -<br />

tи-tцrk fяalиyyяtиnя baшladыlar. XЫX яsrиn 30-40-cы иllяrиndяn<br />

etиbarяn aktиv fяalиyyяtя baшlayan ABШ-dakы dиaspora<br />

ermяnиlяrи burada bиr sыra tяшkиlatlar, dяrnяklяr yaratmaьa<br />

naиl oldular. Buna mиsal olaraq 1810-cu иldя Bostonda<br />

yaradыlmыш Xarиcи Mиssиyalar цzrя Amerиka Komиtяsиnи<br />

mиsal gюstяrmяk olar. Tяшkиlatыn yaradыlmasыnda яsas<br />

mяq sяd burada yцksяk tяlиm gюrmцш gяnc ermяnи mиs -<br />

sиonerlяrиnи Anadoluya gюndяrmяklя цmummиllи ermяnи<br />

hяrяkatыna (Haи Tahtda) tяkan vermяk иdи. Tцrk tarиxчиsи<br />

Шenol Kontarcы bu haqda yazыr: “Tцrkиyяyя “ermяnи mя -<br />

sяslяsи”nиn toxumlarыnы ABШ bu tяшkиlat vasиtяsиlя 1820-cи<br />

иldя sяpmишdиr”. Belя kи, 1893-cц иlя qяdяr Tцrkиyяdя 624<br />

mяktяb, 436 иbadяtxana aчыlmышdыr. Bяhs olunan dюvrdя<br />

Tцrkиyяdя 1317 amerиkalы mиssиoner fяalиyyяt gюstяrиrdи<br />

vя 1893-cц иlя qяdяr onlar Tцrkиyяdя 3 mиlyon Иncиl vя<br />

tяxmиnяn 4 mиlyona yaxыn mцxtяlиf sяpkиlи kиtablarыn яhalиyя<br />

чatdыrыlmasыnы tяmиn etmишdиlяr. Bunun цчцn tяшklat<br />

10 mиlyon dollarыndan keчmяyи dя яsиrgяmяmишdиr. Qeyd<br />

edяk kи, bu vяsaиtиn yarыdan чoxu amerиkan vяtяndaшlarыndan<br />

toplanmышdы. Bu vяsaиt bяhs olunan dюvr цчцn olduqca<br />

yцksяk bиr rяqяm иdи. Hяmчиnиn bu ишdя onlara Ame -<br />

rиkan Prorestant Kиlsяsиnиn verdиyи dяstяk dя xцsusиlя<br />

dиqqяtи cяlb edиr. Burada Protestant kиlsяsиnиn яsas mяq -<br />

sяdи Anadolu ermяnиlяrиnи mцxtяlиf vasиtяlяrlя яlя almaq,<br />

yaьlы vяdlяr vermяklя onlarы xrиstиanlыьыn katolиk, qrиqo -<br />

rиyan vя provaslav mяzhяblяrиndяn “xиlas etmяk” иdи. Bu<br />

иsя Rusиya baшda olmaqla Иngиltяrя vя Fransanыn Anadolu<br />

sиyasяtиnя qarшы atыlmыш яks addыm иdи. Ayrы-ayrыlыqda “er -<br />

mяnи mяsяlяsи”nя dяstяk verяn dюvlяtlяrdяn fяrqlи olaraq<br />

ABШ-ыn apardыьы sиyasи kompanиya planlы шяkиldя hяyata<br />

keчиrиlиrdи. Burada dиqqяtи чяkяn яsas mяsяlя ABШ-ыn иqtиsadи<br />

maraqlarы яsas tutaraq XЫX яsrиn bиrиncи yarыsыndan<br />

Osmanlы torpaqlarыna ayaq basmasы vя burada mюhkяmlяnmяsи<br />

иlя xarakterиzя olunursa bu daha чox яsrиn ЫЫ yarыsы<br />

цчцn mиssиoner fяalиyyяtиnиn цstцnlцk tяшkиl etmяsи иlя<br />

nяtиcяlяnиr. Nяtиcяdя yaradыlmыш yцzlяrlя sиyasи tяшkиlat<br />

vя dяrnяklяrиn яsas qayяsи Osmanlы иmperatorluьunu da -<br />

xиldяn чюkdцrmяk vя satыш bazarlarыnы яlя keчиrmяk, яm -<br />

tяя bazarlarыna yиyяlяnmяk vя Шяrqи Anadolu яrazиlяrиndя<br />

ABШ-ыn nяzarяtи altыnda mцstяqиl ermяnи dюvlяtиnиn ya -<br />

radыlmasыna naиl olmaq иdи. ABШ-ыn bu sиyasяtи Ы dцnya mц -<br />

harиbяsиnиn nяtиcяlяrиnя hяsr olunmuш Parиs sцlh konfransыna<br />

юlkя prezиdentи V. Vиlson tяrяfиndяn tяqdиm edиl mиш<br />

“14 maddя” prиnsиpиndя tam tяfяrrцatы иlя toxunulmuш dur.<br />

XЫX яsrиn иkиncи yarыsыndan baшlayaraq ABШ-a ermяn -<br />

иlяrиn mиqrasиyasы daha da sцrяtlяndи. Osmanlы arxиv sя -<br />

nяd lяrиnя gюrя 1900-cц иlя qяdяr Amerиkaya kюч edяn er -<br />

mяnиlяrиn цmumи sayы 12 mиn nяfяr tяшkиl etmишdиr. Sя -<br />

nяtkar vя tacиrlяrdяn иbarяt kичиk dяstяlяr шяklиndя Ame -<br />

rиkaya цz tutan ermяnиlяrиn sayыndan narahat olan ABШ vя<br />

Osmanlы hюkumяtи bиrgя bиr sыra яngяllяyиcи tяdbиrlяr hяyata<br />

keчиrdиlяr. Hяr иkи юlkяnиn яsas mяqsяdиnи analиz<br />

etdиyиmиz zaman gюrяrиk kи, ABШ saьlыq durumu normal<br />

olmayan ermяnи mиqrantlarыnыn qarшыsыnы almaq цчцn<br />

mцbarиzя aparыrdыsa, Osmanlы hюkumяtи иsя bиr sыra яyalяtlяrdя<br />

яhalиnиn sayыnыn azalmasыndan bяrk narahatчыlыq ke -<br />

чиrиrdи. Bunun цчцn hяtta Sultan ЫЫ Яbdцl hяmиdиn ABШ hю -<br />

kumяtиndяn yardыm иstяmяsи dя tarиxи gerчяklиkdиr. La kиn<br />

gюrцlяn qabaqlayыcы tяdbиrlяr, hюku mяt tяrяfиndяn atыlan<br />

addыmlar ermяnиlяrи fиkиrlяrиndяn daшыndыra bиlmяmиш vя<br />

яksиnя olaraq kюч prosesиndя иldяn-иlя artыm mцшahиdя<br />

edиlmишdиr. Xцsusиlя ABШ-a kюч edяn ermяnиlяrиn яsas<br />

mяq sяdи чoxlu pul qazanыb gerи dюnmяk, цmummиllи er -<br />

mяnи hяrяkatыna maddи vя mяnяvи dяstяk olmaq, eynи<br />

zamanda aиlя yaшam tяrzиnи normallaшdыrmaq иdи. Bu<br />

mяqsяdlя Anadolu torpaqlarыnы tяrk edяrяk ABШ-ыn daha<br />

varlы шяhяrlяrиndя mяskunlaшmaqla burada юzlяrиnя yцksяk<br />

sяvиyyяlи yaшam tяrzиnи tяmиn etmиш ermяnиlяr<br />

Anadoluya gerи dюnmяk nиyyяtиndяn vaz keчmиш oldular.<br />

Zяngиn шяhяrlяrя, dяbdяbяlи hяyat tяrzиnя valeh olan er -<br />

mяnиlяr gerи dюnmяk nиyyяtиndя deyиldиlяr. Burada on la -<br />

rыn antи-tцrk fяalиyyяtиnиn aparыlmasы ишиndя dя hяr cцrя<br />

шяraиt yaradыlmышdы. Lakиn bцtцn bunlara baxmayaraq, er -<br />

mя nи dиasporasыnы formalaшdыran bu шяxslяr ermяnи mиllяtчи<br />

ekstremиstlяrи tяrяfиndяn tяsиs edиlmиш, sиyasи partиya,<br />

tяшkиlat vя dяrnяklяrиn Anadoludakы шюbяlяrиnиn fяalиy -<br />

yяtиnиn yaxшыlaшdыrыlmasы иstиqamяtиndя sяylяrиnи gцc lяn -<br />

dиrdиlяr. Qarшыya qoyulan mяqsяdя чatmaq цчцn kцllи mиqdarda<br />

maalиyя vяsaиtи ayыran ABШ-dakы dиaspora ermя -<br />

nиlяrи hяtta burada bиr neчя fondun yaradыlmasыna da mц -<br />

vяffяq oldular. Bцtюvlцkdя ABШ-dakы yaшayыш sяvиyyяsи<br />

ermяnиlяrиn qиtяyя axыnыnы daha da sцrяtlяndиrmишdиr. Nя -<br />

tиcяdя ABШ-a kюч edяn ermяnиlяrиn sayыnda artыm baш vermиш<br />

vя bu proses ermяnиlяrиn 1915-cи иldя Anadolu яrazиlяrиndяn<br />

иmperиyanыn Surиya, Mesopotamиya vя Lиvan яrazиlяrиnя<br />

kючцrцlmяsиndяn sonra kяskиn шяkиldя yцksяlmишdиr.<br />

Belя kи, 1908-cи иldя 3300, 1910-cu иldя 5500<br />

vя 1913-cц иldя 9355 ermяnи ABШ-a kюч etmишdиr. Nя -<br />

tиcяdя Ы Dцnya mцharиbяsиnя qяdяrkи dюvrdя qeyd olunan<br />

ermяnи dиasporasыnыn цmumи sayы 50 mиn nяfяrи юtmяmишdиr.<br />

Ы Dцnya mцharиbяsиnиn baшa чatmasыndan sonra er -<br />

mяnиlяrиn ABШ-a kючцndя kяskиn artыm hиss olunmuшdur.<br />

Bu barяdя Tцrk ordu generalы Hasan Kundakчы yazыr: “Er -<br />

mяnиlяr ABШ-a 1890-cы иllяrdя Osmanlы dюvlяtиndя baш<br />

verяn цsyanlardan sonra Anadoludan kюч etmяyя<br />

baшladыlar. Bиrиncи dцnya mцharиbяsиndяn sonra kюч daha<br />

da sцrяtlяndи. Nяtиcяdя Amerиka Bиrlяшmиш Шtatlarыnda<br />

Ka lиfornиyada (600 mиn), Nyu-Yorkda (100 mиn) vя Bos -<br />

tonda (50 mиn) ermяnи yaшamaqdadыr”.<br />

XX яsrиn ЫЫ yarыsыndan baшlayaraq kюч prosesи daha da<br />

иntensиvlяшmишdиr. Belя kи, 1970-cи иllяrиn ortalarыnda<br />

ABШ-dakы ermяnи dиasporasыnыn sayы 350-400 mиn nяfяr<br />

tяшkиl etmишdиr. Xцsusиlя, XЫX яsrиn яvvяllяrиndяn baшlayaraq<br />

иkи яsr mцddяtиndя davamlы шяkиldя ABШ-a mиq -<br />

rasиya edяn ermяnиlяrиn sayы XX яsrиn sonlarыnda kяskиn<br />

шяkиldя artmaьa baшladы. 1990-cы иllяrdяkи rяsmи mяnbя -<br />

lяrя gюrя bu юlkяdя yaшayan ermяnиlяrиn sayы 700 mиn nя -<br />

fяr tяшkиl etmишdиr. Bu gцn bu юlkяdя yaшayan erm яnи lяrиn<br />

sayы 800 mиnlя 1 mиlyon nяfяr arasыnda olduьu tяxmиn<br />

26 ­ТЦРК EЛИ­/­SENTYABR-2010, No:8 www.uluturk.info

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!