BAÐ¨ REDAKTORDAN - turan-sam

BAШ REDAKTORDAN 

Щюрмятли охуъулар! 

«Тцрк Ели» журналынын нювбяти – ВЫЫЫ сайынын 

сизя тягдим олунмасынын севинъини йашамагдайыг. 

Гаршылашдыьымыз чятинликляри дяф етдикдян 

сонра мараглы мягалялярля, арашдырмаларла, 

зянэин фактларла долу олан бир журналын ишыг цзц 

эюрмясинин йаратдыьы фярящ бцтцн язиййятляри 

унутдурур. 

Бу севинъин цзяриня эялян даща бир севинъ 

Тцрк-Ислам Дцнйасында баш верян ирялиляйишлярля 

баьлыдыр. Чалышаъаьыг ки, бу кичиъик йердя ону 

тягдим едя биляк. 

Илк юнъя гейд етмяк истядийимиз - бцтцн мцсялман 

цммятинин Рамазан айынын вердийи фязилятлярдян йарарланараг, 

бир даща бирлийини, бирэялийини, сямимиййятини нцмайиш 

етдирмясидир. Мцсялман цммяти олараг ютян мцддятдя он бир 

айын султаныны гаршылайараг, Аллащын (ъ.ъ.) буйругларыны йериня 

йетирмякля ъяннятя даща бир аддым йахынлашдыг. Оруъун, ибадятин, 

ифтарда бир йердя олманын севинъини, гцруруну йашадыг. 

Азярбайъанда ютян щяр илдя оруълуьун, Рамазан байрамынын, 

ибадятин мянасыны анлайанларын сайынын артмасы ися чох севиндириъидир. 

Диэяр бир юнямли мягам 16 сентйабр 2010-ъу ил тарихдя 

Тцркийянин Истанбул шящяриндя Тцрк Дювлятляринин 

Башчыларынын Х Зирвя Саммитинин кечирилмяси иля баьлыдыр. 

Азярбайъан президенти Илщам Ялийевин дя иштирак етдийи 

топлантыны мараглы едян мясялялярдян ян биринъиси бурада 

Тцркийя, Азярбайъан, Газахыстан, Гырьызыстанла йанашы 

Тцркмянистанын да дювлят башчысынын иштирак етмяси иди. 

Икинъиси, узун иллярдир ки, кечирилян эюрцшлярин сонуъунда Тцрк 

Дювлятляринин Ямякдашлыг Шурасынын – Тцрк Дювлятляри 

Бирлийинин йарадылмасынын шащиди олмаг чох бюйцк гцрур верди. 

Азярбайъандакы гярбпярястлярин, постмодернистлярин, анархистлярин 

вя с. бу кими милли щисслярдян узаг оланларын аьыз 

бцзмясиня, гурулан тяшкилатын щяля чох кювряк олмасына ряьмян 

баш верянляря эюря бцтцн Тцрк Миллятини тябрик едирик. 

Щадисянин АБШ, Авропа, Русийа вя с. ялагясинин олмамасы 

бир чохларынын ону сусгунлугла гаршыламасына сябяб олду. 

Амма биз «Тцрк Ели» журналы олараг саммитин гярарларыны 

олдуьу кими дяръ етмякля бурада щансы мцщцм ишлярин 

эюрцлдцйцнц эюзляр юнцндя ъанландырмаьа чалышаъаьыг. 

Бурада Азярбайъанын ярази бцтювлцйцнцн бир даща танынмасы, 

Тцрк Банкынын гурулмасы цчцн ишлярин сцрятляндирилмяси, 

Ислам Конфрансы Тяшкилаты иля ялагяляря хцсуси 

юням верилмяси (Тцрк-Ислам синтези идейасы) вя 

с. мясяляляри щяйаъансыз йазмаг мцмкцн 

дейил. Саммити бцтювлцкдя шярщ етмякдян узаьыг. 

Гярарлары охуйанлар нятиъяни юзляри чыхарсынлар. 

Бурада бизим цчцн юнямли сайылан мясялялярдян 

бири дя Зирвя Саммитиндя 3 октйабр тарихинин 

Тцрк Дювлятляри Эцнц – даща дягиг десяк 

Тцрк Дювлятляринин Ямякдашлыьы Эцнц тяйин 

едилмясидир. Фяалиййятимизи изляйянляр билирляр 

ки, «Мцасир Инкишаф» Иътимаи Бирлийи вя «Тцрк 

Ели» журналы олараг Дцнйа Тцркляринин Щямряйлик Эцнцнцн 

тяйин олунмасы тяклифи иля чыхыш едирдик. Беля бир гярарын гябул 

едилмяси бу ишдя бир дамъы хидмятимизин олмасыны сюйлямяйя 

ясас верир. Бундан сонра биз дя щяр ил 3 октйабр тарихини гейд 

етмяйя чалышаъаьыг. 

Щюрмятли охуъулар! 

Баш верянлярин йаратдыьы севинъи йашамагла галмамалыйыг. 

Чцнки гаршыда эюрцляси щяля чох ишляримиз вар. Щазырда ян 

юнямли ишлярдян бири Тцрк Дцнйасынын интгерасийасынын ясасыны 

тяшкил едян алт базанын формалашдырылмасы, йяни Ортаг Тцрк 

Ялифбасынын щазырланмасыдыр. Онун реаллашмасы цчцн «Мцасир 

Инкишаф» Иътимаи Бирлийи олараг Тцрк Дювлят Башчыларына 

цнванланмыш Мцраъиятин имзатоплама кампанийасына башлайараг 

иътимаиййятин дястяйини эюстярмяк истяйирик. Ортаг 

Ялифбанын щазырланмасы Цмумтцрк дилинин вя с. мясялялярин 

баш тутмасына бюйцк тясир эюстяряъяк. 

Биз бу ишляри даща сцрятля эюрмяк цчцн тяшкилат олараг фяалиййятимизи 

вя тяблиьатымызы эенишляндирмяйи дя гаршыйа гоймушуг. 

Журналымызын даща мараглы форма вя мязмунда 

эюрцшцнцзя эялмясини, сайтымызын йени дизайнла тяртиб едилмясини, 

тядбирляримиздя даща чох мцтяхяссислярин иштиракыны, 

«Тцрк-Ислам» Арашдырма Мяркязинин фяалиййятини эенишляндирмяйи, 

«Тцрк-Ислам Дцнйасы» Дискуссийа Клубунун базасында 

йарадылмыш «Милли Дцшцнъя Институту» Иътимаи Бирлийинин 

ятрафында даща чох тялябя эянъин йыьылмасыны, милли йюнцмлц 

тяшкилатларын бирлийи сайылан «Милли Тярягги Уьрунда» Иътимаи 

Коалисийанын тясир даирясини артырмаьы вя с. мясяляляри планлашдырмышыг. 

Бизим фяалиййятимизи йахындан вя узагдан изляйян 

щяр кяс заман ютдцкъя сюйлядикляримизин щягигятя чеврилмясинин 

шащиди олаъаглар. 

Edиtюr: 

Щалил Юзтцрк 

q 

Тясисчи вя баш редактор: 

Мцбариз Ашырлы 

q 

Редактор: 

Тарйел Фазилоьлу 

Gцlnar Ящмяд 

Гейдиййат: 

Азярбайъан Республикасы 

Ядлиййя Назирлийиндя гейдиййата алыныб. 

Гейдиййат нюмряси 2607 - ВЮЕН 2000841282 

Тел. (+994 12) 434 34 44 

Mob. (+994 55) 250 77 99, (+994 55) 200 14 28, 

(+994 50) 356 05 11 

Е-маил: turk-elи@uluturk.иnfo 

URL: www.uluturk.иnfo 

q 

“ГÈÑМЯТ” няøриййат-пîлиграôийа 

гысметаз@йащîî.com 

Ñайы: 500 ядяд; Гиймяти: 5 манат; 

“Azяrbaycan Beynяlxalq Bankы” Yasamal fиlиalы 

Bankыn kodu: 805562 

Mцxbиr hesab: 0137010002944 

VЮEN: 9900001881, SWИFT: ÈBAZAZ2X 

Mцøtяrи hesabы: 33821019443103392216 

q 

Редаксийанын иъазяси îлмадан 

журналдакы мягаля вя øякилляри чап етдирмяк 

гадаьандыр. Эюндярилян мягаля вя øякилляр 

эери гайтарылмыр. Редаксийа дахил îлан 

материаллары редактя вя ихтисар етмяк щцгугуна 

маликдир. Мягаля, рясм вя рекламларын 

мязмунуна эюря мясулиййяти йазар вя 

сиôариøъи даøыйыр. 

www.uluturk.иnfo 

ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8 1

«Äцнйанынщечбирхалгыфатещликшющрятивяязямятииля 

Тцрклярляйарышабилмяз…Бумцзяффярхалгынйалнызтарихчиляричатышмайыбки, 

онларынаьлаэялмязгялябялярининшющрятинийайсынлар, 

нягядярюлмязямялляриябядиликдяфнолунуб.Тцркляртарихляринибилмядийимиз 

нягядярдювлятляринясасыныгойублар». 

(ХВЫЫЫ ясрин fransız sosиoloqu, иqtиsaдчыsı, ôилîсîôу Шarl Luи Мîнтескйе) 

Türk Dilində Danışan Ölkələrin dövlət başçı - 

larının X Zirvə Toplantısının Bəyannaməsi ......3 

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 

İşsiz ..........................................................................8 

Atatürk və müasir mədəniyyət ...........................9 

Hüseyn Cavid 

İsmayıl bəy ...............................................................9 

Müzəffər Şahin 

Dini bayramlar ......................................................10 

Türkmənistan Respublikası ..............................12 

Şahlar Əsgərov 

Qərbin inkişafının paradiqması ............................14 

Nizaməddin Şəmsizadə 

Türkə yiyə - Türkiyə ............................................16 

Azərbaycanın Türkiyədəki dostu ....................19 

Şamil Vəliyev 

“Əkinçi”nin jurnalistika dərsləri ..........................20 

Fazil Əliyev 

İstiqlal mücahidi, qəhrəman şair............................23 

Taleh Cəfərov 

ABŞ-da erməni diasporasının formalaşması və antitürk 

fəaliyyəti ........................................................25 

Ər kişi niyyətinə ..................................................32 

Abdulhamit Avşar 

Türkiye Basınında Azerbaycan Halk Cumhuriyeti 

ve Bakünün Kurtuluşu ..........................................33 

Ì Ц Í Ä ß Р И Ú À Т 

Р Е Д А К С И Й А Щ Е Й Я Т И 

İsmət Əhmədov 

Genetik Modifikasiya Olunmuş məhsulların törətdiyi 

fəsadlar ..........................................................37 

“Müasir İnkişaf” İctimai Birliyinin 

hesabat konfransı keçirildi ................................42 

Hüseyn Artıkoğlu - 60 ........................................44 

Ali Fuat Başgil 

Uğur qazanmanın şərtləri (II yazı) ......................45 

Yaqub Quliyev 

İslamda bank sistemi və iqtisadiyyat ..................47 

Gülarə Yenisey 

Əhməd bəy Ağaoğlunun Türklük məfkurəsi ....53 

Saleh Kazımov 

Daş - bizi qədimdən bu günə qədər daşıyan 

vasitədir ..................................................................55 

Bəhmən Əliyev 

II Vazgenin gizli məktubları ................................57 

Anar Turan 

Biz 50 milyonuq, yoxsa 50 milyon “Bizik...”! ....59 

Savalan Fərəcov 

Çöl mədəniyyəti və Türklər ..................................61 

Mənə dəlil gətir ....................................................62 

Alxan Bayramoğlu 

1918-ci il soyqırımı və Nəriman Nərimanov ......63 

Васим Мяммядялийев 

академик 

Оруъ Ибращимоьлу Тцрксевяр 

профессор 

Низами Ъяфяров 


Kярим Шцкцров 


Фирудин Aьасыоьлу 


Шамил Вялийев 


Фязаил Ибращимли 


Защид Мяммядов 


Хягани Мяммядов 


Иса Щябиббяйли 

академик 

Hacы Sabиr Hяsяnlи 

Azяrbaycaн Исlam Unиversиtetиnиn 

rektoru 

Фетщи Эедикли (Тцркийя) 


Гулу Мящяррямли 


Ящмяд Гяшямоьлу 

фялсяфя доктору 

Араз Гурбанов 

Мцяллиф Щцгуглары Аэентлийи 

Эцллц Йолоьлу 

тарих елмляри доктору 

Низами Зющраби 

“ЙОМ” журналынын редактору 

Шahlar Яsэяrov 


Гяниря Пашайева 

миллят вякили 

Акиф Яли 

йазычы-публисист 

Ябдцлщямид Яфшар (Тцркийя) 

ТРТ 

Акиф Ашырлы 

“Шярг” гязетинин баш редактору 

Елчин Ясэяров 

Дини Гурумларла Иш цзря Дювлят 

Комитяси сядринин мцавини 

Нязирмяммяд Гараманлы 

политолог 

ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8 

2 www.uluturk.иnfo

Tцrk Dиlиndя Danышan Юlkяlяrиn 

Dюvlяt Baшчыlarыnыn 

X Zиrvя Toplantыsыnыn Bяyannamяsи 

(Иstanbul, 16 sentyabr 2010) 

Tцrk Dиlиndя Danышan Юlkяlяrиn Dюvlяt Baшчыlarыnыn X Zиrvя Sammиtи, Azяrbaycan prezиdentи Иlham Яlиyev, 

Qazaxыstan prezиdentи Nursultan Nazarbayev, Qыrьыzыstan prezиdentи Roza Otunbayeva, Tцrkиyя prezиdentи Abdullah 

Gцl vя Tцrkmяnиstan prezиdentи Qurbanqulu Berdиmяhяmmяdovun ишtиrakыyla 16 sentyabr 2010-cu иl tarиxdя 

Иstanbulda tяшkиl edиlmишdиr. 

Bu sяnяdи иmzalayan Dюvlяt Baшчыlarы, 

Tцrk Dиlиndя Danышan Юlkяlяrиn arasыnda ortaq tarиx, dиl, kиmlиk vя mяdяnиyyяtя sюykяnяn ortaq mяnfяяtlяrи vя 

mцnasиbяtlяrи иnkишaf etdиrmяk, hяmrяylиyи daha da gцclяndиrmяk nиyyяtиnи tяkrarlayaraq; 

Daha юncя tяшkиl edиlяn Tцrk Dиlиndя Danышan Юlkяlяrиn Dюvlяt Baшчыlarыnыn Zиrvяlяrиnиn faydalы nяtиcяlяrиnи vя 

Naxчыvan Bяyannamяsи dя daxиl olmaqla, яvvяlkи Zиrvя Toplantыlarыnыn Bяyannamяlяrиnиn maddяlяrиnи tяsdиq edяrяk; 

Tцrk Dиlиndя Danышan Юlkяlяr arasыndakы яhatяlи яlaqяlяrиn vя hяmrяylиyиn Avrasиya coьrafиyasыndakы regиonal vя 

beynяlxalq яmяkdaшlыьы gцclяndиrяcяyи иnamыyla; 

Helsиnkи Yekun Aktы baшda olmaqla, Bиrlяшmиш Mиllяtlяr Tяшkиlatыnыn mяqsяd vя mяramы иlя Avropa Tяhlцkяsиzlиk 

vя Яmяkdaшlыq Tяшkиlatыnыn qяbul etdиyи sяnяdlяrя baьlыlыqlarыnы иfadя edяrяk; 

Suverenlиk, яrazи bцtюvlцyц, sяrhяdlяrиn toxunulmazlыьы, daxиlи ишlяrя qarышmamaq, gцc tяtbиq etmяmяk qaydalarыna 

uyьun olaraq, dюvlяtlяrиn sиyasи vя иqtиsadи tяhlцkяsиzlиyиnи gцclяndиrmяyи qarшыsыna mяqsяd qoyaraq; 

3 oktyabr 2009-cu иl tarиxиndя Naxчыvanda tяшkиl edиlяn Tцrk Dиlиndя Danышan Юlkяlяrиn Dюvlяt Baшчыlarыnыn ЫX 

Zиrvяsи zamanы, Tцrk Dиlиndя Danышan Юlkяlяrиn Яmяkdaшlыq Шurasыnыn yaradыlmasыna daиr “Naxчыvan 

Bяyannamяsи”nиn иmzalanmasыndan mяmnunиyyяt иfadя edяrяk; 

aшaьыdakы xцsuslarы aчыqlamышlar: 

1. Qыrьыzыstanda 27 иyun 2010-cu иl tarиxиndя hяyata ke чи - 

rиlяn referendumun mцvяffяqиyyяtlя reallaødыrыlmasыndan mяmnunиyyяt 

иfadя edяrяk, bu юlkяdя 10 oktyabr 2010-cu иl tarиxиndя 

keчиrиlяcяk parlament seчkиlяrиnиn regиonal sцlh vя sabиtlиk ba xы - 

mыndan daøыdыьы юnяmи vurьulayaraq, bu keчиd mцddяtиndя Qыr - 

ьыzыstana dяstяk vermяyи davam etdиrяcяklяrиnи tяsdиq etmиølяr. 

2. Qazaxыstan tяrяfиndяn Alma-Atada keчиrиlяcяk Qыrьыzыs - 

tana yardыm цчцn Beynяlxalq Donorlar Konfransыnыn toplanmasыna 

dяstяklяrиnи dиlя gяtиrmиø vя beynяlxalq иctиmaиyyяtи bu 

Konf ransa cиddи bиr øяkиldя qatыlmaьa dяvяt etmиølяr. 

3. Иstanbulda keчиrиlяn Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn 

Dюv lяt Baøчыlarыnыn X Zиrvя Sammиtиnиn Tцrk Dиlиndя Danыøan 

юlkяlяr arasыnda иkиtяrяflи vя чoxtяrяflи mцnasиbяtlяrиn, яmяkdaølыьыn 

иnkиøafыna dяstяk olacaьыnы vurьulamыølar. 

4. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяr arasыndakы ortaq tarиx, mя - 

dяnиyyяt, kиmlиk vя dиl bиrlиyиnя sюykяnяn qarøыlыqlы mяnfяяtlяrи, 

яmяkdaølыьы vя hяmrяylиyи иnkиøaf etdиrmяk nиyyяtlяrиnи dиlя gя - 

tиrmиølяr, bu sahяdя, beynяlxalq vя regиonal tяhlцkяsиzlиk, sa bиt - 

lиk vя sцlhцn qorunmasыnı, demokratиya, иnsan hцquqlarыna hюrmяt, 

hцququn alиlиyиnи tяsdиq etmиølяr. 

5. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяr arasыndakы яmяkdaølыьы vя 

hяmrяylиyиn яsasыnы tяøkиl edяn ortaq tarиx dяyяrlяrиnиn vя mя - 

dяnи mиrasыn qorunmasыnın, gяlяcяk nяsиllяrя чatdыrыlmasыnыn 

юnяmиnи vurьulayaraq bu иstиqamяtdяkи чalыømalarы dяstяklяdиklяrиnи 

dиlя gяtиrmиølяr. 

6. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяr arasыndakы mцnasиbяtlяrиn 

tяhlцkяsиzlиk иstиqamяtиndя, иqtиsadи, mяdяnи, tяhsиl, elm, yerlи 

юzцnциdarяetmя, qeyrи-hюkцmяt tяøkиlatlarы da daxиl olmaq цzrя 

hяr sahяdя qarøыlыqlы sяfяrlяrиn gerчяklяødиrиlmяsиnя, tяcrцbя 

mц badиlяsиnя vя яmяkdaølыьыn иnkиøafыna tюhfя verяcяyиnи vur - 

ьulamыø vя xalqlar arasыnda яlaqяlяrи gцclяndиrяn parlament lя ra - 

rasы яlaqяlяrиn яhяmиyyяtиnи vurьulamыølar. 

7. Terrorиzm, radиkalиzm, иnsan alverи vя qanunsuz mиqra - 

sиya, uyuødurucu vя psиxotrop maddяlяr, sиlah qaчaqчыlыьы da da - 

xиl olmaq цzrя hяr cцr cиnayяt tюrяdяn tяøkиlatlarыn yaratdыьы 

bey nяlxalq tяhlцkяsиzlиyя yюnяlmиø tяhdиdlяrlя mцcadиlяdя 

яmяkdaølыьыn vя ortaq mцbarиzяnиn яhяmиyyяtиnи bиr daha vur - 

ьulamыø vя bu mяqsяdlя юz aralarыnda beynяlxalq иctиmaиyyяtlя 

hяmrяylиyиn vacиblиyиnи tяsdиq etmиølяr. 

8. Sяrhяdlяrиn zorla dяyиødиrиlmяsиnиn qяbul edиlmяyя cя - 

yиnя daиr mюvqelяrиnи tяkrar vurьulamыø, beynяlxalq иctиmaиyyяtиn, 

sцlh vя sabиtlиyи, dюvlяtlяrиn suverenlиyиnи vя яrazи bц tюv lц - 

www.uluturk.info 


3

yцnц tяhdиd edя bиlяcяk hцcumlara qarøы mцbarиzяsиnиn gцc - 

lяndиrиlmяsиnиn beynяlxalq tяhlцkяsиzlиyиn yaranmasыnda яsas 

vasиtя olduьuna daиr иnamlarыnы aчыqlamыølar. 

9. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn ortaq hяssaslыqlarыnыn 

bey nяlxalq tяøkиlatlarыn gцndяmиndя daha чox yer tutmasы цчцn 

regиonal vя beynяlxalq tяøkиlatlarda ortaq mюvqe nцmayиø et - 

dиrиlmяsиnиn яhяmиyyяtиnя dиqqяt yюnяltmиølяr. Bu mяzmunda 

beynяlxalq tяdbиrlяrdяn яvvяl bиr araya gяlяrяk mцnasиbяtlяrиn 

иnkиøaf etdиrиlmяsи vя gцclяndиrиlmяsи baxыmыndan яmяkdaølыq 

иmkanlarыnыn mцzakиrяsиnиn faydalы olacaьыnы dиlя gяtиrmиølяr. 

10. Qazaxыstanыn 2010-cu иldя ATЯT-я sяdrlиk etmяsиnи vя 

bunu mцvяffяqиyyяtlя hяyata keчиrmяsиnи ATЯT-я цzv dюv - 

lяtlяrиn Qazaxыstana gюstяrdиklяrи etиbarыn gюstяrиcиsи olduьunu 

vurьulayaraq, Qazaxыstanыn ATЯT-я sяdrlиyи dюnяmиndяkи 

naиlиyyяtlяrиnиn davam etmяsиnи arzulamыølar. 

11. ATЯT-иn Иstanbul Zиrvя Sammиtиndяn on bиr иl sonra 

ATЯT-иn nюvbяtи Zиrvя Sammиtlяrиndяn bиrиnиn Astanada 

keчиrиlmяsиnя gюrя ATЯT-иn hazыrkы sяdrи Qazaxыstanы tяbrиk 

etmиølяr. 2010-cu иldя Qazaxыstanыn lиderlиyиndя Aropanыn tяhlцkяsиzlиyи 

иlя яlaqяdar olaraq davam etdиrиlяn dиaloqun Astana 

Zиrvяsиndя alыnacaq qяrarlarla daha yenи mяrhяlяyя чatacaьыnы 

gюzlяdиklяrиnи иfadя etmиølяr. 

12. Asиyada Яmяkdaølыьыn vя Etиbar Artыran Tяdbиrlяrиn 

mц яyyяn edиlmяsи Konfransыnыn (AЯEATK) Asиya qиtяsиndя 

sцlh vя sabиtlиyя gюstяrdиyи dяstяyиn яhяmиyyяtиnи tяsdиq edяrяk, 

AЯEATK-ыn bиr sиyasи dиaloq forumu olaraq, яmяkdaølыьa sюy - 

kяnяn tяhlцkяsиzlиyиn tяmиn edиlmяsи иstиqamяtиndяkи cяhdlяrиnя 

real dяstяklяrиnи bяyan etmиølяr. 

13. Иstanbul Zиrvяsи иlя AЯEATK-ыn sяdrlиyиnиn bиr Tцrk 

Cцmhurиyyяtиndяn baøqa bиr Tцrk Cцmhurиyyяtиnя keчmяsиndяn 

mяmnunиyyяt иfadя etmиølяr. Qazaxыstanыn sяdrlиyиndя tяøkиlatlanmasыnы 

mцvяfяqиyyяtlя baøa чatdыran AЯEATK-ыn, hazыrda 

aktиv fяalиyyяt dюnяmиnя keчmиø olmasыnы qeyd etmиølяr. Bu 

tяøkиlatыn Asиyada etиbar artыran tяdbиrlяrиn hяyata keчиrиl mя - 

sиndя цzяrиnя gюtцrmцø olduьu яsas vяzиfя vя mяsulиyyяtя иøarя 

etmиølяr. 

14. Qazaxыstanыn 2010-cu иldя ATЯT-я sяdrlиk etmяsи иlя 

Tцr kиyяnиn 2010-2012-cи иldя AЯEATK-ya sяdrlиk etmяsиnиn, 

Av rasиyanыn tяhlцkяsиzlиk zolaьыndakы яsas юlkяlяrиn mюvqe - 

lяrиnиn uzlaødыrыlmasы цчцn yalnыz чoxtяrяflи яmяkdaølыq platformalarы 

va sиtяsиlя, hяmrяylиklя mцmkцn olduьunu dиlя gяtиrmиølяr. 

15. Tцrk Юlkяlяrиnиn Beynяlxalq Mяdяnиyyяt Tяøkиlatыnыn 

(TЦRKSOY) ortaq dяyяrlяrиn цzя чыxarыlmasы, zяngиnlяø dиrиl - 

mяsи, yayыlmasы vя tanыdыlmasы иlя Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяr 

vя xalqlar arasыnda mяdяnи яmяkdaølыьыn dяrиnlяødиrиlmяsи цчцn 

vacиb bиr mиssиyanы yerиnя yetиrdиyиnи tяkrarlamыølar. 

16. Dцnya mяdяnиyyяtиnиn иnkиøafыna юnяmlи dяstяk verяn 

zяngиn Tцrk mяdяnи mиrasыnыn mцhafиzяsи vя Tцrk Mяdяnиy yя - 

tиnиn dяstяklяnmяsи mяqsяdиlя Bakыda ayrыca bиr Fondun qurulmasыnыn 

яhяmиyyяtиnи tяsdиq etmиølяr. 

17. TЦRKSOY-un 2012-cи иl цчцn Astana øяhяrиnи Tцrk 

Mя dяnиyyяt Paytaxtы olaraq elan etmяsи tяklиfиnи dяstяklяmиølяr. 

18. Tцrk Parlamentlяrи Assambleyasыnыn (TЦRK PA) Ka tиb - 

4 ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8 www.uluturk.info

lиyиnиn Bakыda fяalиyyяt gюstяrmяsиndяn mяmnunиyyяtlяrиnи 

dиlя gяtиrmиølяr. TЦRK PA-nыn 

Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn parlamentlяrи иlя 

dиgяr юlkяlяrиn parlamentlяrи arasыndakы яmяkdaølыьыnыn 

иnkиøafыna dяstяk olacaьыnы qeyd 

etmиølяr. 

19. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn Dюvlяt 

Baøчыlarыnыn ЫX Zиrvя Sammиtиndя иmzalanan 

Naxчыvan Bяyannamяsи иlя qurulan - Tцrk 

Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn Яmяkdaølыq 

Шurasыnыn цzv юlkяlяr arasыnda tяøkиlatи yaxыnlыq 

qazandыracaьыna vя regиonal яmяkdaølыьa mцsbяt 

tяsиr gюstяrяcяyиnя daиr иnamlarыnы иfadя 

etmиølяr. 

20. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn 

Яmяkdaølыq Шurasыnыn Иstanbulda yerlяøяn 

Katиblиyиnиn qurulmasы иlя baьlы чalыømalarыn son 

mяrhяlяyя чatmasыndan mяmnunиyyяt duyduqlarыnы 

bиldиrmиølяr. Naxчыvan Bяyannamяsи 

qцvvяyя mиnmяsиnиn ardыnca Katиblиyиn иlk иcraчы 

katиbи vяzиfяsиnи rяsmи olaraq цzяrиnя gю tц - 

rяcяk Tцrkиyяnиn namиzяdи, sяfиr Xяlиl Akыncыnыn tяyиn edиlmяsи 

tяsdиqlяnmиødиr. 

21. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn Xarиcи Иølяr nazиrlяrиnя 

Nax чыvan Bяyannamяsи nяzяrdя tutulan mцvafиq sяnяdlяrиn 

yekun varиantыnыn hazыrlanmasыna vя qяbul edиmяsиnя tяlиmat 

ver mиølяr. 

22. Tиcarяt vя иqtиsadи sahяdяkи яlaqяlяrиn bяrabяrlиk vя 

qar øыlыqlы mяnfяяt qaydalarы чяrчиvяsиndя иnkиøaf etdиrиlmяsи иlя 

ya naøы sяnaye, kяnd tяsяrrцfatы, nяqlиyyat, rabиtя, hиdroelektrиk, 

alternatиv enerjи vя turиzm dя daxиl olmaq цzrя bцtцn sahяlяrdяkи 

яmяk daølыьыn genиølяndиrиlmяsиnя daиr nиyyяtlяrиnи иfadя 

etmиølяr. 

23. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn иqtиsadиyyatыnыn sцrяtlи 

иnkиøafыnыn bиznes sahяsиndяkи яmяkdaølыьыn иnkиøaf etdиrиlmяsи 

baxыmыndan mцnbиt øяraиt yaratdыьыnы qeyd etmиølяr vя mюvcud 

potensиaldan maksиmum sяvиyyяdя иstиfadя edиlmяsиnиn яhяmиy - 

yяtиnи tяsdиq etmиølяr. 

24. Иqtиsadи яmяkdaølыьы genиølяndиrmяk mяqsяdиylя Tцrk 

Dи lиndя Danыøan Юlkяlяrиn Bиznes Шurasыnыn qurulmasыnы 

qяrarlaø dыrmыølar. Юzяl sektora yenи øяraиt yaradыlmasы vя neftdяn 

kяnar sahяlяrdя иnkиøafыn dяstяklяnmяsи mяqsяdиylя 

Иstanbulda “Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn Иnkиøaf Bankы”“” vя 

ortaq bиr Sыьorta Шиr kяtи qurulmasы иmkanыnы araødыrmaьы qяrarlaødыrmыølar. 

25. Avropanыn enerjи tяhlцkяsиzlиyиnи tяmиn edяn Xяzяr 

hюvzяsи enerjи qaynaqlarыnыn artan яhяmиyyяtиnи tяsdиq edяrяk, 

stratejи Bakы-Tbиlиsи-Ceyhan neft boru xяttи vя Bakы-Tbиlиsи-Яr zu - 

rum tяbии qaz xяttиnиn beynяlxalq enerjи tяhlцkяsиzlиyиnя vя re - 

gиon юlkяlяrиnиn davam edяn иqtиsadи иnkиøafыna xиdmяt et dи yиnя 

daир иnamlarыnы dиlя gяtиrmиølяr. Bu mиqyasda Bakы-Tbи lиsи-Cey - 

han neft boru xяttиnиn tutumunun artыrыlmasыnыn vя sюzц ge dяn 

boru xяttиnиn Aktau lиmanыyla baьlantыsыnыn яhяmиyyяtиnя dиqqяt 

cяlb etmиølяr. 

26. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяr arasыndakы яlaqяnи asanlaødыracaq 

olan vя 2012-cи иldя hяyata keчиrиlmяsи planlaødыrыlan 

Bakы-Tbиlsи-Qars dяmиryolu xяttиnиn eynи zamanda Avrasиya bюlgяsиndяkи 

tиcarяt hяcmиnи artыracaьыnы, regиonal иnkиøaf vя иqtиsadи 

иnkиøafы asanlaødыracaьыnы dиlя gяtиrmиølяr vя dяmиryolu яlaqяsиnиn 

qыsa bиr zamanda tяsиs edиlmяsиnиn яhяmиyyяtиnи vurьulamыølar. 

27. Elm, tяhsиl, mяdяnиyyяt, sяnяt, turиzm, иdman vя dиьяr 

sahяlяrdяkи яlaqяlяrиn иnkиøaf etdиrиlmяsиnиn qarøыlыqlы fayda - 

larыnы tяsbиt etmиø, Tцrk Dиlиndя Danыøan xalqlar arasыndakы bя - 

øяrи tяmaslara olan dяstяklяrиnи vя Tцrk Dиlиndя Danыøan юlkяlяrиn 

gяnclяr tяøkиlatlarыnыn bu fяalиyyяtlяrя dяstяk gюstяrяcяklяrи 

иlя baьlы gюzlяntиlяrиnи qeyd etmиølяr. 

28. Elm tяøkиlatlarы, tяhsиl tяøkиlatlarы vя elm adamlarы ara - 

sыndakы mцnasиbяtlяrя dяstяk olacaq konkret layиhяlяrя dяstяklяrиnи 

иfadя etmиø, tяhsиl sahяsиndяkи яmяkdaølыьыn genиølяn dи rиl - 

mяsиnя olan ehtиyacы tяsdиqlяmиølяr. Xalqlar arasыndakы dost - 

luьun gцclяndиrиlmяsи иlя daha yaxыn baьlara sahиb gяlяcяk nя - 

sиl lяr yetиødиrmяk mяqsяdиylя tяhsиl sahяsиndяkи sяnяdlяrиn qar - 

øыlыqlы olaraq tanыnmasы иmkanыnы axtarmaьыn яhяmиyyяtиnи qeyd 

etmиølяr. 

29. Tцrk Akademиyasыnыn Astanada fяalиyyяtя baølamasыndan 

mяmnunиyyяt duyduqlarыnы dиlя gяtиrmиø vя akademиk sa - 

hяdя яmяkdaølыьыn Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn elmи tяc - 

rцbяlяrиnиn цzя чыxarыlmasы vя иnkиøaf etdиrиlmяsи baxыmыndan 

bю yцk яhяmиyyяt daøыdыьыnы dиlя gяtиrmиølяr. 

30. Tцrkologиya sahяsиndяkи elmи qaynaqlarыn, etnиk-mя dя - 

nи vя etnиk-turиzmиn dяstяklяnmяsиnиn, Tцrk Akademиyasы” чяrчиvяsиndя 

bиr cяhd olan vя qarøыlыqlы anlayыø иlя Tцrkologиya el mиnи 

иnkиøaf etdиrmяyи hяdяflяyяn Tцrk Tarиx Muzeyи vя Tцrk 

Kиtabxanasы qurulmasыnыn яhяmиyyяtиnи tяsdиq edяrяk Tцrk Aka - 

demиyasыnыn beynяlxalq tяøkиlat øяklиndя formalaødыrыlmasы eh - 

tиyacыnы vurьulamыølar. 



5

31. Tцrk Akademиyasыnыn fяalиyyяtиnи dяstяklяmяk mяq sя - 

dиylя unиversиtetlяrarasы bиr bиrlиk qurulmasыnы vя bununla da 

unиversиtetlяr arasыnda ortaq tяhsиlи dя яhatя edяcяk яmяkdaølыq 

modellяrиnи tяøvиq edяcяklяrиnи bяyan etmиølяr. 

32. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrdя mюvcud araødыrma sa - 

hяsиndяkи potensиaldan bиrlиkdя иstиfadя etmяk vя bu potensиalы 

tяøkиlatlandыrmaq yoluyla daha da иnkиøaf etdиrmяk mяqsяdиlя 

xц susи bиr Fond qurulmasыnы qяrarlaødыrmыølar. 

33. Иqlиm dяyиøиklиyи vя яtraf mцhиt mюvzularыnda, bey nяl - 

xalq platformalar da daxиl olmaq цzrя яmяkdaølыьы artыrmaq иstяdиklяrиnи 

bяyan etmиølяr. 

34. Su qaynaqlarыndan яhatяlи bиr øяkиldя иstиfadя etmяk 

mя q sяdиnя иstиqamяtlяnmиø beynяlxalq яmяkdaølыьы иnkиøaf 

etdиrmяk vacиblиyиnи иfadя etmиølяr. 

35 Яtraf mцhиtиn qorunmasыnыn яhяmиyyяtиnи vurьulayaraq, 

Aral Dяnиzи regиonu vя buzlaqlarыn яrиmяsиnиn юnlяnmяsи baøda 

olmaqla яtraf mцhиtиn durumunun yaxøыlaødыrыlmasы цчцn tя rяf - 

lяrи tяcиlи øяkиldя tяdbиr gюrmяyя чaьыrmыølar. 

36. Regиonal vя beynяlxalq tяhlцkяsиzlиyиn gцclяndиrиl mя sи - 

nя, hяr sahяdя яmяkdaølыьыn vя qarøыlыqlы яlaqяlяrиn иnkиøaf et - 

dиrиlmяsиnи, sыx mцnasиbяtlяrиn qurulmasыnы vя ortaq hяrяkяt 

edиl mяsиnи hяdяflяyяn sиyasи mцøavиrяlяrиn daha цst sяvиyyяyя 

чыxarыlmasыna duyulan ehtиyacы tяsdиq etmиølяr. 

37. Bиrlяømиø Mиllяtlяr Tяøkиlatыnыn beynяlxalq vя stratejи 

problemlяrиn hяllиndяkи, beynяlxalq tяhlцkяsиzlиyиn vя davamlы 

иnkиøafыn tяsиsиndяkи vя BMT Шяrtиndя yer alan hяdяflяrиn ger - 

чяklяødиrиlmяsиndяkи rolunun gцclяndиrиlmяsиnя xцsusи bиr юnяm 

verdиklяrиnи bяyan etmиølяr. BMT чяrчиvяsиndя davam etmяkdя 

olan иslahatlarыn, BMT-nиn beynяlxalq mюvzulardakы aparыcы rolunun 

qцvvяtlяnmяsиnя, sahиb olduьu иmkanlarыn, beynяlxalq hц - 

quq sиstemиnя yonяlmиø yenи tяhdиdlяrя qarøы tяsиrlи tяdbиrlяr 

gюs tяrmяsи vacиblиyиnи tяsdиq etmиølяr. 

38. Oktyabr 2010-cu иldя keчиrиlяcяk seчkиlяrdя Azяr bay - 

can la Tцrkиyяnиn 2010-2014-cц иllяr цчцn Belnяlxalq Telekom - 

munиkasиya Bиrlиyиnя namиzяdlиyиnи vя Qыrьыzыstanыn, Bиrlиyиn 

Radиo Tяnzиmlяmя Qurumuna (Regиon “C”) namиzяdlиyиnи dяst - 

яk lяdиklяrиnи bяyan etmиølяr. 

39.BMT-nиn Tяhsиl, Elm vя Mяdяnиyyяt Tяøkиlatыnыn (YU - 

NESKO) Иcraчы Qurumuna 2011-2015-cи иllяrdя цzvlцyц цчцn 

oktyabr 2011-dя keчиrиlяcяk seчkиlяrdя Tцrkиyяyя dяstяk 

verdиklяrиnи dяyan etmиølяr. 

40. BMT-nиn Иnsan Hцquqularы Tяøkиlatыna 2012-2015-cи 

иllяr dя цzvlцk цчцn 2012-cи иldя keчиrиlяcяk seчkиlяrdя 

Qazaxыstanы, 2013-2016-cи иllяrdя цzvlцk цчцn 2013-cц иldя 

keчиrиlяcяk seчkиlяrdя Tцrkиyяnи dяstяklяdиklяrиnи dиlя gяtиrmиølяr. 

41. Azяrbaycan Respublиkasы иlя Qыrьыzыstan Respub lиka sы - 

nыn 2011-cи иldя keчиrиlяcяk seчkиlяrdя 2012-2013-cц иllяr, 

Qazaxыstanыn 2016-cы иldя keчиrиlяcяk seчkиlяrdя 2017-2018-cи 

иllяrdя BMT-nиn Tяhlцkяsиzlиk Шurasыnыn Mцvяqqяtи Цzvlцyцnя 

namиzяdlиklяrиnи cиddиyyяtlя qиymяtlяndиrяcяklяrиnи tяsdиq et - 

mиølяr. 

42. Tцrkmяnиstan vя Qыrьыzыstan Rцspublиkasыnыn 2012-cи иl - 

dя keчиrиlяcяk seчkиlяrdя 2013-2015-cи иllяr цчцn BMT-nиn 

Иqtиsadи vя Sosиal Шurasыna цzvlцklяrиnя dяstяklяrиnи иfadя 

etmиølяr. 

43. Иslam Konfransы Tяøkиlatы (ИKT) чяrчиvяsиndя ortaq dя - 

yяrlяr tяmяlиndя hяmrяylиk vя яmяkdaølыьыn gцclяndиrиlmяsи 

vacиblиyиnи vurьulamыølar. 

44. Qazaxыstanыn 2011-cи иdя ИKT Xarиcи Иølяr Nazиrlяrи Шu - 

rasыnыn Sяdrlиyиnи цzяrиnя gюtцrmяsиnи mяmunиyyяtlя qarøыlaya - 

raq, Sяdrlиk mцddяtиndя Qazaxыstana dяstяk verяcяklяrиnи tяk - 

rarlamыølar. 

45. ИKT-yя цzv olan юlkяlяr arasыndakы tиcarяtиn artыrыlmasыna 

yюnяlmиø ИKT Tиcarяt Sиstemиnиn formalaødыrыlmasыnыn иqtиsadи 

яmяkdaølыьыn иnkиøaf etdиrиlmяsи yюnцndя юnяmlи rol oynayacaьыna 

daиr иnamlarыnы иfadя etmиølяr. 

46. Иqtиsadи Яmяkdaølыq Tяøkиlatыnыn gцclяndиrиlmяsиnя vя 

tяsиrиnиn artыrыlmasыna yюnяlmиø cяhdlяrя dяstяk gюstяrяcяklя rи - 

nи tяsdиq etmиølяr. 

47.Avropa Bиrlиyи (AB) platformalarы иlя dиaloq vя яmяkdaølыq 

ичиndя olma yюnцndяkи ortaq иradяlяrиnи dиlя gяtиrmиølяr. 

48. Яfqanыstanda sabиtlиk vя yenиdяn иnkиøafыn tяmиn edиlя - 

rяk, bu юlkяnиn qonøularыyla sцlh vя яmяkdaølыq mцhиtиndя yaøamasыna 

olan dяstяklяrиnи иfadя etmиølяr. 18 sentyabr 2010-cu иl 

tarиxdя Яfqanыstanda gerчяklяødиrиlяcяk parlament seчkиlя rи, 

юlkяdя mиllи bиrlиk vя hяmrяylиyи qцvvяtlяndиrmяsи, cя mиy yяtdя 

bиrlиyиn yaranacaьы иlя baьlы gцclц gюzlяntиlяrи ortaya qoymuødur. 

“Asиyanыn Qяlbиndя Dostluq vя Яmяkdaølыq цчцn Иstanbul 

Bяyannamяsи”“”ndя ortaya qoyulan mяqsяdиn tяmяlиndя, 

Яfqanыstan mяrkяzlи regиonal яmяkdaølыq яlaqяlяrиnиn artыrыlmasыna 

dяstяk gюstяrиlmяsи nиyyяtlяrиnи иfadя etmиølяr. 

49. Иraqыn suverenlиyиnиn vя яrazи bцtюvlцyцnцn qorunmasы 

vя Иraq cяmиyyяtиnиn ayrыlmaz bиr parчasыnы tяøkиl edяn 

Tцrksoylu xalqыn hцquq vя mцstяqиllиklяrиnиn zяmanяt altыna 

alыnmasы vacиblиyиnя dиqqяt чяkmиølяr. 

50. Иsraиlиn 31 may 2010-cu иl tarиxdя Qяzzaya иnsanи yar - 

dыm aparan konvoya qarøы beynяlxalq sularda hяyata keчиrdиyи vя 

doqquz gцnahsыz mцlkи øяxsиn юldцrцlmяsиylя nяtиcяlяnяn hцcumunu 

dяrиn kяdяrlя qarøыlamыølar. Regиonal sцlh vя tяhlцkяsиzlиyи 

tяhdиd edяn bu kиmи hadи sя lяrиn tяkrarlanmasыnыn qarøыsыnыn 

alыnmasы vя beynяlxalq hцquqa sayьы anlayыøыnыn oturuødurulmasы 

mяqsяdиylя, sюzцgedяn hadиsяnиn araødыrыlmasы цчцn BMT 

Baø Katиbи Pan Gи-Mun tя rяfиndяn yaradыlan Иstиntaq Panelиnиn 

vяzиfяsиnи 1 иyun 2010 ta rиxlи BMT Tяhlцkяsиzlиk Шurasыnыn lяfzи 

vя ruhuyla uygun gяlяn øяkиldя, beynяlxalq standartlara uyьun, 

sцrяtlи, tяrяfsиz, mюtяbяr vя øяffaf bиr øяkиldя yerиnя yetиrmяsиnя 

verdиklяrи юnяmи vurьulamыølar. BMT Иnsan Hцquqlarы Шurasы 

tяrяfиndяn tяsиs edиlяn “Mяlumat Toplama Mиssиyasы”“”nыn 

fяalиyyяtlяrиnи, Иstиntaq Pa ne lиnиn чalыømalarыnы tamamlayыcы bиr 

цnsцr olaraq dяstяklяdиklяrиnи иfadя etmиølяr. 

51. Иranыn nцvя proqramыna daиr anlaøыlmazlыьыn dиaloq vя 

dиplomatиya yoluyla hяll edиlmяsиnиn regиonal vя beynяlxalq sцlh 

vя sabиtlиk baxыmыndan daøыdыьы юnяmи vurьulamыølar. Bu sяbяbdяn 

nцvя yanacaьыnыn mцbadиlяsи иlя baьlы 17 may 2010-cu иl 

tarиxdя Tehranda иmzalanmыø Ortaq Bяyannamяnиn hяyata ke - 

чиrиlmяsиnиn anlaøыlmazlыьыn яhatяlи vя davamlы hяllи цчцn vacиb 

dиaloq mцhиtиnиn yaranmasыna dяstяk olacaьыna иnandыqlarыnы dиlя 


gяtиrmиølяr. Beynяlxalq иctиmaиyyяt tяrяfиndяn яlя keчиrиlяn bu 

fцrsяt pяncяrяsиndяn doьru bиr øяkиldя иstиfadя edиlmяsи чaьrыøы 

etmиølяr. 

52. Tцrkиyяnиn AB цzvlцyц hяdяfиnи dяstяklяyяrяk, bu 

mцd dяtиn mюvcud tяяhhцdlяr чяrчиvяsиndя иrяlиlяdиlmяsи чaьrыøыnы 

etmиølяr. Eynи zamanda Avrasиya coьrafиyasыnыn da юnяmlи 

bиr юlkяsи olan Tцrkиyяnиn AB цzvlцyцnцn bu coьrafиyanыn sи - 

yasи, иq tиsadи vя иctиmaи иnkиøafыna øяraиt yaradacaьыna, regиon иlя 

AB ara sыndakы иplяrи mюhkяmlяdяcяyиnя иnandыqlarыnы vurьulamыølar. 

53. Kиprdя иkи tяrяf arasыnda davam edяn яhatяlи чюzцm mц - 

zakиrяlяrиnя dяstяklяrиnи bиldиrяrяk, Kиpr problemиnиn lиderlяrиn 

ortaq aчыqlamalarыyla mцяyyяn etdиklяrи чяrчиvяdя yenи bиr or - 

taqlыq qurulmasы surяtиylя, BMT Baø Katиbиnиn 11 may 2010-cu 

иl tarиxlи xoø nиyyяt hesabatыnda da ortaya qoyulan hяdяf иstиqamяtиndя 

2010-cu иlиn sonundan etиbarяn яhatяlи hяllя yetиømяsи 

gюzlяntиlяrиnи dиlя gяtиrmиølяr. Kиpr Tцrk xalqыnыn beynяlxalq 

mиqyasda hяr hansы bиr qanunи яsasы olmayan tяcrиdиnиn tezlиklя 

aradan qaldыrыlmasы xцsusunda BMT vя ИKT tяrяfиndяn edиlяn 

чaьrыølarы dяstяklяmиølяr. 

54. Cяnubи Qafqazda davamlы sabиtlиyиn vя regиonal яmяkdaølыьыn 

юnцndяkи maneяlяrdяn bиrи olan Ermяnиstan-Azяr bay - 

can Daьlыq Qarabaь problemиnиn vя bunun yol aчdыьы regиonal 

sabиtsиzlиyиn Azяrbaycan Respublиkasыnыn mцstяqиllиyи, яrazи bц - 

tюvlцyц vя sяrhяdlяrиn toxunulmazlыьы яsasыnda, sцl yoluyla hяll 

edиlmяsиnя юnяm verdиklяrиnи иfadя etmиølяr. Ermяnиstan-Azяr - 

baycan Dağlıq Qarabaь problemиnиn hяllиnиn Avrasиya coьrafи - 

yasыnda sцlh, sabиtlиk vя rиfahыn qorunmasы yюnцndя konkret bиr 

иrяlиlяmя gяtиrяcяyиnя daиr иnamlarыnы dиlя gяtиrmиølяr. 

55. Bиr BMT cяhdи olan vя mяdяnиyyяtlяr arasыnda qar øы - 

lыqlы sayьы, uzlaøma, dюzцmlцlцyцn mюhkяmlяndиrиlmяsиnя 

юnяmlи dяstяk gюstяrяn Mяdяnиyyяtlяr Иttиfaqыna verdиklяrи 

dяstяyи vя Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn Иttиfaqыnыn чalыømalarыna 

gюstяr dиklяrи cиddи maraqdan duyduqlarы mяmunиyyяtи dиlя 

gяtиrmиølяr. 

56.Qazaxыstanыn rяhbяrlиyи иlя keчиrиlяn Sяmavи vя Яnя nя vи 

Dиnи Lиderlяr Konqresиnиn vя Azяrbaycanda 26-29 aprel 2010 

tarиxиndя tяøkиl edиlяn Dцnya Dиnи Lиderlяr Zиrvяsиnиn fяrq lи mя - 

dяnиyyяtlяr vя иnanclar arasыndakы anlayыøыn qarøыlыqlы ola raq gцc - 

lяnmяsиnя gюstяrdиyи qatqыnы mяmunиyyяtlя tяsdиq et mиø lяr. 

57. Naxчыvan Bяyannamяsиnиn иmza gцnцnцn иldюnцmцнцn 

(3 oktyabr) Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn Яmяkdaølыьы Gцnц 

olaraq qeyd edиlmяsиnи tяøvиq etmяyи qяrarlaødыrmыølar. 

58. 2011-cи иldя Azяrbaycan, Qazaxыstan, Qыrьыzыstan, Юz - 

bя kиstan vя Tцrkmяnиstanыn mцstяqиllиklяrиnи qazanmalarыnыn 

20-cи иldюnцmцnц bиrgя fяalиyyяtlяr tяøkиl etmяk surяtиylя qeyd 

etmяyи qяrarlaødыrmыølar. 

Bu чяrчиvяdя 2011-cи иldя Aøqabadda Tцrk Dиlиndя Danыøan 

Юlkяlяrиn mяdяnиyyяt festиvalыnы tяøkиl etmяsи иstиqamяtиndя 

Tцrk mяnиstanыn tяklиfиnи mяmunиyyяtlя qarøыlamыølar. 

59. Tцrk Dиlиndя Danыøan Юlkяlяrиn Яmяkdaølыq Шurasыnыn 

Bиrиncи Zиrvяsиnиn 2011-cи иldя Qazaxыstanda, Иkиncи Zиrvяsиnиn 

иsя 2012-cи иldя Qыrьыzыstanda tяøkиl edиlmяsиnи qяrarlaødыrmыølar. 

60. Qonaqlar Zиrvя Sammиtиnиn nяtиcяlяrиndяn duyduqlarы 

mяmunиyyяtи bяyan edяrяk, onlara gюstяrиlяn hцsnц qяbul vя 

qonaqsevяrlиkdяn юtrц Tцrk xalqыna vя Tцrkиyя prezиdentи Ab - 

dul lah Gцlя tяøяkkцrlяrиnи иfadя etmиølяr. 

16 sentyabr 2010-cu иl tarиxdя, Иstanbulda Azяrbaycan 

Tцrk cяsиndя, Qazaxыstan Tцrkcяsиndя, Qыrьыzыstan Tцrkcяsиndя 

vя Tцr kиyя Tцrkcяsиndя иmzalanmышdыr. 

Azяrbaycan Prezиdentи Èlham Яlиyev 

Qazaxыstan Prezdentи Nursultan Nazarbayev 

Qыrьыzыstan Prezиdentи Roza Otunbayeva 

Tцrkиyя Prezиdentи Abdullah Gцl 



7

Ишsиz 

Mяhяmmяd Яmиn Rяsulzadя 

Bayram gцnцdцr... 

Mцsяlmanlar namazdan qayы - 

dыb hяrя bиr tяrяfя gedиyor иdиlяr. 

Mяшяdиlяr, hacыlar, kяrbяlayыlar kи - 

mиsи evиnя, aиlяsиnиn yanыna ge dиb 

onlar иlя bиrlиkdя bayram et mя yя 

чalышыr. Kиmиsи dя konka olan kц - 

чяlяrя enиb Bayыl vaqonunu gюzlи - 

yordular. Fayton чaьыranlarы da az 

deyиldи. Bиbи-heybяtя tяlяsиrdиlяr. 

Bиr dяstя cavan mцsяlmanlar юz 

aralarыnda mяslяhяtlяшиrdиlяr: kи - 

mиsи deyиrdи kи, “Qrиvkaya” (Ba - 

kы da яylяncя yerlяrиndяn bиrи) 

gedяk, kиmиsи: “bu gцn “Nиcat” 

te atro qoyur, sцrцn oraya” de yя - 

rяk yюnяlиrdи. 

Hamыsыnыn sиmasыnda bu gц - 

nцn bayram olduьunu aчыq anlamaq 

olardы. Mцsяlman mяhяllя - 

lяrиndя nцdrяtlя (nadиr hallarda) 

gю rцnяn bиr hяyat var иdи... 

Hamы юzцnц bu gцn bиrяr mя sud hesab edиyordu. Bяzи 

цstц-ba шы bяzяklи olan яrbabи-dюvlяtиn sи fяtlяrиndяn 

mяlum olurdu kи, bu gцn цчцn artыq tяdarцklяr gюrmцшlяr!.. 

Bиzя gedяk, yaxшы sцfrяmиz var. 

Yox, buyurun, bиzя, sиzя bиr gюzяl qonaqlыq verя cя - 

yяm! 

Bu mиnvalda sюhbяtdя olanlarыn цrяkdяn шad olub eh - 

tиyacsыz olduqlarыna, dцnyada mюhtaclar olmadыьыna иnandыqlarыna, 

daha doьrusu yadlarыndan чыxartdыqlarыna laqeydanя 

qяhqяhяlяrи шяhadяt edиyordu. 

Qapыlar aьzыnda allы-bяzяklи, иrиlи-xыrdalы uшaqlar иdи kи, 

чыxыb qapыda atalarыnы gюzlиyordular. Bиr az иlяrиdя яlиndя 

pay vя bяxшeш olan atanыn цstцnя, pяrvanя шяm цstя yы ьы - 

шan kиmи gюtцrцlяrdи. 

Xцlasя bюyцkdяn-kичиyя kиmи hяr kяs юzцnц mяsud 

hesab edиyor, hяr kяs dцnyadan razы kиmи gюrцnцrdц. 

Bu arada ancaq Mяшяdи Qulam qяrиqи-fиkиr иdи, yol иlя 

gedиyordu... Amma hara getdиyиnи deyяsяn юzц dя bиlmиyordu... 

Bu adama bayram tяsиr etmиyor kиmи gюrцnцrdц. Daha 

doьrusu qeyrиlяrя olan bayram tя sиrи buna яks halda яsяrbяxш 

oluyor, onlarda olan шadlыq, fяrяh, bun da bиrя on 

qяdяr artыq olan kяdяr vя qяmя, 

qцssя vя яlяmя mцbяddяl olub, 

onlar bцtцn alяmя sя na xan 

(duaчы) bayram mцnasиbяtиlя xяndan 

gюrцnцrkяn bцtцn alяm vя 

mafиhayя (anda olanlara) nиf rяt - 

xan vя bugцndяn nalan иdи... 

Sяbяb nя иdиsя dюvrяsиndя olan 

bяшaшяtя (sevиnc, шadlыq), zяrafяt 

vя xoшhallыьa Mяшяdи Qulam шя - 

rakяt etmиyordu. Шяrakяt etmиyordu 

sяhlиdиr. Hяrdяnbиr gюz qиy - 

qacы иlя яtrafыna olan qяhr-alud 

(kяdяrlи, qяhяrlи) baxышы dюvrя sиn - 

dяkиlяrdяn acыqlы olduьuna ишarя 

edиrdи. 

Mяшяdи Qulam baшыn aшaьы 

sa lыb qayяt mцkяssяranя (sыnыq - 

lыqla), tяfkиranя bиr hal иlя yol ge - 

dиyor vя hяrdяnbиr qeyzlи vя 

qяm gиn gюzlяrиnи qalxыzыb яtrafыndakы 

laqeydanяlиyя bиr nяzяrиqяhr 

иlя baxыb qцvvяtsиzlиk яlamяtи olan dяrиn-dяrиn, 

soyuq-so yuq ahlar чяkиrdи... 

Mяшяdиnиn qиyafяsиndяn gюrцnцrdц kи, o hяr nя иsя 

yalqыz юz dяrdиnи чяkmяyиb mцdrиkanя bиr yolda юzц kиmи 

bиr чox dцчarи-fяlakяt olanlarыn, юzц kиmи bюyцk bиr qиsm 

юzgяlяrи bayramlы edиb dя юzlяrи bayramsыz deyиl, чюrяksиz 

belя qalanlarыn fиkrиn edиyordu... 

Soyuqdan яfиl-яfиl яsяn иkи xыrda uшaq vя bиr 9 yaшыnda 

qыz qapыda durub yol gюzlяyиrdиlяr... Uшaqlarыn яn kичиyи 

o bиrиlяrиnиn цzцnя baxыb шadlanaraq dedи: 

Bax, bu gцn bayramdыr, keчяn иllяr kиmи иndи dяdя 

gяlяcяk, bиzя pay gяtиrяcяk. 

Hя, mяn иstяrdиm keчяn bayramda bacыma gяtиrdиyи 

gяlиndяn bиr dяnя dя mяnя gяtиrяydи. 

Hя mяnиm yazmaьa qarandaшыm yoxdur, mяnя qarandaш 

gяtиrяcяk!... 

Qardaшlarыm, anamыz evdя acdыr, hяlя bu чaьacan иftar 

aчmamышdыr. Sиz иstиyиn kи, atamыz yemяlи bиr шey gяtиrmиш 

olsun... 

Ah dяdя gяlиr, - deyя balaca bala uzaqdan gюrцnяn 

Mяшяdи Qulama sarы yцyцrdц. O bиrиlяrи dя onun dalыnca 

yцyцrцшdцlяr. Чatыb atalarыna sarыlыdыlar. 

Dяdя hanы mяnиm qarandaшыm 


Mяnя nя aldыn 

Anama чюrяk gяtиrmиsяnmи – deyя bичarяnи bu tюvr 

suallar иlя araya aldыlar... 

Mяшяdи Qulam bиr tюvr иlя xuddarlыq edиb aьlamadы. 

Qorxdu kи, aьlasa balaca uшaqlara hяddяn zиyadя zцlm 

etmиш olar. Юzцnц шad gюztяrmяyя artыq zor eylяyиb dedи 

kи: 

Balalarыm, hamыsы olar, ancaq иndи ишsиzяm. Иш 

taparsam sиzя yaxшы bayramlыqlar alaram. 

Atatürk və müasir mədəniyyət 

“Tяrяqqи” qяzetи, N 76, 

14 oktyabr 1908 

“Cənablar, millətimizin hədəfi, millətəmizin 

məfkurəsi bütün dünyada tam 

mənasıyla mədəni bir cəmiyyət olmaqdır. 

Bilirsiniz ki dünyada hər millətin mövcudiyyəti, 

qiyməti, hürriyyət, istiqlalı malik olduğu 

və yaradacağı mədəni əsərlərlə mütənasibdir. 

Mədəniyyət yolunda müvəffəqiyyət çalşmaqla 

olur. İctimai həyatda, iqtisadi həyatda, 

elm sahəsində uğur qazanmağın yeganə 

yolu budur”. 

Atatürkə görə yeni Türkiyə avropalı 

olmalı, ancaq öz mədəniyyətini və milli mənliyini 

itirməməlidir. İstiqlal savaşının qazanılmasıyla 

siyasi müstəqillik əldə edilmişdir. 

Amma sosial, mədəni və iqtisadi sahələrdə 

köklü dəyişiklərə ehtiyac var. Bu dəyişikliklər 

olmazsa siyasi müstəqilliyin uzun zaman 

qorunması və ya müasir mədəniyyət səviy - 

yəsinə çatması mümkün deyil. 

Bu məqsədlə cümhuriyyətin elanından 

sonra ölkədəki müasirləşmə sürətlənmişdir. 

Mədəni qanunla bir çox yeniliyin təməli 

atılmış, xüsusən də qadınlara müxtəlif 

haqlar verilmişdir. Yeni əlifbanın qəbulu ilə 

oxuma-yazma səfərbərliyi başlamışdır. Türk 

dili və tarixi sahəsində araşdırma qurumları 

qurulmuşdur. Xarici siyasətdə “Yurdda sülh, 

cahanda sülh” yolunu əsas götürməklə 

bərabər, iqtisadi sahədə kənddən başlayan 

milli inkişaf siyasəti yeridilmişdir. 

Qısacası Atatürkə görə müasir mədəniy - 

yət cəmiyyətin son inkişaf yoludur. 

Hüseyn Cavid 

İsmayıl bəy 

İsmayıl bəy, o bir böyük Türk idi, 

Bir günəşdi Kırım üfüqlərindən. 

Parlayıb ətrafı nura qərq etdi 

Yıldızlar yaratdı şəfəqlərindən. 

İsmayıl bəy Türk yurduna şan verdi 

Öksüz-ölgün millətinə can verdi. 

İsmayıl bəy, o sarsılmaz qəhrəman, 

O böyük müəllim, o böyük insan, 

Həp çalışdı... Rahət durmadı bir an, 

Həp yol açdı, yol göstərdi hər zaman. 



İsmayıl bəy, açdı yumuq gözləri, 

Açdı sağır qulaqları, dinlətdi. 

Qan coşduran ruhlu, kəskin sözləri 

Dilsizlərə ürək verdi, söylətdi. 



Ərəb, əcəm xüsusən Türk övladı, 

Qəlbində bir yığın məhəbbət bəslər. 

Böyük sanır o sevgili ustadı 

O fazil mürşidə min hörmət bəslər. 



Onun məsləki bu idi daima: 

İşdə birlik, dildə birlik, fikirdə birlik. 

İş, fikir, dildə birlik olmayınca 

Əvət, pək çətində cahanda dirlik. 



İsmayıl bəy ölməz yaşar, həp yaşar, 

Tarixlərdə, könüllərdə, dillərdə. 

Böyük ruhu yüksək göylərdən aşar. 

Böyük adı yad olunur hər yerdə! 





9

Dиnи bayramlar 

Dr. Mцzяffяr Шahиn 

T.C. Bakы Sяfиrlиyиnиn Dиn Xиdmяtlяrи Mцøavиrи 

Bayram, sevиnc vя nяøя demяkdиr. Qяdиm zamanlardan 

bяrи hяr bиr mиllяtиn bиr чox mиllиvя dиnи gцnlяrи, tarиxи 

xatиrяlяrиnи canlandыran bayramlarы mюvcuddur. Bayramlar 

ona иnananlarыn цzяrиndя чox mцsbяt tяsиrlяr yaradыr, dиnи 

øцur vя duyьularы qцvvяtlяndиrиr, иnsanlarda yenи bиr hяyacan 

vя yaøamaq hяvяsи yaradыr. 

Bayramlarыn, mиllи vя dиnи duyьularы, иnanclarы forma - 

laødыrmaq vя yaøatmaq funksиyasы иlя bяrabяr, cяmиyyяtиn 

bиrlиk vя bяrabяrlиyиnи tяøkиl etmяk, bunu cяmиyyяt цzvlяrиnиn 

yaddaøыna hяkk etmяkdя dя bцyцk юnяmи var. Hя - 

qиqи dиnи bayramlar иnsanlar arasыnda mцnasиbяt qurmaьыn, 

dostluьu vя qohumluьu mцhkяmlяndиrmяyиn bиr yolu 

olaraq bцyцk юnяmя malиk olduьu kиmи, dиnи duyьu vя øц - 

urun sosyal hяyatda tяzяlяnmяsиnиn dя vяsиlяsиdиr. 

Иslam dиnиndя иkи bюyцk bayram vardыr: Ramazan vя 

Qurban bayramы. Ramazan bayramыna "иdu’l-fыtr", Qurban 

bayramыna иsя, "иdu’l-edhв" deyиlиr. 

Ramazan vя Qurban bayramlarы hиcrяtиn иkиncииlиndяn 

etиbarяn keчиrиlmяyя baølanmыødыr. O gцndяn bяrи ke чиrи - 

lяn bu иkи bayram, eynи zamanda mцsяlman mиllяtlяrиnиn 

mиllи bayramlarы halыna gяlmиødиr. 

Ramazan bayramы, bиr ay boyunca Allah (c.c.) цчцn 

tutulan orucdan sonra verиlяn bиr “иftar zиyafяtи”“ hюkmцn - 

dяdиr vя buna gюrя dя ona “fыtыr bayramы”“ (иftar bayramы)” 

de yиlиr. Buna gюrя dя Ramazan bayramыnыn иlk gцnц bиr 

aylыq Ramazan orucunun иftarы sayыlmaqdadыr. Bu иftar 

gцnцndя oruclu olmaq, sиmvolиk olaraq Allahыn (c.c.) zиya - 

fяtиnя qatыlmamaq anlayыøыna gяlиr kи, bu da doьru bиr 

davranыø sayыlmыr. 

Allah (c.c.) цчцn qurbanlarыn kяsиldиyи Qurban bayramы 

gцnlяrи dя zиyafяt gцnlяrиdиr. Qurban bayramыnыn Arefe 

vя bayram gцnlяrи, Иslam Dцnyasыnыn яn seчиlmиø gцnlяrиdиr. 

Чцnkи Arefe gцnц, dцnyanыn hяr tяrяfыndяn gяlяn 

hacыlыьa namиzяdlяr Яrяfatda toplanaraq Allaha (c.c.) doь - 

ru dюnцr vя Ondan (c.c.) яfv vя baьыølanmalarыnы dи lяyиr - 

lяr. Яrяfat, Иslamыn bиrlиk vя qardaølıьa verdиyи юnяmиn bиr 

nцmunяsиdиr. 

Bayramlarыn cяmиyyяtиn hяyatыnda цstцn bиr yerи vя 

dяyяrи vardыr. Bayram gцnlяrиndя qohum vя qonøularыmыzla 

olan яlaqяlяrиmиz quvvяtlяnиr, bиrlиk vя qardaølыьыmыz 

gцclяnиr. Bayram sabahы mяscиdlяrиmиzи dolduran mцsяlmanlarыn 

bиrlиkdя vя ичdяn uca Allaha (c.c.) yюnяlmяlяrи, 

Ondan (c.c.) яfv vя baьыølanmalarыnы dиlяmяlяrи ayrы bиr 

юnяm daøыyыr. Чцnkи belя bиr mяqsяdlя bиr araya gяlяn, 

eynи иman vя hяyяcanы daøыyan cяmиyyяtlяrи uca Allahыn 

(c.c.) rяhmяtи яhatя edяr vя onlarы яfv edяr. 

Иbadяtlяr иnsan цzяrиndя mцsbяt tяsиrlяr buraxыr. Hяlя 

bu, Ramazan ayыna mяxsus oruc, teravиh, zяkat, sadak-иfи - 

tr; fяdakarlыьыn sиmvolu qurban… kиmи иbadяtlяr olarsa 

bunlarыn tяsиrиnи cяmиyyяtиn hяr kяsиmиndя gюrmяk mцm - 

kцndцr. Cяmиyyяt, bayrama gиrяrkяn dиnи yюndяn gцclяnmяsиnи 

яngяllяyяcяk qяflяt pяrdяsиnи cыrmalы, yenи bиr 

yцksяlиøя иmza atmalыdыr. Bayramda vя bayramdan sonra 

“mяnиm”“” deyя bиldиyи yeganя иkи nemяtи, saьlыq vя zama - 

nыnы yaxøы dяyяrlяndиrmя øцuruna чatmalыdыr. 

Bayramlarы, иbadяt vя иtaяtdяn tяcrиd edиb, sadяcя oyun, 

яylяncя, zюvq vя sяfa gцnц olaraq anlamaq yanlыø olduьu 

kиmи, lazыmи oyunlardan vя mцbah яylяncяlяrdяn uzaq laø - 

dыraraq sыrf bиr иbadяt vя иtaяt gцnц olaraq anlamaq da xя - 

talыdыr. Чцnkииnsanыn mяnяvи varlыьы иlя bяrabяr, maddи varlыьыnыn 

da ehtиyacы vardыr. Иbadяt vя иtaяtlяrlя ruh, qяlb vя 

baøqa mяnяvи varlыьыmыz tяmиn edиldиyи kиmи, чeøиdlи иkram 

vя zиyafяtlяrlя, bяllи юlчцlяr ичиndя hяyata keчиrиlяn oyun vя 

яylяncяlяrlя dя maddи varlыьыmыz tяmиn edиlmиø olur. 

Bяllиsяrhяdlяr ичиndя hяyata keчиrиlяn oyun vя яylяncяlяr, 

bayramlarыn юzцndя mюvcuddur. Necя kи, Hz. Pey - 

ьяmbяr (s.я.s.), toylarda olduьu kиmи, bayramlarda da яy - 

lяncя vя oyuna qarøы чыxmamыødыr. Ancaq яxlaqи sяr hяd - 

lяrи aømamaq lazыmdыr. Иslam dиnи hяr mюvzuda иtиdalи (or - 

ta yolu) яmr vя tюvsиyя edяr. Mюmиn olmaq, fяrd vя aиlя - 

lяrи xoøbяxtlиyя чatdыran qanunи yollarы baьlayaraq, dцn - 

yanы zиndana чevиrmяk deyиl. 

Иnsanыmыzыn kamal dяrяcяsиnи tapmasы цчцn bayramlarda 

edяcяyиmиz яn юnяmlи иølяrdяn bиrи dя yetиm, kиmsяsиz 

vя yoxsullarla maraqlanmaq, onlara maddи-mяnяvи 

dяstяk olaraq, юz yalnыzlыqlarыnы hиss etdиrmяmяkdиr. Ye - 

tиm vя kиmsяsиzlяrя hяmиøя acыyыrыq, amma heч unutma - 

yaq kи onlar, bиzlяr цчцn bu cяmиyyяtdя Allah (c.c.) rыzasыnы 

qazanmamыza vяsиlя olacaq иnsanlardыr. 

Bayram gцnlяrи barыø vя sevиnч gцnlяrиdиr. Kяdяrlи 

olmaq yasaqdыr. Яlbяttя bиr yerdя yaøayan aиlя vя cя mиy - 

yяt fяrdlяrи arasыnda anlaøыlmazlыqlar, mцbahиsя vя dartыømalar 

ola bиlяr. Bu чox normaldыr. Amma bunlarы kцskцnlцk 

sяvиyyяsиnя чatdыrmamaq lazыmdыr. Яsasяn dя yaxыnlar, 

sыla-и rahиm deyиlяn zиyarяt baьы иlя aradakı baьlarыnы 

qцvvяtlяndиrmяlиdиrlяr. Hz. Peyьяmbяr (s.я.s.) mюmиn- 

10 ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8 www.uluturk.иnfo

lяrиn цч gцndяn artыq kцskцn qalmalarыnыn uyьun 

olma dы ьыnы bиldиrяrяk belя buyurmuødur: “Bиr 

mцsяlmanыn dиgяr mцsяlmana цч gцndяn artыq 

kцsцlц qalmasы halal olmaz.” (Buhвrи, Edeb, 57, 58. 

VЫЫ, 88. Mцslиm, Bиrr, 23, 24.ЫЫЫ, 1984. Ebы Dвvud, 

Edeb, 47. V, 202.) 

Qohum vя qonøulara yaxøыlыq etmяk vя 

onlara qarøы yaxøы davranmaq Rяbbиmиzиn (c.c.) 

tюvsиyyяsиdиr. O, bu ba rяdя belя buyurmaqdadыr: 

“Allaha иbadяt edиn vя ona heч bиr øeyи ortaq 

qoømayыn. Anaya, ataya, qohumlara, ye tиmlяrя, 

yoxsullara, yaxыn qonøuya, uzaq qonøuya, yanы - 

nыz dakы dosta, yolчuya, яlиnиz altыndakыlara 

yaxøыlыq edиn. Шцb hяsиz Allah, qцrurlanan vя 

юyцnяn kиmsяlяrи sevmяz”“ (Nиsа, 4/36). 

“Allahla яhd baьladыqdan sonra onu pozanlar, Allahыn 

bиrlяødиrиlmяsиnи яmr etdиyи øeylяrи (qohumluq яlaqяlяrиnи) 

qыranlar, yer цzцnя fиtnя-fяsad tюrяdяnlяr иsя lяnяtя 

dцчar olacaqlar. Onlarы pиs yurd (Cяhяnnяm, o bиrи dцn - 

yanыn pиslиklяrи) gюzlяyиr”“”. (Ra’d, 13/25). 

Иntиqam almaq dиnиmиzя gюrя haramdыr. Иnsanы bu vя - 

zи y yяtя gяtиrяcяk kиn, nиfrяt, hяsяd vя s. bu kиmи duy ьular 

qadaьan olunmuødur. Mцsяlmanыn иmanla, sevgи vя hюrmяtlя 

dolu olan, ancaq bu øяkиldя doьruya gedяn yolu 

aydыnlada bиlяcяk qяlbи, pиs vя чиrkиn duyьularla doldurularsa 

mяnяvи funksиyasыnы иcra edя bиlmяz. Sahиbиnи иøыqlandыrmaz. 

Buna gюrя dя, иntиqam alma иmkanы varkяn ba - 

ьыølamaq bцyцklцkdцr vя Allah (c.c.) yanыnda чox mяq bul 

bиr hяrяkяtdиr. Necя kи, Quranи-Kяrиm bu xцsusa bu ayяtlя 

иøarя edиr: 

“Hяr hansы pиslиyиn cяzasы onun юzц kиmи bиr pиslиkdиr. 

Bununla belя hяr kяs (pиslиk edяnи) baьыølasa vя (onunla) 

barыøsa, onun mцkafatы Allaha aиddиr. Hяqиqяtяn O, zalиmlяrи 

sevmяz!”“ (Шыrв, 42/40). 

Daиma яfv yolunu tutmaq, mюmиnиn яsas xцsusиyyяt - 

lяrиndяndиr. Bu mюvzuda yenя Quranи-Kяrиmdя belя bu - 

yurulur: 

“Sяn baьыølama yolunu tut, yaxøы иølяr gюrmяyи яmr et 

vя cahиllяrdяn цz dюndяr”“”. (В’rвf, 7/199). 

Bayram gцnlяrиndя anamыzыn, atamыzыn яllяrиnи юpцb 

xeyиr-dualarыnы almalыyыq. Dиnиmиzdя Allaha (c.c.) иbadяtdяn 

sonra ana vя ataya hюrmяt vя qulluьunda durmaq яmr 

edиlmиø, onlara qarøы “uf”“” belя demяk qadaьan edиlmиødиr. 

Bu mюvzuda Uca Allah (c.c.) belя buyurur: 

“Rяbbиn yalnыz Ona иbadяt etmяyи vя valиdeyиnlяrя 

yaxøыlыq etmяyи (onlara yaxøы baxыb gюzяl davranmaьы) bu - 

yurmuødur. Яgяr onlarыn bиrи vя ya hяr иkиsи sяnиn yanыnda 

(yaøayыb) qocalыьыn яn dцøkцn чaьыna yetяrsя, onlara 

“Uf!”“” belя demя, цstlяrиnя qыøqыrыb acы sюz sюylяmя. 

Onlarla xoø danыø!”“ 

“Onlarыn hяr иkиsиnя acыyaraq mяrhяmяt qanadыnыn 

altыna alыb: “Ey Rяbbиm! Onlar mяnи kюrpяlиyиmdяn (nя - 

va zиølя) tяrbиyя edиb bяslяdиklяrи kиmи, Sяn dя onlara rяhm 

et!” de”“”. (Иsrв, 17/23-24). 

Qohum vя qonøularla tяbrиklяøяrяk, qarøыlыqlы sevgиvя 

hюrmяt duyьularыnı чatdыrmalы, qarøыlaødыьыmыz hяr kяslя 

sa lamlaøaraq tяbrиklяømяlиyиk. Tanыdыqlarыmыzы zиyarяt 

edя rяk vяzиyyяtlяrиnи soruømalы vя kюnцllяrиnи almalыyыq. 

Xяs tяxanalarda vя evlяrdя yatan xяstяlяrи zиyarяt etmяlи, 

øяfa dиlяmяlиyиk. Yetиmlяrиn vя kиmsяsиz uøaqlarыn baøыnы 

oxøamalы, onlara ana vя ata kиmи davranmalыyыq. Чevrя - 

mиz dяkи yoxsullara vя dиqqяtя mюhtac uøaqlara yardыm яl - 

lяrиmиzи uzatmalы, onlarыn da bayram sevиncи yaøamalarыna 

øяraиt yaratmalыyыq. Bиzdяn xeyиr-dua gюzlяyяn юlцlя rи - 

mиzя dua etmяlи, ruhlarы цчцn ehsan vermяlиyиk. Tanыdыq - 

larыmыzdan kцsцlц olanlarы barыødыrmaьa чalыømalы vя mц - 

nasиbяtlяrиnи dцzяltmяlиyиk. Uøaqlara hяdиyyяlяr paylamalы 

vя onlarы sevиndиrmяlиyиk. 

Bayram gцnlяrи sevиnc gцnlяrиdиr. Bu gцnlяrdя sevиnclи 

vя gцlяrцzlц olmaq tюvsиyyя edиlmиødиr. Ashвb-ы kи - 

ram dan Ebы Zer, Peyьяmbяrиmиzиn (s.я.s.) ona bu mюvzuda 

belя bиr tюvsиyyя verdиyиnи rяvayяt edиr: “Qardaøыnы gц - 

lяr цzlя qarøыlamaq kиmи яn kичиk yaxøыlыьы belя яsиrgяmя”“” 

(Mцslиm, Bиrr, 144. ЫЫЫ, 2026; Ebы Dвvыd, Lиbвs, 24. ЫV, 240. 

Tиrmîzи, Et’иme, 30. ЫV, 274-275). 

Hяr zaman olduьu kиmи bayram gцnlяrиndя dя, Иs la - 

mыn яmr etdиyи øяkиldя, яtrafыmыzdakы иnsanlarla yaxøы da - 

vranmalы, иncиdяcяk vя zяrяr verяcяk davranыølardan чя - 

kиnmяlиyиk. 

Son olaraq deyя bиlяrиk kи, bayram gцnlяrи cяmиyyяtи 

bцtюvlяødиrиr. Cяmиyyяtиn fяrdlяrи bиr-bиrиylя sevиøиb qaynayыr. 

Hяyatыn bиtиb-tцkяnmяk bиlmяyяn sыxыntыlarы ичиndя 

bиtkиn vя yorьun hala gяlяn иnsanlarы bayramlar sakиtlяø - 

dиrиr. Vя чalыøma яzmlяrиnи artыrыr. 

Bayramlar, sosиal hяmrяylиk vя barыø øцurunun иnsanlarda 

gцclц olduьu gцnlяrdиr. Kцsцlцlяrиn barыømasы, arala - 

rыnda kиn, nиfrяt olan qяbиlя, aиlя vя øяxslяrыn, dцømяn чи - 

lиk vя qиsas duyьularыnыn sevgиyя чevrиlmяsи, kичиklяrиn 

bц yцklяrя sayьы, bюyцklяrиn kичиklяrя sevgи gюstяrmяsи, 

xяstяlяrиn zиyarяt edиlmяsи, verиlяcяk kичиk hяdиyyяlяrlя 

uøaqlarыn kюnцllяrиnиn alыnmasы, yaxыnlarыn vя qohumlarыn 

bиr daha yenиdяn bиrlяømяsи adяtяn bayram gцnlяrиndя 

mцmkцn olur. Bцtцn bunlar, cяmиyyяtи formalaødыran 

fяrd lяrи bиr-bиrиylя yaxыnlaødыraraq mиllи bиrlиyиn yaradыlmasыnda 

vя cяmиyyяtи narahat edяn ayrыlыq vя dцømяnlиklяrиn 

aradan qalxmasыna tяsиr edяn xцsuslardыr. 



11

Türk Dünyasını tanıyaq 

Türkmənistan Respublikası 

Amudərya, məni al, 

O cəsur dalğalarının qoynuna sal. 

Almas İldırım 

Xəzər dənizinin cənub-şərqində, Kopetdağın 

şimal yamaclarında, Turan ovalığının cənubunda yerləşən 

Türkmənisan Respublikası sahəsinə görə, 

Mərkəzi Asiyada ikinci böyük dövlətdir. O, cənubşərqdən 

Əfqanıstanla, cənub və cənub-qərbdən 

İranla, şərqdən və şimal- şərqdən Özbəkistanla, 

şimal və şimal-qərbdən Qazağıstanla, qərbdən isə 

Xəzər dənizi ilə həmsərhəddir. 

VII əsrdə Türkmənistanın yerləşdiyi region 

ərəblər tərəfindən istila olundu və ərəblər Mərkəzi 

Asiyaya özləri ilə İslam dini ilə yanaşı İslam 

mədəniyyəti də gətirdi. Xəlifə Əl-Məmunun dövründə 

regionun mərkəzi Mərvə köçürüldü. Bu da ərazinin 

inkişafına geniş imkanlar açdı. XI-XII əsrlərin ayrıayrı 

dövrlərində Türkmənistan Səlcuq imperiyası və 

Çingiz xan ulusu tərəfindən idarə olunurdu. 1849-cü 

ildə Türkmənistan Rusiya imperiyası tərəfindən işğalı 

edildi. 1917-ci il oktyabr inqilabından sonrakı hadisələr 

Türkmənistan üçün 1924–cü ildə hazırkı 

Türkmənistan Respublikasının ərazisi daxilində 

Türkmənistan SSR-nin yaranması ilə nəticələndi. 

Türkmənistan sovet imperiyasının süqutundan sonra 

- 1991-ci ilin 27 oktyabrında müstəqilliyini bəyan etsə 

də, onun rəsmi tanınmasına 25 dekabr 1991-ci ildə, 

imperiyanın son çöküşündən bir gün əvvəl nail oldu. 

Ölkənin geosiyasi mövqeyi Avropa ölkələri ilə 

Çin və Hindistana gedən quru yollarının üzərində yerləşməsi 

baxımında əlverişlidir. 

Türkmənistan Respublikasının iqlimi quru subtropik 

iqlimdir. Burada ilin 290 günü buludsuz keçir. 

Respublika ərazisində illik və sutkalıq temperatur 

amplitudu çox böyükdür. Yağıntıların orta illik miqdarı 

50-200 mm arasındadır. Mümkün buxarlanma 1500 

mm-dən artıqdır. Əkinçilik əsasən suvarma, dağlarda 

isə qismən dəmyə şəraitində mümkündür. Ölkənin 

şərq rayonlarında su təlabatı Amudərya, Murqab və 

Təcən çaylarının suları ilə təhciz olunur. 

Türkmənistanda ən böyük göl Sarıqamışdır. Bu 

göldən yüksək keyfiyytəli xörək duzu yığılır. Ölkə 

ərazisinin 375 min kvadrat km-i səhra və yarımsəhralardır. 

Boz qumsallıqda hamar səthli takırlar 

çox yeknəsəq təsir bağışlayır. Türkmənistan 

ərazisində bitən saksaul kolu əhalinin istifadə etdyi 

ən mühüm bitkidir. Ölkənin qərbində yerləşən Böyük 

Balkan və cənub-qərbdə Özbəkistanla sərhəddə yerləşən 

Köytendağ silsiləsi əhəmiyyətli yüksəkliklərdir. 

Arlan dağında Böyük Balkan silsiləsinin hündürlüyü 

1880 metrə çatır. Ölkənin ən hündür zirvəsi 

Kugitangatu silsiləsindəki Ayrıbaba (3137 m) zirvəsidir. 

Türkmənistan, ərazisinə gərə dünyanın 52-ci 

böyük ölkəsidir. O, İspaniyadan kiçik, ABŞ-ın 

Kaliforniya ştatından isə böyükdür. Türkmənistan 

Respublikasının ərazisini Aşqabad şəhəri və Axal, 

Balkan, Daşoğuz, Lebap, Marı olmaqla 5 əsas vilayət 

təşkil edir. Vilayətlər özləri ayrı-ayrı rayonlara, şəhərlərə 

bölünür. Aşqabad şəhəri respublikanın paytaxtıdır. 

Şəhər 1881-ci ildə salınmışdır və seyismik 

ərazidə yerləşir. 1948-ci ildə burada 9 bal gücündə 

dağıdıcı zəlzələ baş vermiş və şəhər əhalisinin 

yarısından çoxunu məhv etmişdir. İndi Aşqabad yalnız 

Türkmənistanın paytaxtı deyil, həmçinin əsas 

sənaye, elm və mədəniyyət mərkəzidir. Şəhərdə 50- 

yə qədər fabrik və zavod, əsası 1951-ci ildə qoyulmuş 

Türkmənistan Elimlər Akademiyası, doqquz kollec, 

onlarla peşə və orta ixtisas məktəbləri, universitetlər, 

kino-teatrlar, muzey mərkəzləri və özəl teleradio 

kompaniyaları fəaliyyət göstərir. 

Türkmənistan etnosunun mənşəyi qədim sakmassaget 

və sarmat-alan qəbilələri ilə bağlıdır. 

Etnosun formalaşmasında oğuzlar yaxından iştirak 

etmişlər. Türkmən əhalisi yüksək təbii artıma malikdir. 

Buna baxmayaraq, orta sıxlıq çox aşağıdır (1 kvadrat 

km-də 9,2 nəfər). Ərazinin 80%-də əhali yaşamır. 

Türkmənistanda kənd əhalisi üstünlük təşkil edir 

(55%). Əhali əsasən Qaraqum kanalı zonasında, 

Murqab və Təcən çaylarının deltasında, Kopetdağın 

ətəyində cəmləşmişdir. 

Türkmənistanın təsərrüfatının əsas gəlirli sahəsi 

neft və qaz kompleksinin inkişafıdır. Ölkə gəlirinin 

60%-i bu sahələrin payına düşür. Türkmənistan təbii 

qaz istehsalına görə dünyada dördüncü yerdədir. 

Xüsusilə Açaq, Marı və Xəzərsahili yataqlar daha 

məhsuldardır. Ölkədə kimya sənayesi üçün kifayət 

qədər yerli xammal vardır. Kükürd, kalium duzları, 

yod əsasında Nebitdağda, Bekdaşda, Çələkəndə, 

Cərcoda, Marıda kimya zavodları fəaliyyət göstərir. 

Türkmənistanda kənd təsərrüfatının inkişafı 

üçün imkanlar mövcuddur. Əkinçilik üçün yararlı torpaqların 

yarısından pambıqçılıqda istifadə olunur. 

Qaraqumun Murqab və Təcən deltalarında, 

Amudərya boyunca uzanan sahələrdə pambıq əkinləri 

daha çoxdur. Respublikada yığılan pambığın 

25%-i zərif liflidir. Çəltik Amudəryanın aşağı axarlarında 

becərilir. Vahələrdə əhali baramaçılıqla 

məşğul olur. Bostan bitkiləri xüsusilə geniş 


yayılmışdır. Yemiş (qovun) ölkə üçün ən mühüm 

bostan bitkisidir. Hər il avqust ayının ikincici bazar 

günü ölkədə “yemiş günü” keçirilir. Hamı yemiş 

yeməli, bir-birinə hədiyyə etməlidir. Burada yemişin 

200-dək növü becərilir. 

Kənd təsərrüfatının ikinci əsas sahəsi heyvandarlıqdır. 

Şərqi Qaraqumda qaragül qoyunları, Qərbi 

Qaraqumda zərifyunlu qoyunlar və birhüclü dəvələr 

saxlanır. Lakin Türkmənistan heyvandarlığının əsas 

simvolu ölkənin gerbində də rəsmi təsvir edilən atdır. 

Burada at min illərdir ki, insanların həyatının ayrılmaz 

hissəsinə çevrilib. On min il yaşı olan Axal-təkə atlarına 

dünya zaman-zaman onların qüdrətini nümayiş 

etdirmək üçün “qüdrətli aləm atları”, “Behişt atları”, 

“Cənnət atları” kimi isimlər vermişdir. Bu sahənin 

araşdırmaçılarının gəldiyi nəticələrə görə bu atlar tam 

250 at cinsinin əcdadlarıdırlar. Yəni bu 250 cins atın 

atası Axal-təkə atlarıdar. Təqdirəlayiq hal budur ki, bu 

atların təmiz cinsləri hələ də türkmənlər tərəfindən 

qorunub günümüzə gələ bilmişdir. 

1935-ci ildə 15 baş Axıl-təkə atını İosif Stalinə 

göstərmək üçün Aşqabatdan Moskavaya qədər olan 

3000 kilometr məsafəni 84 gün müddətinə gətiririlər. 

Stalin bu atların çox böyük gücə malik olduqlarını 

gördükdən sonra onların artması və xüsusi 

yetişdirilməsi üçün icazə verir və şərait yaradılmasını 

təmin edir. Kampaniyanın nəticəsi mükəmməl olur. 

1960-cı il Roma olimpiada oyunlarının qalibi məhz bu 

atların sırasından olmuşdur. 1968-ci ildə bu iştirakçı 

“Dünyanın ən yaxşı İdman Atı” adını aldı. Axal-təkə 

atlatından olan Dancing Brave-ə keçən əsrin 80-ci 

illərində o dövr üçün record məbləğ olan 50 milyon 

dollar pul ödənmişdir. Bu cür çoxsaylı faktlar mövcuddur. 

Makedoniyalı İsgəndərin sevimli atı olan 

Bukefalus (inəkbaş) da Axal-təkə cinsindən olmuşdur. 

Hal-hazırda bu at cinsinin inkişafı ilə türkmənlər 

Almaniyada da məşğul olur. 

Dünyaca məşhur Orta Asiya mədəniyyətinin ən 

özünəməxsus mümunələrini yaradanladan biri türkmənlərdir. 

Türkmən xalçaları dünyada ən tanınan 

xalçalarındandır. Bu xalılar Mərkəzi Asiyanın ənənəvi 

sənət növlərindən biridir. Bunlar xanımlar tərəfindən 

əllə toxunur və əsasən döşəməni və divarı bəzəyir. 

Bu xalçaların mürəkkəb və məzmunlu layihələri öz 

motivlərini Yomut, Ersari, Sarik, Salor və Təkkə kimi 

türkmən tayfalarından alırlar. Müxtəlif tərəvəzlər və 

digər təbii komponentlərdən bu zəngin rənglərin alınmasında 

istifadə olunur. Müxtəlif nümunələrlə yanaşı 

bu xalçalar daha çox qırmızı və ya qəhvəyi fonda 

təsvir olunmuş fil ayağının təsviri ilə səciyyəvidir. 

Türkmən musiqisi və musiqi alətləri digər Türk 

xalqlarınınkına bənzəsə də özünəməxsusluqları da 

var. Dutar türkmən xalq musiqisinin ən geniş yayılmış 

alətlərindən biridir. Bu alətdən muğamlardan, saltıklardan 

tutmuş kirklar və novai kimi müxtəlif musiqi 

janrlarının ifasında istifadə olunur və o peşəkar ifacı 

adlanan sazəndə tərəfindən ifa olunur. Tuidik nəfəsli 

musiqi alətidir və türkmən xalqının qədim musiqi 

alətlərindəndir. Türkmən əfsanəsinə görə Adəm 

peyğəmbər (s) gildən hazırlanmışdı və onun ruhu yox 

idi. Ona ruhu tudikin sədaları altında Cəbrayılın rəqs 

etdiyi melodiya vermişdir. Tudik ifaçıları onu ifa 

edərkən qarşı-qarşıya dayanır. Bu alətin forması 

kimi, ifa tərzi də zurnaya bənzəyir. Dili tudik də nəfəsli 

alətdir, tudikdən fərqli olaraq o, ağacdan və qoyun 

dərisindən hazırlanır və daha çox klarnetə bənzəyir. 

Türkmən mətbəxi mərkəzi Asiyanın digər mətbəxləri 

ilə oxşardır. Burada gündəlik qida rasionun 

əsas elementi düyüdür. Ən sevilən yeməkləri plov, 

mantı, şurpa, şişlikdir. 

Türkmənistanın rəsmi bayrağı 1992-ci ilin 19 

fevralında qəbul olunmuşdur. Türkmənistan 

bayrağının əsas hissəsini yaşıl rəng təşkil edir. Yaşıl 

sahənin sağ tərəfində üzərində beş ayrı xalça gülü 

(xalçaların mərkəzində yerləşən bir və ya bir neçə 

əsas naxış) təsvir olunmuş qırmızı rəngli şaquli zolaq 

yerləşir. Qırmızı zolağın sağ tərəfində, yaşıl sahənin 

üzərində, yuxarıda Türk simvolu olan ağ rəngli 

aypara və yenə ağ rəngdə beş ədəd beş guşəli ulduz 

təsvir olunmuşdur. Bayraqda təsvir olunan yaşıl və 

qırmızı rənglər türkmənlərin tarixən hörmət etdikləri 

rənglər olmuşdur. Ağ rəngli aypara ölkə üçün işıqlı 

gələcək ümidinin simvoludur. Beş ulduz isə 

Türkmənistanın beş əsas əyalətini (Axal, Balkan, 

Daşoğuz, Lebap və Marı) göstərir. Ənənəvi xalça 

dizaynları ölkənin beş qəbiləsinin, atlarının və ölkə 

embleminin motivlərindən irəli gəlir. 

Türkmənistanın rəsmi gerbi 1991-ci ildə qəbul 

edilmişdir. Qızılı rənglə haşiyələnmiş Türk simvolu 

olan səkkizguşəli yaşıl ulduzun mərkəzində qırmızı 

halqa təsvir olunur. Qırmızı halqanın sağ və sol tərəfi 

(çöl tərəfdən) sümbül təsviri ilə əhatə olunur, 

içərisində isə mavi rəngin üzərində axaltəkə atı təsvir 

edilir. Bu emblemin dairəvi forması 1992-ci ildən 

2003-cü ilə qədər qüvvədə olmuşdur. Qırmızı 

dairənin üzərindəki gəvə motivləri bayraqda olduğu 

kimi qəbilələri, atları və ölkənin ənənəvi dini dəyərlərini 

əks etdirir. Gerbin mərkəzi elementləri olan 

sümbül budaqları türkmənlərin qonağı duz-çörəklə 

qarşılama adətləri ilə əlaqəlidir. Aypara və ulduzlar 

isə səciyyəvi Türk simvoludur. Ümumiyyətlə 

Türkmənistanın bayrağı və gerbi üzərindəki simvollar 

bir-biri ilə çox oxşardılar. 

Respublikanın idarəetmə forması prezidentli 

prespublikadır. Respublikya 1985-ci ildən 2006-cı ilə 

qədər prezident Səfərmurad Niyazov rəhbərlik edib. 

2006-cı idə Niyazovun ölümündən sonra Qurbanqulu 

Berdiməhəmmədov prezident seçilib. 2008-ci ilin 

sentiyabrına qədər Türkmənistanda birpartiyalı system 

mövcud idi. 2008-ci ilin sentiyabırında yeni 

Konstitusiyanın qəbulundan sonra ölkədə çoxpartiyalı 

sistemin formalaşmasına icazə verildi. 1991-ci 

ildən Türkmənistan Müstəqil Dövlətlər Birliyinin 

üzvüdür. 

Türkmənistan Respublikasının milli himninin 

sözləri Aman Kəkilov tərəfindən yazılmış, musiqisi 

Vəli Muxatov tərəfindən bəstələnmişdir. Bu musiqi 

“Türkmənistan” adlanırdı. 1997-ci ildə bu himn 

“Müstəqil, Bitərəf, Türkmənistan Dövlət Himni” 

adlandırıldı. Yeni himnin müəllifi ömürlük prezident 

elan olunmuş Səfərmurad Niyazov idi. 



13

Qяrbиn иnkишafыnыn 

paradиqmasы 

Шahlar Яsgяrov 

professor, яmяkdar elm xadиmи 

XX яsrиn яvvяllяrиndяn baшlayaraq Azяrbaycanыn 

mцtяfяkkиr zиyalыlarыnыn bиr qиsmи (Яhmяd bяy Aьaoьlu, 

Яlи bяy Hцseynzadя, Mяhяmmяd Яmиn Rяsulzadя vя 

dиgяrlяrи) Шяrqиn bиr чox sahяlяrdя Qяrbdяn gerи qalmasыnыn 

sяbяblяrиnи юyrяnmяyя cяhd etmиш vя bu gerиlиyи aradan 

qaldыrmaq yollarыnы mцяyyяn etmяyя чalышmышlar. 

Zиyalыlarыmыzdan bяzиlяrи bu gerиlиyи dиndя, bяzиlяrи qadыnlarыn 

sosиal vяzиyyяtиndя, bяzиlяrи яlиfbanыn mцrяkkяblиyиndя 

gюrцrdцlяr. Gerи qalmanы aradan qaldыrmaq цчцn 

mцasиrlяшmяk vя avropalaшmaq иdeyasы bцtцn Шяrqи bцrцmцшdц. 

Mцbarиz Sцleymanlыya gюrя (“Mяdяnиyyяtdя 

mцasиrlяшmя problemиnя tarиxи bиr baxыш”) avropalaшma vя 

mцasиrlяшmя иdeyasы яtrafыndakы mцzakиrяlяr Azяrbaycan 

vя Tцrkиyя zиyalыlarыnы цч yerя parчalamышdыr: 

Mцhafиzяkar mюvqedя duran zиyalыlar (Cяmиl Merич, 

Tцrkиyя) belя hesab edиrlяr kи, mяdяnиyyяtdя mцasиrlяшmяk 

dиnиn–иmanыn яldяn getmяsи иlя nяtиcяlяnяcяk; 

Я. Aьaoьlu kиmи иkиncи qrup tяmsиlчиlяrи Qяrb mяdяnиyyяtиnиn 

иstиsnasыz qяbulunun 

tяrяfdarы olmuшlar; 

Цчцncц mюvqe tяrяfdarlarы (Я. 

Hцseynzadя, M. Я. Rяsulzadя) elmиtexnиkи 

tяrяqqиvяmяdяnиyenиlиklяrи 

mяnиmsяmяk, ruhи-mяnяvи dяyяrlяr 

иsя mцhafиzя etmяyи lazыm bиlmишlяr. 

Gюrцndцyц kиmи, Azяrbaycanыn 

яn parlaq zиyalыlarы Qяrbиn texnogen 

mяdяnиyyяtиndяn gerиqalmada hяmfиkиr 

deyиllяr vя problemиn hяllиndя 

mцxtяlиf mюvqedяn чыxыш edиrlяr. O 

zamandan bяrи чox vaxt keчmяsиnя 

baxmayaraq, vяzиyyяt az dяyишmишdиr. 

Yenя яvvяlkи kиmи dцnyada 

gedяn proseslяrиn subyektи Qяrb, 

obyektи иsяШяrqdиr. 

Gerиqalmanыn sяbяblяrиnи dцzgцn 

mцяyyяn etmяk цчцn hesab edиrяm 

kи, ona baшqa tяrяfdяn baxmaq 

vя problemи “Qяrbиn иnkишafыnыn яsas 

sяbяbи nяdиr” - sualыяtrafыnda чюzяlяmяk 

lazыmdыr. Baшqa sюzlя, Шяrqиn 

gerи qalmasыnыn sяbяblяrиnи araшdыrmaqla 

bяrabяr, Qяrbиn иnkишafыnыn 

яsas sяbяblяrиnи юyrяnmяklя daha 

dцzgцn fиkиrlяr sюylяmяk olar. Bu 

yanaшmanыn цstцnlцyц bиr dя ondadыr kи, o daxиlи иntellektual 

potensиalы parчalamыr, яksиnя bцtцn sяylяr bиr hяdяfя 

tяrяf yюnяlиr. 

Иstяnиlяn canlыnыn, o cцmlяdяn dяиnsanыn яsas mяqsяdи 

fиzиkи varlыьыnы qoruyub saxlamaqdыr. Иnsanыn yaшamasыnы 

tяmиn edяn яsas potensиal torpaqdыr. Adяtяn torpaьыn 

цstц иnsanlarыn yaшamasы vяишlяmяsи, tяbии sяrvяtlяrи иsя 

иqtиsadиyyatы qaydaya salmaq цчцn иstиfadя edиlиr. 

Tarиxяn, Шяrq xalqlarы gцnяшlи, mцnbиt vя yeraltы sяrvяtlяrlя 

zяngиn torpaqlarda mяskunlaшmышlar. Qяrblиlяrиn 

yerlяшdиyи torpaqlar nиsbяtяn az gцnяшlи vя az zяngиndиr. 

Bu fиzиkи fяrq tarиxиn sonrakы gedишиnя mцhцm tяsиr gюstяrmишdиr. 

Шяrq xalqlarыnыn mяskunlaшdыьы torpaьыn potensиalы 

(torpaqaltы sяrvяt), цzяrиndя mяskunlaшan иnsanlarыn rahat 

yaшamasы цчцn yetяrlи olduьundan, bu xalqlar tяrяqqиyя 

(hяm dя mцharиbяyя) meyиllи deyиllяr. Qяrb dюvlяtlяrиnиn 

yerlяшdиyи torpaqlarыn potensиalы цzяrиndя yaшayan яhalиnи 


layиqиncя yaшatmaьa kиfayяt etmяdиyиndяn, bu xalqlar son 

bиr neчя yцz иllяr яrzиndя davamlы mцstяmlяkячиlиk, ишьalчыlыq 

sиyasяtи aparmышlar. Yaшamanы asanlaшdыrmaq цчцn 

mцxtяlиf texnиkи vasиtяlяrиn иcadыnы vя bu sяbяbdяn dя 

tяhsиlи dя dиqqяt mяrkяzиndя saxlamышlar. Alиmиn, иxtиraчыnыn 

adи vяtяndaшdan fяrqиnи, baшqa sюzlя яqlи gцcцn, fиzиkи 

gцcdяn qat-qat цstцnlцyцnц vaxtыnda dцzgцn dяyяrlяndиrиlmиш 

vя иnsanыn bюyцk potensиala malиk olduьu dяrk edиlmишdиr. 

Demяlи, Qяrb dцшцncяsиnя gюrя иnsanыn yaшamasы 

цчцn lazыm olan dиgяr яsas potensиal иnsanыn юzцdцr. Hяr 

bиr иnsan ayrыlыqda, toplum иsя bцtюvlцkdяbюyцk potensиala 

malиkdиr. Юzцnц qoruma иnstиnktиnиn tяsиrи altыnda, qяrblиlяr 

fяrd kиmи yox, toplum kиmи yaшamanыn faydalы 

olduьunu sюvq-tяbии olaraq dяrk etmишlяr. Toplum daxиlи 

mцnasиbяtи, mиllи bиrlиk sяvиyyяsиnя qaldыra bиlmишlяr. 

Kasыb tяbияt qяrblиlяrи hяm dя mцbarиz etmишdиr. Qяrb 

иnsanы problemdяn qorxmur, onun цzяrиnя getmяyи bacarыr 

vя sиyasи aktиv olur. Bиr neчя yцz иldиr kи, Qяrbdя dюvlяt 

quruculuьunun иnkишafы, hяm toplumun, hяm dя fяrdиn 

gцclц olmasы иstиqamяtиndя tяkmиllяшиr. Bu sяbяbdяn 

иnsan haqlarы vяazadlыqlarы yцksяlяn xяtt boyunca иnkишaf 

etdиrиlиr. Baшqa sюzlя иnsan daxиlиndяkи potensиalыn aчыlmasы 

цчцn hяr cцr hцquqи шяraиt yaradыlыr. Deyиlяnlяrdяn bu 

nяtиcяyя gяlmяk olar kи, Qяrbиn иnkишafыnыn 

paradиqmasы, иnsana var olmanыn torpaqdan 

яlavя potensиal kиmи baxmasыdыr. 

Qяrbdя toplumun qцdrяtlи olmasы dцшцncяsи 

цstцnlцk tяшkиl edиr. 

Шяrqdя yaшamanыn яsas potensиalы torpaq 

vя onun altыndakы tяbии sяrvяtlяrdи. 

Torpaьыn mцnbиtlиyи sяbяbиndяn hяr kяs 

mцstяqиl yaшaya bиldиyиndяn иnsanlarыn 

bиr-bиrиnя ehtиyacы az olur. Шяrqdя problemиn 

yanыndan keчmяyя цstцnlцk verиlиr. 

Иnkишafa az meyиllиlиyиn sяbяbи bu dur. 

Чцnkи, иnkишaf problemlяrиn hяllиndяn 

tюrяyиr. Prob lem yoxdursa, иnkишaf da yoxdur. 

Шяrqdя arzu olunan qяhrяmanlыq 

(Иsraиllя mцharиbя zamanы Яnvяr Sяdatыn 

Ye rиsяlиmя uчmasы kиmи) nцmunяlяrи 

azdыr. Шяrq cяmиyyяtlяrи юzlяrиnиn sabahы 

haqqыnda yox, bu gцnц haqqыnda daha чox 

dцшцnцr vя bu sяbяbdяn sиyasи cяhяtdяn 

az aktиvdиrlяr. Иnsanыn dяyяrи vя mиllи bиrlиyиn 

hиkmяtи az dяrk olunur. Шяrqdяиnsan 

haqlarы vя azadlыqlarы prиorиtet deyиldиr. 

Иnsana var olmanыn potensиalы kиmиbaxыlmыr. 

Иslam, иnsanы daha чox qoruyur, nяиnkи 

mиllи qanunverиcиlиk. Чцnkи, toplumun 

yaшamasы иnsandan yox, torpaьыn potensиalыndan 

asыlыdыr. Bu sяbяbdяn dя цmumbяшяrи 

dяyяrlяrя bиganяdиr. Qяddar cяza 

nюvlяrи (edam) яn чox Шяrqdяmюvcuddur. 

Шяrqdяhяr gцn bиr neчя иnsanыn edamыnыn, 

tolumun yaшamasыna tяsиr etmяdиyи dцшцncяsи 

цstцnlцk edиr. 

Шяrqdяcяmиyyяtиn nцvяsи aиlяdиr. Qяrbdяcяmиyyяtиn 

mяrkяzиndя aиlяdяn чox fяrd - иnsan dayanыr. Иnsanыn hяm 

personal, hяm dя professиonal keyfиyyяtlяrи qayьы altыndadыr. 

Bu sяbяbdяn dя bяшяrиyyяtиn иnkишafыna sяbяb olmuш 

son иkи elmи-texnиkи-bяшяrи иnqиlab (mцhяrrиkиn vя kompцterиn 

иxtиrasы) Qяrbdя baш vermишdиr. Personal sahяdя иnsana 

verиlmиш sonsuz azadlыq bиr чox sahяlяrdя uьurlara 

sяbяb olsa da, mяnяvиyyat sahяsиndя mяnfur sonluqla 

nяtиcяlяnmяkdяdиr. Qяrb, mяnяvи dяyяrlяrи, иqtиsadи 

dяyяrlяrя qurban verя-verя varlanыr vя korlanыr. Иnsanыn 

edя bиlяcяyиbцtцn иyrяnc ишlяrя, Qяrb яn yaxшы halda, 

bиganяdиr. 

Иnsan azadlыqlarыvяhaqlarыhяdd sevяr. Sяmavиkиtablar 

bu hяddи qorumaьa чaьыrыr. Hяdd olmayanda cяmиyyяt 

sцrяtlя чцrцyцr. 

Bu sяtиrlяrи yazarkяn “Assocиated Press”я иstиnadяn 

lenta.ru belя bиr xяbяr yaydы kи, Иslandиyanыn xanыm Baш 

nazиrи vя onun rяfиqяsи 27 иyun 2010-cu иldя “aиlя” qurublar. 

Bиr bиolojи prиnsиpdя deyиlиr kи, hяr bиr bиolojи varlыq 

юzцnя bяnzяrи yaratmaьa borclu vя mяcburdur. Bяs onda 

bu dцnya hara gedиr Genиш mцzakиrя tяlяb edиr. Oxucularы 

mцzakиrяyя dяvяt edиrяm. 



15

Тцркя йийя – Тцркийя 

Низамяддин Шямсизадя 

прîôессîр 

Мян бир Тцркям. ХХ вя ХХЫ ясрин, икинъи вя цчцнъц минилин 

гîвуøуб айрылдыьы тарихи заманда йаøайан бир Тцрк. Вя Тцрк 

îлмаьымдан щядсиз гцрур дуйурам. Вятянини, миллятини вя дювлятини 

севмяк вятяндаø îлмаьын, инсанлыьын баøлыъа øяртидир. Бцтцн 

дцнйада мяним кимлийим, уъалан байраьым-дилимдир: Азярбай - 

ъан Тцркъяси. Тцрк дилляринин îьуз групуна мянсуб ян камил, ян 

айдын, ян саô вя ян øирин Тцркъя! 

ХХ ясрин юнляриндя Няриман Няриманîв бюйцк бир мящяббятля 

йазырды: «Ана дили! Ня 

гядяр ряôиг, ня гядяр али щиссиййати 

– гялбиййя îйандыран 

бир кялмя! Ня гядяр мющтярям, 

мцгяддяс, ня гядяр язямятли 

бир гцввя! Ана дили! Бир 

дил ки, мещрибан бир вцъуд юз 

мящяббятини, øяôгяти – мадяранясини 

сяня î дилдя бя йан едибдир. 

Бир дил ки, сян даща беøикдя 

икян бир лайла øяклиндя юз 

ащянэ вя лятаôятини сяня еøитдириб, 

рущун ян дярин эуøяляриндя 

нягø баьлайыбдыр! Бир дил ки, 

щяйат вя каинат щаггында илк 

яввял î дил сайясиндя бир ôикир 

щасил едибсян, ъисм вя рущун 

мющтаъ îлдуьуну мябади î 

дилдя тяляб едибсян… 

Бир дил ки, ибтида î дилдя йахøы-йаманы билибсян, сяни йараданы 

таныйыбсан, щаман дил ки, дийари-гцрбятдя, биэаняляр ичиня дц - 

øяндя îна щясрят галырсан. Лакин иттиôагян îну еøидяндя цряйин 

дюйцнмяйя, цзцн эцлмяйя баøлайыр… бир дягигянин ярзиндя вя - 

тяни эюзцнцн габаьына эятирирсян». Мяним ана дилим – Тцрк ъям 

беля гцдрятли бир дилдир. 

Рявайят едирляр ки, ян яски чаьларда ики тайôа бир-бириля мц - 

щарибя едир. Инсанлар тамамян гырылыр. Щяр тяряôдян бир адам га - 

ланда îнлар мяъбур îлуб бир-бириня мцраъият едирляр. Мялум îлур 

ки, бу тайôаларын икиси дя бир гювмдян – Тцрк имиø. Ана дилляри 

îнлары бирляøдирир. Тцркцн гящряманлыгларла дîлу тарихиндя беля 

ôаъияляр дя чîхдур: Ямир Теймурун Илдырым Бяйазидя, Шащ Ис - 

майыл Хятаинин Султан Сялимя галдырдыьы гылынъ Тцрк баøы кясди. 

Чалдыран дюйцøцндя яслиндя щеч ким галиб эялмяди: ôитнякар Ав - 

рîпа диплîматийасы гялябя газанды. Эени бир, дили бир, дини бир гардаøлар 

юз ганларыны ахытдылар. Щяр ики тяряôдян ахан ган тяртямиз 

саô Тцрк ганы иди. Бу мяьлубиййятляр эен йаддаøынын, ган йаддаøынын 

амансыз мяьлубиййяти иди. Ямир Теймур Идырым Бяйазиди 

мяь луб етди, бу дярдя дюзмяди. Чин сяôяриня эедяркян гцссядян 

юлдц. Мяним йаддаøымда Тцркцн юлмяз бир сюз абидяси вар. Бу 

Билэя Каьанын (673-732) улу кялмяляридир: «Ей Тцрк оьуз бяйляри! 

Тцрк халгы, ешидин! Цстдян эюй чюкмядикъя, алтдан йер дялинмяйинъя, 

бил ки, Тцрк улусу, Тцрк йурду, Тцрк дювляти, Тцрк тюряси 

позулмаз. Су кими ахытдыьын ганына, даьлар кими йыьдыьын 

сцмцйцня лайиг ол! Ей юлмяз 

Тцрк улусу, юзцня дюн!» Бе - 

ляликля, Тцркцн вятяни йерля 

эюй арасында иди, îну эюйляря 

щаким Аллащ (ъ.ъ.) яманяти îлан 

рущ, йерляря сащиб едян ися Ял 

Фярабилярин, Ибн Синаларын, 

Низамилярин, Бящ мянйарларын 

варлыьында тязащцр едян 

тяôяккцр иди. Щарада ганы ахыб 

îрада Тцркцн рущу ябядиляøиб, 

щарада Тцркцн сцмцйц вар, îра 

îнун вятянидир. 

Тцрк тяôяккцрцнцн ясасында 

Тцркчцлцк дайаныр. 

«Тцркчцлцк Тцрк миллятини 

йцксялтмяк демякдир» (Зийа 

Эюйалп). Тцркцн вятян юлчцсц 

щцдудсуз вя мигйассыздыр: йер, 

эюй вя эцняø Тцркцн вя тян юлчцляридир. Бу, яслиндя Тцркцн 

щцдудсуз рущунун иôадяси иди. Яъ дады нурдан тюрянмиø Тцркцн 

рущу эцняøдян нур алырды. Тцрк танрычылыьынын 6000 ил тарихи вар. 

Щцруôиляр чîх-чîх сîнралар îрта ясрляр ядябиййаты вя ôялсяôясиндя 

инсан тялимини йекунлаøдыран ян камил дцстур иряли сцрдцляр: 

«Инсан щягдян гопмуш нур парчасыдыр». 

Бу эцн Тцркляр евин ян эюзял îтаьыны, ян дадлы йемяйини гî - 

наг цчцн сахлайырлар. Гядим Тцрк ъямиййяти демîкратик ъя мий - 

йят иди. 

Тцрк мцщити, Тцрк ъямиййяти баøга халглар цчцн мцнбит тîрпаг 

кимидир. Онлар бу тîрпагда ращат, сыхынтысыз бîй атырлар. Диг - 

гят йетирин; йящудиляр бу вахтадяк йалныз Тцрк Дцнйасында дискриминасийайа 

мяруз галмайыблар. Лакин бу эцн щямин йящудиляр 

тарихдя îнлары гîруйан Тцркя эцлля атырлар. Дцнйада адына 

миллят дейилмяси мцмкцн îлмайан цч тîплум вар ки, бюйцк 

империйачы дювлятлярин ялиндя уъуз васитя îлараг саô вя демîкра- 


тик миллятляри инъитмякля мяøьулдур: йящудиляр, ермяниляр вя 

кцрдляр. Йящудилярин ян кîмпакт вя та рихдя îлдуьу кими ращат 

йаøадыьы юлкя Азярбайъандыр. Вахтиля бюйцк Фятяли ханын гырылмагдан 

хилас едяряк Губайа кючцрдцйц йящудиляр инди дя йерли 

ящали иля ъан бир гялбдя йаøайырлар. Эю рясян хейирхащ бир миссийа 

иля щярякят едян Тцрк эямиляриня, Тцрк ясэяриня силащ галдырмаг 

ямрини верян Исраил рящбярлийи юзц нцн Тцрк яразиляриндя йаøайан 

йящудиляринин талейини дц øц нцб мц Онун 1967-ъи илдян бяри 43 ил 

Ислам халгларынын баøына эятирдийи ôялакятляр киôайят дейилми 

Бялкя ъыртдан бир юлкя îлуб дцн йа аьалыьы иддиасында булунан 

Исраил сийасятчиляри мц сялман ганы тюкмякдян щягигятян зювг 

алырлар! Йетяр!!! Тцрк – мцсялман халгларынын да сябр касасы бир 

эцн даøа биляр… 

Тцркляр бяøяриййятин ябяди уøагларыдыр. Саô уøаг дцнйайа 

мя щяббятин эюзц иля бахыб щамыны юзцня дîьма щесаб етдийи 

кими, Тцркляр дя бцтцн халглары юзляриня дîьма щесаб едирляр. 

Онларын алданыøлары да бу эюзялликдян, сямимиййят вя мярдликдян 

дîьур. 

Тцркцн гцдряти îнун 

вятян яхлагындадыр. Тарихя 

бялли Тцрк империйалары иøьал 

йîлу иля йîх, Вятян севэиси 

йîлу иля йараныб. Тцркцн 

дцøмянляри îну «кючяри» 

адландырараг дцнйанын эюзцндян 

салмаьы, ябяди вя язями 

îлан тарихи мювгейиня лякя 

вурмаьа ъящд едибляр. Суал 

îлунур: кючярилярин дя 17 империйасы 

îлармы! Тцркляр кîч 

етмяйиб, юз сярщядсиз рущларына 

азадлыг арамаг цчцн Вятянинин 

бу баøындан, î баøына – 

Манъурийадан Ма ъа рыс тана, 

Чиндян Аврîпайа эедиб, Сибир 

вя Алтайдакы елляриня баø чя - 

киб. Бу кîч дейил, Вятяня севэи 

иôадя едян сяйащят иди вя буна 

Тцркцн щаггы варды. 

Ислам дининин гябулундан 

сîнра бцтцн Тцрк йцрцøляри Ислам байраьы алтында кечиб. Ярябляр 

Исламы йаратды, Тцркляр Исламы йа øат ды, бцтцн дцнйа цчцн Исламын 

гцдрятини кяøô етди. 

Биз бюйцк цмуммцсялман мядяниййятининин варислярийик. 

Ярябин зещниййяти, ôарсын лисаны вя Тцркцн йенилмяз рущу бирля - 

øя ряк ващид цмуммцсялман мядяниййятини йаратды. Бу мядяниййят 

хцсусиля баøында Тцркцн дайандыьы Аббасиляр дюврцндя 

беø йцз ил (750-1258) дцнйайа дащийаня елм, мядяниййят, ядябиййат 

нцмуняляри бяхø етди. 

Тцрк тяôяккурцнцн гцдряти бир дя бундадыр ки, îнун майасында 

îлан цмумбяøярилик щеч вахт юлязимяйиб. Тцркляр дцнйаны 

юз вятянляри билдикляри кими, инсанлары да юз гювмляри щесаб едибляр. 

Тцркляр юз тябии демîкратизми вя ядалятлилийи иля дцнйанын 

мянявиййатына дахил îла билдиляр. Онлар дцнйаны идаря етмяк щц - 

гугларыны вя щакимиййятлярини итирмяйя баøлайандан ися йалныз 

Аврîпадан дейил, Шярг мянявиййатындан да сыхыøдырылмайа мя - 

руз галдылар. Ня Аврîпа, ня дя Шярг Тцрк демîкратизминя таб 

эя тиря билмяди. Яслиндя Шяргдя мцсялман ещкамчылыьы, Аврîпа - 

да ися иøьалчы сийасят Тцрк демîкратизминин дцнйяви юлчцляриня 

уйьун эялмяди. Баøга ъцр десяк, Аврîпа маддийунчулуьу иля 

Тцрк рîмантикасы барыøа билмяди. Аврîпа тяôяккцрцндя, îнун та - 

ри хиндя, идеîлîэийа вя сийасятиндя мцстямлякя яхлагы (ещтирасы!) 

ясас йер тутур. Тцрк иътимаи дцøцнъяси щяля буну иôøа етмяйиб. 

Беля бир иôøа щям тарих, щям дя мцасирлик бахымындан чîх зяруридир. 

Чцнки, бу эцн глîбаллаøма чîх мцсбят ъящятляри иля бярабяр, 

хцсусиля мядяниййятлярин интеграсийасы истигамятиндя щям 

дя ъидди, даьыдыъы зярбяляр вурмаьа баøлайыб. Фактики îлараг 

рягямсал дцнйа иля рущи алям arasında мцбаризя баøланыб… 

Тцркцн сярщядсиз тяôяккцрц сîнралар Ислам ещкамлары чярчивясиндя 

дя язаб чякмяйя баøлады. Бир заманлар Тцрк тяôяккцрц - 

ня йîл ачмыø мцсялман яхлагы 

сîнралар îна янэял îлду. Бу, 

Тцр кцн Шяргдя сыхыøдырылмасынын 

ясасыны гîйду. Ня гядяр ки, 

щакимиййят Тцрклярдя иди, îнда 

дцнйа ращат няôяс алырды. Ида - 

ряетмя ди эяр халгларын ихтийарына 

кечдикдян сîнра ися айырмаг, 

ящатя вя инкар етмяк, 

дюзцмсцзлцк вя мящдуд 

мянаôе принсипляри мейдана 

чыхды. 

Гаôгаз миллятляри тарих 

бîйу, мящз Тцрклярин сайясиндя 

бу реэиîнда ращат йаøайыблар, 

Тцркчцлцк Гаôгазда ян эцълц 

идеîлîэийа îлуб. 

Тцркцн идарячилийи îнун 

йерля эюй арасында тябии щагларла 

ида рячилийи иди. Тцркцн щакимиййяти 

битян эцндян инсанын 

тябии щаг лары чярчивяйя алынды. 

Йалныз юз азадлыьыны щядсиз 

дяряъядя се вян бир халг баøгаларынын да сярбястлийиня имкан веря 

биляр. Тцрк ядаляти тязйиг севмир. 

Тцрклярин щярякяти дцнйанын ган дювранына бянзяйир, îнлар 

хислятляри кими тябии îлараг халгларын щяйатына дахил îла билдиляр. 

Тцркляр дя кîнкрет, сярщядли вятян анламы дцнйа îнлары айырмаьа 

баøлайандан сîнра ôîрмалаøды. Эюйлярин алтыны вя йерин цс - 

тцнц Вятян билян тяôяккцр цчцн щцдудланмыø вятян анламына, 

дуйьусуна гайытмаг бюйцк сарсынты иди. Бу сарсынтынын бядии тя - 

ôяккцрдя излярини мцøащидя едяркян, щямин ôаъиянин язямятини 

дя щисс едирсян. Мясялян, дащи Фцзулинин «Шикайятнамя» ясяри 

сîнунъу тясяввцô мîэиканынын юз идеаллары иля видалаøмасы де - 

мяк иди. Бунунла да Фцзули Аллащдан (ъ.ъ.) йеря, илащиликдян адилийя 

енди. 

Тцрклярин диня мцнасибятини ютяри гейд етдик. Тцркляр Ислам 



17

динини садяъя гябул етмяди, ясрляр бîйу îну юзляриня, мцщит вя 

яхлагларына дîьмалаøдырараг гîрудулар. Ямир Теймурун империйасы 

диня ясасланырды, «Гануннамя»синдя етираô едирди ки, «мян 

юз язямятимин бинасыны Ислам цзяриндя гурдум… мян ону им - 

перийамын зирвясиня чевирдим». Юмрцнцн сîнларында щяр эеъя 

йат маздан юнъя Ямир Теймур баøы цстцндя уъадан авазла «Гур- 

ан» îхудар вя тез-тез «Кялмейи-øящадят» эятирярмиø. 

К.Маркс йазыр: «Тцрк щюкмдарлары вя башчылары бцтцн мязщяб 

вя динляря ейни эюзля бахырдылар». Беляликля, тîлерантлыг Тцрк 

ъямиййяти вя Тцрк тяôяккцрцнц сяъиййяляндирян демîкратизмин 

иôадяси иди. 

Халгын гцдрятиня эцвянян Тцркляр щям дя никбин вя кеôчил 

идиляр. «Китаби-Дядя Гîргуд» епîсунда ябядиляøян Тцркляр «Тя- 

пя кими ят йыьдырыб, эюл кими кымыз сыьдырыб» кеô мяълисляри гурар, 

юзляри йейиб-ичяр, аъ эюрся дîйуздурар, бîрълу эюрся бîръуну 

юдяйярдиляр. Тцрк мцщити саьлам мцщит иди. Вя бу мцщит саьлам 

миллят йетиøдирди. Гядим Тцрк тябият гарøысында яйилмяди, îнун 

тябиятя мцнасибятинин бящряси îлан миôляр юз дярин ôялсяôи мязмуну 

иля бу эцн дя бяøяриййяти щейран гîймагдадыр. Гядим 

Тцр кцн ъямиййяти идаря етмяк 

øцъаяти ися Тцрк империйаларынын 

тарихиндя вя талейиндя юз 

парлаг яксини тапыб. 

Тцркцн øцъаяти иøьалчылыг 

ниййятляриндян тюрямирди. 

Оьуз Тцркляри щямиøя юз 

азадлыгларына гарøы чеврилмиø 

гясдляря мцгавимят эюстярибляр. 

Тясадцôи дейил ки, ян 

бюйцк Тцрклярдян бири 

Мащмуд Каøгари «Диванитцьят-ит-тцрк» 

адлы абидясиндя 

эюстярир ки, Тцрк бюйцк гящряманлыглар 

вя ôядакарлыглар 

етдийи заман бюйцк бир иø 

эюрдцйцнц нязяря чарпдырмырды. 

Беля ки, Тцрк цчцн гящряманлыг 

ôювгяладя дейил, ади бир иø, пеøя вя мяøьулиййят иди. 

Гядим Тцрклярин ряøадят вя øцъаяти îнларын тяôяккцрцндя, ôялсяôясиндя 

ясас йер тутан яхлага ясасланырды. «Тцрк тарихи башданбаша 

яхлаг цстцнлцкляринин сярэисидир» (Зийа Эюйалп). Тарихдяки 

Тцрк империйаларынын, Тцрк дювлятчилйинин ясасында мящз беля бир 

мцкяммял яхлаг – Вятян яхлагы дурурду. Бу бахымдан Азяр - 

бай ъанчылыг Тцркчцлцйя гарøы дурмур. Чцнки Азярбайъанчылыг 

Тцркчцлцйцн вятян яхлагı мцстявисиндя дяркидир. Дцøмянляри 

эцълц îлан миллят Вятяни даща дярин мящяббятля севмялидир. Бир 

вятяндя мцхтялиô халглар, етник груплар йаøайырса îнлар щамысы бу 

вятяни ейни мящяббятля севмялидир. 

«Вятяни севмяйян инсан олмаз 

Олса да ол кясдя виъдан олмаз» (Аббас Сящщят). 

Милли виъдан ися милли азадлыьын енержи мянбяйидир. Чцнки î, 

милли øцурун илкин тязащцр øяклидир… Азярбайъанчылыг Тцркясилли 

Азяр байъан халгынын Mилли Идеîлîэийасыдыр. Азярбайъанчылыг бу 

юлкядя йаøайан бцтцн халглар цчцн мцгяддяс îлан вятянчилийин 

иôадясидир. Азярбайъанчылыг дцнйа азярбайъанлыларыны бирляøдирян, 

îнлара кимлийини таныдан Mилли Идеîлîэийадыр. 

«Тцрк миллятиндяням, Ислам цммятиндяням, Азярбайъан 

мям лякятиндяням!» - Азярбайъанчылыг бу цч тямял цзяриндя бяргярар 

îлур вя тарихин перспективини мцяййян едир… 

Тцркляр гцрурлу иди. Бу гцрур саôлыьа вя гящряманлыьа ясасланырды. 

Гядим Тцрклярин тяôяккцрц миôик – îбразлы тяôяккцр иди. 

Бу юзцнцн уъа мягамыны Епîс мядяниййятиндя тапды: «Тцрк - 

лярдя сюзцн эцъц реал эцъ щесаб олунурду» (Лев Гумилйîв) чцнки 

“Тцрк”“ сюзцнцн мащиййятиндя айдын гайя дайанырды. Айдын гайя 

реал щяйат мягсядляриндян иряли эялир, Тцрк дювлятинин стратеэийасыны 

иôадя едирди. 

Тцрк тяôяккцрц цчцн сяъиййяви îлан глîбал бир зиддиййят дя 

вар: Тцрк тяôяккцрц эяляъяйя йюнялмиøди, îна эюря дя кечмиøя 

биэаня иди. Эяляъяйя йюнялмяси бу тяôяккцрцн гцдряти, кеøмиøя 

биэанялик ися îнун ôаъияси вя мяьлубиййятляринин сябяби иди. 

ХВЫЫЫ ясрин fransız ôилîсîôу Шarl Luи Мîнтескйе йазыб: 

«Дцнйанын щеч бир халгы фатещлик шющряти вя язямяти иля Тцрклярля 

йарыша билмяз… Бу мцзяффяр 

халгын йалныз тарихчиляри чатышмайыб 

ки, онларын аьлаэялмяз 

гялябяляринин шющрятини йайсынлар, 

ня гядяр юлмяз ямялляри 

ябядилик дяфн олунуб. Тцркляр 

тарихлярини билмядийимиз ня 

гядяр дювлятлярин ясасыны гойублар». 

Бу сюзляр бизя ибрят дярси 

îлмалыдыр. Биз кечмиøи юйрянмяли, 

бу эцнц øярôяля йаøамалы, 

эя ляъяйи йаратмалыйыг. 

Тцркцн тарихи зянэин, бу 

эцнц øяряôли вя эяляъяйи парлагдыр. 

Бу эцн дцнйанын ян бюйцк 

милляти îлан Тцрк тюрядян – 

Турана эедир. Бу эцн юз гцдряти 

иля Тцркцн дцøмянлярини лярзяйя салан Тцркийя бцтцн дцнйа 

Тцрклцйцнцн пайтахтыдыр. Тцркийя тякъя бир юлкянин ады дейил, 

архасында Тцрк ъцмщуриййятляри, кцллян Тцрк милляти дайанан 

мющтяøям бир Tцрк гибляэащыдыр. 

Еляъя дя î Тцркя йийя – Тцркийядир. Бу эцн ващид Тцрк дили, 

ващид Тцрк ялиôбасы бизляри îртаг Тцрк кечмиøиндян, îртаг Тцрк 

эяляъяйиня апаран ян дîьру йîлдур. 

Глîбаллаøма ады алтында йени дцнйа сащманы йаратмаг ещтирасы 

иля îртайа атыланлар Тцркийяни бу прîсесдян узаглаøдырмаг, 

реэиîнал прîблемлярля баøыны гатмаг истяйирляр. Фягят, артыг Тцр - 

ки йя дцнйа ган дамарынын щярякятвериъи гцввяляриндян биридир. 

Бцтцн дцнйа Тцркляри îнун архасында алынмаз гала кими дайаныб. 

Мяøщур бир дейими йада салмаг истяйирям: Тцрк балыггулаьынын 

ичиндяки мирвари кимидир, ня гядяр ки, î балыггулаьынын ичиндян 

чыхмайыб îнун гиймяти йîхдур. Амма î бир эцн балыггулаьынын 

ичиндян чыха биляр вя дцнйаны щейран гîйар… 


Azərbaycanın 

Türkiyədəki dostu 

“Türk Eli” jurnalının Redaksiya 

Heyətinin üzvü, professor Fethi Gediklinin 

tərcümeyi-halını təqdim edirik. 

(1959 güzü, Akçaabat’ın Kuruçam 

köyü). İlkokula 1967-68 öğretim yılında 

Kuruçam köyünde başlayıp 1971-72 öğretim 

yılında bitirdi. 1972-73 öğretim yılında girdiği 

Metinkale Orta Okulundan 1974-75 öğretim 

yılında mezun olarak 1975-76 öğretim yılında 

Trabzon Öğretmen Lisesine kaydolundu. 1979 yılında 

Beşikdüzü Kız Öğretmen Okuluna nakil yaptırarak aynı yıl 

buradan mezun oldu. 

Hacettepe Üniversitesinde İngilizce hazırlık sınıfını bitirdi 

(1979-80). İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesinden mezun 

oldu (1980-1984). İngiltere’de Birmingham ve Londra’da bir yıl 

(1988-89), Mısır’da Kahire’de (1992) 10 aya yakın bir süre 

araştırmalarda bulundu. 

“Nizamiye Mahkemelerinin Kuruluşu, Yapısı ve Hukuk 

Yargılama Usûlü” adlı yüksek lisans teziyle bilim uzmanı 

(1989), XVI. ve XVII. Asır Osmanlı Şer’iye Sicillerinde 

Mudârebe Ortaklığı: Galata Örneği konulu çalışmayla doktor 

oldu (1996). 1988 yılında doçentlik unvanını aldı. 

1977 Ekim ayından başlayarak 2000 yılının temmuz 

ayına kadar İstanbul Büyükşehir Belediyesine bağlı İstanbul 

Araştırmaları Merkezinde başta İstanbul Ahkam Defterleri ve 

Eyüp Kadılığına ait Su defterlerinin belge aslıyla birlikte özetli 

çevriyazılı yayınlanması projesinde çalıştı. 

14 Haziran 2004 - 3 Ağustos 2007 tarihleri arasında 

Azerbaycan’da Kültür ve Tanıtma Müşaviri olarak çalıştı. 

30.12.2008 tarihinde Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesinde 

profesörlük kadrosuna atandı. 

Halen Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde Hukuk 

Tarihi anabilim dalında öğretim üyesi olarak çalışan yazar 2547 

sayılı Kanunun 40/b maddesi uyarınca 2009-2010 öğretim yılında 

İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesinde görevlendirilmiştir. 

Ayrıca Beykent Üniversitesi ve İstanbul Aydın Üniversitesi 

hukuk fakültelerinde de ders vermektedir. “Yom” Türk Dünyası 

Kültür Dergisi (İstanbul) sahibi ve yayın kurulu üyesi, “Hukuk 

Tarihi Araştırmaları” dergisi (İstanbul) ve “Türk Eli” dergisi 

(Bakü) yayın kurulu üyesidir. 

Eserleri: 

1. Osmanlı Şirket Kültürü XVI.-XVII. Yüzyıllarda 

Mudârebe Uygulaması, İz Yayıncılık, İstanbul 1998, 296 s. 

(Doktora tezinin basılı halidir.) 

2. İstanbul Su Külliyatı, İstanbul Şer'iyye Sicilleri, Ma-i 

Leziz Defterleri (1813-1817), Cilt: 7, Haz.: Ahmet Tabakoğlu 

(Prof. Dr.), Ahmet Kal'a (Doç. Dr.), Salih Aynural (Prof. Dr.), 

İsmail Kara (Doç. Dr.), Fethi Gedikli (Doç. 

Dr.), Eyüp Sabri Kal'a (Dr.), Cengiz Şeker, 

İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, 

İstanbul, 2000, xxv+379 s. 

3. Külliyât-ı Kavânin Tarih-i Fihrist, 

XXX. Dizi - Sayı 5, 5a 2006, KARAKOÇ 

Sarkis,Haz.: M. Akif AYDIN, Fethi GEDİK- 

Lİ, Mehmet AKMAN, Ekrem B. EKİNCİ, 

M. Macit KENANOĞLU. Eserin c. II, s. 

588-799 Fethi Gedikli tarafından hazırlanmıştır. 

4. Sura-yı Devlet, Belgeler, Biyografik Bilgiler ve Örnek 

Kararlarıyla, Öncü Kitap, Ankara 2008, 302 s. 

5. Akçaabat Yazıları I, Yedirenk, İstanbul 2003. 

6. Nuri Paşa, Qafqaz-İslam Ordusu ve Bəxtiyar İsmailli 

Türkcanlı, Yom Yayınları, Bakü 2007, 300 s. 

Çevirileri: 

1. Tarihi ve Sosyal Bağlamı İçinde İslâm Hukuku (Der. 

Aziz el-Azme, İz Yayıncılık, İstanbul 1992). 

2.Macid Hadduri, İslam Hukukunda Savaş ve Barış, 

Yöneliş Yayınları, İstanbul 2000, 310 s.; 

3. Mehrzad Boroujerdi, İran Entelektüelleri ve Batı 

Yerliciliğin Istıraplı Zaferi, Yöneliş Yayınları, İstanbul 2001, 311 

s.; 

Azerbaycan Edebiyatından Aktarmalar: 

1. Çağdaş Azeri Şiiri Antolojisi, Burçak Yayınları, 

İstanbul 1983. (Yusuf Gedikli ile) 

2. Nizami Zöhrabi, Fatih, İz Yayıncılık, İstanbul 2006. 

3. Nizami Zöhrabi, Ulu Türkün Önderi, Yom Yayınları, 

Bakü 2007. 

4. Geşem Necefzade, Savaş Ayakkabı Ölüm, Bengü 

Yayınları, Ankara 2008, 103 s. 

Yayına Hazırlama: 

Hukuk ve Devlet felsefeleri ile Hukuk Doğmatiği 

Açılarından Hukuk Devletinde Sivil İtaatsizlik Olgusunun 

Değerlendirilmesi, Argumentum Aylık Hukuk Dergisi, (özel 

sayı), yıl 3, Sayı 36-41. 

Katkıda Bulunduğu Kitaplar: 

1. Türk Tarihi ve Kültürü, haz. Cemil Öztürk, Pegema 

Yayıncılık, Ankara, 3.b. 496 s. 

2. “Bâkiler’in Siirini Üzerine”, Selçuk Karakılıç, Yavuz 

Bülent Bâkiler’e Armağan içinde, Size Dergisi Yayınları: 13, 

İstanbul 2006, s. 233-237. 



19

«Якинчи»нин 

журналистика дярсляри 

Шамил Вялийев 

БДУ-нун Mятбуат тарихи кафедрасынын мцдири, профессор 

Ян гядим дюврлярдян «Якинчи»нин няшриня гядяр 

Азярбайъанда информасийа мцбадиляси мцасир журналистика 

васитя вя цсуллары иля олмаса да щяйата кечирилирди. Беля ки, 

тарихян мцхтялиф васитяляр, йяни йазылы вя шифащи нитг мате - 

риаллары, хцсусян дя бядии ядябиййат ъямиййятдя тяряф ля - 

рарасы информасийалашманы вя сюзцн эениш мянасында иъти - 

маи цнсиййятин гурулмасыны тямин едирди. Бу заман бяди - 

илик, образлылыг, рямзилик вя шяртилик нитгдя информативлийи 

цстяляйир, фярди-егоист бахыш вя давранышлар ясас эютц рц - 

лцрдц. «Якинчи»нин Азярбайъан дюврц мятбуатынын илк нц - 

муняси кими мейдана эялмяси милли шцур вя иътимаи мц - 

щитдя алтруизмин – юзцнц ъямиййятиня щяср етмянин, сосиал 

марагларын уьрунда мцбаризянин ясасыны гойду вя цмум - 

халг щяйаты цчцн мцщцм ящямиййят кясб едян щягигят - 

лярин гиймятини артырды. Артыг щяр щансы бир мцяллиф тяря - 

финдян йазылан мятнлярдя фярди дуйьулар, лирик-психоложи 

дцшцнъяляр, бядии-сентиментал образлар дейил, цмумхалг 

марагларыны юдяйяъяк щягигятляр, обйектив эерчякляр юн 

плана кечирди. Башга сюзля десяк бядии «йаланларын» йерини 

журналистин-мцщярририн сюйлядийи «гаибаня эерчякляр» 

алырды. Бу бахымдан «Якинчи» садяъя илк пешякар-практик 

ишин башланьыъы, Азярбайъан милли мятбуатынын баниси кими 

сяъиййялянмир, о, щям дя журналистикайа даир елми-нязяри 

фикрин вя милли тяърцбянин тарихи абидяси кими мцщцм ящя - 

миййят дашыйыр. Яввяла; она эюря ки, «Якинчи» милли мят - 

бу аты йаратмагла йанашы, щям дя она даир журналистика яня - 

нясини дя формалашдырыб. Мятбуатын йаранмасы иля бирэя 

бурада мятбуата мцнасибятин, гязетчилик ишиня даир елмииътимаи 

фикрин формалашмасы журналистиканын мейдана 

эялмясиня мцнбит зямин йарадыб. Икинъиси; «Якинчи»дя 

формалашан журналистика ХЫХ ясрин щцдудлары иля мящ дуд - 

лашмыр, онун тарихи дярсляри бу эцн дя юзцнцн йарадыъылыг 

мейарлары иля мараг доьурур, мцасир дцнйа журналис ти ка - 

сынын излядийи вя горудуьу либерализм, обйективлик, тяряф - 

сизлик, гярязсизлик принсипляри иля узлашыр. «Якинчи» бу щяги - 

гятляри юзцнцн фяалиййятиндя ясас эютцрдцйцня эюрядир ки, 

инди онун тарихи дярсляриндян, практик иши иля йанашы йцрцт - 

дцйц йарадыъылыг консепсийасы, аналитик принсиплярдян эениш 

данышмаг вя щям дя бу тяърцбя ясасында журналистиканын 

мащиййятини, йарадыъылыг, ахтарыш сирлярини мцасирляримизя 

анлатмаг мцмкцндцр. 

ХЫХ ясрин илк онилликляриндя «Эцлцстан» (1813), «Тцрк - 

мянчай» (1828) мцгавиляляри иля Азярбайъан икийя бю лцн - 

дцкдян сонра милли зийалыларын йашадыьы «вятянсизлик, дил - 

сизлик, динсизлик, елмсизлик» дярдини Щ.Зярдаби садяъя мц - 

ша щидя етмякля кифайятлянмир, она империйанын мяр кя зин - 

дя тяклиф олунан имтийазлардан ял чякяряк вятяниня га йыт - 

маьы вя милли хидмятдя булунмаьы иля тарихдя мющтяшям 

йер тутур. Бу фикир она эюря юз тясдигини тапыр ки, Щ.Зяр - 

дабийя гядяр Азярбайъанда гязет чыхармаг арзусунда 

оланлар вар идися дя, бу иши эерчякляшдирян, юлкядя иътимаи 

ряйи формалашдыраъаг илк информасийа васитясини о йаратды 

вя «дюрдцнъц щакимиййят» адландырылан феноменин тя шяк - 

кцлцня, инкишафына бцтцн юмрцнц сярф етди. Щ.Зярдаби «Я - 

кинчи»дян сонра «Каспи», «Щяйат» кими гязетлярдя дя щя - 

мин миссийаны давам етдирди, милли журналистика мяк тя бинин 

йаранмасына чалышды, мятбуатын иътимаи фикир инсти тутуна 

чеврилмясини варисляриня анлада билди. 

Щ.Зярдаби ХЫХ яср Азярбайъанынын проблемлярини щялл 

етмяк цчцн мятбуатын вязифялярини шярщ едяркян маариф - 

чилик идейаларыны, «зяка сялтяняти» арзуларыны бяйан ет мяк - 

ля йанашы, щям дя мювъуд эерчякликдя, елмдя, дилдя вя 

фикирдя дяйишикликляря наил олмаг, реформалар апармаг ис - 

тяйини дя ачыг бяйан едир, мцасирлярини бу йолда конкрет 

ямяли иш эюрмяйя сясляйирди. О, яски, архаик елм вя тящ - 

силдян, милли шцурдакы яняняви ъящалят вя яталят мянзя ря - 

ляриндян бу мягсядля имтина едир, классик диван ядябий - 

йатынын бядии «йаланлар»ыны, эцля, бцлбцля, мейя, мящбубя 

алудя олан гящряманлары тянгид щядяфиня чевирир, фолклор 

нцмуняляри вя йазылы ядябиййатдакы ясассыз тяшбещлярин 

эен-бол ишлянмяси ялейщиня чыхырды. Доьрулары, эерчякляри 

йарадыъылыгда юн плана чякян Щ.Зярдаби гязетин, мятбуат 

вя журналистиканын вязифясини мцяййянляшдиряряк дейирди: 

«гязет дярвиш кими наьыл дейя билмяз, онун боръудур иш - 

лярин йахшы вя йаманлыьыны айна кими халга эюстярсин, та 

халг юз никибядиндян хябярдар олуб онун ялаъынын да лын - 

ъан олсун. 

Амма бизим халгын ишляриня баханда бир ямяли-камил 

эюрмяк олмур ки, миллят тяяссцбц чякян гардашлар она 

фяхр етсин. Либасдан тутмуш бязи йемяли шейляряъян хариъи 

дювлятлярдян эятирдирик. Пяс щеч олур ки, бу йохсуллу ьу - 

муздан данышанда онун сябяби елмсиз галмаьымыз ол - 

дуьун бяйан етмяйяк 

Ей гардашлар, рява дейил ки, сизин гязетиниз дя биръя 

гязетиниз ки, «Якинчи» олсун, сизя Ялиф-Лейла наьылы етсин. 

Бу щалда мцсялман милляти туфана дцшмцш эями тя ки - 

дир ки, щяр ляпя онларын бир щиссясини апарыб гярг едир. Бе - 

лядя чох щямиййятсизлик истяр ки, гардашларымызын гярг ол - 

маьына баха-баха иняк ирялидян йедийи чюряйи эювшяйян 

кими Рцстям Залын наьылы охуйуб кечмишдя оланларын гцв - 


вятиня фяхр едяк вя юз гярг олмаьымыза ялаъ етмяйяк. 

Пяс, достум, доьру дейибляр ки, ялщягг мцррцн 

(доьру сюз аъы олур). Амма бизя щюкм олуб ки: гцлил-щягг 

вя лювщ каня мцррцн (дейин сюзцн доьрусуну аъы да 

олса)!» «Якинчи» гязети, 1876-ъы ил, №7. 

Щ.Зярдаби «Якинчи»ни няшря башлайаркян онун «зящ - 

мят вя зярярини» дцзэцн мцяййянляшдирир, феодализм 

яня няляринин щюкм сцрдцйц Азярбайъанда «сюз анлайан 

кяслярин» аз олдуьуну эюрцрся дя, юз мювгейиндян ял 

чяк мир, доьру сюзц, дцнйа щаггында щягигятляри «она гу - 

лаг вермяйян кясляря» (Ъ.Мяммядгулузадя) сюйлямяк - 

дян усанмырды. Бу мягсядля Щ.Зярдаби орта ясрлярин га - 

ранлыгларына алудя олан щямвятянлярини «зяка 

сялтянятиня» говушдурмаг истяйир вя бунун цчцн щяр 

шейдян юнъя гя зетин – информасийа васитясинин ваъиблийини 

вурьулайырды. Дцнйанын дцзэцн дярки вя шярщини, 

щямвятянляри иля дярд ляш мяни, хябярляшмя вя диалогу 

милли-иътимаи мядяний йя тин ясасы сайан Щ.Зярдаби тарихдя 

шяхсиййятин ролуна ня дяряъядя гиймят верирдися, гязетин 

ящямиййятини дя бир о гядяр зярури щесаб едирди. Буна 

эюрядир ки, Щ.Зярдаби «хаби-гяфлятдя» гяфлят йухусунда 

олан мцасирляринин дцн йанын эярдишиндян хябярдар 

олмасыны ян ваъиб йашам шярти сайырды. О дейирди: «гязети 

мцсялманлар цчцн ваъиб билиб онун зящмятини вя зярярини 

гябул едиб башлайырыг вя мц сялманларын анлайан вя пиршов 

кясляриндян илтимас еди рик ки, халга бу гязети охумаьа 

мане олмасынлар, бялкя сяй ет синляр ки, ону охуйан чох 

олсун. Бу тявяггеи ан ла йан кяс лярдян елядийимизя сябяб 

одур ки, бизя мялумдур би зим мцсялманлар щямишя юз 

анлайан кяслярини язиз тутуб онларын сюзляриня ямял 

едибляр. Ялбяття, анлайан вя пиршов кясляря лазымдыр ки, 

халгын бу етибарына хяйанят етмяйиб онун эюзляри 

ачылмаьа сяй вя кушеш етсинляр» («Якинчи» гязети, 1875-ъи ил, 

№1). 

Щ.Зярдаби «Якинчи»дя журналист ишинин мащиййятини 

шярщ едяркян хябярчилик барядя эениш данышыр, хябярин 

щазыр лан масы технолоэийасы вя онун мянбяляринин дцзэцн 

мцяй йянляшдирилмяси мясялясиня айдынлыг эятирирди. 

Кющня вя вахты кечмиш, щабеля икинъи, цчцнъц ял 

тяряфиндян щазыр лан мыш, тякрарланмыш хябярин гязет 

сящифяляриня чыхарылмасына етираз едян Щ.Зярдаби «тазя 

хябярляр»ин ящямиййятини шярщ едяряк дейирди: «Тязя 

хябярляр ъцмлясиндя Османлы дюв лятинин боръундан вя 

бир иранлынын Москвада хачпяряст олмадыьындан данышдыг, 

бу ики хябяр бизим халга хош эял мяйиб. Яввялян, тязя 

хябярляри биз юзцмцздян йазмырыг. Онлары хариъилярин 

гязетляриндян йазырыг. Она бинаян ол хябярляр дцрцст дя 

олмаса, онлары ешитмяк бизим хейри ми зядир. Ол сябябя ки, 

онлары охуйуб хариъиляр бизляря неъя бахмаьындан 

хябярдар олуруг. Санийян, тязя хябярляри йазанда биз сяй 

едирик ки, мцсялман вилайятляриндян чох хябяр йазаг. 

Она бинаян ки, бизим халга ол хябярляр эяряк хош эялсин. 

Амма бизим мцсялманлар елм вя ядябдян гачмаьына 

хариъиляря эцлцш олублар. Она бинаян бизя хош эялян 

хябярляр онларын гязетляриндя чох аз олур. Бу ся бябляря 

йахшы-йаман щяр бир хябяри йаздыг. Салисян, ол хябярляри 

йазандан иряли тящгиг етмяк мцшкцлдцр. Яэяр онлары 

тящгиг едиб сонра йазсаг, эяряк щеч тязя хябяр йаз - 

майаг» («Якинчи» гязети, 1875-ъи ил №11). 

Эюрцндцйц кими, Щ.Зярдаби гязетдя хябярин тягдими 

– заманы, йалныз пешя вя сяняткарлыг тяляблярини иряли сцр - 

мцр. Щям дя, «бизим хейримизя, оланлары охуйуб… хя - 

бяр дар» олмаьы ваъиб сайырды. Лакин йеня дя щяр шейдян 

йцксякдя пешя вя сянят щягигятляри, обйектив олан доь - 

рулар йцксякдя дайаныр. Хябяря мцдахиля етмямяк тяляб 

олунур, «яэяр онлары тящгиг едиб сонра йазсаг, эяряк щеч 

тазя хябяр йазмайаг» фикри диггят мяркязиндя 

сахланырды. 

Щ.Зярдаби «Якинчи»нин васитясиля милли 

журналистиканын елми-нязяри ясасларыны формалашдырыр, 

гязетчи типини садяъя йени инсан образында тягдим 

етмякля кифайятлянмир, онун хябярчилик, щагпярястлик, 

ядалятсевярлик, азадлыг ашиги ол дуьуну айрыъа вурьулайыр, 

журналистин гялям мящсулларында «лазым олан шейлярин», 

даща доьрусу халгын «дярди вя ха щи ши»нин ясас йер 

тутмасыны тяляб едирди. Тяряфсиз вя гя рязсизлик, либерализм 

тялябляринин рящбяр тутулмасыны тяляб едян Щ.Зярдаби 

обйективлик принсипи вя диалог, мцбащися-дискуссийаны 

милли журналистиканын ян ъидди мейары кими 

гиймятляндиряряк дейирди: «Щяр бир вилайятин гязети ол 

вилайятин айнасы олсун, йяни ол вилайятин сакинляри елядийи 

ишляр, онлара лазым олан шейляр, хцлася, онларын щяр бир 

дярди вя хащиши ол гязетдя чап олунсун ки, ол гязетя бахан 

халгы айнада эюрян кими эюрсун. Ялбяття, гязетин беля 

айна кими олмаьы халг илядир, йяни щяр кяс эяряк юз 

дярдини вя ха щишини гязетляриндя бяйан етсин ки, онларын 

барясиндя ишдян хябярдар оланлар мцбащися етмякликля 

онларын йахшы-йа ман лыьыны ашкар етсинляр, та ки, о иши эюрян 

онун йахшы, йа йа манлыьындан аэащ олуб сонра пешиманлыг 

чякмясин. 

Пяс щяр бир гязетин цмдя мятляби мцбащисядир вя 

яэяр бизим дцнйадан вя елмдян хябярдар оланларымыз 

«Якинчи» гязетиндя йазылан мятлябляр барясиндя 

мцбащися баш ла салар, чох шад олуруг. Амма чифайда, 

гябирстанлыгдан сяс эялмяйян кими бизим халгдан бир 

сяда эялмир. Гязет оху йанлар ол мятлябляря бир ъаваб 

йазмырлар. 

Беля олан сурятдя биз мцбащисяйя щясрят олмагдан 

савайы, щятта гязетимизи охуйанлар ондан наразы олдуьуну 

да бу чаьаъан билмирдик» («Якинчи» гязети, 1875-ъи ил, №11). 

«Якинчи»дя чыхыш едян ясас мцяллифляр сырасында 

Мирзя Фятяли Ахундов (вякили-намялуми-миллят), Сейид 

Язим Шир вани (Сеййид), Няъяф бяй Вязиров, Ясэяр аьа 

Эорани (Ады эюзялов), Ябцлфят Шащтахтински, Эянъяли Щаъы 

Мящяммяд Садиг (Ящсянцл-Гяваид), Мирзя Щясян 

Ялгядари (Мям ну нялгядари), Мящяммядтаьы Ялизадя вя 

башгаларынын адыны чякмяк олар. Онлар милли иътимаи фикирдя 

«якинчилик» щя ря катыны формалашдырмагла юлкядя шяффаф 

информасийа мцщити уьрунда мцбаризя апардылар. 

«Якинчи»ляря архаланан Щ. Зяр даби «Якинчи»ни няшр 

етмякля Азярбайъанда милли жур налистика вя дюврц 

мятбуатын ясасыны – йени иътимаи-мя дяни эюрцшлярин 



21

формалашмасына ясас йаратды. Азярбайъан мятбуатынын 

баниси 

халгчылыг, миллилик вя бяшярилик идейаларыны йайды, 

дини вя дцнйяви елмляри тяъриддя дейил, ялагяли юй рян - 

мяйин файдасыны изащ етди, 

фанатизм, хцрафат вя ъящалят ялейщиня ардыъыл 

мцбаризя апарды. 

«Якинчи» Щ.Зярдабинин тябиринъя десяк – «Русийада 

яв вялинъи Тцрк гязети» иди вя бу бюйцк Азярбайъан 

мцтя фяк киринин доьру сюзя инамындан йаранмышды. 

Эюркямли маарифпярвяр дейирди: «Олмаз ки, мяним 

сюзцмц ешидян лярдян щеч бир ганан олмасын, неъя ки, бир 

булаьын суйунун алтына ня гядяр бярк даш гойсан бир нечя 

илдян сонра о су тюкцлмякдян о бярк даш мцрцр иля ярийиб 

дешилир, щабеля сюз дя, ялялхцсус доьру сюз, ганмазын 

башыны дешиб онун бейниня бярк ясяр едяр… Бюйлядя… 

гязетя чыхартмаг дан савайы бир гейри ялаъ йохдур ки, 

каьызын цстя йазылмыш доьру сюзляр гапы-пянъярялярдян о 

иман мянзилляриня чата билсин… Щеч олмаз ки, доьру сюз 

йердя галсын». (Щ.Зярдаби. «Русийада яввялинъи Тцрк гязетяси». 

«Щяйат» гязети, 28 декабр 1905-ъи ил, №129). 

«Якинчи» няшря башладыьы дюврдя Азярбайъанда 

шяффаф информасийа мцщити йох иди вя йалныз юлкянин 

яразисиндя мящ дуд шякилдя йайылан яъняби гязет вя 

журналлардан мя лумат алмаг мцмкцн иди. Бунларын 

щаггында «Якинчи» гязетинин сящифяляриндя фикир вя 

мцлащизяляря раст эялмяк мцмкцндцр. «Якинчи»нин 

мцяллифляри вя Щ.Зярдабинин ис тинад етдийи гязет вя 

журналларын сырасында «Рузнамейи-Иран», «Тцркцстан», 

«Иберийа», «Кафказ», «Петербургски ведомости», «Политик 

корреспондент», «Таймс», «Тифлиски вестник», «Голос», 

«Новы телеграф», «Одесски ведемости», «Темс» 

(франсызъа Истанбулда). «Одесски вестник», «Миго 

Щайастан», «Мшак», «Пустой», «Народны поверийа», 

«Пра вителственни вестник», «Тифлиски ведомости», 

«Биржевой ве домости», «Наш век», «Фрамделбат» 

(Италийа), «Дроеба» (эцръц), «Дебат» (франсыз), 

«Корреспендас бцро» (Вйана), «Пурдез» (ермяни журналы, 

3 айда бир Истанбулда чап олунан ермяни гязети), 

«Мяъмяул-щявадис», «Арарат», «Щай ра ник», «Новойе 

времйа», «Лондон газет», «Пйуз» (Щин дистан), «Морнинг 

пост» (Инэилтяря), «Яхтяр» (Истанбул, фарсъа), «Яндипиндаш 

Белэи» (Щолландийа), «Економи» (Лондон), «Мисйон 

католик», «Казански ийерархални ве демости», «Ъаваб» 

(Истанбулда ярябъя чыхыб), «Пресс» вя башгалары 

ящямиййятли йер тутур. 

Доьру сюзя истинадла фяалиййятя башлайан Щ.Зярдаби 

вя якинчиляр дцнйа мятбуатына, заманын иътимаи-сийаси 

щя гигятляриня, мювъуд милли реаллыглара ясасланараг 

йазмаьы вя сюйлямяйи ваъиб билирдиляр. Ясрлярдян бяри 

милли дц шц нъядя формалашан вя ещкама-догмайа чеврилян 

яняняви тясяввцрлярин арадан галдырылмасыны, миллятин 

хаби-гяф лят дян ойанмасы, яталят, ъящалят вя хцрафат 

«бурульанындан» гуртулмасыны цмдя вязифя билян 

Щ.Зярдаби вя якинчиляр мящз доьру олана, обйектив 

эерчякляря ясасланыр, дцн йа нын дцзэцн дярки, тясвири, 

тящлил вя тянгидини йара ды ъылыьын мягсяди сайырдылар. 

1877-ъи илдя «Якинчи»нин баьланмасындан сонра Щ. 

Зярдаби кяндлилярин вя йохсул шящяр ящалисинин щагг вя 

щцгугларыны горудуьуна эюря «арзуолунмаз» шяхс сайы - 

лырды вя дювлят цчцн тящлцкяли щесаб едилирди. Буна эюрядир 

ки, онун щяйат йолдашы Щянифя ханымын хатиряляриндя де йи - 

лир: «1877-ъи илдян башлайараг жандармлар щяр эцн Щясян 

бяйин мянзилиндя гаравул дурурдулар». 

Щ.Зярдабинин иши вя идейаларыны ХЫХ ясрдя «Зийа», 

«Зи йайи-Гафгазиййя» вя «Кяшкцл» кими мятбуат орган - 

лары, ХХ ясрин яввялляриндя молланясряддинчи вя 

фцйузатчы журналистляр давам етдирдиляр. Щ.Зярдаби 

«Каспи», «Щяйат» кими мятбуат органларында ардыъыл чыхыш 

етмиш, елми вя публисистик ясярлярини няшр етдирмишдир. 

Онун мягаляляринин мювзу даиряси йерли мцщитля 

мящдудлашмыр, щям дя Ру сийа, Иран, Тцркийя, Авропа, 

Инэилтяря щяйатыны ящатя едир, орадакы ингилаби-демократик 

щярякатлара айна тутурду. Эюркямли Азярбайъан 

мцтяфяккири Ялибяй Щцсейнзадя онун мятбуата даир 

хидмятлярини гиймятляндиряряк де йирди: «Алями-Ислам бир 

гаранлыг ичярисиндя галдыьы заман бу адам ялиня мяшял 

алыб гаранлыьы ишыгландырмаьа чалыш мышдыр. О мяшял ня иди 

Яввялинъи мятбу кялам иди…» 

Щ.Зярдабинин мятбуат вя журналистика щаггында де - 

дикляриндян бир нечя кялмя бу мянада мараглыдыр; 

- Щяр вилайятин гязети эяряк о вилайятин айнасы олсун. 

- Гязет дярвиш кими наьыл дейя билмяз, онун боръудур 

ишлярин йахшы вя йаманлыьыны айна кими халга эюстярсин, та 

халг… хябярдар олуб, онун ялаъынын далынъа олсун; 

- Доьруну сюйля, аъы олса да; 

- Щеч олмаз ки, доьру сюз йердя галсын; 

- Доьру сюз гызыл кимидир, сцртдцкъя парылдар; 

- Бош сюз данышмагда щеч бир файда йохдур; 

- Щяр бир гязетин цмдя мурады мцбащисядир ки, агил 

кясляр бир-бириля мцбащися едиб ишляри халга бяйан ет - 

синляр… 

«Якинчи» вя якинчилярин ирси иля таныш оларкян бир даща 

инанырыг ки, журналистика щагг, ядалят, доьру вя щягигятляри 

ахтарманын тарих тяърцбяси нятиъясиндя мейдана эялмиш 

иътимаи фяалиййят вя елм сащясидир. Журналистика доьруну 

ах тармаг, тапмаг вя ону олдуьу кими башгасына, ъямий - 

йят цзвляриня чатдырмаг сянятидир. Буну доьрулары сюй - 

лямянин тарих тяърцбяси тясдигляйир. «Доьру сюз сюйляйяни 

доггуз кюйдян говсалар да», «Дцз сюйляйян дцздя галса 

да» - бу белядир. 

Диггятялайиг мягамлардан бири дя бундан ибарятдир 

ки, Щ.Зярдаби милли мятбуатын баниси олдуса да, «Якинчи» 

вя якинчиляр Азярбайъан журналистикасыны «дюрдцнъц щаки - 

миййят» сявиййясиня йцксялдя билдиляр, онун зянэин вя 

колоритли палитрасыны, цслуб чохчаларлыьыны формалашдырмаьа 

мцвяффяг олдулар 

Щ.Зярдабинин мятбуат вя журналистикайа даир иш тяъ рц - 

бяси, «Якинчи»нин дярсляри, йарадыъылыг – сяняткарлыг яня - 

няляри вя идейалары Азярбайъанда системли шякилдя давам 

етдирилди вя бу эцн дя милли мятябуатымызын елми-нязяри 

вя методоложи ясасыны тяшкил етмякдядир. 


Иstиqlal mцcahиdи, 

qяhrяman шaиr 

Fazиl Яlиyev 

fиlologиya elmlяrи цзря фялсяфя доктору, dosent 

“...Klassиk иrs yalnыz mцasиr vя bяшяrи olmaьы yox, hяm dя orиjиnal, fяrdи, 

mиllи olmaьи bиzя юyrяdиr. Bu иrsdя... xalqыn mиllи mяnlиyи, tяkrarsыz vя bяnzяrsиz 

bиr mяnяvи “юzцm”lцyц daшlaшыr, abиdяlяшиr vя яbяdиlяшиr”. 

Yaшar Qarayev 

Odur kи, XX яsrиn astanasыnda mцstяqиl dюvlяtчиlиk 

zя mиnиndя mиllи-mяnяvи dяyяrlяrя, яdяbи-bяdии dцшцncя 

tarиxиmиzиn kecdиyи yollara цz cevиrmяyя daha cox ehtиyac 

duyulur. Klassиk иrsиmиzиn sяhиfяlяrиnи vяrяqlяmяk, юzц - 

mцzц dцnяnиmиzdя tapmaq, bu 

gцnцmцzя vя gяlяcя yи mиzя 

ишиq salmaq иmkanыnы aramaьa, 

яrsяyя gяtиrmяyя daha cox 

ehtиyac duyulur. 

Mиllи Иdeologиyamыzыn 

tarиxи qaynaьы, Tцrklцk ruhunun 

яksи olan “Kиtabи-Dяdя 

Qorqud”a цz tutmaьыmыz soy - 

kюkя qayыdышыmыzыn dюvlяtчиlиk 

sяvиyyяsиndя tяsdиqи, qяrяzlи 

antи-tцrk konsepsиyalarыn иflasы 

demяkdиr. “Kиtabи-Dяdя 

Qorqud”a qayыdыш yolu иsя 

ancaq bяdии иrs orbиtиndяn keчя 

bиlяr. Ona gюrя kи, epиk 

dцшцncя dцnyamыzыn oьuznamяlяr 

mяkanыna aparan yollar 

klassиk poezиya alяmиndя 

qovuшur, bиr-bиrиnи tamamlayыr. 

Bu gцn “repressиya яdяbиyyatы”, 

“dиssиdent яdяbиyyatы” 

шяrtи adlarы altыnda dяrk olunan яdяbи-bяdии gedишatыn 

tя mяl dяst-xяttиnиn dцnяnиmиzdя yaшamыш qaynaqlardan, 

Qazи Bцrhanяddиn poezиyasыnыn dюyцшkяnlиk-mяrdlиk 

ruhundan, ondan daha qяdиm olan “Orxon-Yenиsey” kиta - 

bяlяrиndяkи bиrlиkdяn, юzцnцdяrkя caьыrыш sяdasыndan doьduьu 

danыlmazdыr. 

Azяrbaycan яdяbиyyatы tarиxиndя “yazыlы яdяbиyyatda 

aшыq шeиrиnиn nцmayяndяlяrи” kиmи tanыnan sюz sahиblяrиnиn 

dя bu yolda qяlяm caldыьы lяyaqяtи, cяsarяtи, mяrdlиyи, 

qorx mazlыьы tяrяnnцm, yad olunmaьa layиq bяdии hadи - 

sяlяrdиr. Mиllи mяnlиk шцurumuzun иnkишafыna xиdmяt edяn 

bяdии sяnяt nцmunяlяrиnиn юyrяnиlmяsиnя, saf-чцrцk 

edиlmяsиnя, bюyцk Tцrk hюkmdarы Яfrasиyabdan Xяlиl Rza 

Ulutцrkяdяk qыlыnc vя qяlяm 

cяngavяrlяrиnиn daиm anыlmasыna 

cиddи ehtиyac vardыr. 

Яdяbиyyat tarиxиmиzdя яcdadlarыmыzыn 

dюyцшkяnlиk ruhunu 

яks etdиrяn, mиllи-mяnяvи 

sяrvяtиmиz olan bяdии 

nцmunяlяr иsя kиfayяt 

qяdяrdиr. 

XЫX яsr яdяbи mцhиtиnиn 

tяdqиqи иstиqamяtиndя atыlan 

иlk addиmlardan aydыn olur kи, 

XVЫЫЫ яsrиn sonu, XЫX яsrиn 

bиrиncи onиllиklяrиndя hяyatы 

vя яmяlи иlя Vяtяn, mиllяt 

yolunda can qoyan ишыqlы шяxsиyyяtlяr 

cox olmuшdur. 

Onlardan bиrи Яbdцrrяhman 

aьa Molla Яlи Dиlboz oьludur. 

Qazax qяzasыnыn Xanlыqlar 

kяndиndя anadan olan Яb - 

dцrrяhman aьa yaшadыьы 

dюvrdя “Шaиr” tяxяllцsц иlя tanыnmышdыr. Яbdцrrяhman aьa 

Шaиrиnиn bиr mцxяmmяsи, иkи qoш masы, bиr gяraylыsы яsrиn 

яvvяlиndя Mцftи Hцseyn Яfяn dи Qayиbovun tяrtиb etdиyи 

tяzkиrяdя toplanыb. Hц seyn Яfяndи Qayиbovun topladыьы 

яlyazma materиallarы ancaq 1989-cu иldя kиtab halыnda cap 

edиlmишdиr. 

Gюrkяmlи яdяbиyyatшцnas Feyzulla Qasыmzadя 1956- 

cы иldя чap etdиrdиyи “XЫX яsr Azяrbaycan яdяbиyyatы 

tarиxи” adlы alи mяktяblяr цcцn dяrslиkdя Яbdцrrяhman 



23

aьa Шaиrиnи Vaqиf vя Vиdadиnиn mцasиrи kиmи tяqdиm etmиш, 

onun 1804-cц иl Gяncя hadиsяlяrиnиn шahиdи olduьu, Cavad 

xana bиrи heca, bиrи яruz vяznиndя иkи шeиr hяsr etdиyи haq - 

qыnda mяlumat vermишdиr. Feyzulla Qasыmzadя gюstяrиr kи, 

Яbdцrrяhman aьa hяr иkи шeиrdя Cavad xanы tяrиflяmиш, 

onun tяrяfиnи saxlamыш vя чar иstиlasыnыn яleyhиnя cыx - 

mышdыr. Чar иstиlasыnыn яleyhиnя чыxan Яbdцrrяhman aьa 

Шaи rиnи xяyanяt yolu иlя Tиflиsя dяvяt edяn, Rusиya 

tяbяяlиyиnи qяbul etmиш ЫЫ Иraklи onun gюzlяrиnи чыxartdыrmышdыr. 

Amma bu vяhшиlиk чarиzmиn ayaьыna yazыlmamыш, 

Яbdцrrяhman aьa dяrslиklяrdя feodal zцlmцnя mяruz 

qalan “bяdbяxt шaиr” kиmи tяqdиm olunmuшdur. Professor 

Sadыq Шцkцrovun “Gяncяlи Cavad xanиn hekayяtи” adlы 

bяdии-tarиxи povestиndя Cavad xana hяsr olunmuш “Mц - 

xяm mяs” tarиxи hadиsя hesab edиlmишdиr. Tяdqиqatlar 

gюstяrиr kи, Яbdцrrяhman aьa Шaиr hec dя feodal zцlmцnя 

mяruz qalmamышdыr. O, mиllи-иstиqlal иdeyasыnы яks etdиr - 

dиyиnя gюrя чarиzmиn иmperиalиst sиyasяtиnиn qurbanы olmuш 

vяtяnpяrvяr шaиr, иstиqlal dцшцncяmиzиn salnamяsиnя иmza 

atmыш ишыqlы шяxsиyyяtdиr. Onun Cavad xana hяsr etdиyи 

“Mцxяmmяs” иsя mиllи-mцstяqиllиk ruhunu, vяtяnиn azad - 

lыьыnы tяrяnnцm edяn bяdии-sяnяt иncиsи, XЫX яsr Azяr - 

baycan Tцrk яdяbиyyatыnыn иctиmaи яhяmиyyяtиnя gюrя 

abиdяlяшmяyя layиq nцmunяlяrиndяn bиrиdиr. 39 bяnddяn 

иbarяt “Mцxяmmяsиn” bиrиncи цc bяndиndя чяrxи-fяlяyиn 

gah шadlыq, gah da bяla gяtиrяn яmяllяrиndяn danышыlыr. 

Vяtяnpяrvяr шaиr Cavad xan kиmи qцdrяtlи, mяrdanя bиr 

vяtяn oьlunun vяsf edиlmяsиndяn sюhbяt acыr vя bu yolda 

иlk addыm atdыьыnы иftиxarla bиldиrиr. 

Шahи-namя шяrh edяn yox ol Cavad xan vяsfиnи, 

Mяdяnи-cudи sяxavяt, яdlи dиvan vяsfиnи, 

Hиkmяtи-loьmandan artыq dяrdя dяrman vяsfиnи, 

Bиr mцxяmmяs nяzmиnя иnшa qыlыm яшardan. 

Cavad xanыn яdalяt sahиbи, mahиr sяrdar-baшчы ol du - 

ьunu, Шяkи, Шиrvan, Qarabaь xanlыqlarы arasыndakы чяkишmяlяrdя 

gюstяrdиyи qяtиyyяtи, gцrcц valиlяrи иlя dюyцшlяrиnи 

xatыrladыr. Eynи zamanda “Padишahи-Rus”un яlи иlя 

tюrяdиlяn xяyanяtиn цnvanыnы nишan verяrяk yazыr: 

“Padишahи-Rus”un axыr яrz edиb ehzarыna, 

Яmr qыldы bиr шpиxdиr nam olan sяrdarыna, 

Gяncяnиn ol qяlяsиn, fяrman buyurdu яьyarыna, 

Цstцnя gяldи hezaran saldatи-xцnxardяn. 

Gюrцndцyц kиmи, Яbdцrrяhman aьa Шaиr gцrcц knyazы 

Georgиnи rus чarыnы Gяncяnи tutmaьa чaьыrmasыnы alчaqlыq 

vя satqыnlыq adlandыrыr. Xяyanяtя nиfrяtиnи bиldиrmяkdяn 

чяkиnmиr. Яbdцrrяhman aьa Шaиr dюvrцnцn gюrkяmlи шяxsиyyяtи 

kиmи, xanlыq vя sultanlыq arasыnda bиrlиyиn ol ma - 

dыьыna tяяssцflяnиr. Kюmяksиz qalan Gяncяnиn bиr ay qыrx 

gцn dцшmяn qabaьыnda mяrdlиklя dayandыьыnы, dцшmяnя 

zяr bяlяr vurduьunu yada salыr: 

Ta bиr ay qыrx gцn keчиncя, onda mюhkяm durdular, 

Sцbhи шam dяva qыlub kцffarя tиqu urdular. 

Lяшkяranи-rusи hяr dяm bцшumяran qыrdыlar. 

Gəncə şəhəri. 

Cavad xan Qacarın türbəsi. 

“Mцxяmmяs”dя qalanыn mцdafияsи bцtюv halda юz яk - 

sиnи tapmышdыr. Dюyцш sяhnяlяrи - Cavad xanыn kичиk oь lu 

Uьurlu xanыn kюmяk dalыnca getmяsи, qala bцrclяrи uьrunda 

dюyцшlяr Яbdцrrяhman aьanы vяcdя gяtиrmиш, mяrdlиk 

vя dюyцшkяnlиk lюvhяlяrиnиn yaranmasыna sяbяb olmuшdur. 

Qaldы tяnha ol Cavad xan, gюr necя dя ad eylяdи, 

Иkи bцrcцn saldatыn чox qыrdы bяrbad eylяdи, 

Яhlи beytиn mюhnяtи ol dяmdя kиm yad eylяdи, 

Ya иlahя saxla sяn der иntиzarяm yardan. 

Яsяrdя Cavad xanыn bцtцn keyfиyyяtlяrи цzя чыxmыш, 

Vяtяn, torpaq шяrяfиnи юz canыndan, юvladыndan цstцn tutan 

ata, qяhrяman sяrkяrdя obrazы yaradыlmышdыr: 

Ol Hцseynqulu aьa gяldи xanыn yanыna, 

Layиqdиr hяr hцnяrlяr шюvkяtиnя, шanыna, 

Qoymadы xan gюndяrиb bиr qeyrи bцrc meydanыna. 

Yяnи anыn vяhшяtиn mяn gюrmяyиm dиdardan. 

Яbdцrrяhman aьa Шaиr Cavad xanы tяkcя иstиqlal yolunda 

шяhиd olan qяhrяman kиmи vяsf etmиr. Onun dиn yolunda 

qыlыыc vuran sяrkяrdя, юlцmц иlя Иslamы шяrяflяndиrяn 

cяnnяtmяkan olduьunu dиlя gяtиrиr: 

Чaьыrыr яrшdя mяlяklяk, mяrhaba ey xan Cavad, 

Dиnи yolunda qыldыn axыr юmrцnц vиran Cavad xan. 

Unutmayaq kи, Cavad xanlarыn, Яbdцrrяhman aьa Шa - 

иr lяrиn vяtяn, mиllяt yolunda gюstяrdиklяrи шцcaяt, яyиl - 

mяzlиk dahи Xяqanиnиn: 

Nя zиndandan qorxarыq, nя qanlы dar aьacыndan, 

Чцnkц Tцrkцk, яr kюkцmцz al qыrmыzы dan yerиdиr - 

beytиndя иfadя olunan hяqиqяtи bиr daha tяsdиqlяyиr. Bиz - 

lяrи qцrurlu olmaьa, vяtяnи, onun daшыnы, torpaьыnы цrяkdяn 

sevmяyя, gюz-bяbяyи kиmи qorumaьa, kюlяlиk vя sи - 

masыzlыьa nиfrяt etmяyя sяslяyиr. 


ABШ-da ermяnи dиasporasыnыn 

formalaшmasы vя antи-tцrk fяalиyyяtи 

Taleh Cяfяrov 

Azяrbaycan Dюvlяt Pedoqojи Unиversиtetиnиn Tцrk vя Шяrqи Avropa xalqlarы tarиxи vя tarиxиn tяdrиsи metodиkasы 

kafedrasыnыn mцяllиmи, 

“Oьuz” Mцstяqиl Araшdыrmaчыlar Qrupunun Иdarя Heyяtиnиn цzvц 

XVЫЫ яsrиn sonu - XVЫЫЫ яsrиn яvvяllяrиndяn etиbarяn 

Шиmalи Amerиka яrazиlяrиndя иctиmaи-sиyasы vяzиyyяt getdиkcя 

gяrgиnlяшmяkdя иdи. Bиr tяrяfdяn qиtяnиn yerlи sa - 

kиn lяrи olan hиndu qяbиlяlяrи arasыnda baш verяn qanlы toq - 

quшmalar, dиgяr tяrяfdяn dя иngиlиs mцstяmlяkя чиlяrиnиn 

burada uzun mцddяtlи ишьalчыlыq sиyasяtи bцtюvlцkdя bюlgяnиn 

иqtиsadи cяhяtdяn иnkишafыna mяnfи tяsиr gюstяrиrdи. 

Lakиn bцtцn bu чяtиnlиklяrя baxmayaraq яrazиnиn hяr иkи 

tяrяfdяn okenlarla яhatя olunmasы vя яlverишlи-coьrafи 

mюv qeyи burada tяsяrrцfatыn vя tиcarяtиn иnkишafыna mцsbяt 

tяsиr gюstяrиrdи. Xцsusиlя, bu dюvrdя Шиmalи Amerиkada 

яn bюyцk lиman шяhяrиnя чevrиlяn Boston шяhяr rяhbяrlиyи 

dцnyanыn mцxtяlиf bюlgяlяrи иlя yanaшы, hяmчиnиn Osmanlы 

иmeratorluьunun bиr sыra dяnиz шяhяrlяrи иlя tиcarяt яlaqяlяrиnиn 

genишlяndиrиlmяsиndя maraqlы иdи. Bu иstиqamяtdя 

Boston шяhяrиnиn rяhbяr heyяtи hяtta bиr sыra qanunlar da 

qяbul etdи. Belяlиklя, qыsa mцddяt яrzиndя Boston dяnиz 

lиmanыndan Osmanlы иmperиyasы яrazиlяrиnя doьru чoxlu 

sayda tиcarяt gяmиlяrи иstиqamяt gюtцrdц. Gяmиlяr mцяy - 

yяn olunmuш zaman mцddяtиndя, daha dяqиq desяk, 1786- 

cы иldя Иstanbul, 1797-cи иldя Иzmиr, 1800-cц иldя Иsgяn dя - 

rиyyя lиmanlarыna yan almышdыr. Belяcя, Amerиka kolonи - 

yalarы иlя Osmanlы иmperatorluьu arasыnda mцnasиbяtlяrя 

иlk olaraq иkи tяrяflи tиcarяt яlaqяlяrиnиn qurulmasы иlя start 

verиldи. Burada Amerиka kolonиyalarыnыn яsas mяqsяdи 

Osmanlы иmperиyasы яrazиlяrиndя иqtиsadи maraqlarы tяmиn 

etmяk, яmtяя vя satыш bazarlarыnda юz mюvqeyиnи mюh - 

kяmlяndиrmяk иdи. Xцsusиlя 1830-cu иldя Osmanlы иmperatorluьu 

иlя baьlanmыш tиcarяt mцqavиlяsи Amerиka ko - 

lonиyalarыnыn burada bиr sыra иmtиyazlar яldя etmяsи иlя nя - 

tиcяlяndи. Mяhz bu dюvrdяn baшlayaraq Amerиka ko lo - 

nиyalarыndan Osmanlы иmperatorluьu яrazиlяrиnя tacиrlяr 

vя mиssиonerlяrdяn иbarяt dяstяlяr gяlmяyя baшladыlar. 

Иm zalanmыш mцqavиlяnиn 3-cц maddяsиnя gюrя amerиkan 

tacиrlяrи Osmanlы иmperиyasы яrazиlяrиndя sяrbяst tиcarяt 

etmяk цчцn bюlgяdяkи vasиtячиlяrdяn иstиfadя etmяk 

arzusunda иdиlяr. Hяmчиnиn burada qeyd edиlиrdи kи, 

vasиtячиlяr hяr mиllяtdяn olmalы иdи. Amerиkan tacиrlяrи иsя 

burada daha чox yunan vя er mяnи tacиrlяrиnиn vasиtячи - 

lиyиndяn yararlanmaq nиyyя tиndя иdиlяr. Bцtюvlцkdя 7 may 

1830-cu иl Tцrk-amerиkan tиcarяt mцqavиlяsи bиr tяrяfdяn 

amerиkalы tacиrlяrя Tцrkиyя ba zarlarыna sяrbяst чыxыш яldя 

etmяyя иmkan verиrdиsя, dиgяr tяrяfdяn Osmanlы ermя - 

nиsиnя dя Amerиka bazarlarыna sяrbяst чыxыш яldя etmяyя 

шяraиt yaradыrdы. Belяlиklя, иmzalanmыш 7 may 1830-cu иl 

tиcarяt mцqavиlяsиnиn 3-cц maddяsиnя яsasяn Osmanlы 

ermяnиlяrи daиmи olaraq Ame rи ka nыn яlaltыsыna чevrиlmиш 

ol du. Osmanlы иmperиyasыndakы яl verишlи vяzиyyяtdяn mя - 

harяtlя иstиfadя edяn amerиkan mиssиonerlяrи burada mц - 

hцm иctиmaи-sиyasи fяalиyyяtlя dя mяшьul olmaьa baш - 

ladыlar. Burada mиssиonerlяrиn яsas mяqsяdи xцsusиlя иqtиsadи 

maraqlarы qabartmaqla яslиndя Osmanlы иmperиyasы 

яrazиlяrиndя etnиk azlыqlarыn huquq vя azadlыqlarыnыn ha mи - 

sи funksиyasыnы yerиnя yetиrmяk иdи. Mиllи azlыqlarыn guya 

bu юlkяdя tяhsиl almaq, sяrbяst toplaшmaq, azad sюz, mяtbuat 

kиmи hцquqlarыnыn pozulduьunu bяhanя edяn mиs - 

sиoner tяшkиlatlar xцsusиlя ermяnи gяnclяrиnиn Amerиkaya 

getmяlяrиnя шяraиt yaratdыlar. Amerиkaya gedяn ermя nи - 

lяrя bu ишdя daha чox yardыm edяnlяr dя mиssиonerlяrdяn 

иbarяt dяstяlяr oldu. Mиssиonerlяr ermяnи tacиrlяrиnя mц - 

tяmadи olaraq ABШ-ыn яlverишlи cюьrafи mюvqeyи, tиcarяt 

цчцn lazыm olan шяraиtиn yardыldыьы barяsиndя яtraflы mя - 

lumatlar vermяkdя иdиlяr. Bu arzu иlя ABШ-ыn daha чox lи - 

man шяhяrlяrиnя kючmяyя цstцnlцk verяn ermяnиlяr burada 

tиcarяtlя vя dиgяr sяnяt sahяlяrи иlя mяшьul olmaьa 

baшladыlar. Иlk amerиkan tacиrlяrиnиn Bostondan gяlmяsи vя 

Boston-Иzmиr lиmanlarыnda tиcarяtlя mяшьul olmalarы 

nяtиcяsиndя hяm Иzmиrdя, hяm dя Bostonda varlы ermяnи 

burjuazиyasы meydana gяldи. Amerиkan tacиrlяrиnиn hиma - 

yяsи altыnda varlanan Иstanbul vя Anadolu ermяnиlяrи dя 

1810-cu иldяn baшlayaraq Шиmalи Amerиkaya kюч etmяyя 

baшladыlar vя bиr mцddяtdяn sonra Amerиka vяtяndaшlыьыnы 

qяbul etdиlяr. Belяcя qыsa zaman mцddяtиndя ABШ иlя 

Osmanlы arasыndakы tиcarяtиn hяcmиnиn genишlяnmяsи иlя 

paralel olaraq ABШ шиrkяtlяrи иlя яmяkdaшlыq edяn Tцrkиyя 

ermяnиlяrиnиn sayыnda da kяskиn artыm hиss olunmaqda иdи. 

XЫX яsrиn иlk onиllиklяrиndяn etиbarяn ABШ-a gюn - 

dяrиlяn sadя tacиr vя sяnяtkar ermяnиlяrdяn fяrqlи olaraq 

1840-cы иldяn etиbarяn mиssиonerlяr bu dяfя ermяnи tя - 

lяbяlяrиnиn gюndяrиlmяsиnя baшladыlar. Яsas mяqsяd kиmи 

dиnи tяhsиl almaq nяzяrdя tutulurdu. Xцsusиlя bяhs olunan 

dюvrdя ABШ-ыn яn nцfuzlu цnиversиtetlяrиnя gюndяrиlяn 

ermяnи tяlяbяlяrиnиn sayы 70 nяfяr иdи. Mяhz bu tяlяbяlяr 

ABШ-dakы ermяnи dиasporasыnыn rцшeymlяrиnи tяшkиl 



25

edиrdиlяr. Yцksяk tяhsиl almыш ermяnи gяnclяrи burada an - 

tи-tцrk fяalиyyяtиnя baшladыlar. XЫX яsrиn 30-40-cы иllяrиndяn 

etиbarяn aktиv fяalиyyяtя baшlayan ABШ-dakы dиaspora 

ermяnиlяrи burada bиr sыra tяшkиlatlar, dяrnяklяr yaratmaьa 

naиl oldular. Buna mиsal olaraq 1810-cu иldя Bostonda 

yaradыlmыш Xarиcи Mиssиyalar цzrя Amerиka Komиtяsиnи 

mиsal gюstяrmяk olar. Tяшkиlatыn yaradыlmasыnda яsas 

mяq sяd burada yцksяk tяlиm gюrmцш gяnc ermяnи mиs - 

sиonerlяrиnи Anadoluya gюndяrmяklя цmummиllи ermяnи 

hяrяkatыna (Haи Tahtda) tяkan vermяk иdи. Tцrk tarиxчиsи 

Шenol Kontarcы bu haqda yazыr: “Tцrkиyяyя “ermяnи mя - 

sяslяsи”nиn toxumlarыnы ABШ bu tяшkиlat vasиtяsиlя 1820-cи 

иldя sяpmишdиr”. Belя kи, 1893-cц иlя qяdяr Tцrkиyяdя 624 

mяktяb, 436 иbadяtxana aчыlmышdыr. Bяhs olunan dюvrdя 

Tцrkиyяdя 1317 amerиkalы mиssиoner fяalиyyяt gюstяrиrdи 

vя 1893-cц иlя qяdяr onlar Tцrkиyяdя 3 mиlyon Иncиl vя 

tяxmиnяn 4 mиlyona yaxыn mцxtяlиf sяpkиlи kиtablarыn яhalиyя 

чatdыrыlmasыnы tяmиn etmишdиlяr. Bunun цчцn tяшklat 

10 mиlyon dollarыndan keчmяyи dя яsиrgяmяmишdиr. Qeyd 

edяk kи, bu vяsaиtиn yarыdan чoxu amerиkan vяtяndaшlarыndan 

toplanmышdы. Bu vяsaиt bяhs olunan dюvr цчцn olduqca 

yцksяk bиr rяqяm иdи. Hяmчиnиn bu ишdя onlara Ame - 

rиkan Prorestant Kиlsяsиnиn verdиyи dяstяk dя xцsusиlя 

dиqqяtи cяlb edиr. Burada Protestant kиlsяsиnиn яsas mяq - 

sяdи Anadolu ermяnиlяrиnи mцxtяlиf vasиtяlяrlя яlя almaq, 

yaьlы vяdlяr vermяklя onlarы xrиstиanlыьыn katolиk, qrиqo - 

rиyan vя provaslav mяzhяblяrиndяn “xиlas etmяk” иdи. Bu 

иsя Rusиya baшda olmaqla Иngиltяrя vя Fransanыn Anadolu 

sиyasяtиnя qarшы atыlmыш яks addыm иdи. Ayrы-ayrыlыqda “er - 

mяnи mяsяlяsи”nя dяstяk verяn dюvlяtlяrdяn fяrqlи olaraq 

ABШ-ыn apardыьы sиyasи kompanиya planlы шяkиldя hяyata 

keчиrиlиrdи. Burada dиqqяtи чяkяn яsas mяsяlя ABШ-ыn иqtиsadи 

maraqlarы яsas tutaraq XЫX яsrиn bиrиncи yarыsыndan 

Osmanlы torpaqlarыna ayaq basmasы vя burada mюhkяmlяnmяsи 

иlя xarakterиzя olunursa bu daha чox яsrиn ЫЫ yarыsы 

цчцn mиssиoner fяalиyyяtиnиn цstцnlцk tяшkиl etmяsи иlя 

nяtиcяlяnиr. Nяtиcяdя yaradыlmыш yцzlяrlя sиyasи tяшkиlat 

vя dяrnяklяrиn яsas qayяsи Osmanlы иmperatorluьunu da - 

xиldяn чюkdцrmяk vя satыш bazarlarыnы яlя keчиrmяk, яm - 

tяя bazarlarыna yиyяlяnmяk vя Шяrqи Anadolu яrazиlяrиndя 

ABШ-ыn nяzarяtи altыnda mцstяqиl ermяnи dюvlяtиnиn ya - 

radыlmasыna naиl olmaq иdи. ABШ-ыn bu sиyasяtи Ы dцnya mц - 

harиbяsиnиn nяtиcяlяrиnя hяsr olunmuш Parиs sцlh konfransыna 

юlkя prezиdentи V. Vиlson tяrяfиndяn tяqdиm edиl mиш 

“14 maddя” prиnsиpиndя tam tяfяrrцatы иlя toxunulmuш dur. 

XЫX яsrиn иkиncи yarыsыndan baшlayaraq ABШ-a ermяn - 

иlяrиn mиqrasиyasы daha da sцrяtlяndи. Osmanlы arxиv sя - 

nяd lяrиnя gюrя 1900-cц иlя qяdяr Amerиkaya kюч edяn er - 

mяnиlяrиn цmumи sayы 12 mиn nяfяr tяшkиl etmишdиr. Sя - 

nяtkar vя tacиrlяrdяn иbarяt kичиk dяstяlяr шяklиndя Ame - 

rиkaya цz tutan ermяnиlяrиn sayыndan narahat olan ABШ vя 

Osmanlы hюkumяtи bиrgя bиr sыra яngяllяyиcи tяdbиrlяr hяyata 

keчиrdиlяr. Hяr иkи юlkяnиn яsas mяqsяdиnи analиz 

etdиyиmиz zaman gюrяrиk kи, ABШ saьlыq durumu normal 

olmayan ermяnи mиqrantlarыnыn qarшыsыnы almaq цчцn 

mцbarиzя aparыrdыsa, Osmanlы hюkumяtи иsя bиr sыra яyalяtlяrdя 

яhalиnиn sayыnыn azalmasыndan bяrk narahatчыlыq ke - 

чиrиrdи. Bunun цчцn hяtta Sultan ЫЫ Яbdцl hяmиdиn ABШ hю - 

kumяtиndяn yardыm иstяmяsи dя tarиxи gerчяklиkdиr. La kиn 

gюrцlяn qabaqlayыcы tяdbиrlяr, hюku mяt tяrяfиndяn atыlan 

addыmlar ermяnиlяrи fиkиrlяrиndяn daшыndыra bиlmяmиш vя 

яksиnя olaraq kюч prosesиndя иldяn-иlя artыm mцшahиdя 

edиlmишdиr. Xцsusиlя ABШ-a kюч edяn ermяnиlяrиn яsas 

mяq sяdи чoxlu pul qazanыb gerи dюnmяk, цmummиllи er - 

mяnи hяrяkatыna maddи vя mяnяvи dяstяk olmaq, eynи 

zamanda aиlя yaшam tяrzиnи normallaшdыrmaq иdи. Bu 

mяqsяdlя Anadolu torpaqlarыnы tяrk edяrяk ABШ-ыn daha 

varlы шяhяrlяrиndя mяskunlaшmaqla burada юzlяrиnя yцksяk 

sяvиyyяlи yaшam tяrzиnи tяmиn etmиш ermяnиlяr 

Anadoluya gerи dюnmяk nиyyяtиndяn vaz keчmиш oldular. 

Zяngиn шяhяrlяrя, dяbdяbяlи hяyat tяrzиnя valeh olan er - 

mяnиlяr gerи dюnmяk nиyyяtиndя deyиldиlяr. Burada on la - 

rыn antи-tцrk fяalиyyяtиnиn aparыlmasы ишиndя dя hяr cцrя 

шяraиt yaradыlmышdы. Lakиn bцtцn bunlara baxmayaraq, er - 

mя nи dиasporasыnы formalaшdыran bu шяxslяr ermяnи mиllяtчи 

ekstremиstlяrи tяrяfиndяn tяsиs edиlmиш, sиyasи partиya, 

tяшkиlat vя dяrnяklяrиn Anadoludakы шюbяlяrиnиn fяalиy - 

yяtиnиn yaxшыlaшdыrыlmasы иstиqamяtиndя sяylяrиnи gцc lяn - 

dиrdиlяr. Qarшыya qoyulan mяqsяdя чatmaq цчцn kцllи mиqdarda 

maalиyя vяsaиtи ayыran ABШ-dakы dиaspora ermя - 

nиlяrи hяtta burada bиr neчя fondun yaradыlmasыna da mц - 

vяffяq oldular. Bцtюvlцkdя ABШ-dakы yaшayыш sяvиyyяsи 

ermяnиlяrиn qиtяyя axыnыnы daha da sцrяtlяndиrmишdиr. Nя - 

tиcяdя ABШ-a kюч edяn ermяnиlяrиn sayыnda artыm baш vermиш 

vя bu proses ermяnиlяrиn 1915-cи иldя Anadolu яrazиlяrиndяn 

иmperиyanыn Surиya, Mesopotamиya vя Lиvan яrazиlяrиnя 

kючцrцlmяsиndяn sonra kяskиn шяkиldя yцksяlmишdиr. 

Belя kи, 1908-cи иldя 3300, 1910-cu иldя 5500 

vя 1913-cц иldя 9355 ermяnи ABШ-a kюч etmишdиr. Nя - 

tиcяdя Ы Dцnya mцharиbяsиnя qяdяrkи dюvrdя qeyd olunan 

ermяnи dиasporasыnыn цmumи sayы 50 mиn nяfяrи юtmяmишdиr. 

Ы Dцnya mцharиbяsиnиn baшa чatmasыndan sonra er - 

mяnиlяrиn ABШ-a kючцndя kяskиn artыm hиss olunmuшdur. 

Bu barяdя Tцrk ordu generalы Hasan Kundakчы yazыr: “Er - 

mяnиlяr ABШ-a 1890-cы иllяrdя Osmanlы dюvlяtиndя baш 

verяn цsyanlardan sonra Anadoludan kюч etmяyя 

baшladыlar. Bиrиncи dцnya mцharиbяsиndяn sonra kюч daha 

da sцrяtlяndи. Nяtиcяdя Amerиka Bиrlяшmиш Шtatlarыnda 

Ka lиfornиyada (600 mиn), Nyu-Yorkda (100 mиn) vя Bos - 

tonda (50 mиn) ermяnи yaшamaqdadыr”. 

XX яsrиn ЫЫ yarыsыndan baшlayaraq kюч prosesи daha da 

иntensиvlяшmишdиr. Belя kи, 1970-cи иllяrиn ortalarыnda 

ABШ-dakы ermяnи dиasporasыnыn sayы 350-400 mиn nяfяr 

tяшkиl etmишdиr. Xцsusиlя, XЫX яsrиn яvvяllяrиndяn baшlayaraq 

иkи яsr mцddяtиndя davamlы шяkиldя ABШ-a mиq - 

rasиya edяn ermяnиlяrиn sayы XX яsrиn sonlarыnda kяskиn 

шяkиldя artmaьa baшladы. 1990-cы иllяrdяkи rяsmи mяnbя - 

lяrя gюrя bu юlkяdя yaшayan ermяnиlяrиn sayы 700 mиn nя - 

fяr tяшkиl etmишdиr. Bu gцn bu юlkяdя yaшayan erm яnи lяrиn 

sayы 800 mиnlя 1 mиlyon nяfяr arasыnda olduьu tяxmиn 


edиlиr. Bunlarыn 45%-и Nyu-England vя Orta Atlantиk яyalяtиndя, 

15%-и Mичиqan, Иllиnoиs, Ohayo vя Vaшыnqtonda, 

25%-и Kalиfornиyada yaшamaqdadыr. Bu gцn Bostonda 50 

mиn nяfяr ermяnи yaшamaqdadыr. 2001-cи иlиn mяlumatlarыna 

gюrя ABШ-dakы ermяnи dиasporasыnыn цmumи sayы 800 

mиn nяfяr cиvarыnda mцяyyяnlяшdиrиlmишdиr. Цmumиy yяt - 

lя, ABШ-da ermяnи dиasporasыnыn formalaшmasыnda ermяnи 

mиqrasиyasыnыn sяbяblяrиnи Tцrk tarиxчиsи Eldar Иlter aшaьыdakы 

kиmи шяrh etmишdиr: 

-ermяnиlяrиn pula (tиcarяtя) vя sяrvяtя dцшkцnlцklяrи; 

-ermяnиlяrdя macяrapяrяstlиk ruhu; 

-xrиstиanlыqdakы mяzhяb ayrы-seчkиlиyи, ermяnиlяrиn 

Ortodokslar tяrяfиndяn lяnяtlяnmяsи vя dиnи tяzyиqlяr; 

-ermяnиlяrиn tarиx boyunca mяtbuatlarыna qarшы 

xяyanяt etmяlяrи ( 4, s. 72) 

Bu gцn ABШ-dakы ermяnи dиasporasыnыn яn gцclц ol - 

duьu шtat Kalиfornиyadыr. Kalиfornиya шtatыnыn яn иrи шяhяrlяrиndя 

(Fresno, Vatertaun, Los-Anceles ) yaшayan er mя - 

nиlяrиn sayы 1980-cи иldя 80 mиn nяfяr tяшkиl etmишdиr. 

Qeyd etmяk lazыmdыr kи, ABШ-dakы ermяnи dиaspora - 

sыnыn tяшяkkцlц vя formalaшmasы prosesи иkи яsr mцddя tиn - 

dя mяrhяlяlи шяkиldя davam etmишdиr. 

XЫX яsrиn 80-90-cы иllяrиndяn baшlayaraq ermяnи tя - 

lяbяlяrи ermяnи mиllяtчи ekstremиstlяrи иlя bиrlиkdя Os - 

manlы иmperatorluьu яrazиlяrиndяn kяnarda bиr sыra sиyasи 

tяшkиlatlar yaratdыlar. Qыsa mцddяt яrzиndя bu tяшkиlatlarыn 

regиonal шюbяlяrиnиn yaradыlmasыna baшlanыldы. Belя шюbяlяrиn 

Anadolu яrazиlяrиndя yaradыlmasы mяsяlяsи dя qar - 

шыya mяqsяd kиmи qoyulmuшdu. Daшnaqlar tяrяfиndяn ya - 

radыlan Daшnaqsцtyun partиyasы, sosиalиst baxышlы ermяnи 

gяnclяrи tяrяfиndяn yaradыlan Hыncaq tяшkиlatы vя 1908-cи 

иldя mяrkяzи Иstanbulda yaradыlan Ramqavar partиyalarыnыn 

fяallarы bu qurumlarыn qыsa zamanda ABШ-ыn bиr sыra иrи шtatlarыnda 

шюbяlяrиnиn aчыlmasыnы tяlяb etdиlяr. Belя kи, XЫX 

яsrи sonu-XX яsrиn яvvяllяrиndяn etиbarяn ABШ-da bu 

tяшkиlatlarыn artыq regиonal шюbяlяrи fяalиyyяtя baшladы. 

1903-cц иldяn baшlayaraq ABШ-ыn bиr sыra шяhяrlяrиndя 36, 

1907-cи иldя 48 vя 1914-cц иldя 77 daшnaq komиtяsи ya - 

radыlmышdы. ABШ-a kюч edяn ermяnи mиqrantlarыndan top - 

lanan maalиyя vяsaиtи hesabыna bиr sыra antи-tцrk яhval-ru - 

hиyyяlи tяdbиrlяrиn keчиrиlmяsиnя start verиldи. 1909-cu иldя 

Adanada baш vermиш hadиsяlяrlя яlaqяdar olaraq Boston - 

dakы 3 protestant ermяnи kиlsяsиnиn papazlarы sиyasи tяш - 

kиlatlarыn fяallarы иlя bиrgя hazыrladыqlarы mяktubu ABШ pre - 

zиdentи V. Tafta цnvanladыlar. Hяmчиnиn 1905-cи иldя 

Иllиnoиs шяhяrиndя yaradыlan “Ermяnиstanыn Amerиkan dost - 

larы” dяrnяyи 10 may 1909-cu иldя mиtиnq tяшkиl edя rяk alыnan 

qяrarы юlkя prezиdentи V. Tafta цnvanladыlar. Mяktubda 

ABШ prezиdentиndяn “Tцrkиyяdяkи чarяsиz ermяnиlяrиn 

qыlыncdan keчиrиlmяsиnя son qoyulmasы цчцn иnsanlыq, xrиsrиanlыq 

namиnя” kюmяklиk gюstяrmяsи tяlяb edиlиrdи. 

Ы Dцnya mцharиbяsыna qяdяr ABШ “ermяnи mяsя lя - 

sи”nиn beynяlxalq konfranslarda mцzakиrя edиlmяsиnя dяs - 

tяk vermяmишdиr. Lakиn Ы Dцnya mцharиbяsиnиn baшa чatmasыndan 

sonra чaьыrыlmыш bиr sыra konfranslarda ABШ 

“ermяnи mяsяlяsи”nиn dцnya dюvlяtlяrи tяrяfиndяn mцzakиrя 

edиlmяsиndя lokomatиv rolunu oynamышdыr. Иstяr Parиs 

sцlh konfransыnda, иstяr Sevr mцqavиlяsиndя, иstяr dя Lo - 

zanna konfransыnda uzun mцddяtlи mцzakиrя predmetиnя 

чevrиlяn “ermяnи mяsяlяsи”nиn чюzцlmяsи иstиqamяtиndя 

heч bиr cиddи addыm atыlmamышdыr. ABШ nцmayяndя he - 

yяtиnиn apardыьы qяtиyyяtlи mцbarиzя dя ermяnи dиaspora - 

sыnыn mяnafeyиnи tam qane etmяmишdиr. Mяhz bu uьursuzluqlarla 

яlaqяdar olaraq XX яsrиn 20-30-cu иllяrdяn etи - 

barяn burada иntesиv olaraq mиtиnq vя nцmayишlяrиn 

keчиrиlmяsиnя baшlanыldы. Mиtиnqlяrиn keчиrиlmяsиndя яsas 

mяqsяd ABШ rяhbяrlиyиnиn dиqqяtиnи bиr daha ermяnиlяrиn 

Ы Dцnya mцharиbяsи dюvrцndя bюyцk dюvlяtlяr tяrяfиndяn 

aldadыlaraq mцharиbяyя cяlb edиlmяsи vя bunun nяtи cя - 

sиndя dя uzun иllяrdяn bяrи yaшadыqlarы Anadolu torpaq - 

larыndan deportasиya edиlmяlяrи, “яzяlи ermяnи torpaqlarы” 

olan Шяrqи Anadolu bюlgяsиnя daxиl olan altы rayonun Qяr - 

bи Ermяnиstan olaraq Ermяnиstan SSR-я bиrlяшdиrиlmяsи, 

1915-cи иl hadиsяlяrиnя bu юlkя tяrяfиndяn hцquqи-sиyasи 

qиymяtиn verиlmяsи, hяmчиnиn ermяnиlяrиn gцnahsыz yerя 

“qяtlя yetиrиlmяsи” vя dиgяr mяsяlяlяrlя baьlы иdи. Bц tюv - 

lцkdя, XX яsrиn 20-30-cu иllяrиndя ABШ-dakы ermяnи dиasporasыnыn 

antи-tцrk fяalиyyяtиnи xarakterиzя etdиyиmиz za - 

man bяhs olunan dюvrdя mцhцm иrяlиlяyишlяrиn oldu ьu nu 

qeyd etmяk lazыmdыr. Чцnkи Ы Dцnya mцharиbяsиndя qalиb 

gяlmиш dюvlяtlяrdяn olan ABШ dцnyanыn gяlяcяk taleyиnи 

mцzakиrя edяcяk dюvlяtlяr ичяrиsиndя qцdrяtиnя gюrя иlk 

yerdя qяrarlaшmышdы. Mяhz bu mюvqeyи nяzяrя alan dиaspora 

ermяnиlяrи fяalиyyяtlяrиnи daha da gцclяndиrяrяk ABШ 

prezиdentlяrиndяn цmumermяnи mиllи hяrяkatыna maddи vя 

mяnяvи dяstяk olmalarыnы xahиш etmишlяr. Hяmчиnиn yaranmыш 

яlverишlи шяraиtdяn maksиmum dяrяcяdя иstиfadя 

etmяyя чalышan dиaspora ermяnиlяrи konqresиn gцndяlиyиnя 

bиr sыra mяsяlяlяrиn salыnmasыna da cяhd gюstяrиrdиlяr. 

Nяtиcяdя, иlk dяfя olaraq 1921-cи иldя ABШ konqresиndя 

ermяnиpяrяst konqresmenlяr tяrяfиndяn mцzakиrяyя чыxarыlan 

qondarma “ermяnи soyqыrыmы” vя bununla baьlы uzunmцddяtlи 

dиnlяmяlяr uьursuzluqla nяtиcяlяnmишdиr. Lakиn 

uьursuzluqlara baxmayaraq bunu ABШ-dakы ermяnи dиasporasыnыn 

cцzи naиlиyyяtи kиmи dя qeyd etmяk olar. 

XX яsrиn ortalarыndan etиbarяn ABШ-dakы ermяnи dиasporasыnыn 

antи-tцrk fяalиyyяtиndя nяzяrячarpacaq dяrяcя - 

dя gerиlяmяnиn olduьunu gюrmяk mцmkцndцr. Bunun bиr 

sыra mцhцm sяbяblяrи vardыr. Bиrиncиsи, 1929-1933-cц иllяrи 

яhatя edяn dцnya иqtиsadи bюhranы vя bюhranыn doьurduьu 

problemlяr, hяmчиnиn bюyцk dюvlяtlяrиnиn ЫЫ Dцnya 

mцharиbяsиndя ишtиrakы vя dиgяr amиllяr ermяnи dиasporasыnыn 

fяalиyyяtиndя cиddи axsaqlыq yaratmышdыr. Bяhs olunan 

dюvrdя ABШ-dakы ermяnи dиasporasыnыn antи-tцrk 

fяalиyyяtиndя passиvlиk nяzяrя чarpsada bиr sыra иrи шяhяrlяrdя 

sиyasи partиya vя tяшkиlarlarыn regиonal mяrkяzlяrиnиn 

aчыlmasы prosesи davam etmишdиr. Bununla yanaшы bиr sыra 

unиversиtetlяrdя Qяdиm Шяrq Dиllяrи Иnstиtutlarыnыn, hяm - 

чиnиn ermяnи dиlи vя яdяbиyyatы шюbяsиnиn yaradыlmasыnыn 

da яhяmиyyяtиnиn az olmadыьыnы qeyd etmяk olar. Unи - 



27

versиtetlяrиn bu шюbяlяrиndя dяrs keчяn mцяllиmlяrиn яk - 

sяrиyyяtиnиn ermяnиlяrdяn tяшkиl olunmalarы vя xцsusиlя 

burada Tцrk tarиx vя mяdяnиyyяtиnиn saxtalaшdыrыlaraq tя - 

lя bяlяrя yanlыш шяkиldя чatdыrыlmasы da dиqqяt чяkяn 

mцhцm mяsяlяlяrdяn bиrиdиr. Hяmчиnиn bu dюvrdя ABШdakы 

ermяnи dиasporasыnыn fяal цzvlяrи 20-30-cu иllяrdя 

olduьu kиmи mиtиnq vя nцmayишlяrиn keчиrиlmяsиnя qиsmяn 

dя olsa naиl olmuшlar. Lakиn bu Ы mяrhяlяdяn nяzя rя - 

чarpacaq dяrяcяdя zяиf tяsиr baьышlayыrdы. 

ЫЫ Dцnya mцharиbяsиnиn baшa чatmasы vя ABШ-ыn Ы 

Dцn ya mцharиbяsиndя olduьu kиmи bu dяfя dя qalиb dюv - 

lяtlяr sыrasыnda yer almasы ermяnи dиasporasыnыn fяalиy yя - 

tиndя canlanmaya sяbяb olmuшdur. Lakиn artыq bяhs olunan 

dюvrdя beynяlxalq mцnasиbяtlяr sиstemиndя baш verяn 

bиr sыra dяyишиklиklяr, “soyuq mцharиbя”nиn baшlanmasы, 

Qяrb dюvlяtlяrиnиn SSRИ-yя qarшы bиrlяшmяsи, hяmчиnиn 

SSRИ-nиn yaxыn qonшusu Tцrkиyяyя qarшы яrazи иddиalarы иlя 

чыxыш etmяsи vя dиgяr bu kиmи amиllяr Tцrkиyя-ABШ mц - 

nasиbяtlяrиnиn yaxшыlaшdыrыlmasы цчцn яlverишlи шяraиt yaratmышdы. 

Mяhz 1952-cи иldя Tцrkиyяnиn tяlяm-tяlяsиk NATO 

sыralarыna qoшulmasы hяr иkи dюvlяt arasыnda soyuq mц - 

nasиbяtlяrиn aradan qaldыrыlmasыna gяtиrиb чыxartdы. Bu иsя 

ABШ-dakы ermяnи dиasporasыnыn narazыlыьыna sяbяb olmuшdur. 

Dиaspora ermяnиlяrиnиn keчиrdиklяrи mиtиnq vя nц ma - 

yишlяr dя bцtюvlцkdя ABШ-Tцrkиyя mцnasиbяtlяrиnиn yцksяlяn 

xяtlя иnkишafыna mane ola bиlmяmишdиr. Belя kи, 

1947-cи иldя aчыqlanan “Trumen doktиrиnasы”na gюrя kцllи 

mиqdarda malиyyя vяsaиtиnиn Tцrkиyяyя ayrыlmasыnыn яsas 

sяbяbи kиmи bu юlkяnиn Yaxыn Шяrqdя qцdrяtlи dюvlяtя vя 

SSRИ-yя qarшы mцhцm fиqurlardan bиrиnя чevrиlmяsи иdи. 

SSRИ-nиn иsя Tцrkиyяnиn ABШ-ыn яn yaxыn mцttяfиqи ol - 

masыndan bяrk narahatlыq hиssи keчиrmяsи vя bu юlkяnиn tez 

bиr zamanda “Varшava paktы”na цzv olan dюvlяtlяr sыrasыnda 

gюrmяk иstяmяsи dя mяsяlяnиn hяddиndяn artыq gяrgиnlяшmяsиndяn 

xяbяr verиrdи. Иstяr Tцrkиyяnиn NATO sыra la - 

rыna цzv qяbul olunmasы, иstяrsя dя 1947-cи иl ABШ tяrя - 

fиn dяn bu юlkяyя edиlяn maalиyя yardыmlarы bu юlkяdяkи 

dиaspora ermяnиlяrиnи bяrk hиddяtlяndиrmишdи. Belя kи, tяш - 

kиl olunmuш mиtиnq vя nцmayишlяrdя dиaspora ermяnиlяrи 

vaxtыlя Ы Dцnya mцharиbяsи dюvrцndя Anadolu яrazиlяrиndя 

yaшayan ermяnиlяrиn guya Tцrklяr tяrяfиndяn “vяh ши - 

cяsиnя qяtlя yetиrиlmяsи”nя cavab olaraq hяlя dя Tцr kи yя - 

nиn beynяlxalq sяvиyyяdя cяzalandыrыlmamasы vя ermяnи - 

lяrиn tapdalanmыш huquqlarыnыn bяrpa olunmamasы mяsя - 

lяlяrиnиn qabardыlmasыna cяhd gюstяrиrdиlяr. Hяmчиnиn 

dиasporanыn fяal цzvlяrи 4 may 1947-cи иldя Nyu-Yorkda 

toplanaraq Dцnya Ermяnиlяrи Konqresиnи чaьыrmыш, bura - 

dan BMT vasиtяsиlя Tцrkиyяdяkи ermяnиlяrиn hцquqlarыnыn 

pozulduьunu dцnya dюvlяtlяrиnиn dиqqяtиnя bиr daha чatdыrmышlar. 

Eynи zamanda toplantыda ermяnиlяrиn Tцrkиyя - 

dяn torpaq vя tяzmиnat tяlяblяrи dя юz яksиnи tapmышdыr. 

Qeyd etmяk lazыmdыr kи, ЫЫ Dцnya mцharиbяsиnиn baшa 

чatmasы vя “soyuq mцharиbя”nиn baшlanmasы, hяmчиnиn bиr 

sыra regиonal vя beynяlxalq яhяmиyyяtlи layиhяlяrиn 

gerчяklяшdиrиlmяsи иlя яlaqяdar olaraq yenиdяn dиaspora 

ermяnиlяrиnиn fяallaшmasыnda nяzяrячarpacaq иrяlиlяyишlяrиn 

olduьunu gюrmяk mцmkцndцr. Belя kи, bu dюvrdя 

qon darma “ermяnи soyqыrыmы”nыn 50-cи иldюnцmц иlя яlaqяdar 

olaraq dцnyanыn bиr sыra bюlgяlяrиndя kцtlяvи шяkиldя 

mиtиnq vя nцmayишlяrиn keчиrиlmяsиnя baшlanыldы. 1965- 

cи иldя иlk dяfя olaraq uzunmцddяtlи mцbarиzяdяn sonra 

SSRИ hюkumяtиnиn razыlыьыnы almaqla qondarma “ermяnи 

soyqыrыmы”nыn 50-cи иldюnцmц иlя яlaqяdar olaraq Ye re - 

vanыn mяrkяzи meydanlarыnыn bиrиndя “soyqыrыmы” abи dя - 

sиnиn ucaldыlmasы ишиndя ABШ-dakы dиaspora ermяnиlяrиnиn 

xиdmяtи danыlmazdыr. Mяhz bu hadиsя ABШ-dakы dиaspora 

ermяnиlяrиnи daha da ruhlandыrmыш, qarшыda duran mя sя - 

lяlяrиn hяllиnя yol aчmышdыr. 

XX яsrиn 70-cи иllяrиndяn etиbarяn ABШ-dakы ermяnи 

dиasporasыnыn fяalиyyяtиndя yenи bиr mяrhяlя baшlamышdыr. 

22 dekabr 1973-cц иldя Los-Ancelesdяkи Tцrk konsulunun 

vя konsul kюmяkчиsиnиn vяhшиcяsиnя qяtlя yetиrиlmяsи, 

hяm чиnиn 1973-cu иl Santa-Barbara шяhяrиndя baш vermиш 

terror hadиsяsи иlя bu юlkяdя Tцrk dиplomatlarыna, mиssиya - 

larыna vя tяшkиlatlarыna qarшы ermяnи terroruna start ve rиl - 

mишdиr. Nяtиcяdя, 1973-1985-cи иllяr arasыnda Tцrkиyя sяr - 

hяd lяrиndяn kяnarda 45 nяfяr vяhшиcяsиnя qяtlя yetиrиl - 

mишdиr. Bunlarыn arasыnda юldцrцlяn Tцrk vяtяndaшlarыnыn 

sayы 34 nяfяrdиr. Юldцrцlяnlяrdяn dюrd nяfяrи Tцrkиyяnиn 

dиgяr юlkяlяrdяkи sяfиrlяrиdиr. Altы nяfяr baш konsul vя 

kon suldur. Yerdя qalanlar иsя sяfиrlиk vя konsulluqlarыn 

яmяkdaшlarыdыr. Vяhшиcяsиnя qяtlя yetиrиlmиш Tцrk dиplomatlarыnыn 

юldцrцlmяsиnиn яsas tяшkиlatчыsы ASALA er - 

mяnи terror tяшkиlatы vя tяшkиlatыn regиonal шюbяlяrиdиr. 

XX яsrиn 80-cи иllяrиndяn etиbarяn ABШ-da fяalиyyяt 

gюsrяrяn Tцrkиyя sяfиrlиyиndя vя konsulluqlarыnda чalышan 

dиplomatlara qarшы ermяnи terrorunun bu юlkяnиn gцc sturukturlarы 

tяrяfиndяn qarшыsыnыn alыnmasы иstиqamяtиndя 

mцhцm addыmlar atыlmышdыr. Terroru tюrяdяn шяxslяr qыsa 

zamanda saxlanыlaraq hяbs edиlmишlяr. Lakиn mцяyyяn 

mцd dяtdяn sonra dиasporanыn davamlы tяzyиqlяrи nяtиcя - 

sиndя hяbs olunan mяhbuslar yenиdяn azadlыьa buraxыl - 

mышdыr. Onlarыn sonrakы cиnayяtlяrdя ишtиrakы иsя bu юlkяnиn 

hцquq-mцhafиzя orqanlarыnыn rяsmи sяnяdlяrиndя юz яksиnи 

tapmышdыr. Getdиkcя terrorun arxa plana keчdиyи bu dю - 

vrdя dиaspora цzvlяrи bu dяfя qondarma “ermяnи soy qы - 

rыmы”nыn konqresdя mцzakиrя edиlmяsиnя cяhd gюstяr dи - 

lяr. 70-80-cи иllяrdя qondarma “ermяnи soyqыrыmы” mя - 

sяlяsи ABШ Tяmsиlчиlяr Mяclиsиnиn gцndяlиyиnя bиr neчя 

dяfя daxиl edиlmиш vя cцzи sяs чoxluьu иlя qяbul edиl mиш - 

dиr. Hяmчиnиn 1996-cы иldя mцttяfиq юlkяlяrя edиlяcяk 

maalиyyя yardыmlarы иlя яlaqяdar bцdcя layиhяsиnиn mцzakиrяsиndя 

Tцrkиyяyя ayrыlacaq yardыmыn azaldыlmasы яsas 

mцzakиrя predmetиnя чevrиldи. Bu ишdя ABШ-dakы ermяnи 

dиasporunun vя lobbиstlяrиnиn canfяшanlыьы da mяhz Tцr - 

kиyяyя ayrыlacaq yardыmlarыn mиnиmuma endыrыlmяsыnя, 

lazыm gяlяrsя mцяyyяn mцddяtя dayandыrыlmasыna yю nяl - 

dыlmишdиr. 

XX яsrиn sonlarыnda qondarma “ermяnи soyqыrыmы” 

mя sяlяsиnиn ermяnиpяrяst konqresmenlяr tяrяfиndяn 


yenиdяn ABШ Konqresиnиn gцndяlиyиnя salыnmasыna cяhd 

gюstяrиldи. Belя kи, 21 sentиyabr 2000-cи иldя Tяmsиlчиlяr 

Mяclиsи Иnsan Haqlarы Alt Komиtяsи qondarma “ermяnи 

soyqыrыmы”nыn tanыnmasы иlя яlaqяdar qяrar qяbul etdи. Qя - 

rar daha sonra Tяmsиlчиlяr Mяclиsиnиn Юlkяlяrarasы Яla - 

qяlяr Komиtяsиndяn dя keчяrяk Senatыn mцzakиrяsиnя gюn - 

dяrиldи. ABШ-ыn dюvlяt baшчыsы Bиll Klиntonun vя Mц dafия 

nazиrи Henrи Шeltonun tяzyиqlяrи nяtиcяsиndя Tяmsиlчыlяr 

Mяclиsиnиn gцndяlиyиnя daxиl edиlmиш, qondarma “ermяnи 

soyqыrыmы” иlя baьlы keчиrиlяcяk dиnlяmяlяr tя xиrя salыndы. 

XX яsrdя ABШ-dakы ermяnи dиasporasыnыn fяalиy yя - 

tиnиn bu vя ya dиgяr иstиqamяtlяrи haqqыnda mяlumat ve - 

rяrkяn иlk юncя dиaspora ermяnиlяrиnиn bu юlkяdя uzun 

иllяrdяn bяrи formalaшdыrdыqlarы sиyasы partиyalarыn шюbяlяrиnи, 

tяdqиqat mяrkяzlяrиnи, radиo vя televиzиya kanallarыnы 

vя dиgяr kцtlяvи иnformasиya vasиtяlяrиnи (qяzet, jurnal, 

dяrgи vя.s), hяmчиnиn maalиyя fondlarыnыn yaranma sяbя - 

lяrиnи, mяqsяdlяrиnи, dиasporanыn antи-tцrk fяalиyyяtиndя 

tutduьu mюvqeyи tяhlиl etmяyя чalышacaьыq. Bиldиyиmиz kи - 

mи, 1965-cи иldяn sonra ABШ-da ermяnи dиaspor tяшkиlatlarыnыn 

sayыnda kяskиn artыm hиss olunmaьa baшladы. Yerи 

gяlmишkяn, 1887-cи иldяn baшlayaraq mцasиr dюvrц mц zя - 

dяk, burada yцzlяrlя tяшkиlatlarыn, sиyasи partиyalarыn mцxtяlиf 

шtatlarda regиonal шюbяlяrиnиn yaradыlmasы prosesи da - 

vamlы surяtdя aparыlmышdыr. Bu gцn ABШ-dakы ermяnи dиasporasыnыn 

hиmayяsи altыnda yaradыlan tяшkиlatlar aшaьыdakы 

иstиqamяtlяr цzrя fяalиyyяt gюstяrиr: 

Mяzun tяшkиlatlarы; Ermяnи Araшdыrmalarы vя Tяdqиqat 

mяrkяzlяrи; Иdman tяшkиlatlarы; 

Иcma mяrkяzlяrи; Hяmvяtяnlяr tяшkиlatlarы; Mяdяnиy - 

yяt tяшkиlatlarы; Nиgah xиdmяtlяrи tяшkиlatlarы; Tяhsиl tяш - 

kиlatlarы; Fondlar; Mяzarlыqlar vя Qяbиrиstanlыqlar; Яdяbи 

tяшkиlatlar; Xяstяxanalar vя Hospиtallar; Tamaшa vя Kиno 

qruplarы; Xeyrиyyя tяшkиlatlarы; Sиyasи vя Иctиmaи Ишlяr tяш - 

kи latlarы; Peшя tяшkиlatlarы; Qaчqыnlarыn Mяskunlaшdыrыlmasы 

tяшkиlatlarы; Dиnи tяшkиlatlar; Sosиal xиdmяt tяшkиlatlarы; 

Tяlяbя tяшkиlatlarы (Kollec vя Unиversиtetlяr); Gяnclяr tяш - 

kиlatlarы; Ermяnи kиlsяlяrи; Qяzetlяr (gцndяlиk vя hяf tяlиk); 

Ermяnи Araшdыrmalarы dюvrц nяшrlяrи; Mяktяblяr; Шяnbя 

mяktяblяrи; Bazar gцnц mяktяblяrи; Ermяnи Araш dыrmalarы 

magиstr proqramlarы; Ermяnи Araшdыrmalarы bakalavr proqramlarы; 

Ermяnиstanda Tяhsиl proqramlarы; Semиnarиyalar 

vя Teolojи mяktяblяr; Tяшkиlatlar vя Tяd qиqat kиtabxanalarы; 

Xalq kиtabxanalarы; Mяktяb kиtabxanalarы; Kollec 

vя Unиversиtet kиtabxanalarы; Kиlsя vя Se mиnarиya kиtabxanalarы; 

Xцsusи kиtabxanalar; Юzяl kиtabxanalar; Kиtab 

kюшklяrи vя kиtab maьazalarы; Kиlsя kиtab kюшklяrи; Kиtab 

nяшrиyyat evlяrи; Musиqи vя vиdeoyazы stu dиyalarы; Radиo 

proqramlarы; Televиzиya proqramlarы; Tяqaцdlяr, qrantlar, 

kredиtlяr, yoldaшlыqlar; Bцlletenlяr, nяшr lяr, jurnallar. 

Иkи яsrя yaxыn mцddяtdя ABШ-da yorulmadan antиtцrk 

fяalиyyяtиnи davam etdиrяn bu tяшkиlatlar ичяrиsиndя яn 

mцtяшяkkиlи 1984-cц иldя yaradыlmыш Amerиka Ermяnи 

Assambleyasыdыr (Armenиan Assembly of Amerиka-AAA). 

Bu tяшkиlatыn mцxtяlиf шtatlarda regиonal шюbяlяrи fяalиyyяt 

gюstяrиr. Vaшиnqtondakы bu tяшkиlatыn яsas qanadы Ermяnи 

Mиllи Komиtяsиdыr. Amerиka Ermяnи Assambleyasы tяшkи - 

latыnыn яsas qollarыndan bиrи dя Ermяnи Xalq Komиtяsиdиr. 

Bu komиtя dя иkи яsas qola ayrыlыr: 

1. Ermяnи Xalq Komиtяsи - qяrb regиonlarы bюlmяsи; 

2. Ermяnи Xalq Komиtяsи - шяrq regиonlarы bюlmяsи 

Bu gцn bu tяшkиlatla yanaшы daha чox sиyasи fяalиyyяtlя 

mяшьul olan partиyalardan Ermяnи Иnqиlabчы Federasиyasы- 

Daшnaqsцtyunun, Шяrqи Amerиka Hыnчaq Sosиal Demokrat 

Partиyasыnыn, hяmчиnиn Mиllи Ermяnи Amerиkan Cцmhurиy - 

yяt Mяclиsиnиn fяalиyyяtиnи xцsusиlя qeyd etmяk olar. Иlk 

юncя Amerиka Ermяnи Assambleyasыnыn yaradыlmasыnda 

яsas mяqsяd vя qarшыya qoyulan vяzиfяlяrи aшaьыdakы kиmи 

цmumиlяшdиrmяk olar: 

ABШ-dakы ermяnи dиasporasыnыn цzvlяrиnи ermяnи mя - 

dяnиyyяtи, tarиxи vя иncяsяnяtи иlя yaxыndan tanыш etmяk; 

ABШ demokratиyasы daxиlиndя ermяnиlяrиn fяalиyyяtиnи 

gцclяndиrmяk; 

ABШ-da vяtяndaшlыq hцquqlarыnыn pozulmasыna qarшы 

mцbarиzя aparmaq; 

ABШ-ыn Ermяnиstana yardыmыnы daha da artыrmaq; 

Ermяnиstana konqres цzvlяrиnиn gяlишиnи tяшkиl vя 

tяmиn etmяk; 

Ermяnиstandakы sиyasи vя sosиal tяшkиlatlarыn fяalиy yя - 

tиnи gцclяndиrmяk mяqsяdи иlя 

mцxtяlиf lahиyяlяrlя yardыm etmяk vя. s 

Hяmчиnиn bu tяшkиlat aшaьыdakы иstиqamяtlяr цzrя fя - 

alиyyяt gюstяrиr: 

1. Akademиk ишlяr; 

2. Hюkumяt Ишlяrи; 

3. Юlkяlяrarasы Ишlяr; 

4. Xalqla яlaqяlяr vя antи-иftиra; 

5. Mцltяce Ишlяrи vя Tяlяbя Ишlяrи. 

Amerиka Ermяnи Assambleyasыnыn яsas qollarыndan 

ol maqla bu gцn ABШ-da яn gцclц vя яn bюyцk Ermяnи- 

Amerиkan sиyasи qurumu olaraq fяalиyyяt gюstяrяn Ermяnи 

Mиllи Komиtяsи bu юlkяdяkи dиaspora ermяnиlяrиnиn pozulmuш 

haqqlarыnыn bяrpasы иstиqamяtиndя fяalиyyяt gюstяrmяkdяdиr. 

Eynи zamanda tяшkиlat Tцrkиyя baшda olmaqla 

dиgяr Tцrksoylu dюvlяtlяrя qarшы antи-tцrk fяlиyyяtиnи da - 

vam etdиrmяkdя maraqlыdыr. Яsas mяqsяd guya ermя - 

nиlяrиn tarиx boyu Tцrksoylu xalqlar tяrяfиndяn mиllи-etnиk 

tя mиzlяmя sиyasяtиnя mяruz qalmalarы, hяmчиnиn яrazиlяrиnиn 

Tцrksoylu xalqlar tяrяfиndяn zorla mяnиmsяnиlmяsи 

vя buradan davamlы olaraq mцяyyяn dюvrlяrdя ermяnи - 

lяrиn kцtlяvи surяtdя mяhv edиlmяsиdиr. Fяalиyyяtlяrиnи bu 

cцr иftиralar, uydurma иddиalar цzяrиndя quran dиaspora 

tяшkиlatlarыnыn яsas qayяsи dя mяhz Tцrk xalqlarыna qarшы 

beynяlxalq kampanиya formalaшdыrmaqdыr. Bu иstиqamяtdя 

bцtцn gцcцnц sяfяrbяr edяn dиaspora tяшkиlatlarы mцяyyяn 

qяdяr mяsяlяnиn beynяlxalq trиbunalardan sяslяndи rиl - 

mяsиnя naиl olmaqdadыrlar. Bu ишdя Qяrb dюvlяtlяrиnиn 

dиas poraya verdиyи dяstяk dя xцsusиlя mцhцm яhяmиyyяt 

kяsb edиr. 

Amerиka Ermяnи Assambleyasы иlя yanaшы ABШ-da fя - 



29

alиyyяt gюstяrяn mцhцm sиyasы qurumlardan bиrи dя Daш - 

naqsцtyun partиyasыdыr. Partиyanыn qarшыsыna qoyduьu mяq - 

sяd mцstяqиl sosиalиst Ermяnиstan dюvlяtиnиn yaradыlma - 

sыdыr. Xцsusиlя, bu dюvlяtиn sяrhяdlяrи Sevr mцqavиlяsиnиn 

шяrtlяrиnя uyьun mцяyyяnlяшdиrиlmяlиdиr.Buraya Шяrqи 

Ana dolu vиlayяtиnиn 6 rayonu, Naxчыvan Muxtar Res pub - 

lиkasы, Daьlыq Qarabaь vя dиgяr яtraf яrazиlяr daxиl edиl mяlи 

иdи. Bцtцn bu mяkиrlи planlar partиyanыn mяtbu orqanы olan 

“Hayrenиk” vя “Ermяnиstan xяbяrlяrи” qяzetlяrиndя mцtяmadи 

olaraq ишыqlandыrыlыr. Buradan gюrцndцyц kиmи, Azяr - 

bay can vя Tцrkиyя torpaqlarы hesabыna “Bюyцk Ermя nиs - 

tan” dюvlяtиnиn yaradыlmasыna cяhdlяr bu gцn dя dиaspora 

ermяnиlяrи tяrяfиndяn davam etdиrиlmяkdяdиr. Bu иstиqamяtdя 

dиasporanыn apardыьы antи-tцrk fяaalиyyяtи bц tюv lцk - 

dя Tцrk Dцnyasыnыn bиrlиyиnиn sarsыldыlmasыna, hяm чиnиn 

яrazиlяrиnиn hиssя-hиssя zяbt edиlmяsиnя yюnяldиl mишdиr. 

Daшnaqsцtyun partиyasы иlя yanaшы ABШ-da fяalиyyяt 

gюstяrяn яn bюyцk sиyasы qurumlardan bиrи dя Hыnчaq So - 

sиal Demokrat Partиyasыdыr. Partиyanыn яsas mяqsяdи er - 

mяnи xalqыnыn mиllи maraqlarыnыn bu юlkяdя layиqиncя qo - 

runmasы, ermяnиlяrиn tapdalanmыш haqqlarыnыn mцdafияsи, 

hяmчиnиn Tцrk mиllяtиnи dцnya иctиmaиyyяtиnя “vяhши, barbarlar” 

kиmи tanыtdыrmaqdыr. Юlkяdя чoxlu sayda ишыq цzц 

gюrmцш kиtab, jurnal, qяzet, buklet sяhиfяlяrиndя, hяmчи - 

nиn televиzиya vя radиo verиlишlяrиndя bununla baьlы kиfayяt 

qяdяr dezиnformasиyalar yayыlmaqdadыr. 

ABШ-dakы ermяnи dиasporasыnыn яsas иdeolojи mяrkяzи 

funksиyasыnы yerиnя yetиrяn Araшdыrma mяrkяzlяrиnиn fяallиyyяtи 

sиstemlи шяkиldя hяyata keчиrиlmяkdяdиr. Mцxtяlиf 

иstиqamяtlяr цzrя fяalиyyяt gюstяrяn bu tяшkиlatlar dиasporanыn 

gяlяcяk planlarыnыn mцяyyяnlяшdиrиlmяsиndя, hяyata 

keчиrиlяcяk mяsяlяlяrиn sиstemlи шяkиldя sиntez vя analиz 

olunmasыnda mцhцm яhяmиyyяt kяsb edиr. Яsas fяalиy - 

yяtlяrиnи bu юlkяnиn яn nцfuzlu unиversиtetlяrиndя tяшkиl 

edяn araшdыrma mяrkяzlяrиnиn яsas mяqsяdи xцsusиlя qondarma 

“ermяnи soyqыrыmы” иlя baьlы tяdqиqatlarыn daha чox 

elmи cяhяtdяn araшdыrыlmasы vя bu иstиqamяtdя konfrans, 

sиmpozиumlarыn tяшkиl edиlmяsиdиr. Hяmчиnиn ermяnи dиasporasы 

daxиlиndя ermяnи mяdяnиyyяtиnи, dиlиnи, tarиxиnи, 

mad dи mяdяnиyyяt nцmunяlяrиnи, musиqиsиnи daha dяrиn - 

dяn araшdыrmaq vя dцnya иctиmaиyyяtиnя чatdыrmaq, dцn - 

ya nыn mцxtяlиf yerlяrиnя sяpяlяnmиш dиaspora ermяnиlя rи - 

nиn demoqrafиk artыm sяvиyyяsиnи mцqayиsяlи шяkиldя tяhlиl 

etmяk, aиlя daxиlиndя doьum-юlцm hallarыnыn mцtяmadи 

olaraq nиsbяtиnи, saьlыq durumunu, seчkи kompa nи yalarыnda 

ишtиrakыnы, vergи юdяnиши zamanы yarana bиlяcяk hяr hansы 

anlaшыlmazlыьыn dяrhal aradan qaldыrыlmasыnы, kиlsя tиkиntиsиnы 

vя nяhayяt kиlsяlяrя gяnc keшишlяrиn hazыrlanmasыnы 

tяшkиl etmяkdиr. Eynи zamanda Tцrkиyя, Azяr baycan, Gцr - 

cцstan, Иrandan daha чox torpaq mяnиmsяmяk vя bu torpaqlarыn 

qяdиmdяn ermяnиlяrя mяxsus olduьunu xяrи - 

tяlяrlя, saxta faktlarla sцbut etmяkdиr. Цmumermяnи mиllи 

hяrяkatыna (Haи Tahtda) bu vя ya dиgяr formada dяstяk 

verяn ABШ-dakы araшdыrma mяrkяzlяrиndяn aшaьыdakыlarыn 

adlarыnы xцsusиlя qeyd etmяk lazыmdыr: 

Amerиka-Ermяnи Beynяlxalq Unиversиtetи; Ermяnиs - 

tan Sиyasи Tяhlиl, Tяdqиqatlar vя Planlaшdыrma Иnstиtutu; 

Stres vя Genosиd Tяdqиqatlarы цzrя Ermяnи-Amerиka cя - 

mиyyяtи; Ermяnиstan Mиllи vя Beynяlxalq Araшdыrmalar 

Mяrkяzи; Ermяnиstan Fиlm Fondu; Ermяnиstan Шяcяrя Cя - 

mиyyяtи; Kalиfornиya Dюvlяt Unиversиtetиnиn Fresko 

Ermяnи Araшdыrmalar Proqramы; Mичиqan-Derborn Unиver - 

sиtetиnиn Ermяnи Araшdыrmalarы vя Nяшrиyyatы Mяrkяzи; 

Ko lumbиya Unиversиtetи Ermяnи Araшdыrmalarы Proqramы; 

Emmanuel Unиversиtetи; Harvard Unиversиtetи Ermяnи 

Araш dыrmalarы Proqramы; Ermяnи Araшdыrmalarы vя Tяdqи - 

qatlarы цzrя Mиllи Assossasиya; Kvebek Ermяnи Araшdыr - 

malarы Bиrlиyи; Mцqяddяs Nerses Ermяnи Semиnarиyasы; 

Mичиqan-Derborn Unиversиtetи Araшdыrmalar Mяrkяzи 

yanыnda Ermяnи Tяdqиqatlarы Cяmиyyяtи; Kalиfornиya Los- 

Anceles Unиversиtetи; Konnektиkud Unиversиtetи Ermяnи 

Araшdыrmalarы цzrя Proqramы; Cяnubи Kalиfornиya Unи - 

versиtetи Ermяnиstan Musиqиsиnиn Dostlarы Fondu; Mцasиr 

Ermяnиstan Tяdqиqatlarы vя Sяnяdlяшdиrmя цzrя Zoryan 

Иnstиtutu. 

Bu gцn mцxtяlиf mяzhяblяrя qulluq edяn dцnya er - 

mяnиlяrиnи bиr bayraq altыnda bиrlяшdиrmяyя xиdmяt edяn 

tяшkиlatlarыn sayы durmadan artmaqdadыr. Цmumermяnи 

mиl lи hяrяkatыnыn bиr mяrkяzdяn иdarя olunmasы иstиqamяtиndя 

bцtцn gцcцnц sяfяrbяr edяn tяшkиlatlardan, xцsusиlя 

иdman cяmиyyяtlяrиnи vя xalq evlяrи bиrlиyиnи mиsal gюstяrmяk 

olar. Bu tяшkиlatlarыn fяalиyyяtиnиn яsas mяqsяdи Er - 

mяnиstandan buraya gяlяn ermяnи gяnclяrиnи, иdmanчыlarыnы 

olиmpиya oyunlarыna ruhlandыrmaq vя eynи zamanda on - 

larыn maalиyyя problemlяrиnиn hяllиnя naиl olmaqdыr. Bu 

gцn ABШ-da bu иstиqamяtdя fяalиyyяt gюstяrяn 21 belя 

tяшkиlat mюvcuddur. Иdman cяmиyyяtlяrи иlя yanaшы Xalq 

Evlяrи Bиrlиyи dя bu gцn dиaspora daxиlиndя xцsusи cяkиyя 

malиk tяшkиlatlar sыrasыnda yer almaqdadыr. Ermяnиlяrиn bиr 

bayraq altыnda bиrlяшmяsи uьrunda mцbarиzя aparan 11 

belя tяшkиlat mюvcuddur. 

Mцasиr dюvrdя fяallыьы иlя dиqqяt чяkяn vя daha genиш 

mяkanda fяalиyyяt gяstяrяn tяшkиlatlardan bиrи dя Yurttaш 

Tяшkиlatlarы Bиrlиyиdиr. Юzцndя mцxtяlиf profиllи tяшkиlatlarы 

bиrlяшdиrяn Yurttaш Bиrlиyиnя daxиl olan tяшkиlatlardan bиr 

neчяsиnиn adlarыnы qeyd etmяk olar: 

Arabkиr Bиrlиyи; Ararat Ermяnи Cяmиyyяtи; Ermяnиs - 

tan Ayntabtzы Assossasиyasы; Ermяnиstan Quessarиya Dиas - 

pora Bиrlиyи; Ermяnиstan Los-Anceles Cяmиyyяtи; Beylan 

Dиaspora Bиrlиyи; Bolsohay Mяdяnиyyяt Assossasиyasы; 

Чo moqlu Dиaspora Cяmиyyяtи; Konstantиnopol Ermяnиs - 

tan Humanиtar Cяmиyyяtи; Иstanbul A.B.G.U. Иnшaat fa - 

kultяsиnиn Ermяnи Mяdяnиyyяt Cяmиyyяtи; Malatya 

Tяhsиl Assossasиyasы (Massacusets шtatы); Malatya Tяhsиl 

Assossasиyasы (Nyu-Cersи шtatы); Vaspurakan Цmumи 

Cяmиyyяtи; Nyu-York Иran-Ermяnиstan Cяmиyyяtи; Kes - 

saxp Ermяnиstanыn Tяhsиl Assossasиyasы; Musa Ler As - 

sossasиyasы; Иstanbul Ermяnиlяrи Tяшkиlatы; Pan-Sebastиa 

Reablиtasиya Bиrlиyи; Kafии Rumunиya-Ermяnи Assos sa - 

sиyasы; Zgert Ermяnи Assossasиyasы; Иstanbul Ermяnиlяrи 


Cяmиyyяtи; Aиntab Ermяnиlяrи Bиrlиyи; Maraш Ermяnиlяrи 

Bиrlиyи (Nyu-York шtatы); Maraш Ermяnиlяrи Bиrlиyи (Kalи - 

fornиya шtatы); Urmиya Ermяnи Tяшkиlatы; Zeytun Hяmvя - 

tяnlяrи Assosиasиyasы. 

Mцxtяlиf mяqsяdlяr цчцn yaradыlmыш bu tяшkиlatlarыn 

bцtюvlцkdя яsas qayяsи gяnc ermяnи nяslиnи bиr araya top - 

lamaq, onlara цmumtцrk dцшmяnчиlиk duyьularыnы aшыlamaq, 

qondarma “ermяnи soyqыrыmы”nыn gюrцnяn vя gюrцnmяyяn 

tяrяflяrиnи dяrиndяn юyrяtmяk vя bununla baьlы 

чoxlu sayda kиtab, buklet, qяzet, jurnallar nяшr etdиrmяk, 

dиaspora иcmalarы arasыnda telekюrpцlяrи mцtяmadи шяkиldя 

tяшkиl etmяk vя dиgяr mяsяlяlяrиn hяllи иstиqamяtиndя 

sяylяrи bиrlяшdиrmяkdиr. Qeyd etdиyиmиz иrи lahиyяlяrиn baш 

tutmasы цчцn xeyrиyyя fondlarыnыn ayыrdыьы maalиyyя 

vяsaиtlяrи dя цmumи ишиn gedишиnя mцsbяt tяsиrlяrиnи gюs - 

tяrmяkdяdиr. 

Qeyd etmяk lazыmdыr kи, daha чox mцtяшяkkиllиyи иlя 

se чиlяn dиaspora tяшkиlatlarы ичяrиsиndя xцsusиlя mя dя - 

nиyyяt tяшkиlatlarы fяallыьы иlя seчиlиr. Mцxtяlиf шtatlarda 

fяalиyyяt gюstяrяn mяdяnиyyяt tяшkиlatlarыnыn цmumи sayы 

89-dan artыqdыr. Buna mиsal olaraq Ararat Fondunu, Ame - 

rиka-Ermяnи Mяdяnиyyяt Mяrkяzиnи (Las-Veqas), Ermяnи 

Mяdяnиyyяt Assossasиyasыnы (Vaшиnqton) qeyd etmяk olar. 

Bu tяшkиlatlarыn yaradыlmasыnda яsas mяqsяd ermяnи gяnclяrиnиn 

ermяnи dиlиnя, яdяbиyyatыna, tarиxиnя, mяdяnиy - 

yяtиnя, unиversиtetlяrиnя, hяmчиnиn 1988-cи иldя Ermя - 

nиstanda baш vermиш zяlzяlяdяn zяrяr чяkmиш vяtяndaшlara 

maddи vя mяnяvи dяstяk olmaq, ишsиz ermяnиlяrи bиr araya 

toplamaq, onlara bu ишdя dяstяk olmaq, ermяnи tяlя bя lя - 

rиnиn ABШ-ыn яn nцfuzlu unиversиtetlяrиndя tяhsиl almalarыna 

yardыm etmяk, ишьal altыnda olan Azяrbaycan torpaqlarыndakы 

maddи-mяdяnиyyяt abиdяlяrиnиn er mя nиlяш - 

dиrиlmяsиnя yardыm etmяk vя dцnya иctиmaиyyяtиnя ermяnи 

abиdяlяrи kиmи sыrыmaqdыr. 

Mцasиr dюvrdя иnformasиyanыn kцtlяvиlиyи vя яhяmиy - 

yяtи gцnц-gцndяn artmaqdadыr. Kцtlяvи иnformasиya va - 

sиtяlяrиnиn yaradыlmasы vя maddи-texnиkи bazasыnыn daha da 

tяkmиllяшdиrиlmяsи, hяmчиnиn xeyrиyyя fondlarыnыn bu ишя 

kцllи mиqdarda maalиyyя vяsaиtlяrи xяrclяmяsи ermяnи 

dиasporasыnыn antи-tцrk fяalиyyяtиnиn яsas prиorиtetlяrиndяn 

bиrиnи tяшkиl etmяkdяdиr. Dиqqяtи cяlb edяn mцhцm mя - 

sяlяlяrdяn bиrи dя ABШ-ыn яn nцfuzlu nяшrlяrиndяn olan 

“Nyu-York Tayms” qяzetиnиn sяhиfяlяrиndя ermяnи dиasporasыnыn 

uьurlarы vя antи-tцrk fяalиyyяtиnиn bu vя ya dиgяr 

tяrяflяrиnиn mцtяmadи olaraq sиlsиlя mяqalяlяrlя ишыqlandыrыlmasыdыr. 

Burada Azяrbaycanыn ayrыlmaz tяrkиb hиssяsи 

olan Daьlыq Qarabaь vя яtraf rayonlarыn ermяnи яrazиlяrи 

olduьu haqqыnda sяrsяm vя cяfяngиyyatla dolu saxta faktlar 

yerlяшdиrиlmишdиr. Bununla yanaшы burada ermяnиlяrиn 

qonшu dюvlяtlяrя (Gцrcцstan, Tцrkиyя) qarшы яrazи иddиalarы 

vя dиasporanыn bu иstиqamяtdяkи fяalиyyяtи иlя baьlы 

yazыlara da tez-tez rast gяlиnmяkdяdиr. Иkи яsr mцddяtиndя 

yaradыlmыш чoxlu sayda kцtlяvи иnformasиya vasиtяlяrи 

ermяnи dиasporasы daxиlиndя xцsusи чяkиyя malиk Hыnчaq 

vя Daшnaq tяшkиlatlarы tяrяfиndяn иdarя olunmaqdadыr. 

Qeyd etmяk lazыmdыr kи, ABШ-da ermяnи dиasporasы 

tяrяfиndяn tяsиs olunmцш яn qяdиm qяzet 1899-cu иldяn 

ermяnи dиlиndя nяшr edиlяn “Hayrenиk Weekly” qяzetиdиr. 

1908-cи иldя Kalиfornиyada ermяnи vя иngиlиs dиlиndя nяшr 

edиlяn “Asbaraz Armenиan Daиly” qяzetи dя xцsusи 

mюvqeyя malиkdиr. Bu qяzetlяrlя yanaшы 1922-cи иldя Mas - 

saчusetsdя tяsиs edиlmиш “Bakиar Monthly” vя eynи tarиxdя 

Kalиfornиyada yaradыlmыш “Nor Or Semи-Weekly” qя zet - 

lяrи dя fяallыьы иlя seчиlmяkdяdиr. Xцsusиlя “Nor Or Semи- 

Weekly” qяzetи hяftяdя иkи gцn olmaqla yalnыz er mяnи 

dиlиndя nяшr olunmaqdadыr. Чoxsaylы ermяnи vя amerиkan 

vяtяndaшlarыnыn rяьbяtиnи qazanan bu qяzetlяrlя yanaшы 

dиgяr qяzetlяr dя ermяnи dиasporasы tяrяfиndяn maalи yя - 

lяшdиrиlmяkdяdиr. Bunlara mиsal olaraq 1933-cц иldя иngиlиs 

dиlиndя hяftяlиk nяшr edиlяn “Armenиan Weekly”, hяm - 

чиnиn 1958-cи иldя иngиlиs dиlиndя nяшrя baшlayan “Calи - 

fornиa Courиer” qяzetlяrиnи mиsal gюstяrmяk olar. 

Qяzetlяrlя yanaшы dиgяr dюvrц nяшrlяrиn fяalиyyяtи dя 

dиasporanыn dиqqяt mяrkяzиndяdиr. Bu gцn ABШ-da tяx - 

mиnяn 17 adda dюvrц nяшr fяalиyyяt gюstяrmяkdяdиr. Bun - 

lardan 5-и Kalиfornиyada, 3-ц Nyu-Yorkda, 4-ц Massa - 

чusetsdя, 2-sи Ohayoda, dиgяrlяrи иsя Vaшиnqton, Mичиqan 

vя Иllиnoиsdя nяшr edиlmяkdяdиr. Dюvrц nяшrlяrиn 4-ц er - 

mяnи vя иngиlиs dиllяrиndя, dиgяrlяrи иsя yalnыz иngиlиs dи - 

lиndя yayыnlanmaqdadыr. Bunlara mиsal olaraq aшaьыdakы 

dюvrц nяшrlяrиn adlarыnы qeyd etmяk olar: 

Ermяnиstan Lиnqvиstиka иllиk nяшrи; Чиkaqo Unиver sи - 

tetи Slavyan Dиllяrи Fakultяsи yanыnda Qafqaz Araш dыr ma - 

larы Mяrkяzиnиn иllиk nяшrи; “Ararat” jurnalы; Ermяnиstan 

Psиxologиya Elmlяr Assossasиyasы Sosиal Elmlяr Bюlmя - 

sиnиn Bцlletenи; Ermяnиstan Numиzmatиk jurnalы; Ermяnи 

Иcmalы; Kolumbиya Unиversиtetи Ermяnи Araшdыrmalarы ya - 

yыnы; Aspora; Hay Шarjum (Ermяnи hяrяkatы); Ermяnи Araш - 

dыrmalarы jurnalы; Ermяnи Araшdыrmalarы Cяmиyyя tиnиn 

Yaxыn Шяrq Dиllяrи Шюbяsиnиn jurnalы; Ermяnиstan Шe rиy - 

yatы jurnalы; Ermяnиstan Araшdыrmalarы Cяmиyyяtиnиn Er - 

mяnи Tяdqиqatlarы Mяrkяzиnиn nяшrи; TransQafqaz Xro - 

nologиya vя. s 

Mцasиr dюvrdя daha genиш audиtorиyaya hesablanmыш 

vя sцrяtlя иnkишaf etmяkdя olan kцtlяvи иnformasиya 

vasиtяlяrи ичяrиsиndя televиzиya vя radиo yayыmlarы xцsusи 

чяkиyя malиkdиr. Dцnyanыn mцxtяlиf яrazиlяrиnи юzlяrиnя 

mяskяn seчmиш ermяnиlяrиn bиr bayraq altыnda bиrlяшdиrиlmяsиndя 

vя maarиflяndиrиlmяsиndя, onlar arasыnda 

Tцrk dцшmяnчиlиyиnиn daha da dяrиnlяшdиrиlmяsиndя, elяcя 

dя dиasporanыn gяlяcяk planlarыnыn hяyata keчиrиlmяsиndя, 

xцsusиlя цmumermяnи mиllи hяrяkatыna bu vя ya dиgяr 

шяkиldя yardыm gюstяrиlmяsиndя televиzиya vя radиo yayыmlarыnыn 

fяalиyyяtи nяzяrячarpacaq dяrяcяdя иnkишaf 

etmяkdяdиr. Nяzяrя almaq lazыmdыr kи, gecя-gцndцz Tцrk 

dцшmяnчиlиyиnиn daha da dяrиnlяшdиrиlmяsи иstиqamяtиndя 

yorulmadan чalышan televиzиya vя radиo yayыmlarыna bu 

юlkяnиn ermяnи mяnшяlи maalиyя olиqarxlarыnыn ayыrdыьы 

maalиyя yardыmlarы иldяn-иlя artыrыlmaqdadыr. Mиlyonlarla 

dollarlar hesabыna baшa gяlяn mцtяmadи шtatlararasы tele 



31

kюrpцlяrиn tяшkиl edиlmяsи, buraya varlы ermяnи иш adam - 

larыnыn cяlb edиlmяsи, mцxtяlиf юlkяlяrdя fяalиyyяt gюs - 

tяrяn ermяnи иcmalarыnыn цmumermяnи mиllи hяrяkatыnыn 

иnkишafыna dяstяk vermяsи иstиqamяtиndя edиlяn чaьыrышlar 

bцtюvlцkdя televиzиya vя radиo verlишlяrиnиn mцшtяrяk fя - 

alиyyяtиnиn nяtиcяsи kиmи ortaya чыxыr. 

Bu gцn ABШ-da ermяnи dиasporasыna mяxsus чoxlu 

sayda kиlsяlяr fяalиyyяt gюstяrmяkdяdиr. Bu юlkяdя иlk 

dяfя 1881-cи иldя Massaчusets шtatыnda ermяnи kиlsяsи иnшa 

edиlmишdиr. Daha sonra иnшasы kцtlяvи hal alan ermяnи kиlsяlяrиnиn 

sayы durmadan artmaьa baшladы. Belя kи, qыsa 

mцd dяt яrzиndя Nyu-Yorkda, Nyu-Cersиdя, Kalиfornи - 

yada, Pensиlvanиyada vя dиgяr иrи шяhяrlяrdя ermяnи kиlsяlяrи 

иstиfadяyя verиldи. Ermяnиlяrя bu юlkяdя sяrbяst dи - 

nи rиtuallarыn vя ayиnlяrиn keчиrиlmяsиnя чox mцnbиt шяraиt 

yaradыlmышdыr. Tяssцflяr olsun kи, kиlsяlяr qarшыya qoyulan 

mяqsяd vя vяzиfяlяrи yerиnя yetиrmяkdяnsя daha чox иrqи 

ayrы-seчkиlиyиn dяrиnlяшmяsиnя, Tцrk dцшmяnчиlиyиnиn 

kяskиn xarakter almasыna, eynи zamanda qondarma “er mя - 

nи soyqыrыmы”nыn иldюnцmlяrиnиn yцksяk sяvиyyяdя tяш - 

kиlиnя maraq gюstяrmяkdяdиr. 

Mяlum olduьu kиmи, tarиxиn mцxtяlиf dюnяmlяrиndя 

Tцrklяrя qarшы mиllи-etnиk tяmиzlяmя vя terror sиyasяtиnиn 

yerиnя yetиrиlmяsиndя ermяnи kиlsяlяrиnиn чиrkиn fяalиy - 

yяtиnи xцsusиlя qeyd etmяk lazыmdыr. Mцtяmadи olaraq terrorun 

maalиyyяlяшdиrиlmяsи иstиqamяtиndя kиlsяlяrиn ayыr - 

dыьы pullar bиlяvasиtя bu юlkяdя fяalиyyяt gюstяrяn Tцrk 

dиplomatlarыnыn mяhv edиlmяsиnя, onlarыn aиlя цzvlяrиnиn 

yaшayыш шяraиtиnиn vя tяhlцkяsиzlиyиnиn hяr an pozulmasыna, 

elяcя dя bu юlkяdя fяalиyyяt gюstяrяn Tцrk иш adamlarыnыn 

normal tиcarяt fяalиyyяtиnиn яngяllяnmяsиnя sяrf edиlmяk - 

dяdиr. Amma bцtцn bu чяtиnlиklяrя baxmayaraq, bu юlkяdя 

yaшayan vя mцxtяlиf sahяlяrdя чalышan Tцrklяr ermяnи 

terrorunun tezlиklя aradan qaldыrыlmasы иstиqamяtиndя dиasporaya 

hяr cцrя maddи vя mяnяvи dяstяk vermяkdяdиrlяr. 

Belяlиklя, apardыьыmыz araшdыrmalar nяtиcяsиndя gяl dи - 

yиmиz son qяnaяtя gюrя ABШ-da ermяnи dиasporasыnыn 

tяшяkkцlц vя formalaшmasы uzun bиr tarиxи иnkишaf mяrhя - 

lяsи keчmишdиr. Иlk olaraq XЫX яsrыn яvvяllяrиndяn etиba - 

rяn mиssиonerlяr tяrяfиndяn ABШ-a gяtиrиlяn ermяnи sя - 

nяkar vя tacиrlяrиn burada sяrbяst tиcarяt яlaqяlяrиnиn qu - 

rulmasы, genишlяndиrиlmяsи vя ardыndan ermяnи tяlяbяlя - 

rиnиn yцksяk tяhsиl almalarы цчцn ABШ-a kюч etmяlяrи 

bцtюvlцkdя burada ermяnи dиasporasыnыn tяшяkkцlцnцn 

baшlanьыc mяrhяlяsиnи tяшkиl etmишdиr. Xцsusиlя иkи яsr 

mцddяtиndя ermяnиlяrиn buraya davamlы mиqrasиyasы nя - 

tиcяsиndя ABШ-da ermяnиlяrиn sayыnda kяskиn artыma gя - 

tиrиb чыxarmышdыr. Hal-hazыrda ABШ-da ermяnиlяrиn цmumи 

sayы 800 mиn – 1 mиlyon arasыnda dяyишmяkdяdиr. On larыn 

dиaspora шяkиlиndя bиrlяшmяlяrиnя, mюhkяmlяnmяlяrиnя, 

lobbичиlиk fяalиyyяtи иlя mяшьul olmalarыna, mцx tяlиf sяpkиlи 

tяшkиlat, dяrnяk, sиyasи partиya vя dиgяr qurumlar 

yaratmalarыna, xцsusиlя antи-tцrk fяalиyyяtи иlя baьlы иntensиv 

чalышmalarыna baxmayaraq Tцrkиyя dиasporasы иlя 

Azяrbaycan dиasporasыnыn dцшmяnя qarшы apardыqlarы bиrgя 

mцbarиzя Azяrbaycanыn, elяcя dя Tцrkиyяnиn beynяlxalq 

nцfuzunun mюhkяmlяnmяsиnя gяtиrиb чыxarmышdыr. 

Ər kişi niyyətinə 

Çanaqqala qələbəsi Türkün ən qiymətli cövhəri olan iman atəşi ilə qazanılmışdı. 

Aşağıda qeyd etdiyimiz hadisə bunu sübut edir: 

Kirtə müharibələri zamanı bölüklər arxa sipərlərdə hücum əmrini gözləyir, ön 

sıradakılar isə hücuma keçərək döyüşürdülər. Arxa sipərdə olan yüzbaşı öz əsgərləri 

ilə birgə süngüləri taxmış, əsəbi, hücuma hazır şəkildə dayanmışdı. Əsgərlər 

dua oxuyur, kəlimeyi-şəhadət gətirirlər. Vaxt ötürdü. Birdən yüzbaşı səsləndi: 

-Övladlarım, aslanlarım bir az sonra Cənabi Allahın hüzuruna gedəcəyik. 

Dəstəmaz almadan getməyin. Gəlin birlikdə əllərimizi tüfənglərimizin qəbzəsinə 

sürtüb bərabər təyənnüm edək. 

Birlikdə təyənnüm edirlər. Bir azdan yüzbaşı: 

-Övladlarım düşünürəm ki, bir az da gözləməliyik. Vaxt varkən öz cənazə 

namazımızı özümüz qılaq. Qiblə qarşımızdadır. 

Arxadan oğlu Əli çavuş uca səslə səslənir: 

-Ər kişi niyyətinə. 

O gün edilən hücumda öz namazını qılan çox az kişi sağ qaldı. Orada səslənən 

“ər kişi” fikri həmin döyüşçülər aid oldu. Çünki onlar əsl əsgərdirlər. 


Türkiye Basınında 

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti 

ve Bakü’nün Kurtuluşu 

Dr. Abdulhamit Avşar 

28 Mayıs 1918’de ilan edilen Azerbaycan Halk 

Cumhuriyeti ve Kafkas İslam Ordusu’nun Bakü’yü kurtarma 

harekatı dönemin Türkiye basınınca yakından takip 

edilmiş; gelişmeler Türkiye kamuoyuna aktarılmıştır. Bu 

haber ve yorumlar bir kitap yazılabilecek çapta yoğundur. 

Ancak biz bu çalışmamızın sınırları içerisinde, konunun 

genel bir çerçevesini sunmaya çalışacağız. Bunun için de 

özellikle Bakü’nün kurtarılışı ve Azerbaycan Halk 

Cumhuriyeti’nin Paris Sulh Konferansında İtilaf 

Devletlerince resmen tanınmasından sonra basında yer 

alanlarından bir kısmının üzerinde duracak ve analiz etmeye 

çalışacağız. 

Öncelikle, dönemin Türkiye basınının şu tavrının 

altının çizilmesi gerektiğini belirtmek gerekir: Kafkas 

İslam Ordusu’nun asıl terkibi Osmanlı-Türk askerlerinden 

oluşuyor olmasına rağmen o günlere ait Türkiye basınında 

bu ordu, “Azerbaycanlı” olarak tanımlanmaktadır. Mesela, 

Anadolu’da Yenigün gazetesinde yer alan 

“Azerbaycanlılar Bakü’yü Muhasara Ettiler” başlıklı haberde, 

“... (Harici Devletlerin) Bakü’de te’sis eylemek istedikleri 

menba-ı fesad ve mukavemet sabaha, akşama tedmir 

(mahv) ve hedm (harab) edilmek üzeredir. Filhakika 

Azerbaycan askerleri Moskof kuvvetleri ile vuku’ bulan 

son müsadematta (çatışmada) ihraz-i galibe ederek (galip 

gelerek) (Bakü) şehrine kadar gelmişler ve nihayet şehri 

sıkı bir muhasara altına almışlardır. Bugün Bakü’de mahsur 

kalan galib ihtimal, denizden başka tarik-i ric’atı 

olmayan İngiliz ve mu’tedil sosyalist kuvvetlerinin ankarîb 

(yakında) kamilen muzmahill olarak (darmadağın 

olmuş bir şekilde) Bakü şehrini sahib-i hakikiyyelerine 

teslim edecekleri kaviyyen (kuvvetle) me’mûl bulunuyor 

(ümit ediliyor)” denilerek, Göğçay’dan itibaren devam 

eden çatışmaların Azerbaycanlılar ile Bolşevik kuvvetler 

arasında cereyan ettiğini belirtiyordu. (Anadolu’da Yenigün, 

3 Eylül 1918, s. 1.) 

Türkiye basınının bu tutumunun, Gence’de kurulan 

yeni orduya “Kafkas İslam Ordusu” adının verilmesindeki 

politika ile bir paralellik gösterdiği görülmektedir. 

Bilindiği gibi çoğunluğu Türkiye Türklerinden oluşan 

orduya “Kafkas İslam Ordusu” denilmesinin asıl amacı, 

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin istikbali açısından, 

ordunun yerli unsurlardan müteşekkil olduğu imajını verebilmekti. 

Bu politika basının da tutumunu etkilemiş; basın, 

Azerbaycan’daki çatışmaların yerli Türklerle, onların yurtlarını 

işgal eden Bolşevik Rus-Ermeni Taşnak güçler 

arasında cereyan ettiği şeklinde takdim etmiştir. Bu Birinci 

Dünya Savaşında basının, Türk dış politikası hakkındaki 

hassasiyetini ve devletin resmi politikasını destekleme 

yönündeki gayretini göstermesi bakımından ilgi çekici bir 

örnektir. 

Türkiye basını, savaş haberlerine yakın alaka gösterdiği 

gibi, o sıralar temaslarda bulunmak üzere İstanbul’da 

bulunan Azerbaycan resmi heyetinin temaslarını da yakından 

takip ediyordu. Yani, Azerbaycan’la ilgili olarak hem 

savaş hem de diplomatik gelişmeler konusunda hassas bir 

yayın politikası izliyorlardı. Mesela, Kafkas İslam 

Ordusu’nun Bolşevik Rus-Ermeni Taşnak kuvvetleri ile 

Göğçay-Karameryem önlerinde yapacakları çetin 

savaşlardan kısa bir zaman önce, İstanbul’un etkili 

gazetelerinden Tasvir-i Efkar, birinci sayfasında fotoğraflı 

bir habere yer veriyordu. “Azerbaycan Heyeti Merhusası” 

manşetli haberde, Mehmet Emin Resulzade ile yapılan 

geniş bir mülakat da yer alıyordu. Resim altı yazısında ise, 

“Evvelki gece şehrimize muvasalat etmiş bulunan 

Azerbaycan Hükümeti heyeti merhusası” ifadesi altında, 

heyet üyeleri, “Resulzade Mehmed Emin Bey (reis), Halil 

Bey Hasmehmedov (aza), Aslan Bey Safikürdiski (aza) ve 

Ahmed Bey (aza)” olarak takdim ediliyordu. (Tasvir-i Efkar, 

26 Haziran 1918, s. 1.) 

Diğer taraftan gazetede yer alan takdim yazısından, 

Mehmed Emin Resulzade’nin daha önce bir-iki sene 

kadar İstanbul’da bulunduğu ve bu sırada bir süre Tasvir-i 

Efkar’ın “alem-i İslam muharrirliği”ni yaptığını öğreniyoruz. 

Resulzade ile yapılan mülakatta sorulan sorulardan, 

esas amacın, yeni ilan edilen Azerbaycan Halk 

Cumhuriyeti’ni Türkiye kamuoyuna tanıtmak olduğu 

hemen kendini belli etmektedir. Mesela, “Hükümetin bir 

Meclis-i Milliyesi, birde kuvve-i icraiyesi vardır. Meclis-i 

milliyede en kuvvetli fırka, Türk Adem-i Merkeziyet 

(Müsavat) Fırkasıdır. Bundan başka Müslüman Sosyalist 

Grubu, Sosyal Demokrat (Himmet) Fırkası, bir de (İttihadı 

İslam) Fırkası vardır” (Tasvir-i Efkar, 26 Haziran 1918, s. 2.) 

ifadelerinde olduğu gibi. Bu mülakatın en dikkat çekici 

yönlerinden biri ise Mehmed Emin Resulzade’nin, yeni 

devletin idare şeklinden söz ederken “şimdilik 

cumhuriyet” ifadesini kullanmasıdır. Yine Resulzade 

gazetedeki mülakatının sonunda da, Azerbaycan 



33

Hükümetinin “kat’i şekli idaresi”nin daha sonra halk 

oyuna dayanarak toplanacak olan “meclis-i mebusan 

tarafından” belirleneceğini ifade etmektedir. 

Bu dönemde Türkiye basınının esas olarak, yeni 

kurulan Azerbaycan devletini tanıtmak, tarihi, coğrafyası, 

demografik yapısı vb. konularda okuyucularını aydınlatmak 

tavrı sergilediği dikkat çekmektedir. Nitekim, 

Resulzade ile yapılan mülakatların yanı sıra, dönemin 

başka Azerbaycanlı aydınları vasıtasıyla da Azerbaycan 

hakkında bilgiler verildiği görülmektedir. Mesela, Vakit 

gazetesinin 14 Ağustos 1918 tarihli sayısında Ağaoğlu 

Ahmet Bey ile yapılan bir mülakat yoluyla Kafkasya’daki 

“Türk ve Müslüman” ahali hakkında geniş bilgilere yer 

veriliyordu. (Vakit, 14 Ağustos 1918, s.1.) Aynı şekilde, 

Resulzade başkanlığında İstanbul’da bulunan resmi heyet 

başta olmak üzere, daha önce İstanbul’a yerleşmiş olan 

Azerbaycanlı aydınların, Azerbaycan’ın coğrafyası, siyasi 

ve askeri gelişmeler hakkında kamuoyunu sık sık aydınlatan 

beyanatlar verdikleri, konferanslar düzenledikleri 

dikkat çekmektedir. (Mesela, “Kafkasya İşleri: Resulzade 

Mehmed Emin Bey’in Beyanatı”, Vakit, 22 temmuz 1918, s. 1; 

“Azerbaycan Hakkında Konferans”, Vakit, 3 Eylül 1918, s. 1.) 

Bu şekilde, Kafkas İslam Ordusu harekatını ve 

Azerbaycan heyetinin siyasi temaslarını yakından takip 

eden ve gelişmeleri hemen kamuoyuna aktarmaya gayret 

eden Türkiye basını, Bakü’nün kurtarılması haberini de 

büyük bir sevinç içinde okuyucularına duyuruyordu. Bu 

cümleden, Anadolu’da Yenigün gazetesinin haberi bir 

örnek olarak verilebilir. Gazetenin 17 Eylül 1918 tarihli 

sayısının birinci sayfasında geniş puntolarla duyurulan 

haberin başlığında “Bakü Üzerinde Azerbaycan Bayrağı 

Mütemevviç (dalgalanıyor)” denildikten sonra spotta, 

“Azerbaycan kıtaâtı Bakü’yü zabt ettiler. Din ve ırk 

kardeşlerimizi, tebşir ve tebrik ederiz” ifadesi yer alıyordu” 

(Anadolu’da Yenigün, 17 Eylül 1918, s. 1.) 

Anadolu’da Yenigün gazetesi daha sonra yayınladığı 

bir haber-araştırma yazısında da, Bakü’nün Kafkas İslam 

Ordusu tarafından azat edilmesi, Azerbaycan’ın toprak 

bütünlüğünü sağladığı şeklinde değerlendiriliyordu. 

Güney Kafkasya’nın yeni demografik yapısı ve siyasi 

durumunu gösteren iki haritaya da yer verilen yazıda, 

(“Azerbaycan tamamiyet-i mülkiyesini temin etti”, Anadolu’da 

Yenigün, 21 Eylül 1918, s. 1.) 

Bakü’nün stratejik ve tarihi ehemmiyetine yer veren 

uzun bir değerlendirmeye de yer veriliyordu. Bütün haber 

ve yorumlarda, Bakü’nün tarihen Azerbaycan’ın bir 

parçası olduğu, 15 Eylül günü işgalcilerden temizlenmesiyle 

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin toprak bütünlüğünün 

sağlandığı ve başşehrine kavuştuğunun altı 

çiziliyordu. 

Aynı günlerde gazetelerde, Bakü’nün nasıl kurtarıldığına 

dair ayrıntıların da yer aldığını görüyoruz. Bu 

ayrıntılarda, özellikle Kafkas İslam Ordusu’na karşı 

Bolşevik Rus, Ermeni, İngiliz ve Çarlık yanlısı Rusların 

işbirliği yapmalarının altı çiziliyor, Bakü’nün kurtarılmasının 

önemi vurgulanıyordu. Bu haberlere göre, 

İngilizler Bakü’ye 30.000 asker çıkarmışlardı, ancak, 14 

Eylül gecesi Türk mevzilerinden yapılan bombardıman ve 

hücumlar karşısında bu kuvvetler çaresiz kalmışlar, gemilerle 

kaçmak yolunu seçmişlerdi. (“Bakü’nün Zaptı Tafsilatı: 

Bombardıman- İngilizler Nasıl Kaçtı”, Anadolu’da Yenigün, 24 

Eylül 1918, s. 1.) 

Aynı tarihlerde Vakit gazetesinde çok önemli bir 

haberin yer aldığını görmekteyiz. Buna göre, 

Azerbaycan’ın İstanbul’da bulunan resmi heyetinin 

başkanı “Resulzade Mehmed Emin Bey”, Almanya’ya bir 

nota vererek Bakü’nün Azerbaycan’a aidiyetinin altını 

çizmiştir. Sovyet Rusya ile petrol karşılığı anlaşarak, 

Bakü’nün kurtarılmasına engel olmaya çalışan Almanya, 

(Almanya’nın Kafkas İslam Ordusu’nun Bakü’yü kurtarmasına 

engel olma konusundaki çabaları ve Osmanlı Devleti’nin karşı 

duruşu ile ilgili bk. Abdulhamit Avşar, “Enver Paşa’yı İstifa 

Noktasına Getiren Olay: Almanya’nın Kafkas İslam Ordusu 

Harekatını Engelleme Çabaları”, Yom Dergisi, Sayı 10, Bakü, 

2008, s. 11-16.) anlaşılıyor ki, Bakü’nün Azerbaycan’a ait 

olmadığını, tarihi ve kültürel yakınlık bulunmadığını propaganda 

ediyordu. Bu ise, Azerbaycan heyetini çok rahatsız 

etmiş, Almanya’ya Bakü’nün Azerbaycan’ın ayrılmaz bir 

parçası olduğunu ifade eden bir nota vermek durumunda 

kalmışlardı: (“Azerbaycan’ın Almanya Hükümeti’ne Notası”, 

Vakit, 23 Eylül 1918, s. 1.) 

“Azerbaycan’ın Almanya Hükümetine Notası 

Eylül’ün 12’sinde Azerbaycan hey’et-i murahhasası 

re’isi Resulzade Mehmed Emin Bey tarafından Almanya 

Sefiri Vekili Kont (Valdeburg)’a bir nota verilmiş ve bunun 

bir sureti de müttefik ve bitaraf hükümet sefaretlerine 

tebliğ edilmiştir. Bu notada Azerbaycan ile kadim Bakü 

Hanlığı arasındaki tarihi münasebetlerden ve 

Azerbaycan’ın Bakü üzerindeki hukuk ve müddeiyatından 

bahs olunmaktadır.” 

Türkiye gazetelerinde Azerbaycan Halk 

Cumhuriyeti’nin ilanı ile ortaya çıkan, Kafkas İslam 

Ordusu’nun başarıları ve Bakü’nün kurtarılması ile zirveye 

ulaşan coşku, Mondros Ateşkes Anlaşması’nın imzalanması 

ve Osmanlı Devleti’nin savaştan çekilmesine 

kadar artarak devam eder. Mondros’tan sonra ise, matbuatın 

esas olarak Azerbaycan Hükümeti’nin geleceği ve 

İngilizlerin bölge ilgili planları, Nuri Paşa ve 

Azerbaycan’da bulunan Osmanlı askerlerinin akıbetinin 

ne olacağı konuları üzerine yoğunlaştıkları görülmektedir. 

(“Azerbaycan Meselesi”, Anadolu’da Yenigün, 21 Teşrinisani 

1918, s. 1; “Azerbaycan Şurası”, Vakit, 21 Teşrinisani 1918, s. 1.) 

Bu cümleden, üzerinde durulması gereken en dikkat 

çekici haberlerden biri, Osmanlı Genelkurmay 

Başkanlığının ordudan Nuri Paşa’nın kaydını sildiğine dair 

haberlerdir. Bilindiği gibi, Mondros Ateşkes Antlaşması 

sonucu, Kafkas İslam Ordusu’nu teşkil eden Osmanlı 

askerlerinin Azerbaycan’ın terk etmesi gündeme gelince, 

Nuri Paşa, Osmanlı Ordusundan istifa ettiğini ve 

Azerbaycan ordusuna katıldığını ifade etmişti. Bu haber 

gösteriyor ki, Nuri Paşa’nın bu tavrını güçlendirmek için 

Osmanlı Devleti, ordudan onun kaydı silmiş ve Osmanlı 

ordusu ile ilişkisinin kesildiğini resmi olarak da ilan 

etmiştir. (Haber şu şekildedir: “Harbiye Nezareti Muamelat-ı 


Zatiye Müdüriyetinden: Azerbaycan Hükümeti hizmetine dahil 

olduğunu beyan eden İslam Ordusu Kumandanı Fahri Ferîk Nuri 

Paşa’nın Ordu-yu Osmaniye’den kaydı terkin edilmiştir (silinmiştir).” 

Vakit, 25 Teşrinisani 1918, s. 2.) Bu hadise, Nuri 

Paşa’nın Azerbaycan’a olan sevgisini gösterdiği gibi, 

Osmanlı Devleti’nin yeni kurulan Azerbaycan Halk 

Cumhuriyeti ordusunun güçlenebilmesi için sergilediği 

gayreti ifade etmesi bakımından da önemlidir. Bilindiği 

gibi, Osmanlı Devleti, verdiği bir emirle pek çok subay, 

erbaş ve erin üniforma değiştirerek Azerbaycan ordusunda 

kalmasını sağlayarak Azerbaycan milli ordusunun güçlenmesi 

konusundaki kararlılığını açıkça ortaya koymuştu. 

Ancak, ne var ki, Bakü’yü teslim almak üzere 

Enzeli’den gelen İngilizler, Nuri Paşa’nın bu kararını 

kabul etmeyecekler ve onu tutuklayarak Batum’a götüreceklerdir. 

Mondros sonrası da, Türkiye basınının Azerbaycan’a 

ilgisinin kesilmediğini görmekteyiz. Gazeteler bu 

dönemde de, elden geldiğince, Azerbaycan’daki 

gelişmeleri okuyucularına duyurmaya, Azerbaycan 

Hükümetinin başarılarını sevinçle karşılamaya devam 

etmişlerdir. Mesela, Anadolu’da Yenigün gazetesinde yer 

alan “Bir Azerbaycan Nazırı” başlıklı haberde, Hudadad 

Bey Melik Aslanlı’nın şahsında Azerbaycan hükümetinin 

çalışmaları övülüyor ve bu devletin geleceğine olan güven 

duygusu ortaya konuluyordu: “Azerbaycan’ın gerek milli 

müessesat, gerek devlet teşkilatı hususunda gösterdiği 

büyük kabiliyet cidden şayan-ı iftihardır. İş başına geçen 

Azerbaycanlıların mesaisi, milli inkişaf yolunda gösterdikleri 

azim ve ciddiyet sayesinde Azerbaycan, mühim 

semerelerle faidebahş olmaktadır.” (“Bir Azerbaycanlı 

Nazır”, Anadolu’da Yenigün, 12 Kanunievvel 1919, s. 1.) 

İkdam gazetesinde Azerbaycan’ın siyasi durumu, 

iktisadi potansiyeline ilişkin yapılan bir haberde 

Azerbaycan, “Türk İsviçresi” olarak tanımlanmıştır. 

(İkdam, 24 Teşrinievvel 1919, s. 1-2.) Aynı şekilde 

Anadolu’da Yenigün gazetesinde yer alan bir haberde, 

Azerbaycan’ın iktisadi imkanları hakkında geniş bir tahlile 

yer verilerek, iktisadi geleceği hakkında olumlu bir tablo 

çiziliyordu. (“Azerbaycan’da İktisadi Vaziyet”, Anadolu’da 

Yenigün, 13 Teşrinisani 1919, s. 2.) 

Gazeteler aynı dönemde, Azerbaycan’ın iç siyasi 

gelişmelerini de yakından takip etmiş ve kamuoyuna 

duyurmuştur. Bu cümleden, Anadolu’da Yenigün gazetesi, 

Nesib Bey Yusufbeyli başkanlığında yeni hükümetin 

göreve başladığını haber verirken, Vakit gazetesinde de, 

Azerbaycan milli şurası seçimlerine dair bir haber (“Yeni 

Azerbaycan Hükümeti”, Anadolu’da Yenigün, 29 Teşrinievvel 

1919, s. 1.) yayınlanmıştır. Haberde 60 kişiden oluşan 

“Milli Şurası” seçimlerinin tamamlandığı ve ilk toplantısını 

16 Kasım’da gerçekleştirdiği ifade ediliyordu. 

(“Azerbaycan Şurası”, Vakit, 21 Teşrinisani 1919, s. 1.) 

Türkiye basınının bu dönemde en çok dikkat çeken 

hususlardan birinin, yukarıda da bahsedildiği gibi, 

önceleri, Bakü’nün kurtarılmasında Osmanlı Ordusu’nun 

rolünü gizlemeye yönelik bir üslup sergilemesine rağmen, 

Mondros Ateşkes Antlaşması’ndan sonraki dönemde bunu 

terk etmeye ve Azerbaycan’ın işgalden kurtarılmasında 

Osmanlı Türk ordusunun oynadığı rolü açıkça dile getirmeye 

başladığı hususudur. (“Azerbaycan’da İstihlas Bayramı”, 

Anadolu’da Yenigün, 16 Kanunievvel 1919, s. 2; “Kafkasya’da 

Son Vaziyet: Bakü’den Batum’a kadar – Azerbaycan hükümeti – 

Azerbaycan’da fırka hayatı- Maarif teşkilatı – Azerbaycan’ın 

istikbali”, Vakit, 14 Teşrinievvel 1919, s. 2.) 

Bu arada, Azerbaycan’ın Osmanlı Devleti nezdinde 

bir “siyasi mümessillik” açtığı haberinin gazetelere yansıdığını 

görüyoruz. Azerbaycan’ın siyasi temsilciliğine 

Yusuf Bey Vezirli atanmıştır. Bunun üzerine gazete sayfalarında 

Vezirli’nin değerlendirmelerine sık sık yer verildiği 

dikkat çekmektedir. Bunlardan biri, Tevhid-i Efkar 

gazetesinin birinci sayfasında iki sütün üzerinden verilen 

ve ikinci sayfada da devam eden yazıdır. (“Yusuf Bey Vezirli 

ile Bir Hasbıhal”, Tevhid-i Efkar, 10 Kanunisani 1920, s. 1-2. 

Ayrıca bk., “Dersaadet Mümessili Yusuf Bey Vezirliğinin 

Beyanatı”, Anadolu’da Yenigün, 2 Teşrinisani 1919.) Yazıda 

Vezirli’nin ve Azerbaycan temsilciliğinin bir fotoğrafı da 

yer almaktadır. 

Türkiye basınında Azerbaycan’la ilgili haber ve 

yorumların sayısı 1920 yılının Ocak ayından itibaren 

yeniden hızla artmaya başlamıştır. Bunda Paris Barış 

Konferansında İtilaf devletlerince Azerbaycan’ın bağımsızlığının 

resmen onaylanmasının büyük etkisi olmuştur. Bu 

gelişmeyle birlikte, tüm Türkiye’de olduğu gibi gazete 

sayfalarında da çok büyük bir heyecan ve sevinç kabarması 

yaşanmaya başlanmıştır. (Mesela, “Azerbaycan’da Yeni 

Bir Mes’ele”, Anadolu’da Yenigün, 24 Teşrinisani 1919; 

“Azerbaycan ve Gürcistan Hükümetlerinin İttifakı”, Vakit, 1 

Kanunisani 1920; “Azerbaycan’da Hayat-ı Siyasiye: Musavat 

Konferansının Kongresi”, Anadolu’da Yenigün, 4 Kanunisani 

1920; “Azerbaycan Bayrağı”, Tevhid-i Efkar, 10 Kanunisani 

1920.) 

Mesela; Anadolu’da Yenigün gazetesi bu haberi, 

“Azerbaycan’ın İstiklali Sulh Konferansı tarafından tasdik 

edilmiştir. Türklük alemi yeni, müstakil bir siyasi uzuv 

kazanmıştır” başlığıyla verirken (Anadolu’da Yenigün, 18 

Kanunisani 1920.) Yunus Nadi de yazdığı başyazıda 

Azerbaycan’ın istiklalini “fevkalade mühim bir hadise” 

olarak değerlendirecektir. (Yunus Nadi, “Azerbaycan’ın 

İstiklali”, Anadolu’da Yenigün, 21 Kanunisani 1920, s.1.) 

İstanbul’da yayınlanan “İfham” gazetesi de duyduğu 

mutluluğu “Kardeş Devlet Azerbaycan. Türklük alemi 

yeni ve önemli bir siyasi uzuv kazandı” (İfham, 21 

Kanunisani 1920, s. 1.) sözleriyle dilə getirecektir. 19 Ocak 

19120 günü Azerbaycan’ın bağımsızlığının tanınmasını 

“Azerbaycan ve Gürcistan’ın İstiklali’nin Tasdiki” 

manşetiyle, okuyucularına duyuran Vakit gazetesi ise, 

bunun “Büyük Şark siyasetinde esaslı tahvil emareleri 

olduğunu” ileri sürüyordu. (“Azerbaycan ve Gürcistan’ın 

İstiklali’nin Tasdiki”, Vakit, 19 Kanunisani 1920, s. 1-2.) 

Gazetede ertesi gün yayınlanan başyazıda ise, 

Azerbaycan’ın bağımsızlığının İtilaf Devletlerince tasdik 

edilmesinin, “bütün Türklük alemince sevinçle 

karşılanacak bir haber olduğu” ifade edilerek, “derin bir 

memnuniyet uyandıracağı”nın altı çiziliyordu. 



35

(“Azerbaycan’ın İstiklali”, Vakit, 20 Kanunisani 1910, s.1.) 

Bunun yanı sıra yazara göre, eğer Azerbaycanlılar müstakil 

bir hayat geçirme kabiliyetine sahip olmasalardı, bu 

durum bağımsızlığın ilan edilmesinin üzerinden geçen 1-2 

sene zarfında mutlaka ortaya çıkacak, dolayısıyla “bugün 

Azerbaycan’ın istiklalinden bahs etmeye bile imkan 

bulunmayacaktı.” Oysa, “yeni Türk devleti” karşı karşıya 

kaldığı durum ve şartlar karşısında cidden büyük bir başarı 

göstermiştir”. “Azerbaycan Türkleri büyük bir azim ve 

kabiliyetle işe sarıl(mışlar)”, maarif, asayiş işlerinde ve 

iktisadi hayatı geliştirmede “şayan-ı dikkat muvaffakiyetler” 

elde etmişlerdir.” Azerbaycan Cumhuriyeti’nin 

bu başarılarının Türkiye’de uyandıracağı his ise, “hüsn, 

meserret (sevinç) ve iftihardan ibarettir”. 

Dönemin Türkiye basını incelendiğinde, Vakit 

gazetesindeki başmakalede de vurgulandığı gibi, 

Azerbaycan’ın bağımsızlığının resmen kabul edilmesinin 

İstanbul başta olmak üzere, tüm Türkiye’de büyük bir sevinç 

ve heyecana yol açtığı görülmektedir. Bu bağlamda, 

Anadolu’da Yenigün gazetesi “resmi ve gayri resmi birçok 

zevat(ın) sefarethaneye giderek Azerbaycan mümessili 

siyasisini tebrik et(tiklerini), diğer birçok zevatın ise 

sefarethaneye tebrik telgrafnameleri” çektiklerini haber 

veriyordu. 

İstanbul’un en güçlü gazetelerinden biri olan 

“İkdam” gazetesinde ise, İstanbul Üniversitesi öğrencilerinin 

bu münasebetle büyük bir şenlik tertip etmeleri, 

“Kardeş Azerbaycan’ın istiklalini kutlama yolunda 

Darülfünun’da tezahürat” başlığıyla şeklinde takdim 

ediliyordu. (İkdam, 31 Kanunisani 1920, s. 1.) 

Vakit gazetesine göre de, dönemin en gözde eğitim 

kurumlarından biri olan İstanbul Sultanisi’nden 

(Galatasaray Lisesi) bir grup öğrenci bu mutlu olayı, 

Azerbaycan’ın İstanbul Temsilciliği’ne bizzat giderek 

tebrik etmişlerdi. (“Azerbaycan’ın İstiklalini Tebrik”, Vakit, 30 

Kanunisani 1920, s. 2.) 

Benzer haberler Tevhid-i Efkar gazetesinde de 

hemen her gün kendine yer buluyordu. (Mesela; 

“Azerbaycan İstiklalini Tebrik”, Tevhid-i Efkar, 21 Kanunisani 

1920, s. 1; “Azerbaycan ve Gürcü Hükümetlerini Tebrik”, 

Tevhid-i Efkar, 23 Kanunisani 1920, s.1; “Azerbaycan 

Mümessilliğinde Tebrik Ziyaretleri”, Tevhid-i Efkar, 24 

Kanunisani 1920, s. 1.) 

Aynı heyecan ve coşkuları aksettiren haberler 

Anadolu basınında da geniş yer buluyordu. Mesela, o 

devrin en büyük mahalli gazetelerinden biri olan “İzmir’e 

Doğru” gazetesinde, “Kardeş Azerbaycan’ın istiklali, 

memleketimizin her tarafında neşeler, saadetler yarattı” 

başlığıyla yayınlanan haberde, Türkiye’nin bir çok 

şehrinde yapılan şenlikler haberleri duyuruluyordu. 

(İzmir’e Doğru, 6 Şubat 1920.) Aynı şekilde, Kastamonu 

şehrinde yayınlanan “Açıksöz” gazetesi de Kastamonu 

gençlerinin bir telgrafla Azerbaycan’ın müstakilliğini 

tebrik və bayram ettiklerini yazıyordu. (Açıksöz, 8 Şubat 

1920.) 

Türkiye basınında Azerbaycan’ın bağımsızlığının 

Avrupa devletleri tarafından resmen tanınmasının doğurduğu 

sevinç haberlerinin geniş yer aldığı günlerin ardından, 

genel olarak yine Azerbaycan hükümetinin 

başarılarından, güçlenmesinden bahseden haberlerin yer 

aldığı görülmektedir. (Mesela; “Azerbaycan Pulları”, Tevhid-i 

Efkar, 25 Kanunisani 1920, s. 2; “Azerbaycan İstiklali ve Aşiyan 

Mektepleri”, Anadolu’da Yenigün, 26 Kanunisani 1920, s. 1; 

“Türkiye - Azerbaycan Münasebatı”, Anadolu’da Yenigün, 29 

Kanunisani 1920, s.1; “Azerbaycan Haberleri, “Tasarruf 

Sandukları -Yeni Matbuat Kanunu”, Anadolu’da Yenigün, 5 

Şubat 1920, s. 2; “Azerbaycan’da Nevruz – Kurtuluş Bayramı”, 

Vakit, 9 Nisan 1920.) 

Ancak, Nisan ayı başlarından itibaren bu durumun 

yerini kaygı ve endişe taşıyan haberlere bıraktığı dikkat 

çekmektedir. Mesela, Vakit gazetesi 16 Nisan 1920 tarihli 

nüshasında, son zamanlarda yaşanan bazı olaylardan 

dolayı Azerbaycan kabinesi üyelerinin Bakü’yü terk ettikleri 

haberi yer alırken, (“Azerbaycan Kabinesi”, Vakit, 16 

Nisan 1920, s. 1.) 22 Nisan tarihli sayısında da Azerbaycan 

ile Ermenistan arasındaki gerginliğin arttığına dair bir 

haber yayınlıyordu. (“Azerbaycan – Ermenistan İhtilafı”, 

Vakit, 22 Nisan 1920, s. 1.) 

Türkiye basınını o günlerde meşgul eden bir başka 

önemli konu ise, Bakü’nün Bolşeviklerce işgal edildiği 

yolundaki söylentilerdi. Öyle ki, gazetelerin sütunlarında, 

bunun gerçek olmadığına dair tekziplere yer verilerek, 

adeta böyle bir ihtimalin gerçekleşmemesinin arzu 

edildiği ortaya konulmaktadır. (Mesela, 11. Kızılordu’nun 

işgalinden yalnızca 5 gün önce, 22 Nisan 1920 günü yayınlanan 

“Bakü Zabt Olunmamıştır” başlıklı haberde, Azerbaycan 

Hükümetinin, Bakü’nün Bolşevikler tarafından ele geçirildiği 

“şayiasını” tekzip ettiği okuyuculara duyuruluyordu. Vakit, 22 

Nisan 1920, s.1.) 

Sonuç olarak, ele aldığımız dönemde Türkiye matbuatının 

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin ilanını büyük bir 

heyecanla karşıladığını açıklıkla söyleyebiliriz. O devrin 

gazeteleri yayınladıkları haber ve yazılarda, Türkiye 

kamuoyunda bu kardeş devlete karşı sevginin ve ilginin 

artmasını sağlamaya gayret göstermişlerdir. Diğer yandan, 

Azerbaycan Cumhuriyeti’nin ilanını Türkiye’nin bölgedeki 

çıkarları açısından değerlendirmeyip, bu hadiseyi, öncelikle, 

yeni bir Türk devleti kurulması perspektifinden ele 

aldıkları görülmektedir. 

Azerbaycan’ın 27 Nisan 1920’de 11. Kızılordu 

tarafından işgali sonrası döneme gelince, bu, başlı başına 

inceleme konusu olabilecek kadar geniş bir mevzudur. 

Ancak, kısaca şunu kaydetmek gerekir ki, bu olay, 

başlangıçta, gazetelerde büyük bir hayal kırıklığı meydana 

getirmiş ve öfke doğurmuştur. 


Genetиk Modиfиkasиya Оlунmуш 

mяhsullarыn тюрятдийи фясадлар 

Иsmяt Яhmяdov 

bиologиya elmlяrи цзря ôялсяôя дîктîру 

Mиlyon иllяrdиr øцurlu hяyat tяrzи keчиrяn иnsan tяbияtиn 

yaratdыьы mюcцzяlяrdяn hяzz alaraq yaøamыødыr. Bu mюcцzя lяr - 

dяn яn maraqlыsы bиolojи mцxtяlиflиk olmuødur. Bиolojи mцxtяlиflиk 

иnsanlarыn hяyatыnы zяngиnlяødиrmиø, maraqlы etmиø vя hяr 

øeydяn яvvяl onlarыn hяyatи tяlяbatыnы tяmиn etmиødиr. Planetи - 

mиz dя bиolojи mцxtяlиflиyиn rяngarяnglиyи vя nюvlяrиn yaranmasы 

onlarыn mиlyard иllяr davam edяn tяkamцlя mяruz qalmasы иlя 

яlaqяdardыr. Bu mцxtяlиflиyи tяbияt gen mцhяndиslиyи иlя mяøьul 

olmaqla юzц yaratmыødыr. Hяlя 1200 иl bundan яvvяl яkиnчиlиk 

mя dяnиyyяtиnя baølayan иnsan юz tяcrцbяlяrиndя mяhz yenи-yenи 

bиtkи sortlarы vя heyvan nюvlяrи yaratmaьa cяhd etmиødи vя bu 

sahяdя xeylи naиlиyyяtlяr qazanmыødы. Tяbияtdяn asыlы olan, mиn 

иllяrdиr at vя arabadan baøqa heч nя gюrmяyяn иnsan yalnыz XЫX 

яsrиn axыrlarыnda tяbияtиn gen mцhяndиslиyи qabиlиyyяtиnиn 

mahиyyяtиnи baøa dцømяyя baølamыø vя nяhayяt, elmиn gцcцnя 

sюykяnяrяk юzц gen mцhяndиslиyи иlя mяøьul olmaq иddиasыna 

dцømцødцr. Bu иddиanыn kюkцndя yaxøы nиyyyяtlя юzцnцn bиo - 

mцxtяlиflиk yaratmaq иddиasы durur. Gen mцhяndиslиyи Men delиn 

tяcrцbяlяrиndяn baølasa da, onun real nяtиcяsи yalnыz XX яsrиn 

sonlarыna tяsadцf edиr. Gen mцhяndиslиyи genlяrlя ma nиpulyasиya 

edяrяk, onlarыn bиr orqanиzmdяn dиgяrиnя kючцrцlmяsи demяk - 

dиr. Bu tяcrцbяdя иnsan tяbияtdяn daha qabaьa gedяrяk genlяrи 

yalnыz eynи nюvlяr daxиlиndя deyиl, hяm dя mцxtяlиf nюvlяr ara - 

sыnda kючцrmяyи bacarmыødыr. Gen kючцrцlmцø orqanиzm genetиk 

yenиlяødиrиlmиø vя ya genetиk modиfиkasиya olunmuø orqanиzm – 

GMO adlanыr. Orqanиzmlяrиn genomunu dяyиødиrmяk цчцn seчиl - 

mиø gen bakterиyalardan, vиruslardan, heyvanlardan gюtцrцlяrяk 

dиgяr qohum orqanиzmlяrя vя elяcя dя яksяr hallarda bиr-bиrиn - 

dяn uzaq orqanиzmlяrя yerиdиlиr. Tяbияtиn mяøьul olduьu яnяnяvи 

gen kючцrmяlяrиndяn fяrqlи olaraq bu zaman elя eynи or - 

qanиzmlяr meydana gяlя bиlиr kи, onlara tяbияtdя heч zaman rast 

gяlиnmяyиb. Bu yenи orqanиzmlяr, GMO-lar, onlardan alыnan 

mяhsullar qыsa mцddяt яrzиndя (20 иldя) dцnyada elя bиr sцrяtlя 

yayыlmaьa baøladы kи, hяtta zяka sahиblяrи onlarыn zяrяrlи vя ya 

sяrfяlи olduqlarыnы araødыrmaьa иmkan tapmadыlar. Иndи dцnyanыn 

яn иnkиøaf etmиø юlkяlяrиndя (ABШ, Kanada, Чиn, Yaponиya vя s.) 

яrzaq mяhsullarыnыn, meyvя vя tяrяvяzlяrиn 70%-dяn чoxunun 

tяrkиbиndя transgen иnqredentlяr var. 

Son zamanlar GMO-lara mцnasиbяt bцtцn юlkяlяrdя bиrmяnalы 

deyиl. Bиotexnologиyanыn яn son naиlиyyяtlяrиnя яsaslanan bu 

mяhsullarыn planetиmиzdя яhalиnиn яrzaq tяhlцkяsиzlиyиndя rolu 

danыlmazdыr. 3 mиlyarddan artыq яhalиnиn aclыqdan яzиyyяt чяkdиyи 

иndиkи dюvrdя bu mяhsullarыn nя dяrяcяdя vacиb olduьu heч 

øцbhя doьurmur. 

Genetиk modиfиkasиya edиlmиш orqanиzmlяrя eh tиyac 

nяdяn yaranmышdыr Keчяn яsrиn ortalarыndan baølayaraq aqrar 

sяnayenиn иntensиvlяødиrиlmяsи bиr sыra чяtиnlиklяrlя цzlяødи. 

Planetиmиzdя яhalи artыmыnыn sцrяtи, иnsanlarыn getdиkcя artan 

tяlяbatы, yaøayыø sяvиyyяsиnиn yцksяlmяsи daha mяhsuldar, яtraf 

mцhиt amиllяrиnя, kиmyяvи preparatlara davamlы yenи bиtkи sortlarыnыn 

vя heyvan nюvlяrиnиn яtraf mцhиt amиllяrиnя davamlыlыьы 

artdыqca onlarыn mяhsuldarlыьы aøaьы dцøцrdц. Odur kи, GMO-lara 

ehtиyac yarandы. Gen mцhяndиslиyи yolu иlя alыnan, proqramlaø dы - 

rыlmыø bиtkиlяr vя heyvanlar yцksяk mяhsuldarlыьa malиk olmaqla 

yanaøы, hяm dя quraqlыьa, soyuьa, duza, pestиsиdlяrя davamlыdыr. 

Onlarыn tяrkиbиndя bиolojи mяhsullarыn иstяnиlяn чeøиddя olmasыnы 

tяmиn etmяk olur vя elяcя dя onlarы bu vя ya dиgяr fermentlяrиn 

иstehsalчыsыna чevиrmяk mцmkцndцr. Bяs bu qяdяr genиø иmkanlara 

malиk olan GMO-larыn tяhlцkяlи olduьu hansы narahatlыqlardan 

yaranmыødыr Nя цчцn onlarыn (GMO-larыn) zяrяrlи olduьu 

haqqыnda fиkиrlяr alиmlяrи narahat etmяyя baølamыødыr Bu narahatlыqlarыn 

яsasыnda hansы faktlar vя dяlиllяr durur 

Elmи jurnallarы vя иnternet saytlarыnы analиz etsяk gюrяrиk kи, 

GMO-lara qarøы чыxanlarыn vя onlarыn tюrяtdиklяrи fяsadlarы sцbut 

edяn araødыrmalarыn sayы getdиkcя artыr. Bu elmи tяcrцbяlяrиn 

sяvиy yяsи bяzи hallarda yцksяk olduьundan dцnya иctиmaиyyяtи 

bu mяsяlяyя cиddи yanaømaьa baølamыødыr. GM edиlmиø or qa nиz - 

mlяrиn, onlarыn mяhsullarыnыn zяrяrlи effektlяrи haqqыnda araødыrmalarыn 

nяtиcяlяrиnи qruplaødыraraq belя bиr fиkrя gяlmяk olur kи, 

GMO-lar иnsan saьlamlыьыndan baøqa, яtraf mцhиtя, torpaьa, su 

hюvzяlяrиnя, bиomцxtяlиflиyя bюyцk zиyan vura bиlяr. Gen mц - 

hяndиslиyи иlя mяøьul olanlar termиnator bиtkиlяr vя иntиhar edяn 

toxumlar, termиnator aьaclar vя susmuø meøяlяr kиmи fantastиk 

иdeyalarыn yaxыn gяlяcяkdя reallыьa чevrиlяcяyиnя tam яmиndиrlяr. 

Иlk dюvrlяrdя yalnыz bиrcя dяfя nяsиl verяn, bиrcя dяfя mяhsul 

verяn bиtkиlяr-termиnator bиtkиlяr vя иntиhar edяn toxumlar 

(tиbbdя иølяdиlяn bиrdяfяlиk иynяlяr kиmи) яtraf mцhиt amиllяrиnя 

davamlы vя mяhsuldarlыьы yцksяk olduьundan чox cяlbedиcи ola 

bиlяr. Elяcя dя termиnator aьaclar чичяklяmиrlяr, onlarыn yar - 

paqlarыnda toksиk maddяlяr яmяlя gяlиr vя яtrafыnda olan hя øя - 

ratlarы, mиkroorqanиzmlяrи mяhv edиrlяr. Bu aьaclar susmuø me - 

øя яmяlя gяtиrиrlяr. Lakиn sonradan onlarыn eko sиstemlяrя necя 

zиyan vuracaьы, bиomцxtяlиflиyи necя dяyиøяcяklяrи bюyцk maraq 

doьurur. 

GMO-larыn иnsan saьlamlыьыna tяsиrи. Dцnyanыn mяhøur 

bиo loqlarыndan olan Dr. Pushpa Bhargava maraqlы bиr araødыrma 



37

apar mыødыr. O, Amerиkanыn 600-dяn чox elmи-tиbbи jurnalыnda 

nяør olunan mяqalяlяrи analиz edяrяk belя bиr nяtиcяyя gяlиr kи, 

amerиkalыlarыn saьlamlыьы GM edиlmиø mяhsullarыn vя qиdalarыn 

yaranmasыndan keчяn dюvr яrzиndя pиslяømяyя doьru getmиødиr. 

GM edиlmиø orqanиzmlяrиn tяhlцkяlиlиyи haqqыnda иlk hяyяcan 

tяbиlи чalanlardan bиrи Amerиka alиmи Nathan Batalиon olmuødur. 

O, bu mяsяlяnи яtraflы araødыraraq GM edиlmиø orqanиzmlяrиn vя 

onlarыn mяhsullarыnыn 50 zяrяrlи effektи haqqыnda kиtab da yaz - 

mыødы. Onun sonda gяldиyи nяtиcяlяr dцnya alиmlяrиnиn bu 

mяsяlя haqqыnda fиkиrlяrиnиn zиddиyяtlи olmasыna baxmayaraq, 

bюyцk maraq doьurmuødur. GM edиlmиø soyanыn zяrяrlи ol du ьu - 

nu sичanlarla apardыьы cиddи elmи tяcrцbяlяrlя sцbut etmиø Rusиya 

aлиmи Иrиna Yermakava 2005-cи иldя The Natиonal Assocиatиon for 

Genetиc Securиty-NAGS-ыn tяøkиl etdиyи konfransda mяruzя 

etmиødиr. Onun mяruzяsиndяn sonra bu mяsяlяyя mцnasиbяt 

daha da dяyиømиø vя dцnyanыn bиr чox юlkяlяrиndя genиø elmи 

araødыrmalara stиmul yaranmыødыr. GM edиlmиø orqanиzmlяrlя 

яlaqяdar bяzи mцhцm tяhlцkяlи effektlяrя nяzяr salsaq gюrяrиk 

kи, hяqиqяtяn XX яsrиn яn цmиdverиcи texnologиyalarыndan bиrи 

olan bиotexnologиya nяlяrя qadиrdиr. 

1. Юlцm hadиsяlяrи. 1989-cu иldя onlarca amerиkalы, qиdalarыn 

tяrkиbиnя qatыlan vя Eosиnofиlиa mиlagиya sиndиromuna (EMS) 

qarøы иølяdиlяn vя L-trиtofanыn genetиk modиfиkasиya edиlmиø va - 

rиan tыnыn яrzaq mяhsullarыnыn tяrkиbиndя иølяdиlmяsи sяbяbиndяn 

юlmцø vя mиnlяrlя иnsan яlиl olmuødur. Bunu Yaponиyanыn Sho - 

wa Denko kompanиyasы иstehsal etmиødиr. 

2. Юldцrцcц vя yцksяk allergиya reaksиyalarыnыn mцшahиdя 

olunmasы. 1996-cы иldя Pиoneer Hи-Bred kompanиyasы mentиonиn 

zцlalыnыn mиqdarыnы artыrmaq цчцn Brazиlиya qozunun genиnи soya 

bиtkиsиnя kючцrtdц. Bu qoza qarøы bяzи adamlar øok vяzиyyяtиnя 

dцømя dяrяcяsиnя qяdяr allergиk иdиlяr. Bu, arы sancmasыndan 

yaranan øok qяdяr юlцmcцldцr. Heyvanlar цzяrиndя aparыlan 

tяcrцbяlяr vя elяcя dя иnsanlarda allergиya dяrяcяsиnиn artыm 

sцrяtиnиn bюyцmяsи transgen soyadan alыnan mяhsullarыn allergиk 

olduьunu sцbut edиr. Xoøbяxtlиkdяn bu soyadan alыnan mяhsullar 

bazarlardan tezlиklя yыьыødыrыldы vя bяdbяxt hadиsяlяrиn qarøыsы 

alыndы. Mцяyyяn edиlmиødиr kи, иndи Amerиka яhalиsиnиn 25%-и 

яrzaq mяhsullarыna qarøы hяssas olmuølar, onlarda daha tez-tez 

qaøыnmalar vя qыrmыzы sяpkиlяr olur, 4%, yяnи 12 mиlyon яhalи 

cиddи allergиya xяstяlиyиndяn яzиyyяt чяkиr, onlarыn qanыnda 

Иmmunoglobulиn E vя ya ИgE yцksяkdиr. 6%-7% цч yaøыna qяdяr 

olan uøaqlarda qиdadan allergиyanыn sяvиyyяsи чox yцksяkdиr vя 

bu, иlbяиl artыr. Иnsanlarыn pяhrиzиnя tяbияtdя heч zaman rast 

gяlиnmяyяn maddяlяr, mяsяlяn soya чичяyиnиn elementlяrи vя 

pomиdorda balыq genlяrи (1990-cы иldя DNA Plant Technology 

Corporatиon tяrяfиndяn yaradыlmыødыr) daxиl olan kиmи allergиya 

rиskи bюyцk olan иnsanlarda cиddи fяsadlar yaranыr. Bu, xцsusиlя 

balыq genи yerиdиlmиø pomиdorlardan alыnan mяhsullarda daha чox 

mцøahиdя olunur. Dяrиn vя яtraflы elmи tяcrцbяlяr vя qarьыdalы 

иlя mяøьul olan иnsanlarda aparыlan yoxlamalar sцbut edиr kи, 

qarьыdalыda GMO Bt allergendиr. GMO kartof, noxud vя soyalar 

allergenlяrlя zяngndиr. Sичanlar цzяrиndя aparыlan tяcrцbяlяrdя 

GM edиlmиø noxudun yцksяk allergen olduьunu sцbut edиlmиødиr. 

1999-cu иldя York laboratorиyasыnda GM edиlmиø soyadan alыnan 

mяhsullarыn allergen olduqlarы sцbut edиlmиø vя soyanы иlk on 

allergen sиyahыsыna daxиl etmиølяr. 

3. Xяrcяng vя degeneratиv xяstяlиklяr. Иnяklяrdя sцdцn 

mяhsuldarlыьыnы artыrmaq цчцn 1993-cц иldя FDA Monsantonun 

yaratdыьы rBGH genиnи daha da yaxøыlaødыrdы. Bu genиn иnяklяrя 

yerиdиlmяsи sцdцn mяhsuldarlыьыnы bиr neчя dяfя yцksяltdи. Lakиn 

alиmlяr xяbяrdarlыq etdиlяr kи, bu gen ИGF-1 hormonunun mиqdarыnы 

70-1000% artыrыr. ИGF-1 hormonu чox gцclц kиmyяvи maddяdиr 

vя иnsanlarыn yoьun baьыrsaьыnda, prostat vяzиndя vя dюødя 

xяrчяng rиskиnи 2,5-4 dяfя yцksяldиr. Kanada alиmlяrи sичanlar 

цzяrиndя apardыqlarы tяcrцbяdя ИGF-1 hormonunun qalxanabяnzяr 

vяzdя toplandыьыnы vя daxиlи orqanlarы sыradan чыxardыьыnы 

sцbut etmиølяr. FDA-nыn юz tяcrцbяsиndя gюstяrmиølяr kи, bu 

hormonun tяsиrиndяn dalaq 40-46% bюyцyцr vя bu иsя 

leykomиyanыn яmяlя gяldиyиnя иøarяdиr. Nяtиcяdя Avropa 

Bиrlиyи, Kanada, Avstralиya vя Yenи Zelandиya rBGH genиnиn 

иnяklяrя yerиdиlmяsиnи qadaьan etmиødиr. BMT-nиn beynяlxalq 

standartlar bцrosu (Codex Alиmentarиus) rBGH genиnиn 

yerиdиlmяsиnя patentи lяьv etdи vя nяhayяt ABШ da 2008-cи иldя 

bunu qadaьan etmяyя mяcbur oldu. Baøqa bиr tяrяfdяn, GM 

edиlmиø bиtkиlяr kanserogen hesab edиlяn herbиsиdlяrя davamlы 

orqanиzmlяrdиr. Bromoksиnиlя davamlы BXN pambыq transgendиr. 

Mяlum olmuødur kи, orqanиzmя GMO иlя daxиl olan yad DNT 

fraqmentlяrи tam hяzm olunmadыьыndan qana sorulur vя иnsanыn 

normal DNT-sи иlя bиrlяømяyя иmkan tapыr. Heyvanlar цzяrиndя 

aparыlan tяcrцbя lяr dя mцяyyяn edиlmиødиr kи, bu genetиk elementlяr 

soyuqdяymя, artrиt vя lиmfoma yaradыr. 

4. Bиlavasиtя xяrcяng yaradan kanserogenlяr. Bиr necя иl 

bun dan яvvяl alиmlяrя mяlum olmuødur kи, qиda mяhsullarыna 

яlavя edиlяn konservantlarыn bиrlиkdя gюstяrdиyи toksиk effekt 

onlarыn ayrы-ayrы toksиklиyиndяn bиr neчя dяfя чoxdur. Hяtta toksиk 

olmayan bиr neчя kиmyяvи maddяnиn kombиnasиyasы toksиk 

effekt yaradыr. Mяsяlяn, sяrиnlяødиrиcи ичkиlяrdя tapыlan askorbиn 

turøusu vя benzonat natrиum bиrlяømяsи benzиne яmяlя gяtиr - 

dиyиndяn vя bu yцksяk dяrяcяdя kanserogen hesab edиlиr vя xяrcяng 

yaradыr. Kanserogen maddяlяr genetиk mutasиyalarыn иntensиvlиyиnи 

vя xяrчяng hцceyrяlяrиnиn яmяlя gяlmя rиskиnи artыrыr. 

5. Supervиruslar. Vиruslar dиgяr vиruslarыn vя retrovиruslarыn 

genlяrиnя qarыøa bиlиr, mяsяlяn, HИV vиrusu. Bu zaman elя tяhlцkяlи 

vиruslar яmяlя gяlя bиlяr kи, onlarыn yayыlma sцrяtи 

aьыlagяlmяz dяrяcяdя bюyцk olar. Araødыrmlarыn bиrиndя bu tиp 

vиrusun 8 hяftяyя яmяlя gяldиyи gюstяrиlиlиr. Bu tяcrцbяnиn 

nяtиcяlяrиnя яsaslanaraq demяk olar kи, genlяrиn qarыømasы 

nяtиcяsиndя onlarыn elя kombиnasиyalarы яmяlя gяlя bиlяr kи, 

nяtиcяdя yenи, heч kиmя mяlum olmayan чox tяhlцkяlи vиruslar 

yarana bиlяr. Gen mцhяndиslиyи zamanы mяhz genlяrиn qarыødыrыlmasы 

prosesи baø verиr vя belя qarыømыø genlяr GMO-da kцllи 

mиqdarda olur. Odur kи, bиr-bиrиnя qohum olmayan genlяrиn 

qarыømasы bюyцk rиskdиr. Kanadada aparыlan araødыrmalarыn 

bиrиndя belя bиr prosesиn øahиdи olmuølar. Bиtkиnи hцceyrяlяrarasы 

hяrяkяtи tяmиn edяn genи zяdяlяnmиø xиyar mozaиkasы vиrusиna 

yoluxdurmuølar. Иkи hяftя keчmяmиø yoluxmuø bиtkиdя gen чatыømazlыьы 

baø vermиø vя onun genlяrи qarmaqarыøыq olmuødur. Bu, 

bиtkиnиn saf mяhsul vermя qabиlиyyяtиnи tamamиlя pozmuødur. 

Bu tиp tяcrцbяlяrиn nяtиcяlяrи 1997-cи иldя Amerиka Kяnd 

Tяsяrrцfatы Departamentиnи mяcbur etmиødиr kи, supervиruslarыn 


tюrяdяcяyи mяsяlяlяrи cиddи mцzakиrя etsиnlяr, lakиn onlar o 

zaman heч bиr normatиv aktlar qяbul etmяmиødиlяr. 

6. Sцd vasиtяsиlя antиbиotиk tяhdиd. Mяlum olmuødur kи, 

rBGH hormon genи yerиdиlmиø иnяklяrdя yelиn (яmcяklяrиn) 

иnfeksиyasы 25% artыq olur. Odur kи, fermerlяr чoxlu antиbиotиklяr 

иølяdиrlяr vя bunlar da sцdя keчиr. Belя sцdцn tяrkиbиndя olan 

antиbиotиklяr haqqыnda mяlumat olmadыьыndan nяtиcяdя иnsanlar 

allergиya olur. Dиgяr tяrяfdяn, bu antиbиotиklяr baøqa antиbиotиklяrиn 

tяsиrиnи azaldыr vя orqanиzmdя antиbиotиklяrя davamlы bakterиyalarыn 

sayы artыr. Nяtиcяdя иnsanlar da hяddяn artыq чoxlu 

antиbиotиklяrdяn иstиfadя etmяlи olurlar kи, bu da иnfeksиon 

xяstяlиklяrиn mцalиcяsиnи xeylи чяtиnlяødиrиr. 

7. Bиtkиlяr vasиtяsиlя antиbиotиk tяhdиd. Genlяrиn kючцrцl mя sи 

metodlarыnыn яksяrиyyяtи effektиv olmadыьыndan alиmlяr bиtkи 

hцceyrяlяrиndяn gen markerи kиmи иstиfadя etmяyя mяcbur our lar. 

Jean Halloran vя Mиchael Hansen mцяyyяn etmиølяr kи, яn чox 

иølяdиlяn gen markerи antиbиotиklяr цчцn olan gendиr. Bu marker 

genetиk modиfиkasиya edиlmиø mяhsullarda hяddяn artыq чox olur. 

Mяsяlяn, GM edиlmиø qarьыdalыda ampиsиlиnя davamlы genlяrdяn 

genиø иstиfadя olunur. 1998-cи иldя Brиtanиya Kral Cяmиyyяtи bu 

markerиn qadaьan olunmasыnы иstяmиødи. Odur kи, bиr sыra Avropa 

юlkяlяrи GM qarьыdalыnыn яkиlmяsиnи qadaьan etdиlяr. 

8. Yolxucu xяstяlиklяrиn yцksяlиши. 1998-cи иldя The Mиc ro - 

bиal Ecology иn Helth and Dиsease jurnalыnda verиlяn mяlumata 

gюrя, gen mцhяndиslиyи иnfeksиon xяstяlиklяrиn artmasыnda 

mцhцm rol oynayыr. Bu, bиr neчя цsulla baø verиr. Antиbиotиklяrя 

davamlыlыq GMO-larыn hesabыna getdиkcя artыr, yenи vя яvvяllяr 

mяlum olmayan vиrus øtamlarы yaranыr vя hяmчиnиn иnsanlarda 

иmmun sиstemи zяиflяyиr. Bakterиyalarda transgen GNT-nиn horиzontal 

transformasиyasы baø verиr. Bиr neчя tяcrцbяdяn aydыn 

olmuødur kи, aьыz boøluьunda, udlaqda vя baьыrsaqlarda olan 

bakterиyalar heyvandarlыq mяhsullarыnda olan transgen DNT-lяrи 

юzцnя bиrlяødиrя bиlиr. Nяtиcяdя иnfeksиon xяstяlиklяrиn чoxalmasы 

rиskи artыr. 

9. Яrzaq allergиyalarыnыn artmasы. GMO-larыn artmasы 

nяtиcя sиndя bиomцxtяlиflиyиn иtиrиlmяsи prosesи яrzaq 

allergиyalarыnыn artmasы prosesи иlя paralel baø verиr. Bunu belя 

иzah etmяk olar. Bиz hяyat aktиvlиyиmиzи saxlamaq цчцn 

qиdalanыrыq. Canlыlar hяmиøя яtraf mцhиtdя tяmasda olaraq 

dяyиøиr. Qиda иlя orqanиzmя daxиl olan mцxtяlиf maddяlяr tяlяb 

edиr kи, иmmuntetиmиz onlarыn hяr bиrиnи tanыsыn vя hяr bиrиnя 

qarøы uyьun reaksиya versиn. Bиrtяrkиblи GM edиlmиø qиda elementlяrи 

orqanиzmdя yad element kиmи tanыnыr vя иmmun sиstemи 

getdиkcя tяkcя bu element цчцn dяyиøиr. Uzun mцddяt GMO иlя 

qиdalanan orqanиzmdя иmmun sиstemи “tяnbяllяøиr”“” vя mцxtяlиf 

maddяlяrя reaksиya vermиr. Nяtиcяdя, иstяnиlяn vaxt mцxtяlиf 

øяraиtdя mцxtяlиf cцr qиdalanan orqanиzmdя allergиya reaksиyalarы 

чoxalыr. Odur kи, bиrcиnslи GMO-larla qиdalanma allergиya 

rиskиnи dяfяlяrlя artыrыr. 

10. Doьuш defektlяrи vя юmrцn qыsalmasы. Kanada vя Avro - 

pa Bиrlиyи rBGH hormon genиnиn иnяklяrя yerиdиlmяsи prosedurunu 

qadaьan etmиødиr. Bunun яsas sяbяblяrиndяn bиrи dя doьulan 

kюrpяlяrdя defektlяrиn artmasы olmuødur. Cornucopиa 

Иnиstиtute Research alиmlяrиnиn tяcrцbяlяrиndяn aydыn olmuødur 

kи, adи soya иlя qиdalanan sичanlarda doьuødan sonra balalarыn 

юlцmц 10% olursa, GM edиlmиø soya иlя qиdalanan sичanlarыn balalarыnыn 

яksяrиyyяtи doьuødan sonra 3 hяftя яrzиndя qыrыlыr. GM 

edиlmиø soya иlя qиdalanan sичanlarыn balalarы nиsbяtяn kичиk olur 

vя onlarыn sonradan bala vermяsи mцmkцn olmur. Amerиka Sя - 

hиyyя Departamentиnиn 2009-cu иl 20 may tarиxlи hesabatыnda 

gюs tяrиlmиødиr kи, doьulan uøaqlarыn getdиkcя cяkиsи azalыr, sonsuzluq 

vя uøaq юlцmц faиzи getdиkcя gцclяnиr. Bu gюstяrиcиlяrя яsaslanaraq 

Amerиcan Academy of Envиromental Medиcиne 

(AAEM) hя kиmlяrя tяklиf etmиødиr kи, onlar юz pasиyentlяrиnя 

GM edиlmиø яr zaqlardan иstиfadя etmяmяyи tюvsиyя etsиnlяr. 

Onlar GM edиl mиø яrzaqlara moratorиum qoyulmasыnы, mяhsullarыn 

markeр lяømяsиnи tяlяb etdиlяr. AAEM-иn gяldиyи 

nяtиcяlяrя gюrя, GM edиlmиø mяhsullarla qиdalanma иmmun 

sиstemиnиn zяиflяmяsиnя, vaxtыndan яvvяl qocalmaya, sonsuzluьa, 

иnsulиndяn asыlыlыьa vя hяzm orqanlarыnыn patologиyasыna 

sяbяb olur. 

11. Toksиnlяr иnteryerи. Pestиsиdlяømиø яrzaqlar”da pestиsиd 

иstehsal edяn genlяr olur. Bu genlяr meyvяlяrdя, taxыl mяhsullarыnda 

toksиn иstehsal edиr vя bюcяklяr bu mяhsullarla 

qиdalanan zaman onlarыn hяzm sиstemи daьыlыr. Odur kи, onlar 

belя mяhsullara yaxыn gяlmиr. Bиr чox fermerlяr etиraf edиrlяr kи, 

Bt adlanan pestиsиd mяhsullarыn hяøяratlara qarøы davamlыlыьыnы 

artыrыr. Onu da qeyd etmяk lazыmdыr kи, GM edиlmиø mяhsullarda 

Bt toksиnи 1000 dяfя yцksяk olur. 

12. Qиdalanmanыn azalmasы. Journal of Medиcиnal Food (Dr. 

Marc Lapp, 1999) jurnalыnda verиlmиø tяcrцbяlяrиn nяtиcяsиnя 

яsaslanaraq demяk olar kи, mцяyyяn GM edиlmиø яrzaq mяhsullarыnda 

hяyatи vacиb qиda elementlяrиnиn mиqdarы xeylи az olur. 

Mяsяlяn, orqanиzmи цrяk xяstяlиklяrиndяn vя xяrчяngdяn 

qoruyan fиtoestrogen bиrlяømяlяrи. Mosantonun analиzlяrиndяn 

gюrцnцr kи, ant-qиdalanma maddяlяrи vя allergen olan Kuntиztrиpsиn 

иngиbиtoru GM edиlmиø mяhsullarda 28% чox olur. 

13. Tяbии яrzaqlara яks olan яrzaqlar. Bиr neчя иl яvvяl Mo - 

nsanto elan etmиødи kи, onlarыn Roundup Ready adlanan soyala - 

rыnda “gюzlяnиlmяyяn genlяr”“ meydana gяlmиødиr. Yaxøы 

mяlumdur kи, GM edиlmиø mяhsullarda modиfиkasиya edиlmиø 

zцlallar olur, hansы kи bиz onlardan heч vaxt иstиfadя etmяmиøиk. 

1992-cи иldя FDA mиkrobиoloqu Dr. Louиs J. Prиbyl xяbяrdarlыq 

etmиødи kи, яnяnяvи seleksиya yolu иlя alыnan mяhsullarla GM 

edиlmиø mяhsullar arasыnda dяrиn fяrqlяr var. Mяsяlяn, Pleyetrop 

fяsadlarыn yaranma tezlиyи GM edиlmиø mяhsullarda 30% чox 

olur. 

14. Pяhrиzdя radиkal dяyишиklиklяr. Иnsan mиn иllяrdи яtraf 

mцhиtя uyьunlaødыьы kиmи, onun mяhsullarыna da uyьunlaømыødыr. 

Son иllяr яrzиndя иnsanlarыn qиdalanmasыnda kюklц dяyиøиklиlкlяr 

baø vermиødиr. Иndи Amerиkada toxum иstehsalыnыn vя satыøыnыn 

40%-и on kompanиyanыn иxtиyarыndadыr. Bunlar, яsasяn, иkи mяhsul 

цzrя -qarьыdalы vя soya цzrя иxtиsaslaømыølar. Monsanto vя 

Novarиs razыlaøma yolu иlя dцnyada иkиncи vя цчцncц nяhяng 

toxum kompanиyasыna чevrиlmиølяr. Onlar artыq soya vя qarьыdalы 

sяnayesи иlя mяøьul olan bцtцn kяnd tяsяrrцfatы mцяssиsяlяrиnи 

юz monopolиyalarыna almыølar. Qыsa mцddяt яrzиndя onlar яksяr 

soya vя qarьыdalы яkиnlяrиndя GM edиlmиø toxumlardan иstиfadя 

etmяyя baøladыlar. Bundan baøqa, Amerиkada pendиrlяrиn 60%-и 

GM edиlmиø fermentlяrlя emal olunur. Pambыq иstehsalыnыn 



39

demяk olar kи, яksяrиyyяtиndя bиotexnologиyanыn son 

naиlиyyяtlяrиndяn иstиfadя olunur. Иndи nюvbя taxыlыn vя 

dцyцnцndцr. Monsanto artыq taxыlыn rezиstent øtamplarыnы almыødыr 

vя taxыl иstehsalыnыn 90%-nи dяyиømяk gцcцndяdиr. Bиr sюzlя 

bцtцn sahяlяrdя иnsanlarыn qиdalanmasыnda GM edиlmиø mяhsullar 

цstцnlцk tяøkиl edиr. 

15. Torpaьыn zяhяrlяnmяsи. GM edиlmиø bиtkиlяrиn yaradыlmasыnda 

herbиsиdlяrdяn vя pestиsиdlяrdяn kяnd tяsяrrцfatыnda az 

иstиfadя olunmasы яsas mяqsяd kиmи gюtцrцlmцødцr. GM edиlmиø 

bиtkиlяr bиr чox hяøяratlara, иnfeksиon xяstяlиklяrя, alaq otlarыna 

davamlы olduьundan onlarыn sahяlяrиndя toksиk maddяlяrdяn 

иstиfadя olunmasыna ehtиyac olmayacaьыnы sюylяyиrdиlяr. Bununla 

da torpaqlarыn, su hюvzяlяrиnиn, yeraltы sularыn чиrklяnmяsиnиn 

qarøыsыnыn alыnacaьыnы proqnozlaødыrыrdыlar. Ancaq цmumи reallыq 

tam bunun яksиnяdиr. R. J. Goldburqun mяqalяsиndя gюstяrиlиr kи, 

GM edиlmиø bиtkиlяrиn yaradыlmasы иlя paralel olaraq toksиk maddяlяrиn 

иstehsalы 3 dяfя artmыødыr. Oreqon øtatыnda alиmlяr aьac 

qыrыntыlarыnы, qarьыdalыnыn gюvdяlяrиnи, taxta apиlkasыnы parчalayan 

vя bunlardan etalon almaq цчцn иstиfadя edиlяn GM olunmuø 

bakterиya (Klebsиella plantиkola) tapmыølar. Bu bakterиyalar torpaqda 

olan цzvи maddяlяrи parчalayыr, azotu mяnиmsяyяn 

gюbяlяklяrи mяhv edиr, torpaqda olan azotu tamamиlя mяnиmsяyиr 

vя belяlиklя, torpaьы tam sterиl vяzиyyяtя salыr. Anolojo 

effektlяr 1997-cи иldя GM edиlmиø Rhиzobиum melиtolи bakterиyasы 

иlя dя mцøahиdя edиlmиødи. Nyu-York Unиversиtetиnиn 

professoru Gunther Stotzky tяcrцbяlяlяrиndя gюstяrmиødи kи, torpaqda 

mиkroorqanиzmlяr azaldыьыndan bиtkиlяrиn kюklяrиndяn 

ayrыlan toksиnlяr Monarx kяpяnяklяrиnиn mяhvиnя sяbяb olmuødur. 

Oreqon alиmlяrиnиn tяcrцbяlяrи gюstяrmиødиr kи, GM edиlmиø 

mиkroorqanиzmlяrи laborotorиyada torpaьa яlavя etdиkdя buьda 

cцcяrtиlяrиnи tamamиlя mяhv edиr. 

16. Super alaq otlarы. Mцяyyяn edиlmиødиr kи, GM edиlmиø 

Bt endotoksиn torpaqda 18 ay qala bиlиr (Marka Lapp and Brиtt 

Baи ley) vя alaq otlarыna keчиr. Belя alaq otlarы hяøяratlara vя 

zиyanverиcиlяrя qarøы чox davamlы olur. Bu alaq otlarыnы иndи super 

alaq otlarы adlandыrыrlar. Danиmarka (Mиkkelsen, 1996) vя 

Иngиltяrя (Natиonal Иnиstиtute of Agrиcultural Botany) alиmlяrиnиn 

tяcrц bяlяrиnя gюrя, super alaq otlarы yalnыz bиr nяsиldя юmrцnц 

baøa vurur. Amerиka alиmlяrиnиn tяcrцbяlяrиndя иsя 

gюstяrиlmиødиr kи, bu super alaq otlarы glufosиnate (hansы kи, 

glyphosate-dяn fяrqlяnиr) davamlыdыr. Baøqa bиr tяcrцbяlяrdя 

super alaq otlarыnda gen axыnlarы adи alaq otlarыnda olan gen 

dяyиømяlяrиndяn 20 dяfя чoxdur. Alиmlяr belя fяrz edиrlяr kи, 

super alaq otlarы Monsanto buьdalarы иlя hиbrиdlяøя bиlяr vя 

nяtиcяdя qarøыsыalыnmaz yenи alaq otlarы yarana bиlяr. Amerиka 

Mиllи Akademиyasы xяbяrdarlыq edиr kи, GM edиlmиø rezиstent 

mяdяnи bиtkиlяrdяn genlяr alaq otlarыna keчя bиlяr vя nяtиcяdя 

чox tяhlцkяlи alaq otu problemи meydana gяlя bиlяr. Bu иsя mяhsuldarlыьa 

gцclц tяsиr edяr vя ekosиstemlяrиn ekspressиyasы baø 

verяr. Fransa alиmlяrи mцяyyяn etmиølяr kи, GM edиlmиø kanola 

bиtkиsиndяn genlяr asanlыqla vяhøи turpa keчиr vя 4 nяsиldя bu 

genlяr qalыr. Nяhayяt, onu da qeyd etmяk lazыmdыr kи, GM 

edиlmиø bиtkиlяrиn tяtbиqи иlя herbиsиdlяrиn иstиfadяsи heч dя azalmamыødыr. 

17. Faydalы hяшяratlarыn mяhv edиlmяsи. Araødыrmalar 

gюstяrиr kи, GM mяhsullarы faydalы hяøяratlarыn, o cцmlяdяn 

monarx kяpяnяyиnиn sцfrяlяrиnиn kцtlяvи qыrыlmasыna sяbяb olur. 

Иsveчrяnиn Dюvlяt Tяdqиqat mяrkяzиnиn alиmlяrи mцяyyяn 

etmиølяr kи, pambыq qurdlarыnы yeyяn qaytanqanadlыlarы Bt mяhv 

edиr. 1997-cи иldя New Scиentиst jurnalыnda verиlяn araødыrmalardan 

aydыn olmuødur kи, bal arыlarыnыn qыrыlmasыna sяbяb GM 

edиlmиø bиtkиlяrиn gцllяrиndя olan zцlallardыr. 

18. Mяmяlи heyvanlarыn zяhяrlяnmяsи. Vиrus promotoru 

(CaMV) qoøulmuø qaragцlц DNT-sи yerиdиlmиø kartofla aparыlan 

tяdqиqatlar gюstяrmиødиr kи, bunlar mяmяlиlяr (sичanlar) цчцn 

zяhяrlиdиr. Bu kartoflarla qиdalalnan sичanlarda hяyatи vacиb 

orqanlar, o cцmlяdяn mяdяaltы vяz vя иmmun sиstemи zяdяlяnиr. 

CaMV юzц retrovиrusdur. O aktиv olamayan vиruslarы aktиvlяødиrя 

vя ya yenи vиruslar yarada bиlиr. Odur kи, bиoloq Mae Wan-Ho 

belя bиr nяtиcяyя gяlиr kи, CaMV Promиscuosdur vя tяrkиbиndя 

CaMV 35S promotoru olan bцtцn transgen bиtkиlяr vя mяhsullar 

bazarlardan чыxarыlmalы, onlarыn aчыq sыnaq tяcrцbяlяrи qadaьan 

edиlmяlиdиr. 6706 saylы mяøhur donuz “superdonuz”“ hesab 

edиlmяlи иdи. Bu donuza gen иnplantasиya edиmиødи kи, o, bиotexnolojи 

mюcцzя hesab edиlsиn. Nяtиcяdя superdonuz яvяzиnя 

чяpgюz, tamamиlя artrиt, чяtиnlиklя ayaьa dura bиlяn vя yumru 

bяdяnlи bиr heyvan alыnmыødы. Иkи Amerиka bиotexnolojи mяrkяzи 

genetиk modиfиkasиya yolu иlя иnsanlara dяrman daøыyan quø 

almaq nиyyяtиndяdиr. 

19. Genetиk zиbиllяnmя. GM edиlmиø bиtkиlяrиn яn tяhlцkяlи 

effektlяrиndяn bиrи onlarыn яtrafda olan bиtkиlяrи genetиk zиbиllяmяlяrиdиr. 

Genetиk zиbиllяmя dedиkdя, genetиk modиfиkasиya 

edиlmиø bиtkиlяrиn DNT –lяrи иlя dиgяr bиtkиlяrиn yoluxmasыdыr. 

Yoluxma bиtkиlяrиn tozcuqlarы vasиtяsиlя baø verиr. Bиtkиlяrиn 

чичяklяrиnиn tozlarы kцlяk, su vasиtяsиlя, quølarla, hяøяratlarla чox 

uzaq mяsafяlяrя yayыla bиlиr. Araødыrmalar gюztяrиr kи, GM olumuø 

bиr aьacыn tozcuqlarы Amerиkanыn 1/5 mяsafяsиnи qяt edя 

bиlmиødиr. Almanиyada aparыlan tяdqиqatlardan aydыn olmuødur 

kи, GM edиlmиø zeytun чичяklяrиnиn tozcuьu 200 m mяsafяyя 

qяdяr hяrяkяt edя bиlиr. Odur kи, Berlиn mяhkяmяsиndя fermerlяrиn 

bu aьaclardan иstиfadяsи qadaьan edиlmиødи. Taиlandda 

Monsantonun yaratdыьы pambыq Bt-nиn sыnaqlarы qadaьan 

edиlmиødи. Buna sяbяb xalq tяbabяtи цчцn 16 faydalы bиtkиnиn 

genetиk zиbиllяnmяsи olmuødu. 

Amerиkada aparыlan araødыrmalardan aydыn olmuødu kи, GM 

edиlmиø чиyяlяklяr onlardan 50 m aralыda bиtяn adи чиyяlяklяrи ge - 

netиk zиbиllиyя bиlmиødиr. GM edиlmиø qarьыdalы sahяlяrиnиn yaxыnlыьыnda 

яkиlmиø gцnяbaxanlarыn 25-38%-dя genetиk zиbиllяnmя 

mцøahиdя edиlmиødи. Genetиk zиbиllяnmяnиn kцtlяvи zяhяrlяnmяdяn 

fяrqи odur kи, kиmyяvи bиrlяømяlяr uzun mцddяtdяn sonra 

bиtkиlяrиn orqanиzmlяrиndяn kяnarlaødыrыlыr. Lakиn genlяrlя “zя - 

hяrlяnmиø”“” bиtkиlяrdя иsя zяhяrlяnmя чox чяtиn olur vя ya heч 

ol mur, hяtta nяsиldяn-nяsиlя юtцrцlя bиlиr. Tяhlцkяlи cяhяtlяr dяn 

bиrи dя ondan иbarяtdиr kи, GM edиmиø tozcuqlar su иlя ya yыl dыqda 

onlar su bиtkиlяrи vя hяtta balыqlar tяrяfиndяn tutula bиlиr vя nя - 

tиcяdя suyun flora vя faunasы da zиbиllяnиr. Bu cцr genetиk zи bиl - 

lяnmяnиn nяtиcяsи sonda bиolojи mцxtяlиflиyиn mяhvи demяkdиr. 

20. Иqtиsadи, sиyasы vя sosиal tяsиrlяr. Keчяn яsrdя dцnya юl - 

kя lяrи daиm rяqabяtdя иnkиøaf yolunu tutmuødular. Bu rяqabяtиn 

hяrяkяtverиcи qцvvяsи yenи-yenи texnologиyalara yиyяlяnmяk 


cяhdlяrи иdи. Hansы юlkя texnologиyalarы mяnиmsяyиrdиsя, o, иnkиøaf 

etmиø юlkяlяr sыrasыna qoøulurdu. Bu texnologиyalardan bиrи 

dя bиotexnologиyanыn zиrvяsи hesab edиlяn gen mцhяndиslиyиdиr 

kи, bu texnologиya hяlя юz sюzцnц demяmиødиr. Gen mцhяndиslиyи 

kяnd tяsяrrцfatыnы yenи mцstяvиyя qaldыrmaq иnkanыnda olduьundan 

юlkяlяr яrzaq tяhlцkяsиzlиyиnи bu yolla tяmиn etmяk иstяyиrdиlяr. 

Lakиn юlkяlяrиn яksяrиyyяtи bu texnologиyadan bяhrяlяnmяk 

иmkanыnda olmadыьыndan monopollaøma bu sahяdя чox 

sцrяtlя baø verdи. Иndи dцnyanыn barmaqla sayыla bиlяn юlkяlяrи 

gen mцhяndиslиyи texnologиyasы иlя bиokolonиzasиya sиyasяtиnи 

yerиdиrlяr. Bu юlkяlяr dиgяr юlkяlяrиn яrzaq tяhlцkяsиzlиyиnя tam 

nяzarяt etmяk yolunu tutmuølar. GM edиlmиø orqanиzmlяrиn 

mяhsullarыnы, toxumlarыnы bцtцn dцnyada yaymaqla, юlkяlяrи 

юzlяrиndяn asыlы vяzиyyяtя saлыrlar. Bunun nяtиcяsиdиr kи, 1993-cц 

иl 2 oktyabrda Hиndиstanda yarыm mиlyon fermer GATT-a etиraz 

edяrяk GM toxumlarыn vя mяhsullarыn яleyhиnя etиraz mиtиnqиnя 

чыxmыødыlar. Иndи Цmumdцnya Tиcarяt Tяøkиlatыnыn, Dцnya 

Bankыnыn, Tarиflяr vя Tиcarяt цzrя Baø Razыlaømanыn, NAFTA 

kиmи tяøkиlatlarыn yenи qaydalarыndan aydыn olur kи, yerlи иqtиsadиyyat 

юz mцstяqиllиyиnи иtиrиr. Getdиkcя, daha чox юlkя asыlы 

vяzиyyяtя dцøцr. Onlar toxumчuluьu, яrzaq mяhsullarыnы, kяnd 

tяsяrrцfatы bиtkиlяrиnиn nюvlяrиnи юz иmkanlarы daxиlиndя иnkиøaf 

etdиrmяk яvяzиnя texnolojи юlkяlяrdяn иdxal etmяyя цstцnlцk 

verиrlяr. Bu иsя dцnyada “yaøыl иnqиlab”“” иdeyasыnыn sonu 

demяkdиr. 

GM modиfиkasиya edиlmиø mяhsullarыn yayыlmasыnda яn 

mцhцm sosиolojи mяsяlя onlarыn markalanmasыdыr. Иnsanlar иstиfadя 

etdиklяrи иstяnиlяn mяhsulun, o cцmlяdяn яrzaq mяhsullarыnыn 

mяnøяyи, tяrkиbи haqqыnda mяlumatlanmaq hцququna 

malиkdиrlяr. Bu hцquq onlarыn yaøamaq hцququnun tяrkиb 

hиssяsиdиr. Hяtta GM edиlmиø яrzaq mяhsulları 100% tяhlцkяsиz 

olsa belя, onlar markиrovka olunmalыdыr. Яrzaq mяhsullarыnыn 

markalanmamasы иnsanlarыn dиnи hцquqlarыna da toxunur. Яrzaq 

mяhsullarыnыn markalanmamasы dиndarlarыn pяhrиz saxlamasыna 

mane olur vя onlarыn dиnи heysиyyatыna toxunur. 

Son иllяrdя GM edиlmиø bиtkи nюvlяrиnиn яkиn sahяlяrи 

sцrяtlя genиølяnиr vя bu orqanиzmlяrdяn alыnan mяhsullarыn чeøиdи 

чoxalыr. 1996-cы иlя GMO taxыl bиtkиlяrиnиn яkиn sahяrиnиn 

dцnya цzrя цmumи sahяsи 6563 kvadrat mиl иdиsя, 2006-cы иldя bu 

rяqяm 393828 kvadrat mиl olmuødur. On иl яrzиndя artыm 60 dяfя 

olmuødur. Bu sцrяtlи artыm onu gюstяrиr kи, son on иldя yenи GMO 

nюvlяrи yaradыlmasы nяtиcяsиndя tяkcя чarpaz tozlanma иlя bu 

sahя иkиqat чoxalacaq. Odur kи, bцtцn dцnya юlkяlяrи юz etиrazlarыnы 

artыq aчыq øяkиldя bиldиrmяyя baølamыølar. 

Etиrazlar: 

• Ottava, Monreal, Vaøиnqton, Tokиo vя Sиdney - 9 fevral 

2010-cu иldя 26 юlkяnи tяmsиl edяn 233 иstehlakчы vя fermer 

qrupu “Defиnиtиve Global Rejectиon of GM Wheat”“” protokolu иlя 

etиraz kampanиyasы tяøkиl etmиø, dцnya xalqlarыnы vя fermerlяrиnи 

bu etиraza qoøulmaьa чaьыrmыølar; 

• Hиdиstan hюkumяtи GM edиlmиø badыmcanыn юlkя яrazиsиndя 

яkиlmяsиnи qadaьan etmиødиr vя onlarыn etиrazыnы Danиmar - 

kanыn ekologиya nazиrи Roseanna Cunnungham alqыølamыødыr; 

• 5 fevral 2010-cu иldя Bolqarыstan hюkumяtи xalqыn etraz 

dalьasыndan sonra юlkяdя GM edиlmиø bиtkиlяrиn яkиlmяsиnя vя 

onlarыn mяhsullarыnыn yayыlmasыna 5 иllиk qadaьa qoymuødur; 

• 29 yanvar 2010-cu иldя Rusиya Fedarasиyasыnыn parlamentи 

GMO mяhsullarыn цzяrиndя onun mяnøяyи vя tяrkиbи haqqыnda 

mяlumatlarыn yazыlmasы цчцn qяrar qяbul etmиødиr; 

• 15 dekabr 2009-cu иdя Poløa parlamentи GM bиtkиlяrиnиn adи 

bиtkиlяrlя yanbayan яkиlmяsиnи qadaьan edяn qяrar vermиødиr; 

• 20 noyabr 2009-cu иldя Bюyцk Brиtanиya vяtяndaølarы 

GMO mяhsullarыn цzяrиndя mяlumatlarыn yazыlmasыnы vя nиøanlanmasыnы 

tяlяb edяn etиraz mиtиnqи keчиrmиølяr. 

Artыq Azяrbaycan bazarlarыna yol tapmыø vя getdиkcя daha 

genиø yayыlan GM edиlmиø kяnd tяsяrrцfatы mяhsullarыnыn zяrяrlи 

effektlяrиndяn qorunmaq цчцn nя etmяlиyиk Bunun цчцn иlk 

nюvbяdя GM edиlmиø mяhsullar haqqыnda genиø mяlumata malиk 

olamaq lazыmdыr kи, nяyя pul xяrclяdиyиmиzи vя hansы kompanиyanыn 

mяhsullarыnыn daha tяhlцkяsиz olduьunu bиlяk. Odur 

kи, aøaьыdakы mяslяhяtlяrя яmяl etmяk lazыmdыr: 

• Yerlи fermerlяrиn mяhsullarыndan иstиfadя edиn. Hal-hazыrda 

GM edиlmиø mяhsullarы dцnyanыn яn иrи kompanиyalarы nяhяng 

fermerlяrdяn alыr vя bu sahяdя monopolиya yaranmыødыr. Onlarыn 

adыnы dяqиq bиlmяk vя mяhsullardan uzaq durmaq lazыmdыr. 

• Цzvи kцbrяlяr vя tяbии yolla becяrиlяn mяhsullarы alыn. 

Tяbи yolla vя tяbии gцbrяlяrdяn иstиfadя edиlmяklя becяrиlяn 

mяhsullarda hяlя kи, GM edиlmиø komponentlяr yoxdur. Ancaq 

gяlяcяkdя onlarыn da tяrkиbиndя GMO olmasы ehtиmalы чox 

bюyцkdцr. 

• GMO soya, qarьыdalы, kanola vя pambыq toxumlarыndan 

иstиfadя etmяmяyя чalыøыn. Bиtkи yaьlarыnыn яksяrиyyяtиnиn 

tяrkиbиndя (ehtиmal var kи, иndи heyvanи yaьlarыn tяrkиbиnя dя 

qatыlыr) kanola vя pambыq toxumlarыnыn yaьы var. 

• Sцnи яrzaq яlavяlяrиndяn vя øиrиnlяødиrиcиlяrиndяn uzaq 

durun. Шиrиnlяødиrиcиlяриn яksяrиyyяtи, eksиtotoksиn (E951), C vя 

B vиtamиnlяrи GM edиlmиø mяhsullardan hazыrlanыr. 

• Markerlяødиrиlmиø (nиøanlarы olan) mяhsullarы иstиfadя edиn. 

Яn чox иstиfadя etdиyиnиz mяhsullarыn mяnøяyиnи vя tяrkиbиndя 

GM olmasыnы bиlmяk sиzиn fundamental hцququnuzdur. Цzяrиndя 

GMO haqqыnda mяlumat olmayan mяhsullara sцbhя иlя yanaøыn. 



41

“Mцasиr Ènkишaf” Èctиmaи Bиrlиyиnиn 

hesabat konfransы keчиrиldи 

4 иyun 2010-cu иldя Azяrbaycanda Atatцrk Mяrkяzиnиn konfrans 

zalыnda “Mцasиr Иnkиøaf” Иctиmaи Bиrlиyиnиn fяalиyyяtиnиn beø 

иllиyи иlя baьlы hesabat konfransы keчиrиlmиødиr. 

Konfransы gиrиø sюzцylя aчan “Mцasиr Иnkиøaf” Иctиmaи 

Bиrlиyи”“nиn Иdarя Heyяtиnиn sяdrи Mцbarиz Aшыrlы qeyd etmиødиr kи, 

bu gцn hяm dя “Tцrk Elи”“ jurnalыnыn nяør olunmasыnыn dюrdцncц иlи 

tamam olur. O, “fяalиyyяtиmиz dюvrцndя, bиzя dяstяk olan hяr 

kяsя tяøяkkцrцmцzц bиldиrиrиk. Hяmиn øяxslяrиn arasыnda mиllяt 

vяkиllяrи, alиmlяrиmиz vя mцxtяlиf øяxslяr var”“” demяklя fиkrиnи 

иfadя edиb. Fяalиyyяt gюstяrdиklяrи mцddяt яrzиndя qrant al ma dan, 

heч bиr maddи maraq gцdmяdяn sыrf иdeolojи yюndя иø gюrdцklяrиnи 

qeyd edяn Mцbarиz Aøыrlы bundan 

sonra daha da genиø øяkиldя 

чalыøacaqlarыnы vurьulayыb: 

“Bu gцnя qяdяr fяalиyyяtиmиzlя 

Azяrbaycana vя bцtцn 

Tцrk Dцnyasыna xeyиr vermяyя 

чalыømыøыq. Bundan sonrakы 

чalыømalarыmыzы da bu иstиqamяtdя 

yц rцdяcяyиk”“. 

Daha sonra чыxыø edяn 

professor, mиllяt vяkиlи Fяzaиl 

Èbra hиmlи tяøkиlatыn keчиrdиyи 

tяdbиrlяrиn, gюrdцyц иølяrиn 

xarakterиnя dиqqяt чяkиb: 

“Dцnya Tцrklяrиnиn Hяmrяylиk Gцnц, qloballaøma, Tцrkmяnчay 

vя s. kиmи mюvzularda keчrиlяn tяdbиrlяrlя qar øыya qoyulan 

mяqsяd arasыnda kиfayяt qяdяr uyьunluq var. Яmяlи иø gюz юnцndяdиr. 

Чыxartdыьыnыz “Tцrk Elи”“ jurnalы vя kи tablarla da tanыøam. 

Jurnalыn Redaksиya Heyяtиndя mяn dя tяmsиl olunuram. Hяr bиr 

yazыnыzы dиqqяtlя oxuyuram. Tяdbиrlяrя, layиhяlяrя, araødыrmalara, 

kиtablara, jurnallara baxdыqca doьurdan da чox bюyцk qцrur hиssи 

yaøayыrsan. Allah sиzи qorusun vя иølяrиnиzdя rяvanlыq versиn. Bиz 

dя иmkanыmыz daxиlиndя sиzиn kи mи gяnclяrиmиzи dяstяklяmяlи, 

dиgяr gяnclяrи dя bu иstиqamяtя yюnяltmяlиyиk. Bяzяn gяnclиk иttиham 

olunur. Amma sиzиn kиmи mиnlяrlя gяnclяrиmиz var. Ona gюrя 

dя qяtиyyяtlя demяk olar kи, gяlяcяyиmиz etиbarlы яllяrdяdиr”“. 

F.Иbrahиmlи bиr neчя ay яvvяl QHT-lяrlя baьlы Mиllи Mяclиsdя 

qanun qяbul edиlяn zaman baø ver mиø mцzakиrяlяrя toxunub: “O 

zaman hяr kяs deyиrdи kи, hюkцmяt цчцncц sektora qarøы “sяlиb 

yцrцøц” hяyata keчиrиr. Mяn иsя parlamentdя dedиm kи, genetиk 

kodunda antиazяrbaycanчыlыq elementlяrи daøыyan vя QHT 

sahяsиndя domиnantlыq яldя edяn bиr qrup иnsan var kи, bu cцr 

xarakterlи gяnclяrиn cяmиyyяtdя qol-qanad aчmasыna иmkan vermиr. 

Saf nиyyяtlя yaradыlan, az malиy yя иlя fяalиyyяt gюstяrяn 

QHT-lяr, yяnи mяhz bu gяnclяr baø qasыnыn yalы иlя yallanan vя 

Azяr baycandakы proseslяrя qara ey nяkdяn baxanlara qarøы dura 

bиlяrlяr. Mяhz buna gюrя dя bu gцn kц tяdbиr чox qиymяtlиdиr. Sиzиn 

fяalиyyяtиnиz hяlя kиfayяt qяdяr Azяrbaycan cяmиyyяtиnя чatdыrыlmayыb. 

Tяdbиrlяrиnиz kиfayяt qяdяr KИV-dя иøыqlandыrыlmayыb. Bu 

da problemlя rи mиzdяn bи rиdиr. Bu иøыqlы sяs, иøыqlы addыm te - 

levиzиyalarda gюrцnmяlиdиr. Bц tцn bu иølяr cяmиyyяtя nцmunяvи 

addыmlar kиmи tяqdиm olunma lыdыr. Fяalиyyяtиnиzи, яlaqяlяrиnиzи 

genиølяndиrиn, saf nиyyяtиnиzи cяmиyyяtя чatdыrыn. Yo lunuz uьurlu 

olsun”“”. 

Professor, яmяkdar elm xadиmи Шahlar Яsgяrov bиldиrиb kи, 

bu tяøkиlat yaradыldыьы vaxt mцяyyяn problemlяrи var иdи: “Amma 

иndи tяøkиlatыn jurnalы, saytы, ofиsи, иnternet qrupu, яn яsasы kadrlarы 

var. Beø иldя 30-40 tяdbиr 

keчиrиlmяsи tяxmиnяn иkи aya bиr 

tяdbиr edиr. Bцtцn bu иølяr hяr 

hansы maddи dяstяklя deyиl “Mц - 

asиr Иnkиøaf” Иctиmaи Bиrlиyиnя 

yыьыlan цzvlяrиn daxиlи enerjиsи, 

vяtяnpяrvяrlиk hиsslяrи иlя hяyata 

keчиrиlиb. Son иkи иldя mяn 

tяøkиlatыn яksяr tяdbиrlяrиndя иøtиrak 

etmиøяm. Deyя bиlяrяm kи, 

tяøkиlatыn mцzakиrяyя чыxardыьы 

mюvzular cяmиyyяtиn ehtиyac 

duyduьu mяsяlяlяrdиr. Gцclц 

maddи dяstяk olmadan чox sayda 

иølяrиn gюrцlmяsи bюyцk nяtиcяdиr. Tяøkиlatыn “Tarиx unudulmaz, 

mиllяt bюlцnmяz, torpaqdan pay olmaz”“” fиkrиnи øцar seчmяsи bura - 

xыlan sяhvlяrя etиraz etmяsи vя dцz yola qayыtmaьa sяslяnmяsи 

demяkdиr. Bu gяnclяr mиllяtя qulluьu юzlяrиnя яsas qayя seч dи lяr. 

Яn aøaьыya, cяmиyyяtиn ичиnя endиlяr, ona gюrя dя bu uьur larы 

qazandыlar. Mяn sиzя mцvяffяqиyyяt arzulayaraq nюvbяtи beø иldя 

daha чox uьur qazanacaьыnыzы gюzlяyиrяm”“. 

Mиllяt vяkиlи Nazиm Mяmmяdov deyиb kи, cяmиyyяtиn cя - 

sarяtlи fяrdlяrи øяxsи tяøяbbцslяrlя чalıømaьa sяy gюstяrmяlиdиr: 

“Azяrbaycanda fondlar haqqыnda qanun qяbul edиlиb. Lazыmdыr kи, 

fondlar yaradыlsыn vя o qurumlar belя tяøkиlatlara dяstяk ol sunlar. 

Юlkяmиzdя Tцrk qanы olan чox sayda иnsan var. Buna baxmayaraq 

bяzи hallarda zиyalыlarыmыz, dцøцnяn иnsanlarыmыz юz ta rиxиmиz, 

kиmlиyиmиz haqqыnda чox sakиt sяslя danыøыrlar. Baøa dцø mяk 

olmur kи, Tцrk olduьumuzu nиyя demяmяlиyиk Azяr bay canda 

mцxtяlиf etnиk qruplar var kи, onlar da bиzиm vяtяndaø larыmыzdыr. 

Onlarыn mюvcudluьunu heч kиm иnkar etmиr. Lakиn Tцrklяrиn bиr 

чox hallarda юzцnя “Tцrk”“” demяyя чяkиnmяsи чox цzцcцdцr. 

Cяsarяt alыna yazыlmыr, o иnsanыn qanыnda olmalыdыr. Bиz daиm mиllи 

mяsяlяdя mиllяtиn yanыnda olanlarы dяstяklяmиøиk vя dяstяklяyяcяyиk. 

Ona gюrя dя belя tяdbиrlяr чox olmalыdыr. Чap etdиyиnиz 

jurnallara, kиtablara, tяdbиrlяrя gюrя dя sиzя mиnnяtdarlыьыmы 


иldиrиrяm”“. 

Prezиdent Admиnиstrasиyasыnыn Иctиmaи-sиyasи mяsяlяlяr цzrя 

øюbяsиnиn яmяkdaøы Rasиm Mиrzяyev tяøkиlatla иlk tanыølыьы haq - 

qыnda danыømaqla чыxыøыna baølayыb: “Иmperatrичя Yekaterиna Ra - 

dиøøevиn “Peterburqdan Moskvaya sяyahяt”“” kиtabыnы vяrяqlя - 

yяrkяn belя bиr иfadя иølяdиr: “Bu kиtabы vяrяqlяyяrkяn цzцmя 

qиyam vя иnqиlab vurdu”“”. Mяn иsя “Tцrk Elи”“” jurnalыnы vяrяq lя yяr - 

kяn цzцmя vяtяnpяrvяrlиk alovu vurdu. Sиzиn tяøkиlatыn dиgяr tяø - 

kиlatlardan fяrqи onun sяmиmи vяtяnpяrvяrlиk nцmunяsи gюstяrmяsиndяdиr. 

Bяzяn vяtяnpяrvяrlиk vя Tцrkчцlцk elя bиr formada 

tяblиь edиlиr kи, яtrafdakы иnsanlar onu qяbul etmиrlяr. Buna gюrя dя 

tяøkиlatыn яtrafыna seчиlmиø иnsanlarыn, zиyalыlarыn, gяnclяrиn yыьыlmasыnы 

yцksяk dяyяrlяndиrиrяm. Dиgяr иctиma tяøkиlatlarda gюrцlяn 

иølяrя bu qяdяr professorun, mиllяt vяkиlиnиn dяstяk vermяsи az 

hallarda olur. Bцtцn bunlarы mцsbяt dяyяrlяn dиrиrяm. Tяøkиlatыn 

vяtяnpяrvяrlиklя baьlы cиddи la yиhяlяrи, proqramlarы var. 

Dцøцnцrяm kи, sadяcя olaraq sиzя ge nиø meydan lazыmdыr”“. 

R.Mиrzяyev Azяrbaycanыn mцstяqиllиk yaøыnыn az olmasыna toxunaraq 

fиkиrlяrиnя davam edиb: “Mцstя qиllиyиn yaøы bюyцk deyиl. 

Hakиmиyyяt dюvlяtиmиzиn mцstяqиllиyиnиn mюhkяmlяnmяsи цчцn 

чox иø gюrцr vя buna hamыnыn yardыm etmяsи la zыmdыr. Цmummиllи 

lиder Heydяr Яlиyev bиzиm цчцn Azяrbay canчыlыq adlы bиr иrs 

qoyub. O yolda addыmlamalыyыq. Mяsяlяlяrя cиddи yanaøma 

gюstяrиlmяlи, sюzчцlцk olmamalыdыr”“”. 

Tanыnmыø zиyalы, sosиoloq Яhmяd Qяшяmoglu hesab edиr kи, 

tяdbиrdя чыxыø edяnlяrиn fиkиrlяrиnиn цrяkdяn gяlmяsи bu tяøkиlata 

olan mяhяbbяtиn gюstяrиcиsиdиr: “Bu tяøkиlat иndиkи dюvrdя чox 

zяrurи tяøkиlatdыr. Qloballaømanыn sцrяtlя getdиyи bиr zamanda 

Azяbaycanda mиllи dцøцncяnиn, saf яqиdяnиn, mиllи dяyяrlяrиn иkиøaf 

etdиrиlmяsиnя bюyцk ehtиyac var. Bu tяøkиlatыn sюzцgedяn 

sahяdя чalыømasы mяndя onlara qarøы иlk tanыølыqdan sиmpatиya 

yaratdы. Buna gюrя dя яlиmdяn gяlяn qяdяr kюmяk etmяyя чalыødыm. 

Чцnkи onlar Tцrkчцlцyя-Иslamчыlыьa mяzmunlu olaraq 

yanaøыrlar. Tцrkчцlцyцn vя Иslamчыlыьиn yer цzцnцn tяrяqqиsи цчцn 

bюyцk potensиalы var. Lakиn bunlardan lazыmи øяkиldя иstиfadя olunmur. 

Bu tяøkиlat ortaya qoyduьu jurnallarla, kиtablarla, saytlarla, 

tяdbиrlяrlя bu иstиqamяtdя addыm atdыьыnы gюstяrиr. On larыn 

fяalиyyяtи populиzmя yox, xalqыn ruhunu hиss etmяyя yю nяlиb. 

Bцtцn mяsяlяlяrя xalqыn tяrяqqиsиnя kюmяk etmяk ba xыmыndan 

yanaøыrlar. Tцrkчцlцk etnиk mяnsubиyyяt deyиl иdeologиyadыr. 

Tцrklяr юz yanaøы yaøadыqlarы etnиk qruplarы bюyцk fя lakяtlяrdяn 

keчиrиb mцasиr dюvrя gяtиrиblяr. Bиz иmkan vermя mя lиyиk kи, xarиcи 

qцvvяlяr bиzиmlя bиr yerdя yaøayan azsaylы xalq larы яleyhиmиzя 

qaldыrsыnlar. Tцrkчцlцk azsaylы xalqlarыn da xиlasы demяkdиr. 

Иslamчыlыq radиkallыqdan иbarяt deyиl. Onun yer цzцnцn ahяngиnиn 

yaradыlmasыnda bюyцk rolu var. Ona gюrя dя hesab edиrяm kи, 

bиzиm bu tяøkиlat tarиxи zяrurяtdяn yaranыb. Bu rada sяslяndиyи kиmи 

onlarыn яtrafыnda bиrlяømяk, onlara kюmяk etmяk lazыmdыr. 

Чalыømaq lazыmdыr kи, Azяraycanda saьlam яhval-ruhиyyя yaransыn. 

Чцnkи bu bцtцn yer цzцnя tяsиr edя bиlяr. Belя gяnclяrиn 

fяalиyyяtиnя яlahиddя ehtиyac var. Hesab edиrяm kи, onlar юzlяrи bu 

yolu seчdиklяrиnя gюrя bundan sonra da cиddи nяtиcяlяр яldя 

edяcяklяr”“”. 

Tцrkиyя Cцmhurиyyяtиnиn Azяrbaycandakы Sяfиrlиyиnиn 

Mяtbuat mцøavиrи Bцlяnt Uьur иlk юncя sяfиr Hulusи Kыlычыn sa - 

lamlarыnы чatdыrыb: “Cяnab sяfиrиn proqramы чox gяrgиn olduьuna 

gюrя qatыla bиlmяdи vя buna gюrя dя tяbrиklяrиnи чatdыrmaьы mяnя 

hяvalя etdи. Ona gюrя onun salamlarыnы vя tяbrиklяrиnи чatdыrыram. 

Bяzяn dцøцnцrцk kи, bиr иnsan, 3-5 иnsan nя edя bиlяr 3-5 иnsanыn 

nя edя bиlяcяyи иlя baьlы яn gюzяl nцmunяnи bu tяøkиlat gюs tяr dи. 

Hяqиqяtяn bиr neчя nяfяr bиr araya gяlmяklя чox gюzяl яsяrlяr 

ortaya qoydular. Mяn hяr øeydяn яvvяl “Mцasиr Иnkиøaf”“” Иctиmaи 

Bиrlиyиnиn 5 иllиyиnи, “Tцrk Elи”“ jurnalыnыn 4 иllиyиnи tяbrиk edиrяm. 

Uьurlarыnыzыn bundan sonra da davam edяcяyиnя иnanыram. Bиz 

Tцrkиyя Sяfиrlиyиnиn nцmayяndяlяrи olaraq tяøkиlatыn vя jurnalыn 

bиr sыra tяdbиrlяrиndя иøtиrak etmиøиk. Bиr чox иølяrиnя dяstяk vermиøиk, 

bundan sonra da verяcяyиk. Иndи иsя øяxsи dцøцn cяlяrиmи 

sюylяyяcяm. Mяnя gюndяrиlяn mяktublardan bиrиndя hяdяflяr 

sыrasыnda Tцrk Dюvlяtlяrи Bиrlиyиnиn qurulmasы olduьunu qeyd 

etmиødиnиz. Mяnиm яn чox xoøuma gяlяn bu oldu. Чцnkи bu cцmlяnи 

mяn dя иstиfadя edиrяm. Яgяr bu yolda hяr kяs bиr daø qoyursa 

o bюyцk xиdmяt etmиø olur. Sиzlяr dя bu nu edиr sиnиz. Ay rыca 

Dцnya Tцrklяrиnиn Hяmrяylиk Gцnц mя nиm иllяrdиr dц øцn dцyцm 

vя sиzиn real olaraq hяyata keчиrmяyя чalыødыьыnыz bиr иde yadыr. Bu 

иstиqamяtdя gюrdцyцnцz иølяrи bюyцk dиqqяtlя иzlяyиrяm. Bunlarы 

иrqчиlиk kиmи gюrmцrяm. Dцnyada чox bиrlиklяr var. Avropa Bиrlиyи, 

Afrиka Bиrlиyи, Яrяb Dюvlяtlяrи Lиqasы, Latыn Ame rиkasы юlkяlяrиnиn 

Bиrlиyи, Иslam Konfransы Tяø kиlatы vя s. var. Bu tяøkиlatlarыn heч 

bиrиsиndя etnиk, dиnи, иrqи ayrы-seчkиlиk yoxdur. Tцrk Bиrlиyи dя belя 

bиrlиklяr dяndиr. Bu bиrlиyи yarada bиlsяk, bey nяlxalq alяmdя bиrgя 

hяrяkяt edя bиlsяk nя qяdяr gцclц olduьumuzu gюrя bиlяrиk. 

Mцbarиz bяylя gю rцølяrиmиz olub, bu иstиqamяtdя mцzakиrяlяr 

aparmыøыq. 5 иl ичяrиsиndя 30-a qяdяr tяdbиrиn keчиrиlmяsи, bиr qrup 

иnsanыn gюrdцyц яn gюzяl иødиr. Buna gюrя dя чalыømalarыnыzda 

uьurlar arzulayыram”“”. 

Kяrkцk mяdяnиyyяt tяblиьatчыsы Seyfяddиn Чaxmaqчыnыn vя 

Gяnclиyя Yardыm Fondunun vиtse-prezиdentи Salman Яlиyevиn 

tяbrиk nиtqlяrиndяn sonra “Professиonal Mцhasиb”“ jurnalыnыn baø 

redaktoru Mehdи Babayev bиldиrиb kи, bu tяøkиlata dost kиmи 

yanaøыr: “Onlarыn bиr layиhяsиndя иøtиrak da etmиøяm. Чцnkи mиllиmяnяvи 

dяyяrlяrиn qorunmasыnda gяnclяrиn иøtиrakы mяnиm цчцn 

чox maraqlыdыr. Bu prosesиn nя qяdяr чяtиn olduьunu hamыmыz 

bиlиrиk. Buna mane olan чoxlu amиllяr var. Amma belя tяdbиrlяrиn 

иøыqlandыrыlmasыna, televиzиyalar vasиtяsиlя gюstяrиlmяsиnя bюyцk 

ehtиyac var. Belя tяøkиlata maddи, mяnяvи, иnformasиya dяstяyи 

ver mяsяk yaxøы nяtиcяlяr olmayacaq. Bu cцr tяøkиlatlarыmыzыn 

qяdrиnи bиlmяlиyиk. Tяøkиlat Tцrk Bиrlиyиnиn yaranmasы kиmи aьыr vя 

чяtиn иølя mяøьuldur. Bu иstиqamяtdя bиr daø qoyulmasы юzц bюyцk 

uьurdur. Onlar da mяhz bunu hяyata keчиrиrlяr”“”. 

Dиnи Qurumlarla Иø цzrя Dюvlяt Komиtяsиnиn яmяkdaøы Na - 

hиd Mяmmяdovun komиtяnиn sяdrи Hиdayяt Orucovun tяbrиklяrиnи 

чatdыrmasыndan sonra, Dцnya Gяnc Tцrk Yazarlar Bиrlи yиnиn 

sяdrи Яkbяr Qoшalы чыxыø edиb: “Burada sяslяnяn bцtцn fи kиr lяrя 

qoøuluram. Bu tяøkиlatыn цzvlяrи yenи nяslиn nцma yяndяlяrиdиr. 

Tяøkиlat fяalиyyяtиnи elmи яsaslar цzяrиndя qurur. Keчиrdиyи tяdbиrlяrdя 

gюrkяmlи zиyalыlarыmыz, alиmlяrиmиz, mиllяt vяkиllяrиmиz иøtиrak 

edиr, orjиnal fиkиrlяr sюylяyиrlяr. Dцøцnцrяm kи, bununla QHT 

sektoruna fяrqlи anlayыø gяtиrmяyя чalыøыrlar. Uьrularы bюlцøцrяm. 

Bиrgя Koalиsиyada olan tяøkиlatыn rяhbяrи kиmи hesab edиrяm kи, 

onlarыn uьurlarы hяlя gяlяcяkdяdиr”“”. 



43

Hüseyn Artıkoğlu - 60 

Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin 

dosenti, "Kooplayihə-AHB" firmasının təsisçisi 

Hüseyn Artıkoğlu bu ilin oktyabr ayında 60 yaşını 

tamamlayır. Bu münasibətlə müəllifi Babək 

Hüseynoğlu olan “Mənim atam” adlı kitab hazırlanıb. 

Yeni nəşrdə yubilyarın ömür yolu işıqlandırılmış, onun 

gördüyü işlər özünə yer tapmışdır. 192 səhifədən 

ibarət olan kitab “Üstün ev” nəşriyyatı tərəfindən 

İstanbulda 500 tirajla çap edilib. 

“Bundan əvvəl mənim kitab yazmaq təcrübəm 

olmamışdır. Lakin içimdəki inam, güc bütün çətinlikləri 

aşacağıma ümid verdi. Bununla belə bu işin 

məsuliyyətini, çətinliyini, ağır zəhmət tələb etdiyini 

hiss edirdim. Bildiklərimi və öyrəndiklərimi bacardığım 

qədər kitab halına gətirərək yazmağa çalışdım” – 

yazan müəllif “ön söz”də fikirlərini oxucularla bölüşüb. 

“Unudulmaz uşaqlıq illəri”, “Böyük həyata 

qədəm”, “Bilik ardınca Moskvaya”, “Kooplayihə” kooperativi, 

“Vətənin səsi”, “Yeni dövr”, “Türk Birliyi – həyatın 

zərurətidir” kimi fəsillərdən ibarət olan kitabı 

oxuduqca Hüseyn müəllimin yorulmadan, qətiyyətlə, 

əzmlə, səbrlə bu günə qədər necə çalışdığını, hansı 

işləri reallaşdırdığını gözlərimiz önündə canlandırır. 

Kitabın ən diqqət çəkən hissələrindən biri Hüseyn 

Artıkoğlunun keçən əsrin 80-ci illərinin sonlarında baş 

verən xalq hərəkatının aktiv iştirakçısı olması, millətinin 

hüquqlarının müdafiəsi istiqamətində alovlu 

mübarizə aparmasıdır. Hər cümləsinin mübtədası 

vətən olan, “vətən bizim canımız, ruhumuz, varlığımız, 

qeyrətimiz-namusumuzdur” deyən 

H.Artıkoğlunun “Birlik” cəmiyyətində, sonradan Birlik 

Partiyası yaranan zaman orada göstərdiyi fəaliyyət də 

məhz bu fəlsəfə üzərində qurulmuşdu. О, 

Azərbaycanın öz müstəqilliyini əldə etməsindən sonra 

siyas fəaliyyətini dayandıraraq inşaat mühəndisliyi 

peşəsinə üstünlük verir. 

“Kooplayihə” kooperativini 1993-cü ildə “AHB 

kooplayihə” firması kimi qeydiyyatdan keçirən Hüseyn 

müəllim bu günə qədər Azərbaycanın tikinti mühiti 

üçün unikal layihələr hazırlayaraq təqdim еdir. 

Yubilyar pedaqoji fəaliyyət göstərdiyi müddətdə 

Memarlıq və İnşaat Universiteti üçün çox lazımlı 

sayıla bilən “Dəmir-beton konstruksiyaları” kitabını 

2005-ci ildə çap etməklə bu sahədəki boşluğa son 

qoyub. 

Fəali ictimai xadim olan Hüseyn Artıkoğlunun həyatında 

Türk Birliyinin qurulması, Türk xalqlarının inteqrasiyası 

fəlsəfəsi özünə möhkəm yer edib. O, bütün 

ömrü boyu bu amalının gerçəkləşməsi üçün əlindən 

gələni əsirgəməyib. 

Kitabın sonunda yubilyarın 13 yaşında qələmə 

aldığı şeir və qəzəllər əlyazması şəklində yerləşdirilib. 

“Bildiklərimi, eşitdiklərimi, düşündüklərimi yazdım. 

Ürəyimin pıçıltısını qələmə aldım. Bilmirəm nəyi deyə 

bildim, nəyi unutdum. Ancaq hələ ömür qabaqdadır. 

İnşallah qarşıda çox yubileylər, deyiləcək çox sözlər 

vardır...” – sözləri ilə müəllif kitabı bitirir. 


Uьur qazanmanыn øяrtlяrи 

(ЫЫ yazы) 

Dr. Alи Fuat Baøgиl 

îrdиnaryцs professor 

Gяnc oxucum! 

Ы yazыda sяnя uьur qazanma yolunda rast gяlяcяk baшlыca 

dцш mяnlяrи gюstяrdиm. Vя bunlar, baшda tяnbяllиk olmaqla, pиs 

yoldaш vя pиs юnяklяrdиr, dedиm. Bu arada kиtabыn vя mцяllиmиn 

pиsи цzяrиnя dя dиqqяtиnи yюnяltdиm. Bu dцшmяnlяrя qarшы durmaq 

цчцn sяnиn яlиndя иradя vя bunun яn yцksяk иnsanи vя яxlaqи иfadяsи 

olan чalышqanlыq kиmи иkи qцvvяtlи sиlahыn olduьunu gюs - 

tяrdиm. Иndи sяnя bu sиlahlarы ишlяtmя цsullarыnы vя иstяr юz шяxsиyyяtиn, 

иstяr яzиz aиlяn, bюyцk mиllяtиn vя cahanшцmul иnsanlыq 

цчцn xeyиrlи vя faydalы bиr surяtdя 

yetишиb uьurlar qazanmaьыn яn 

яsaslы шяrtlяrиnи gюstяrmяyя 

baшlayыram. 

Uьurun иlk шяrtи: Èradяlи 

olmaq 

Bu øяrtlяrиn bиrиncиsи vя heч 

øцbhя etmя kи, hяyat цчцn hяr 

øeydяn юncя gяlяn, иradяlи 

olmaqdыr. Яtalяtlиlиyиn, kefcиllиyиn, 

yцn gцllцyцn, yelbeyиnlиyиn, 

яdabazlыьыn dцrlц-dцrlц bичиmlяrи 

иlя adыna tяnbяllиk dedиyиmиz 

sяfalяt øeytanы vя uьur 

dцømяnиnиn чяkиndиyи bиrcя sиlah 

varsa, o da иradяdиr. 

Yaxøыlыq yolunda иradяnи 

иølяdя bиlяrsяnsя, qorxma. 

Yolda øыn pиsи sяnя yaxыn dцøя 

bиlmяz. Qarøыnda boøboьazlar 

baø apar maz, pиs юrnяklяr aьulu 

dиllяrиnи чыxarыb sяnи яlя salmaz. 

Tяkrar edиm kи, иnsan юz zяkasы vя bиlиyиlя deyиl, yalnыz иradяsиylя 

иnsandыr. 

Zяka vя bиlиk, heyvanda da az-чox vardыr. Fяqяt, xцsusиlя 

яxlaqи mяnada иradя canlы orqanиzиmlяr zяncиrиnиn son halqasыnы 

tяøkиl edяn иnsana mяxsus bиr qцdrяt vя иmtиyazdыr. 

Иradя yalnыz иnsanы heyvandan deyиl, hяm dя иnsanlarы bиrbиrиndяn 

ayыran vя aralarыnda цstцnlцk vя aøaьыlыq fяrqlяrи ya - 

radan yeganя mяnяvи qцvvяtdиr. Яtrafыnda gюrdцyцm цstцn иn - 

sanlar юz цstцnlцklяrи цчцn иradяlяrиnя borcludurlar. Tarиxdя øя - 

rяflи yer tutmuø vя ad-san qazanmыø øяxsиyyяtlяrиn dя hamыsы 

bunu иradя sиlahы иlя яldя etmиølяr. Bu, bиr qaydadыr vя иstиsnasы 

yoxdur. Bяsиt zяkalы, az bиlиklи, hяtta bиlиksиz иnsanlar arasыnda 

uьur qazananlar чox olmuødur. Ancaq zяиf иradяlи иnsanlardan 

uьur qazanmыø vя yцksяlmиø bиrcя иnsan belя gюstяrиlя bиlmяz. 

Чцnkи uьur qazanmaq vя yцksяlmяk sыrf qeyrяt meyvяsиdиr, 

qeyrяt иsя иradяnиn иfadяsиdиr. 

Daha yaxøы dцøцnsяk, иradяlи olmaq sadяcя maddи vя иctиmaи 

mяnada bиr uьurun deyиl, xoøbяxt olmaьыn da яsas øяrtиdиr. 

Иnsanlarыn чoxu, mиndиyи eøøяyи unudub onu иtmиø sayaraq 

bazarda eøøяk axtaran Nяsrяddиn xocaya bяnzяyиr. – Onlar da 

sя adяtиn юz ичlяrиndя olduьu unudaraq, onu barlarda, kafelяrdя 

vя яylяncяlяrdя arayыrlar. 

Sяn bu qяflяtя dцømя vя иnan 

kи, uьurun sиrrи kиmи, sяadяt quøu 

da юz ичиmиzdя vя ичиmиzиn яn 

юzgцn vя иnsanи bиr qцdrяt qaynaьы 

olan иradяmиzиn altыndakы qяfяs 

ичиndяdиr. 

Sяadяt dяfиnя kиmи bиr 

tяsadцfи qazыntы nяtиcяsиndя tapыla 

bиlяn nemяt deyиldиr. O, nя øansdыr, 

nя mиrasdыr, nя lotoreyadыr, nя 

vяzиfя vя sяrvяtdиr. Sяadяt cяhdи 

иlя, иradяmиzиn gцcцylя zяbt edя 

bиlяcяyиmиz bиr qaladыr. 

Èradя цzяrиndя dцшцncяlяr: 

Иradяlи olmaьыn hяyat vя uьur 

цчцn daøыdыьы yцksяk яhяmиyyяtи 

anladыqsa, oxucum, artыq sяnиn 

gюzlяdиyиn vя bиlmяk иstяdиyиn яsl 

nюqtяlяrя keчя bиlяrиk. 

Иradя nяdиr 

Иradяlи olmaq nя demяkdиr 

Hяr kяs иradяlи ola bиlяrmи vя 

bu qцvvяnи юz yoluna yюnяldя bиlяrmи 

Иradяmиzdя azad vя muxtarыqmы 

Cяhdlя vя yaxøы bиr tяrbиyяnиn kюmяyиlя иradяlи olmaq 

mцm kцndцrmц 

Mцmkцndцrsя, bunun yollarы vя øяrtlяrи hansыlardыr 

Sяnи elmиn vя fяlsяfяnиn яn чяtиn, dolaøыq mяsяlяlяrиylя 

qarøыlaødыrdыьыmы boynuma alыram. Yцz иllяr boyu fиlosoflarы vя 

иlahиyyatчыlarы bиr-bиrиnя salыødыran vя bиtиb-tцkяnmяz mцba hи - 

sяlяr mюvzusu olan bu problemlяrlя sяnи bиr az dцøцndцrцb yoracaьam. 

Ancaq иnandыrыram kи, bunlar yorulmaьa vя цzяrиndя da - 

yanыb dцøцnmяyя dяyяn mяsяlяlяrdиr. Dиqqяt etsяn, hяyatы - 

mыzыn planы vя mцqяddяratыmыzыn иnkиøafы bu nюqtяlяr цzяrиndя 

dцøцnцb чыxaracaьыmыz qяrarla vя gяlяcяyиmиz qяnaяtlя baьlыdыr. 



45

Иradяnиn цstцn qцvvяtиnя, bunun sяylя vя yaxøы bиr tяrbиyяnиn 

kюmяyи иlя яldя edиlя bиlmяsиnиn mцmkцn olduьunamы 

иnanыrыq O halda hяyatыmыzыn planы belя olur: qeyrяt, hяr gцn bиr 

az daha qeyrяt... Yavaø da olsa, daиm yaxøыlыьa vя kamala doьru 

иnamlы bиr иrяlиlяyиø! 

Иradяnиn иnsan цчцn yцksяk dяyяrи olduьunu qulaq ardыna 

vurur vя bunun sяylя яldя edиlя bиlmяyяcяyиnяmи иnanыrыq Bu 

hal da da tutacaьыmыz yol ya kor taledяn kцsяrяk, fяalиyyяtsиzlиyя 

vя mиskиnlиyя dцømяkdиr, ya da kefя vя ehtиrasa uyaraq юzцmцzц 

yцngцllцk vя яdabazlыьыn pяncяsиnя vermяkdиr. Fяqяt bиl mя lи - 

yиk kи, hяr иkи halda чatacaьыmыz nюqtя eynиdиr: sяfalяt vя peømanlыq. 

Yuxarыda sadalananlar doьrudan чяtиn mяsяlяlяrdиr. Vя hя - 

qиqяtяn иnsan bиlmяcяsиnиn яn sиrlи dцyцn nюqtяlяrиndяndиr. Fя - 

qяt, gяnc yoldaøыm, ehtиyatlы ol, gюzцn qorxmasыn. Bu mяsя - 

lяlяrdя sяnи metafиzиk dolanbaclar ичиnя qatыb, oradan чыxmaq 

цчцn, gиrdиyиn qapыnы arayan deyиlяm. Uzun vя иncя psиxolojи 

mцbahиsя vя tяhlиllяrя gиrиøиb zehnиnи bulandыrmaq vя цrяyиnи 

sыxmaq fиkrиndя dя deyиlяm. Яslиndя bu cцr mцbarиzя vя tяhlиllяrя 

gиrmяyя mяnиm elя bиr sяlahиyyяtиm yoxdur. Чцnkи nя mя - 

slяkcя fиlosofam, nя dя psиxologиya цzrя mцtяxяssиsяm. Mяn 

sadяcя sяnиn keчdиyиn yoldan keчmиø, duyduьun boøluьu duymuø 

vя чяkdиyиn sыxыntыnы чяkmиø bиr mцяllиmяm. Mяn sяnиnlя 

bu sиfяtlя vя bиr mцяllиm dиlи vя metodlarы иlя danыøacaьam. Sя - 

nиnlя яl-яlя verиb hяyata enяcяk vя иnsanlar arasыna gиrяcяyяm. 

Иnsan иølяrиnи vя яsяrlяrиnи gюzdяn keчиrиb sяnя mяsяlяlяrиmиzиn 

cavabыnы reallыqlarыn юz dиlиndяn dиnlяdяcяyяm. 

Èradя nяdиr vя иradяlи olmaq nяdemяkdиr 

Иradяnиn nя olduьunu anlamaq цчцn hяyat fяalиyyяtиmиzя, 

yяnи mяnlиyиmиzиn xarиcи alяmlя tяmasыnы tяmиn edяn яmяl vя 

hяrяkяtlяrиmиzиn hamыsыna bиrdяn dиqqяtlя baxaq. Чцnkи иndиdяn 

sюylяyиm kи, иradя kяlmяsи иlя иfadя etdиyиmиz, bиr sыra vяrdиø, иø 

vя hяrяkяt øяklиndя юzцnц gюstяrяn bиr qцvvяdиr. Bu halda onu, 

иlk юncя hяyat fяalиyyяtиmиzdя axtarmalы vя bu hяyatыn heyrяtamиz 

dюngяlяrи ичиndяn чыxarmalыyыq. 

Oxucum! 

Bиlиrsяn kи, cиsmanи vя ruhи olmaqla, иkи nюv varlыqdan иbarяtиk 

vя cиsmanи, yaxud maddи varlыьыmыz etиbarы иlя, hяr øey kиmи 

bиz dя цmumи tяbияt qanunlarыna baьlыyыq. Mяsяlяn, cиsmlяr kиmи 

bиz dя yerя dцøцrцk: cцrbяcцr tяsиrlяr altыnda yыrьalanыr, rяqs 

edиrиk. Qыsasы, bu baxыmdan bюyцk tяbияt dяryasыnda цzяn bиr sa - 

man чюpцyцk. 

Fяqяt ruhи varlыьыmыz vя øцurlu bиr mяnlиk olmaьыmыz baxы - 

mыndan, яslиndя bиz saman чюpцndяn daha fяrqlи bиr øeyиk: Ичиn - 

dя “øцur” dedиyиmиz яsrarяngиz bиr qцdrяt xяzиnяsи daøыyan canlы 

orqanиzmlяrиk vя gцcцnц bu xяzиnяnиn яsrarыndan alan saysыzhesabsыz 

яmяl vя hяrяkяtlяrиn mяzmunu vя mцяllиflяrиyиk. Elя 

tяsяvvцr et kи, kaиnat bиr dяnиzdиr, bиz иnsanlar иsя bиlиnmяz bиr 

sяmtя doьru yol alыb gedяn “hяyat gяmиsиnиn” yolчularыyыq. Dal - 

ьalarыn чыrpыntыsы иlя yыrьalanan gяmиnиn ичиndя bиz dя yыrьalanmaqdayыq. 

Bununla belя, kиmиmиz qazan yanыnda durub ocaьa 

kюmцr atыr, kиmиmиz gюyяrtяdя яllяrиnи dalыnda daraqlayыb gя - 

zиnиr, yan-yюrяyя boylanыr, kиmиmиz dя kapиtan kюrpцsцndя, qa - 

røыsыnda kompas olmaqla sцkandan tutmuø... Nя demяk иstяdиyиmи 

tяbии kи, anlayыrsan. Hamыmыz, yan-yюrяmиzdяkи hяr øeylя 

bиrgя gяmиmиzиn yыrьalanmasыna uyьun olaraq, enиb-qalxыr, yır - 

ьalanыrыq. Lakиn, eynи zamanda ayrыca, юzцmцzя mяxsus hяrя - 

kяtlяr dя elяyиrиk. Vя duyuruq kи, enиb-qalxma øяklиndяkи bиrиncи 

nюv hяrяkяtlяr bиzиm” deyиldиr. Tяbияt amиllяrиnиn яsяrlяrиdиr. 

Иkиncиlяr иsя bиzиm”dиr. Bunlarыn иcraчыsы vя sahиbи bиzиk. 

Яgяr yaxøы dцøцnsяk иkиncиlяr dя, bиrиncи nюv hяrяkяtlяr kиmи, 

“yaradыcы qцdrяt”иn var edиcи, gюzяgюrцnmяz яlиylя hasиlя gяlиr. O, 

sonsuz dяnиzи чalxalayыb gяmиmиzи yыrьalayan qцdrяtlя, gюyяrtяdя 

bиzи gяzdиrиb, yan-yюrяyя baxыndыran, gah gцldцrцb, gah aьladan, 

qыsasы, bиzи var edиb hяyat sяhnяsиnя gюndяrяn qцdrяt adыna иstяr 

Tanrы de, иstяr Teo, hamыsы eynи bиr qцdrяtdиr. O fяrqlя kи, bu яzяlи 

vя sonsuz bюyцk qцdrяt “bиzиm” dedиyиmиz hяrяkяtlяrdя doьrudandoьruya 

deyиl, bиzиm mяnlиyиmиz vasи tяsиlя tяsиr edиr, яsяrlя яsяr 

elяyяn arasыna sankи цчцncц olaraq “bиz” gиrиrиk. O яbяdи vя eynи 

olan qцdrяt bиzи hяrяkяtlяrиmиzdя vя tutduьumuz яmяllяrdя sяrbяst 

buraxыr. O qцdrяt nяdиr Onu soruøma: 

Hяll eylяmяdи bu qцdrяtиn sиrrиnи kиmsя, 

Mиn karvan keчdи hюkmdardan, aqиldяn. 

Bиzиm olan vя olmayan hяrяkяtlяr: 

Demяk иstяyиrяm kи, bиz иkи cцr hяrяkяtиn mяrkяzиyиk. 

Hяrяkяtlяrиmиzdяn bяzиlяrи “bиzиm”dиr”“, bяzиlяrи иsя bиzиm 

deyиldиr. Bиrиncиlяrи bиr kяnara qoyub, юzцmцzцnkц olmayan 

hяrяkяtlяrи qяbul edяk vя иradяnи bu nюv hяrяkяtlяrdя arayaq. 

Lakиn qabaqca юzцmцzdяn soruøaq: 

Prиnsиpиnи bиzиm varlыьыmыzda axtarmaq etиbarиlя bиzиm” ad - 

landыrdыьыmыz hяrяkяtlяrиn hamыsы doьrudanmы bиzиmdиr 

Yяnи onlar bиzиm øцurumuz vя dцøцncяmиzlяmи meydana gяlиr 

Yaxøы dцøцnsяk, gюrяrиk kи, yox. 

Чцnkи bиr yada salыn, bиz doьulanda kичиcиk bиr yaratыq mяx luq 

oluruq. Иllяr юtdцkcя bюyцyцb gяlиøиr – иnkиøaf edиrиk. Bu иn kиøaf 

vя bюyцmя hяrяkяtи varlыьыmыzыn quruluø яlamяtи olmaq baxыmыndan 

bиzиmdиr, ancaq bиzиm øцurumuzun яsяrи deyиldиr. Hey vanи 

hяyatыmыzыn bиolojи яsasыnы vцcuda gяtиrяn vя иntиøarыnыn prиnsиpиnи 

hяyat xяzиnяmиzdяn alan refleks dedиyиmиz яzяlи hяrяkяtlяr dя 

цzdя bиzиmdиr, ancaq bиzиm øцurumuzdan qыraqda cяrяyan et mяk - 

dяdиr. Bиlиrsяn kи, ич orqanlarыmыza aиd reflekslяrиn яn øah яsяrи 

qяlbиmиzdяdиr. Чox иølяk vя ичяrиsи doьrudan da чox gur yaøantыlы 

bu can evиmиzиn gяlиb-gedяnиndяn xяbяrиmиz olurmu 

Reflekslяr vя avtomatиk hяrяkяtlяr: 

Bu halda tяkrar edиrяm kи, иradя bяhsиndя yalnыz bиzиm 

olmayan hяrяkяtlяrи deyиl, bиzиm olanlardan da bиr bюlцmцnц 

чыxarmaq, fиzиolojи yaøamыmыzыn dяrиnlиklяrиndя bиzdяn xяbя rsиz - 

cя axыb gedяn цzvи fяalиyyяtlяrи dя bиr qыraьa qoymaq gяrяkdиr. 

Hяtta bиr az da иrяlиyя getsяk, heyvanи hяyatыmыzыn цst qatlarыnы 

tяøkиl edяn, baølanьыc vя mяrkяzиnи юz ruhи enerjиmиzdя tapan 

“avtomatиk” hяrяkяtlяrи dя bиr qыraьa atmaq lazыm gяlиr. Dиqqяt 

edяk kи, avtomatиk dedиyиmиz bu nюv hяrяkяtlяrи refleks qя - 

bиlиndяn olan hяrяkяrlяrdяn seчиlиr. Bиrиncиlяr nяbatи hяyatыmыza 

baьlandыьы halda, avtomatиklяr heyvanи hяyatыmыzыn яsяrlяrиdиr. 

Ancaq bunlar da bиr az fяrqlи olmaqla bяrabяr, reflekslяr kиmи, 

øцurlu mяnlиyиmиzиn xarиcиndя baø verиr. 

Яmяlи hяyatыmыzыn bюyцk bиr hиssяsиnи яhatя etdиyи halda, 

иradяmиzя yad olan avtomatиk hяrяkяtlяrиmиz baølыca olaraq цч 

formada цzя чыxыr kи, bunlar da иnstиnktlяr, vяrdиølяr vя tяlqиnlи 

hяrяkяtlяrdиr. 


Иslamda bank sиstemи vя 

иqtиsadиyyat 

Yaqub Qulиyev 

“Gulf Drиllиng – Azяrbaycan” шиrkяtи, иqtиsadчы 

Иslam banklarы иqtиsadиyyatыn malиyyяlяшdиrиlmяsи 

цчцn Qяrb modelиnя alternatиv model иrяlи sцrцrlяr. 

“Ey иman gяtиrяnlяr! Qarшыlыqlы razыlыqla edиlяn alышverиш 

mцstяsna olmaqla, bиr-bиrиnиzиn mallarыnы haqsыz bя - 

hanяlяrlя (haqsыz yerя) yemяyиn vя юzцnцzц юldцrmяyиn! 

Hяqиqяtяn, Allah sиzя qarшы mяrhяmяtlиdиr!” (Quran, 4:29). 

Lиvanlы qaчqыn юz vяtяnиnя qayыdыr. Onun yыьdыьы az 

vяsaиt daьыdыlmыш ata yurdunu bяrpa etmяyя vя юz ишиnи 

qurmaьa kиfayяt etmиr. Onun kredиt gюtцrmяk цчцn gиrov 

qoymaьa heч bиr яmlakы yoxdur, amma daha qиymяtlи olan 

etиbarlы, ишgцzar vя иbadяtkar bиr шяxs kиmи adы-sanы var. 

Bank mцtяxяssиsи иlя uzun sюhbяtdяn 

sonra vя yerlи mяs cиdиn иmamыnыn zamиnlиyи 

иlя dцnяnkи qaчqыn meyvя daшыnmasы 

иlя mяшьul olmaq цчцn yцk maшыnы almaq 

mяqsяdи иlя borca (kredиt) pul gюtцrцr vя 

ишя baшlayыr. 

Malayzиyadan olan иrи sahиbkar son 

dюvrdя olan malиyyя bюhranы цzцndяn 

bюyцk иtkиlяrя mяruz qalыr, lakиn onun 

xarиcи sюvdяlяшmяlяrиnи malиyyяlяшdиrяn 

bank mцш tяrиnиn gцnahы olmadыьыnы 

nяzяrя alaraq bцtцn zяrяrи юz цzяrиnя 

gюtцrцr. Belяlиklя, bankыn яmanяtчиlяrи 

bюhranlы иldя юz яmanяtlяrиndяn gяlиr gюtцrя bиlmяyяcяklяrи 

иlя razыlaшmalы olurlar. 

Qяrbиn иnkишaf etmиш юlkяlяrиndя analojи hallara чяtиn 

rast gяlmяk olar. Bank, ona borclu olan vя zяrяrя dцшmцш 

sahиbkarы ya mцflиs elan edяr vя ya kюhnя borc цzrя faиzlяrи 

юdяmяk цчцn yenи цmиdsиz kredиt ayыrardы. Gиrov 

qoymaьa яmlakы olmayan yoxsul шяxs, чox gцman kи, heч 

vaxt kredиt gюtцrя bиlmяzdи. Hяtta, Иtalиya kиmи иnkишaf 

etmиш юlkяdя on mиnlяrlя kичиk sahиbkar bank kredиtи ala 

bиlmяdиklяrи цчцn mafиya иlя яlaqяlи olan sяlяmчиlяrdяn 

yцksяk faиzlяrlя borc gюtцrmяlи olurlar. 

Mцшtяrиdяn gиrov tяlяb etmяyяn vя чяtиnlиyя dцшяndя 

ona borclarы baьышlayan иnsanpяrvяr malиyyячиlяr иsя Иslam 

banklarы adlanan malиyyя mцяssиsяlяrиndя ишlяyиrlяr. Bu 

banklar Qяrb bank sиstemиndяn kюklц surяtdя fяrq lяnяn 

mцsяlman etиk prиnsиplяrи яsasыnda fяalиyyяt gюstяrиr. 

Hal-hazыrda yalnыz цч dюvlяtdя - Pakиstan, Иran vя 

Sudanda bank sиstemи tam olaraq шяrияt qanunlarыna яsasяn 

fяalиyyяt gюstяrиr. Bununla belя, Иslam Banklar Bиrlиyи 

Yaxыn Шяrqиn яn чox иnkишaf edяn malиyyя seqmentи 

sayыlыr. Иslam Banklarы Beynяlxalq Assosиasиyasыnыn mя lu - 

matыna яsasяn, bu gцn 35 юlkяdя (o cцmlяdяn Ru sиyada) 

200-я yaxыn belя kredиt mцяssиssяsи fяalиyyяt gюstяrиr. 

Son иkи иldя Иran kюrfяzи яtrafы юlkяlяrdя Иslam banklarыnыn 

иnkишafы mцшahиdя olunur. Bu sahяnиn иnkишafы Cяnub-Шяr - 

qи Asиya юlkяlяrиndя, xцsusяn Malayzиyada, stabиl olaraq 

davam edиr. 

Hazыrda, шяrияt prиnsиplяrи яsasыnda иdarя olunan ak - 

tиvlяrиn цmumи mяblяьи 100-160 mиlyard dollar tяшkиl 

edиr. Dцnya mиqyasыnda gюtцrdцkdя bu 

чox azdыr - bиr иrи yapon vя ya Amerиka 

bankыnыn aktиvиndяn daha kичиk mяb lяьdиr. 

Lakиn, son иllяr Иslam banklarыnыn иnkишaf 

dиna mи kasы onu gюstяrиr kи, onlarыn bюyцk 

gяlяcяyи var: bu sektorda иllиk artыm tempи 

10-15 % tяшkиl edиr. Hazыrda, Kцveyt яhalиsиnиn 

яmanяtlяrиnиn 3/1 hиssяsи Иslam 

banklarыnda saxlanыlыr. Malayzиya bu 

sahяdя heч dя gerи qalmыr. 

Dцnyada яn иrи malиyyя qurumlarыndan 

bиrи olan Kц veytиn “The Ыnternatиonal 

Ыnvestor” иnvestиsиya шиrkяtиnиn rяhbяrи 

Adnan яl-Baharыn qиymяtlяndиrmяsиnя яsasяn, yaxыn 5 

иldя dцnya mцsяlmanlarыnыn (onlarыn sayы 1 mиlyarddan 

чoxdur) яmanяtlяrиnиn 40-50%-и Иslam malиyyя иnstиtutlarыnda 

saxlanыlacaq. Яl-Bahar яmиndиr kи, daha uzaq perspektиvdя 

bu gюstяrиcи 80%-я чatacaq. Яlavя edиm kи, 

Merrиll Lynch-иn ekspertlяrиnиn rяyиnя яsasяn, Иran kюrfяzиndя 

yerlяшяn neft hasиl edяn юlkяlяrиn sakиnlяrиnиn 

яmanяtlяrи tяxmиnяn 800 mиlyard dollar tяшkиl edиr. 

Иslam modelи 

Иslam banklarыnыn baшlыca xцsusиyyяtи, Qяrb malиyyя 

sиstemиnиn яsasыnы tяшkиl edяn “borc faиzи” prиnsиpиndяn 

иmtиna etmяlяrиdиr. Bu, kommersиya яmanяtlяrиnиn xey rиy - 

yячиlиyя чevrиlmяsи hesab edиlmиr. Kapиtal sahиbиnя haqq 

юdяnиlmяsи, borc verиlяn mяblяьdяn faиz tutulmasыnda baш 

verdиyи kиmи, mцяssиsяnиn xeyиrlи vя ya zяrяrlи olmasыndan 

asыlы olmayaraq яvvяlcяdяn tяyиn olunmuш mяblяьыn юdяnиlmяsи 

formasыnda olmamalыdыr. Иslam etиka qaydalarыna 

яsasяn, yalnыz zяhmяtlя vя sahиbkarыn sяyи nяtиcяsиndя 



47

qazanыlan, hяmчиnиn hяdиyyя vя ya mиras kиmи яldя olunan 

pullar halal sayыlыr. Bundan baшqa, hяr hansы ишgцzar fяa - 

lиyyяtиn nяtиcяsи kиmи яldя olunan gяlиr, edиlmиш rиskя gюrя 

яvяz sayыlыr. 

Иslam иqtиsadчыlarы borc faиzиnиn иstиsmarчы xцsusиy yя - 

tиnи xцsusи olaraq qeyd edяrяk, ondan иmtиna цчцn mцxtяlиf 

rasиonal яsaslandыrmalar gяtиrиrlяr vя иqtиsadи bюhranlarыn 

baш vermяsиndя bank sиstemиnиn rolunu xцsusи vurьulayыrlar. 

Hяr halda, sonda, faиzdяn иmtиna, dиnи ehkamlara 

rиayяt edиlmяsи kиmи, иman иши hesab edиlиr. Mцsяlmanlarыn 

malиyyя fяalиyyяtlяrи, hяyatlarыnыn dиgяr sahяlяrи kиmи, 

mцqяddяs kиtab olan Quranla, hцqцqи vя dиnи normalarыn 

toplusu olan шяrияtlя nиzamlanыr. 

Quranda buyurulub kи, mцsяlman юz malиyyя fяa lиy - 

yяtиndя “rиba” vя “qяrar”dan uzaq olmalыdыr. “Rиba” (hяrfи 

tяrcцmяsи “sяlяm”) – borc verяrkяn vя ya hяr-hansы tиca - 

rяt sюvdяlяшmяsи zamanы vяsaиtиn яsassыz artыrыlmasыdыr. 

“Rиba”, qaчыlmaz zяrяrlя nяtиcяlяnяcяk mяqsяdlи rиsk - 

“qяrar” kиmи bюyцk gцnahdыr. 

Mцsяlman unutmamalыdыr kи, yer цzцnцn bцtцn ne - 

mяt lяrи Allaha (c.c.) mяxsusdur vя onlarыn яsиl sahиbи 

Allahdыr (c.c). Иnsana verиlmиш иstehsal иmkanlarы bцtцn cя - 

mиyyяtиn xeyrиnя иstиfadя olunmalыdыr. Шяrияtя яsasяn яldя 

sяrbяst qalan vя heч bиr ишя sяrmayя kиmи yatыrыlmayan 

pula kasыblarыn vя ehtиyacы olan иmkansыzlarыn xeyrиnя 

vergи qoyulur. Яgяr иnsan юzц шяxsяn pulu dюvrиyyяyя 

buraxmaьы bacarmыrsa, onda bu pulu dиgяr mцяssиsяyя 

sяrmayя kиmи yatыrmalы vя onun qazancыndan юz payыnы 

gюtцrmяlиdиr. Mяlumdur kи, Mяhяmmяd peyьяmbяr 

(s.я.s) uьurlu tacиr иdи. Manama, Kuala-Lumpur vя Sиtи - 

dяkи mцasиr Иslam banklarыnыn tяqdиm etdиyи malиyyя xиdmяtlяrи 

vя яmяlиyyatlarы, 1500 иl bundan яvvяl bяшяrиn 

sonuncu peyьяmbяrиnиn (s.я.s.) apardыьы malиyyя яmяlиyyatlarыnыn 

prиnsиplяrиnя яsaslanыr. 

Иnvestиsиya hesabы 

Иslam banklarы яmanяtчиyя faиz яvяzиnя, sяrmayя qo - 

yacaьы mцяssиsяnиn mяnfяяtиndя ишtиrak etmяyи tяklиf edиr, 

bиr vacиb шяrtlя kи, sяrmayяdar mцmkцn zяrяrlяrи dя 

bюlцшmяlиdиr. 

Иslam banklarы mцшtяrиlяr цчцn цч nюvdя hesab aчыrlar. 

Bиrиncиsи, carи hesabdыr kи, Qяrb banklarыnda aчыlan bu 

cцr hesablarыn шяrtlяrиndяn faktиkи olaraq fяrqlяnmиr. Bu 

hesaba qoyulmuш vяsaиt цzrя faиz юdяnиlmиr vя иstяnиlяn 

an mцшtяrи vяsaиtи gerи gюtцrя bиlяr. 

Иkиncи nюv яmanяt hesabыdыr. Яmanяt sahиbиnиn mяnfяяtdя 

ишtиrak etmяk hцqцqu yoxdur. Amma, bank rяhbяrlиyи 

bankыn mяnfяяtиndяn asыlы olaraq, яmanяtчиlяrи cяlb 

etmяk mяqsяdи иlя, onlara mцkafat verя bиlяr. Яmanяt 

mяb lяьи mцddяtlи sayыlmыr, onun nomиnal hяcmиnя иsя tя - 

mи nat verиlиr. Bank, яmanяt hesablarы цzrя cяlb olunmuш 

яmanяtlяrи az rиsklи яmяlиyyatlara, bиr qayda olaraq, tи ca - 

rяt sюvdяlяшmяlяrиnя yatыrmaьa чalышыr. 

Nяhayяt, цчцncц nюv иnvestиsиya hesabы adlanыr. Bu 

hesabыn sahиbи bankla “profиt and loss sharиng” (PLS) sxe - 

mиnя яsasяn onun mяnfяяt vя ya zяrяrиnи bюlцшdцrmяk 

hцququna malиkdиr. Яmanяtчиlяr qoyduqlarы яmanяtlяr 

цzrя gяlиr gюtцrцrlяr vя onun mяblяьы, bиr qayda olaraq, 

adи banklardan alыnan faиzиn mяblяьыnя yaxыn bиr mяblяь 

olur. Amma bu gяlиr zяmanяtsиzdиr. Bu sяrmayя юzu dя 

zяmanяtlи deyиl, belя kи, bank юz zяrяrlяrиnи qoyulmuш 

яma nяtlяr hesabыna baьlayыr. Bank mцшtяrиnиn vяsaиtиndяn 

qeyrи-peшяkar иstиfadя edяrяk zяrяrlя ишlяmишdиrsя, mц - 

шtяrи mяhkяmя yolu иlя tяzmиnat tяlяb edя bиlяr. 

Belяlиklя, Иslam dиnи tяrяfиndяn pul resurslarыnыn mo - 

bиlиzasиyasыnыn tюvsиyя olunan цsulu, banklar da daxиl ol - 

maqla, pay yolu иlя malиyyяlяшdиrmя (equиty fиnance), yя - 

nи, иnvestorun sяhmdar kapиtalda ишtиrakы hesabыna vяsa - 

иtlяrиn cяlb olunmasыdыr. Pul artыmы pul dюvrиyyяsиndяn 

яmяlя gяlя bиlmяz, onun яsasыnы faktиkи mюvcud olan mallara 

vя xиdmяtlяrя aиd sюvdяlяшmяlяr tяшkиl etmяlиdиr. Pul 

юz-юzцnя yenи pullar gяtиrя bиlmяz, kapиtal иstehsal mяq - 

sяdlяrи цчцn иstиfadя olunmalыdыr. 

Яksяr иqtиsadчыlar vurьulayыrlar kи, pay yolu иlя ma - 

lиyyяlяшdиrmяdя nяzяrя чarpacaq цstцnlцk vardыr. Qяrb 

иqtиsadиyyatыnda Mиllи Banklar tяrяfиndяn mцяyyяnlяш - 

dиrиlяn faиz dяrяcяsиndяn asыlы olan borc faиzиnиn hяcmи 

real sektorun иnkишafы цчцn шяrtlяrи dиktя edиr. Иslam ma - 

lиyyя sиstemиndя banka qoyulmuш яmanяtlяrя gюrя gяlиr, 

bank tяrяfиndяn яmanяtчиlяrиn pullarы qoyulmuш шиrkяtиn 

sяhmlяrиnиn mяnfяяtlиlиyиndяn asыlыdыr. Bununla da, real 

sektorun иnkишaf dиnamиkasы яlverишlи иnvestиsиya mцhиtиnиn 

yaranmasыna vя malиyyя ehtиyyatlarыnыn иqtиsadиyyatыn 

daha gяlиrlи sahяlяrиnя yюnяldиlmяsиnя qulluq edиr. 

90-cı иllяrdя Beynяlxalq Valyuta Fondunun иcraчы dи - 

rektoru ишlяmиш pakиstanlы Abbas Mиraxoranыn fиkrиncя, Иs - 

lam modelи иlя malиyyяlяшdиrmя sиstemи, borc faиzиnя яsaslanan 

sиstem цчцn sяcиyyяvи halы, real sektorun bank kapиtalыnыn 

maraqlarыndan asыlыlыьыnы aradan qaldыrыr. “Pul ak tиv - 

lяrи real sektorda olan иnvestиsиya иmkanlarыna cavab olaraq 

yaradыlыr, odur kи, real sektor юzц, яksиnя deyиl, malиyyя 

sek torunda gяlиrиn sяvиyyяsиnи mцяyyяn edиr” - Abbas 

Mиraxora deyиr. Belя olduqda, banklar иqtиsadиyyatыn иnkишaf 

templяrиnи mцяyyяn etmяyяcяk, иstehsal sektoru юzц 

цчцn яlverишlи иnvestиsиya mцhиtи yaratmaьa baшlayacaq. 

Cazиbяlяr 

Gиrovu olmadыьы цчцn dиgяr banklarыn иmtиna etdиklяrи 

bиr-чox perspektиvlи layиhяlяr Иslam sиstemиndя mяnfяяtdя 

ишtиrak yolu иlя malиyyяlяшdиrиlя bиlяr. Hяrчяnd kи, яrяb 

юlkяlяrиnиn цmumи daxиlи mяhsulunun яsas hиssяsиnи 

yaradan xыrda vя orta sahиbkarlar, layиhяlяrиn mцrяkkяb 

vя чяtиn qиymяtlяndиrmяsи mexanиzmи sяbяbиndяn gяlиrиn 

bюlцшdцrцlmяsиnя яsaslanan kredиtlяr alыnmasыnda чяtиnlиklяrlя 

цzlяшиrlяr. 

Иslam bankыnыn ишчиsи tяqdиm olunmuш layиhяnиn perspektиvиnи, 

hяmчиnиn mцшtяrиnиn ишgцzar keyfиyyяtlяrиnи 

tяhlиl edиr vя vяsaиtиn ayrыlmasы иlя baьlы qяrarы verиr. Bиr 

чox hallarda mцшtяrиdяn gиrov tяqdиm olunmasы tяlяb olu - 

nmur. Bu halda, mцшtяrи vя bank ишчиlяrи tяrяfиndяn fы - 


ыldaqчыlыq edиlmяsи tяhlцkяsи yaranыr. Gяlиrdя ишtиrak 

zamanы mцшtяrи hesabatы saxtalaшdыra vя layиhяnиn faktиkи 

gяlиrlяrиnи bankdan gиzlяdя bиlяr. Tиcarяt яmяlиyyatыnыn 

“Murabaxa” sxemи (яsas mяblяьыn hиssя-hиssя юdяnиlmяsи 

vя “xиdmяt haqqы” цчцn яlavя mяblяьиn hesablanmasы) 

иlя malиyyяlяшdиrиlmяsи zamanы mцшtяrи юdяnишиn ge - 

dиrиlmяsи hesabыna qazanmaq hяvяsиnя dцшя bиlяr. 

Bu cцr rиsklяrиn aradan qaldыrыlmasы цчцn xцsusи pro - 

sedurlar hazыrlanыb kи, bиr чox mяqamlarda юzlяrи dя, hяm - 

чиnиn, suи-иstиfadя hallarыndan яzиyyяt чяkяn Qяrb banklarыnыn 

praktиkasы иlя oxшardыr. 

Fыrыldaqчыlara qarшы яsas mцbarиzя metodu mцшtяrи 

olan mцssиsяnиn bцtцn яmяlиyyatlarыnыn dяqиq audиtиnиn 

aparыlmasыdыr. 

Иslam bankыnыn rяhbяrlиyиnя daxиl olan шяxslяrdяn heч 

bиrиnиn bank tяrяfиndяn malиyyяlяшdиrиlяn mцяssиsяnиn 

hesabatыnda gюstяrиlяn zяrяrи tяkbaшыna tяsdиq etmяk 

hцququ yoxdur. Bunun цчцn bankыn иdarя heyяtиnиn bцtцn 

tяrkиbиnиn bиrgя qяrarы tяlяb olunur. Layиhя nяzяrdя tutulan 

gяlиrи яldя edя bиlmяdиkdя, xцsusи mцstяqиl komиtя 

hя mиn mцяssиsяnиn balansыnы tяdqиq edиr. Gяlиrlяrиn gиz - 

lяdиlmяsи faktы mцяyyяn edиldиkdя mцшtяrи mяcburи qaydada 

чatышmayan mяblяьи юdяyиr. Bank юzцnцn sяhmdar 

hцququndan mцяssиsяnиn sяhlяnkarlыq edяn menecerlяrиnиn 

яvяz edиmяsи цчцn иstиfadя edя bиlяr. Xцsusи mц - 

rяkkяb hallarda bank qoyduьu vяsaиtlяrи gerи alыr vя шяrtlяrи 

pozan шиrkяt “qara sиyahы”ya daxиl edиlиr. Юdяnишlяr 

gecиkdиrиldиkdя иш mяhkяmяyя gюndяrиlиr vя mяhkяmя 

mцшtяrиnи tяlяb olunan mяblяьи vя иlkиn mцqavиlяdя tяyиn 

olunmuш cяrиmяnи юdяmяyя mяcbur edиr. 

Иslam sиstemиnя keчяrkяn faиzlи иstиqraz vяrяqяlяrиnиn 

buraxыlmasы dayandыrыldыьыndan dюvlяt xяrclяrиnиn daxиlи 

borc hesabыna malиyyяlяшdиrиlmяsиndя cиddи problemlяr 

ortaya чыxыr. Mиsal цчцn, Иranda, hяtta, faиzsиz bank sиste - 

mиnя keчdиkdяn sonra belя dюvlяt borclarыnыn malиy yя - 

lяшdиrиlmяsи яvvяlkи kиmи Mяrkяzи Bankыn mиllиlяшdиrиlmиш 

kommersиya banklarыna mцяyyяn edиlmиш faиz tarиfи яsasыnda 

verdиyи kredиtlяr hesabыna davam etdиrиlиrdи. Kom - 

mersиya banklarы, юz nюvbяlяrиndя, gцzяшtlи шяrtlяrlя dюv - 

lяt sektorunun mцяssиsяlяrиnя borc verиrdиlяr. 

Prezиdent Hatяmиnиn иqtиsadи иslahatlara baшlamasы иlя 

vяzиyyяt dяyишdи. 1995-cи иldя Иran dюvlяtи PLS prиnsиpиnя 

яsaslanan xцsusи Иslam иstиqrazlarыnы buraxmaьa baшladы: 

nяzяrdя tutulan юzяllяшdиrmя zamanы иstиqrazlar keчmиш 

dюvlяt mцяssиsяlяrиnиn sяhmlяrиnя чevrиlяcяk. Иstиqraz - 

lardan toplanan vяsaиtlяr onlarыn иslahatы vя modernlяш - 

dиrиlmяsи цчцn иstиfadя olunacaq, иstиqrazlarыn gяlиrlиyи иsя 

dюvlяt borclarыnыn tяmиn edиlmяsиnя xиdmяt edяn fonda 

daxиl edиlяn mцяssиsяlяrиn gяlиrlяrиndяn asыlы olacaq. 

Иstиqrazlarыn buraxыlmasы zamanы, bu cцr qиymяtlи kaьыzlarыn 

daha яvvяl buraxыldыьы Malayzиyanыn tяcrцbяsиndяn 

иstиfadя edиlиb. 

Cяlbedиcи иdeya 

Baxmayaraq kи, nяzяrиyyяdя Иslam banklarы цчцn яn 

arzu olunan яmяlиyyat nюvц layиhяlяrиn payчы kиmи 

malиyyяlяшdиrиlmяsиdиr, reallыqda иsя aktиvlяrиn bюyцk 

hиssяsи tиcarяt sюvdяlяшmяlяrиnиn qыsa mцddяtlи malиy - 

yяlяш dиrиlmяsиnя yюnяldиlиr vя bu halda bank xиdmяt haqqы 

olaraq яlavя юdяnиlяn mяblяь hesabыna gяlиr gюtцrцr (Mu- 

rabaxa). Qыsa mцddяtlи aktиvlяr nяиnkи uzunmцddяtlи иqtиsadи 

иnkишaf цчцn kиfayяt qяdяr stиmul yaratmыr, hяmчиnиn, 

dиnи baxыmdan da шцbhяlи gюrцnцr: “Murabaxa” яmяlиyyatы 

bиr чox cяhяtdяn borc faиzиnи xatыrladыr. 

“Faиsal Ыslamиc Bank”ыn prezиdentи Sяиd Yusиfиn 

fиkrиncя, bu tяkrar malиyyя bazarыnыn kиfayяt qяdяr иnkишaf 

etmяmяsи иlя иzah olunur. Onun sюzlяrиnя gюrя, son иllяr 

Иslam sяhm bazarыnыn, Иslam иnvestиsиya fondlarыnыn yцksяk 

templяrlя иnkишafы vя yenи malиyyя alяtlяrиnиn meydana 

чыxmasы bu sahяdя dяyишиklиklяr цчцn zяmиn yaradыr. 

“Hal-hazыrda Иslam banklarы 5-6 faиz gяlиrlи qыsa mцddяtlи 

malиyyя xиdmяtlяrи tяklиf edиr. Bиz, layиhяlяrиn 

malиyyяlяшdиrиlmяsи vя rиsk kapиtalы sahяlяrиndя on beш, 

иyиrmи vя hяtta otuz faиz gяlиrlи orta vя uzun mцddяtlи 

kredиtlяrя keчmяklя “kvant sычrayышы” hяyata keчиrrmяyя 

cяhd edиrиk” - “Fиrst Ыnvestment Bank of Bahraиn”иn tя - 

sиsчиsи, hal-hazыrda “Quantum Fиnancиal Advиsor” beynяlxalq 

Иslam иnvestиsиya шиrkяtиnя baшчыlыq edяn, mяшhur 

malиyyячи Mяcиd яl-Refay belя hesab edиr. 

Bиr чox mцtяxяssиslяrиn fиkrиncя, Qяrb malиyyя 

sиstemи Иslam banklarыnыn tяcrцbяsиndяn юzц цчцn яhяmиyyяtlи 

nяtиcяlяr чыxara bиlяr: bankиrlяrиn xudbиn ma raq - 

larы real sektorun boьazыnda tиkя kиmи qalmamalыdыr, 

layиhяlяrиn malиyyяlяшdиrиlmяsи barяdя qяrarlar иsя xяyalи, 

hяddиndяn artыq qazanc яldя etmяk nиyyяtи иlя deyиl, onun 

gяlиrlиyиnиn perspektиvlяrиnи mяsulиyyяtlя qиymяtlяndиrmяk 

yolu иlя verиlmяlиdиr. Qяrb ишgцzar daиrяlяrиnиn nцfuzlu 

orqanы olan “Economиst” jurnalы Иslam malиyyя яmяlиyyatы 

olan “Muшaraka” (bankыn mцяssиsяnиn gяlиr vя 

zяrяrиndя ишtиrakы) barяdя belя yazыr: “Qяrbdя bяzи adam - 

lar bu иdeyanы cяlbedиcи hesab edиrlяr. Bu yolla pul verяn 

шяxs шяxsи kapиtalыnыn kюmяyи иlя nя иsя dяyяrlи bиr шey 

yaratmыш olduьuna яmиn olmaьa gцclц stиmul яldя edиr. 

Чox tяяssцf kи, Qяrb banklarы 1970-80-cы иllяrdя иnvestиsиya 

qoyuluшu barяdя bиr чox qяrarlar qяbul edяrkяn bu 

cцr stиmullar olmayыb. “Muшaraka” hяmчиnиn pulun bцtцn 

иstиfadячиlяrи arasыnda mяsulиyyяtиn bюlцшdцrцlmяsи de - 

mяkdиr”. 

Peyьяmbяrиn vяsиyyяtи 

Шяrияtиn “kommersиya” normalarы иlahиyyatчыlar tя tя - 

fиndяn иcad edиlmяyиb. Sadяcя Иslama qяdяr mюvcud olan 

vя mяnяvи cяhяtdяn mяqbul sayыlan ишgцzar prosedurlar 

sиstemlяшdиrиlиb. Doьrusu, bиzиm gцnlяrdя Yaxыn Шяrqиn 

malиyyя strukturlarыnыn heч dя hamыsы ишlяrиnи шяrияtя 

uyьun aparmыrlar. Sяudиyyя Яrяbиstanы vя Kuveytиn kral 

aиlяlяrи юz malиyyя vяsaиtlяrиnи Qяrb malиyyя ba zarlarыnda 

yerlяшdиrиr, яn иrи яrяb malиyyя-sяnaye qruplarы Qяrb 

bиznes metodlarыndan иstиfadя edиrlяr. Qяrb tиplи malиyyя 

tяsиsatlarы Иslam юlkяlяrиndя 19-cu яsrиn sonlarыnda, яsasяn 

Avropa metropolиyalarыnыn иrи banklarыnыn шюbяlяrи 



49

kиmи meydana чыxmышdыr. Lakиn, onlarыn fяalиyyяtи яsasяn 

xarиcи шиrkяtlяrиn иxrac-иdxal яmяlиyyatlarы иlя mяhdudlaшыrdы. 

Yerlи tacиrlяr mиllяtчиlиk vя dиnи mцlahиzя lяrdяn 

чыxыш edяrяk Qяrb banklarыnыn xиdmяtlяrиndяn иstиfadя 

etmяkdяn чяkиnиrdиlяr. Иqtиsadиyyatыn modernlяшdиrиlmяsи 

proseslяrи mцsяlman bиznesmenlяrиnи hesablaшmalarыn 

aparыlmasы цчцn banklarda carи hesablar aчmaьa mяcbur 

edиrdи. Lakиn, onlarыn чoxu яvvяlkи kиmи faиzlи depozиtlяr 

qoymaq vя ya kredиt gюtцrmяkdяn иmtиna edиrdиlяr. Bu 

sяbяbdяn dя, 40-cы иllяrиn sonundan bяzи Иslam иqtиsadчыlarы 

borc faиzиnи иstиsna edяn “Иslam kapиtalиzmи” modelи 

nяzяrиyyяsиnиn ишlяnmяsиnя baшlayыrlar. 

Иslam banklarыnыn faktиkи tarиxи 60-cы иllяrdяn baшlayыr. 

Иlk Иslam яmanяt bankы 1963-cц иldя Mиsиrdя tяsиs edиldи, 

lakиn o, чox qыsa mцddяt fяalиyyяt gюstяrdи. 

70-cи иllяrdя Иslam malиyyя иnstиtutlarыnыn yaradыlmasы 

yюnцmцndя genиш ишlяr gюrцlmяyя baшladы. Иslam Konf ran - 

sы Tяшkиlatы шяrияt prиnsиplяrи яsasыnda иqtиsadи vя sosиal 

proqramlarы malиyyяlяшdиrmяk mяqsяdи иlя 1974-cц иldя 

dюvlяtlяrarasы Иslam Иnkишaf Bankыnыn yaradыыlmasы barяdя 

qяrar qяbul edиr. 1975-cи иldя Dubaи Ыslamиc Bank adlы kom - 

mersиya bankы yaradыldы. Иslam banklarыnыn yaradыlmasыnda 

danыlmaz rolu olan шяxslяrdяn hal-hazыrda “Fи nan ce/ 

DarAЫ Mal” qrupunun baшыnda duran Sяudиyyя Яrя bиs - 

tanыnыn kral aиlяsиnиn цzvц шahzadя Mяhяmmяd Fey sa lыn, 

hяmчиnиn “Albaraca” qrupunun яsasыnы qoyan шeyx Sa leh 

Kamalыn adlarыnы чяkmяk lazыmdыr. 1977-cu иldя “Faи sal” 

qrupuna aиd иkи bank Mиsиr vя Sudanda aчыlыr. 1979-cu иldя 

Bяhreyndя иlk Иslam bankы tяsиs edиlиr. 

“Иslam Dиrчяlиши”, yяnи Yaxыn Шяrq юlkяlяrиnиn genиш 

яhalи kцtlяlяrи arasыnda яnяnяvи Иslama baьlыlыьыn gцclяnmяsи 

proseslяrи Иslam banklarыnыn yaradыlmasы цчцn psиxolojи 

zяmиn yaratdы (bu proseslяrиn kulmиnasиya nюqtяsи 

Иranda иmam Xomeynиnиn иnqиlabы oldu). Neftиn qиymя - 

tиnиn kяskиn artmasы nяtиcяsиndя Yaxыn Шяrqя neft pul - 

larыnыn axmaьыna sяbяb olan 1973-cц иlиn neft bюhranы иsя 

Иslam banklarыnыn яmяlя gяlmяsиnя real шяraиt yaratdы. 

Dиndar mцsяlmanlardan olan mцшtяrиlяrиn vяsaиt - 

lяrиnиn axыb gяlmяsи Иslam banklarыna xeylи passиv toplamaьa 

иmkan verdи, lakиn Иslam kapиtal bazarыnыn zяиf иnkишafы 

onlarы tamamиlя ишя salmaьa иmkan vermиrdи. 80-cи 

иllяrdя Иslam banklarыnыn яsas mяqsяdи passиvlяrlя яmяlиyyatlarыn 

aparыlmasыnda tяcrцbя toplamaq, hяmчиnиn 

malиyyяlяшdиrmя vя kapиtal qoyuluшu цsullarыnыn standartlaшdыrыlmasы 

oldu. 

80-cи иllяrиn яvvяllяrиndя Cяnub-Шяrqи Asиyada Иslam 

banklarыnыn sцrяtlи иnkишafы baшlayыr. 1963-cц иldя Mala - 

yzиyada, Mяkkя zиyarяtиnя hazыrlaшan mцsяlmanlarыn pul 

ehtиyatlarыnы cяlb edяn xeyrиyyя fondu tяsиs edиlиr. Son - 

ralar onun яsasыnda dцnyanыn яn иrи Иslam иnvestиsиya fondlarыndan 

bиrи olan “Tabung Hajи” yaradыlыr. Иslam bank sektorunun 

Malayzиyada gur иnkишafы 1983-cц иldяn sonra 

hюkцmяtиn яhalиnиn mцsяlman яksяrиyyяtиnиn hяyat sя - 

vиyyяsиnиn yaxшыlaшdыrыlmasы чяrчиvяsиndя apardыьы sиyasяtи 

nяtиcяsиndя baшladы. Sыrf иqtиsadи sяbяblяrlя yanaшы bu 

sиyasяtиn юlkяdaxиlи sиyasи sяbяblяrи dя var иdи: mцsяlmanlarыn 

Malayzиya яhalиsиnиn 75 faиzиnи tяшkиl etmяsиnя baxmayaraq 

юzяl sektora aиd kapиtalыn bюyцk hиssяsиnя etnиk 

чиnlиlяr nяzarяt edиr. Mahatиr Muhяmmяdиn hю kцmяtи 

Yaxыn Шяrq Иslam юlkяlяrиndяn юlkяyя иnvestиsиyalar cяlb 

etmяk цчцn uьurlu cяhdlяr edиr. Nяtиcяdя, Kuala-Lumpur 

Cяnub-Шяrqи Asиyada Иslam malиyyя mяrkяzиnя чevrиlиb. 

Sonuncu onиllиk Иslam banklarы цчцn passиv яmяlиy - 

yatlarda yenи цsullarыn sцrяtlи иnkишaf dюvrц oldu. Mцшtяrи 

bazasы get-gedя artыr, lakиn mцasиr яmanяtчиlяr иstяyиrlяr 

kи, onlarыn яmanяtlяrи tяkcя dиnи baxыmdan dцzgцn olma - 

sыn, hяm dя gяlиr gяtиrsиn. Aktиvlяrиn, sяhm paketlяrиnиn 

иda rя olunmasы, daшыnmaz яmlaka иnvestиsиyalar qoyulmasы 

иlя mяшьul olan yenи tиplи Иslam иnvestиsиya banklarыnыn vя 

fondlarыnыn aktиv surяtdя yaradыlmasы prosesи gedиr. Иslam 

иnvestиsиya banklarы lиzиnq яmяlиyyatlarы vя rиsklи kapиtal 

bazarыnda fяalиyyяt gюstяrиrlяr. Yaxыn Шяrq banklarы fяal 

surяtdя Иslam qaydalarы иlя ишlяyяn bюlmяlяrиnи aчan nя - 

hяng Qяrblи rяqиblяrи иlя mцшtяrи цstцndя mцbarиzя apar - 

maq mяcburиyyяtиndя qalmышlar. 

Иslamda иqtиsadиyyat vя malиyyя 

Яvvяllяr heч bиr dиqqяt чяkmяyяn vя kцtlяvи maraьa 

sяbяb olmayan mюvzular malиyyя bюhranы zamanы bиrdяnbиrя 

aktual vя maraq doьuran oldular. Fиkrиmиzcя, bu 

mюvzulardan bиrи, Иslamыn malиyyяyя vя bцtюvlцkdя иqtиsadиyyata 

yanaшmasыdыr. Xцsusиlя bu mюvzu, Fars kюrfяzи 

юlkяlяrиnиn alternatиv rezerv valyuta – “neft dиnarы” yaratmaq 

cяhdlяrиndяn sonra daha aktual oldu. 

Mцasиr Иslam - ardыcыllarыnыn sayыna gюrя (xrиstиanlыqdan 

sonra) иkиncи yerdя olan цmumbяшяrи dиndиr. Lakиn, 

иqtиsadиyyatыn Qяrb modelиnиn tяmяl daшlarыndan sayыlan 

vя adяt etdиyиmиz иqtиsadиyyatыn onlarsыz tяsяvvцr edиlmяsи 

mцmkцn olmayan malиyyя alяtlяrиnиn яksяrиyyяtи (kre- 

dиtlяr, lиzиnq, иpoteka, sыьorta vя s.) dцnyadakы mиllиard ya - 

rыm mцsяlman цчцn qяbuledиlmяzdиr. Nя цчцn Чцnkи 

borc faиzи (rиba) vя bиr чox baшqa malиyyя alяtlяrи Quran 

tя rяfиndяn qяtи qadaьan edиlиb. “Ey иman gяtиrяnlяr! Sя - 

lяmи (borc цzяrиnя qoyduьunuz faиzи) qat-qat artыrыb ye - 

mяyиn. Allahdan qorxun kи, bяlkя, nиcat tapasыnыz!” 

(3:130). 

Иslam иqtиsadиyyatы aшaьыdakы prиnsиplяrя яsaslanыr: 

Sяlяmчиlиk qadaьan edиlиr. Baшqa bиr шяxsя borc pul 

verяn mцsяlman, onlarыn иstиfadяsи цчцn onunla bиrlиkdя 

mяsulиyyяt daшыmalыdыr vя tяkcя gяlиrи deyиl, hяmчиnиn 

zяrяrи dя bюlцшmяlиdиr. Baшlanmыш ишиn nяtиcяsиndяn asыlы 

olmayaraq kredиt цчцn haqqыn - tяyиn olunmuш faиzиn alыnmasыna 

yol verиlmиr. Иnhиsarчыlыq qadaьan edиlиr. 

Rяqabяtиn qeyrи-qanunи vя lяyaqяtsиz metdolarы qadaьan 

edиlиr. Malыn daшыnmasы vя satышыna gюrя hяddяn artыq haqq 

almaq qadaьan edиlиr. Pяrakяndя qиymяtlяr topdansatыш 

qиymяtlяrиndяn bиr yarыm dяfяdяn чox olmamalыdыr (иstиsna 

hallarda – nяqlиyyat xяrclяrи bюyцk olduqda – иkи dяfя 

чox ola bиlяr). Шяrияt tяrяfиndяn qadaьan olunan mяhsullarыn 

иstehsalы vя satышы qadaьan edиlиr, mяsяlяn, spиrtlи 

ичkиlяr, donuz яtи vя ya юz яcяlи иlя юlяn heyvanlarыn яtи. 


Иslam nяиnkи spиrtlи ичkи satanы, hяtta цzцmчцnц qыnayыr, 

яgяr цzцmц шяrab hazыrlanmasы цчцn yetишdиrиrsя. Oьurluq 

vя ya alчaq яyarlы malыn satышы qadaьan edиlиr. Aldatma, 

mяsяlяn, чяkиdя aldatmaq vя ya keyfиyyяtsиz mal satmaq 

yolverиlmяz sayыlыr. 

Яsas prиnsиplяr шяrияt qanunlarыna uyьun шяkиldя яldя 

edиlяn иlkиn kapиtaldan иstиfadя edиlmяsи vя шяrияtя uyьun 

qazanыlmыш pullarыn “faydalы tяsиr яmsalыnыn” qeyrи-qanunи 

yolla qazanыlmыш pullardan daha yцksяk olduьuna иnamыn 

olmasыdыr. 

Иslam bankчыlыьы 

Gяlиrиn hяcmиnи mяhdudlaшdыran Иslam qanunve rи cи - 

lиyи яsasыnda fяalиyyяt gюstяrяn Иslam banklarы иlk dя fя 

tяqrиbяn yarыm яsr bundan яvvяl yaradыlыb. Hяlя 1963-cц 

иldя иqtиsadчы Яhmяd Яl-Nяcяrиn tяшяbbцsц иlя Mиsиrиn 

Mиt Qamr adlы kичиk шяhяrиndя fиzиkи шяxslяrиn vяsaиt lя rи - 

nиn toplanmasы, yыьыlmыш resurslarыn bиr hиssяsиnиn sяlяm - 

чиlиyи иstиsna edяn шяrtlяr яsasыnda иnvestиsиya edиlmяsи, 

faиzsиz pul яmяlиyyatlarы aparыlmasы, hяyata keч mиш sюv - 

dяlяшmяlяrdяn gяlяn gяlиrdя ишtиrak edиlmяsи яsaslarыnda 

яmяlиyyatlar aparan bank aчыldы. Bankыn fяalиyyя tиnиn яsas 

иstиqamяtи kичиk яmanяtчиlяrиn vяsaиtlяrиnиn cяlb edиlmяsи 

vя шяrияt prиnsиplяrиnя uyьun mяqsяdlяrя иstиfadя edиl - 

mяsи цчцn kapиtalыn toplanmasы olmuшdur. Tяяssцf kи, 

radиkal Иslam tяшkиlatlarы иlя mцbarиzя dalьasыnda 1967-cи 

иldя bank qapadыldы. Mиsиrdя Иslam banklarыnыn yaradыlmasыnda 

uьursuzluqla цzlяшяn Яhmяd Яl-Nяcяr иnanыrdы 

kи, vahиd dиn prиnsиplяrи яsasыnda yaradыlan malиyyя иnstиtutlarы 

uьurlu ola bиlяr. O, Mиsиrdяn Sяudиyyя Яrяbиs ta - 

nыna kючцr vя Иslam иqtиsadиyyatыnыn problemlяrи иlя mяш - 

ьul olmaьa davam edиr. 70-cи иllяrиn яvvяllяrиndя nef tиn 

qиymяtи qalxыr vя onun dцnya bazarыna яsas tяchиzatчыlarы 

Иran kюrfяzи юlkяlяrи olur. Yaxыn Шяrq юlkяlяrиnиn valyuta 

ehtиyatlarы orta hesabla 5 dяfя artыr. Dцnya bank praktиkasыndan 

fяrqlяnяn vя Иslam etиkasы vя prиnsиplяrи яsasыnda 

yenи malиyyя strukturunun yaradыlmasы цчцn zяrurяt 

yaranыr. 

Яhmяd Яl-Nяcяrиn иdeyalarыnыn hяyata keчmяsи za - 

manы gяlиb yetишmишdи. 1975-cи иldя Cиddя шяhяrиndя (Sя- 

udиyyя Яrяbиstanы) Иslam Konfransы Tяшkиlatы Иslam Иn kи - 

шaf Bankыnыn yaradыlmasыnы elan etdи. Bu, яrяb юlkяlяrиndя 

yerlи Иslam banklarыnыn aчыlmasыna tяkan verdи: BЯЯ-dя 

(Dubay Иslam Bankы, 1975-cи иl), Mиsиrdя (Faиsal Иslam 

Bankы, 1977-cи иl), Sudanda (Faиsal Иslam Bankы, 1977-cи 

иl), Bяhreyndя (Bяhreyn Иslam Bankы, 1979-cu иl). Malиy - 

yя daиrяlяrиnиndя bu banklara mцnasиbяt dяyишdи. 

Иlk vaxtlar Иslam banklarыnыn aчыlmasыnы Иslam dиnиnиn 

tяblиьи kиmи qяbul edиrdиlяr. Bиr чox analиtиklяr onlarыn ya - 

xыn иflasыnы proqnozlaшdыrыrdыlar. Bu gцn aydыndыr kи, Иslam 

banklarы – cиddи kommersиya layиhяlяrиdиr. Bu cцr banklarыn 

mяшhur olmasы belя bиr faktdan bяllи olur: Kцveytdя 

bankыn aчыlmasыnыn bиrиncи gцnц kommersиya banklarыnыn 

depozиtlяrиndяn oraya $140 mиlyon kючцrцldц. Hal-hazыrda 

bцtцn dцnyada 200-я yaxыn Иslam bankы mюvcuddur. 

Tяkcя яrяb юlkяlяrи vя Afrиkada deyиl, hяmчиnиn Avst - 

ralиya, Kanada, Rusиya, Шrи-Lanka, Bюyцk Brиtanиya, ABШ 

vя s. юlkяlяrdя dя belя banklar mюvcuddur. Olduqca 

sяcиyyяvи tendensиyadыr: son zamanlar Иslam banklarыnыn 

xиdmяtlяrиnя nяиnkи mцsяlmanlar, hяtta иrи Qяrb fиrmalarы 

da (ЫBM, General Motors, Daewoo) mцracияt edиrlяr. Apa - 

rыcы Qяrb banklarы иsя юzlяrиnиn Иslam prиnsиplяrи яsasыnda 

fяalиyyяt gюstяrяn bюlmяlяrиnи aчыrlar. Onlarыn arasыnda 

Deutsche Bank, ЫAG, ABN Amro, Cиtиbank, Hong 

Kong&Shanghaи Bankиng Corporatиon, Chase Manhattan, 

JP Morgan vя baшqalarы yer tutur. Иslam banklarыnыn kapиtalыnыn 

цmumи mяblяьы hяlя 1997-cи иldя tяxmиnяn $7,3 

mlrd., цmumи aktиvlяrиnиn hяcmи иsя - $148 mlrd. tяшkиl 

edиrdи. “Capиtal Ыntellиgence” bankыn Reytиnq Agentlиyиnиn 

rяyиnя яsasяn, artыq Иslam banklarыnыn цmumи aktиvlяrиnиn 

hяcmи $190 mиlyardы юtцb keчиb. Bиr чox Иslam banklarыnыn 

son иllяrdяkи иnkишaf dиnamиkasы heyrяt doьurur. 10-15 % 

иllиk artыm templяrи onlarыn uьurlu gяlяcяyиndяn xяbяr 

verиr. Иslam banklarыnыn шцbhяsиz mцsbяt dиnamиkasы fo - 

nun da, yenя dя, onlarыn xцsusи rяqabяt qabиlиyyяtlяrиnиn 

olmasыndan danышmaq чяtиndиr. Yцksяk artыm templяrи yalnыz 

onu sцbut edиr kи, bank xиdmяtlяrи bazarыnda иndиyя qя - 

dяr tutulmamыш bюyцk bиr boшluq var vя oraya daxиl olmaq 

Иslam banklarы цчцn daha asandыr, nяиnkи Qяrb banklarыna: 

Иslam dиnиnя etиqad edяn mцшtяrиlяr, onun bцtцn gюs tя - 

rишlяrиnя, hяmчиnиn mallиyя sahяsиnя dя яmяl edиrlяr. 

Шяrияt tяrяfиndяn иcazя verиlяn яsas malиyyя 

alяtlяrи (nяzяrиyyя) 

Шяrияtя яsasяn malиyyя vяsaиtlяrи, aшaьыdakы, gяlиrиn 

bюlцшdцrцlmяsи vя rиskdя ишtиrak prиnsиplяrиnя uyьun qaydada 

verиlиr: 

“Murabaxa” avtomobиl vя ya avadanlыq kиmи baha qиy - 

mяtlи mallarыn alыnmasыnda иstиfadя olunur. Bu zaman bank 

alqы-satqы prosesиnя cяlb olunur. O, цчцncц tяrяfdяn malы 

alыr vя alыcыya яvvяlcяdяn razыlaшdыrыlmыш mяblяья mц - 

яyyяn qиymяt artыmы иlя (adи tarиf hяcmиnя bяrabяr) satыr 

vя bu mяblяь dяrhal deyиl gяlяcяkdя mцяyyяn vaxt dan 

sonra юdяnиlиr. “Murabaxa” xammalыn elan olunan, alыcыya 

vя satыcыya mяlum olan gяlиrи dя daxиl edиlmиш qиy mяtя 

satышы zamanы иstиfadя oluna bиlяr. Baшqa cцr bu яmяlиyyatы 

“qиymяt + fяrq” sюvdяlяшmяsи dя adlandыrmaq olar. Qиy - 

mяt, vaxtы uzadыlmыш юdяnишlяrlя юdяnиlиr. Bu cцr malиyyя 

texnиkasы tиcarи яmяlиyyatlarыn malиyyяlяш dиrиl mяsиndя 

иstиfadя olunur vя bank alqы-satqы prosesиnя qatыldыьы цчцn 

mal цzяrиndя hцquq яldя edиr, onun gяlиrи mцяyyяn rиsk 

daшыyan konkret xиdmяtlяrdяn hasиl olur vя bu sяbяbdяn 

dя bu cцr gяlиr Иslam qaydalarыna gюrя le gи tиmdиr. Yalnыz 

legиtиm gяlиr Иslam qanunlarыna gюrя qanunи hesab edиlиr. 

“Muшaraka” (payda ишtиrak) daxиlи tиcarяt, иdxal яmяlиyyatlarыnыn 

malиyyяlяшdиrиlmяsиndя vя akkredиtиvlяrdя 

иs tиfadя olunur. Bиrgя mцяssиsя шяklиndя olur, tяrяfdaшlar 

gяlиr vя zяrяrи яvvяlcяdяn razыlaшdыrыlmыш nиsbяtdя vя ya 

mцvafиq proporsиyada bюlцшdцrцrlяr. Bu formada, kapиtal 

qoyuluшu цzrя xяrclяrиn чыxarыlmasы normasы яvvяlcяdяn 

tяyиn edиlmиr. “Muшaraka”nыn, adяtяn, vaxtы mяhduddur 

vя mцяyyяn layиhяnиn hяyata keчиrиlmяsи цчцn yaradыlыr. 



51

Юz mahиyyяtиnя gюrя bиrgя mцяssиsяnи xatыrladыr. “Mu - 

шaraka” sыfыrdan yaradыla bиlяr vя ya artыq mюvcud layиhяyя 

qoшulub, onun tяrkиbиnя daxиl olmaq olar. Sяhmdarlar 

bank vя fиzиkи шяxslяrdиr, layиhяnиn vя ya sюvdяlяшmяnиn 

иdarя edиlmяsи prosesиndя bиrgя ишtиrakda mцmkцndцr. Gя - 

lиr vя zяrяr ишtиrak dяrяcяsиndяn vя sяhmdar kapиtalыn faи - 

zиndяn asыlы olaraq bюlцnцr. 

“Mudaraba” (ortaqlыq): kommersиya vя bank sektorlarыnda 

gяlиrиn paylaшdыrыlmasы цsuludur. O, “Muшaraka”ya 

zиddиr, burada bиr tяrяfdaш malиyyя vяsaиtи verиr, dиgяrи иsя 

onlarы иdarя edиr. Lakиn, bиrиncи halda olduьu kиmи, burada 

gяlиr vя zяrяr яvvяlcяdяn razыlaшdыrыlmыш proporsиya иlя 

bюlцшdцrцlцr vя kapиtal qoyuluшu цzrя xяrclяrиn чыxarыlmasы 

normasы yoxdur. Иkи tяrяf arasыnda mцqavиlя baьlanыr: 

bиr tяrяf “rяbb яl-mal” sahиbkar-benefиsиar vя ya ortaqяmanяtчи, 

pul vяsaиtlяrиnи dиgяr tяrяfя, “Mudarиb”-я (baш - 

qasыnыn xeyrиnя mцlkиyyяtи иdarя edяn шяxs, baшqa cцr 

ortaq- иcraчы) etиbar edиr. “Mudarиb” rяbb яl-mal” иlя razы - 

laшdыьы qaydada malиyyя vяsaиtlяrиnи иstиfadя edиr vя ona 

яsas mяblяьи, hяmчиnиn, gяlиrиn яvvяlcяdяn razыlaш dыrыl - 

mыш hиssяsиnи qaytarыr, qalanыnы иsя юzцndя saxlayыr. Gяlи - 

rиn bюlцшdцrцlmяsи mцяyyяn proporsиyada aparыlыr vя o, 

paylaшыlan mяblяь (bиrdяfяlиk юdяnиlяn mяblяь) vя ya 

zяmanяtlя qaytarыlan vяsaиt olmamalыdыr. Иnvestor, ya tыrыl - 

mыш pay mяblяьиnи aшan zяrяrя gюrя mяsulиyyяt daшыmыr. 

“Mudarиb” иsя sяrf etdиyи vaxtы vя яmяyи иlя zяrяrи юdяyиr. 

Иslam banklarы mцшtяrиlяr цчцn “Mudaraba” vя ya “trus - 

tee profиt-sharиng” (vяkиl edиlmиш шяxslя bиrlиkdя gяlиrdя 

ишtиrak) prиnsиpи яsasыnda иnvestиsиya hesablarы nяzяrdя 

tutur. Яmanяtlяr bank tяrяfиndяn иnvestиsиyalar цчцn иstиfadя 

olunur vя gяlяn gяlиr qabaqcadan razыlaшdыrыlmыш nиsbяtdя 

bюlцшdцrцlцr. Lakиn, layиhя uьursuzluьa uьrayarsa, 

иnvestor (bank) bцtцn xяrcяlяrи юz цzяrиnя gюtцrцr. 

Sahиbkar heч bиr halda zяrяr daшыmыr, чцnkи onun qoyduьu 

sяrmayя onun чяkdиyи zяhmяt, vaxtы vя enerjиsиdиr, bиr 

шяrtlя kи, ишиn uьursuzluьu onun bacarыqsыzlыьы vя юz vяzи - 

fяsиnи aчыq-aшkar pиs иcra etmяsи vя ya baшыsoyuqluьu sя - 

bяbиndяn baш vermяsиn. Яgяr иtkиlяr “Mudaraba” kapиtalыnыn 

azalmasыna gяtиrиb чыxararsa, “Mudarиb” vяsaиtlяrиn 

qalanыnы, zяrяrи чыxmaqla, иnvestora qaytarыr. Mяsяlяn, Иs - 

lam bankы mцшtяrиyя vяsaиt ayыrыr, deyяk kи, fabrиkиn ma - 

lиyyяlяшdиrиlmяsи цчцn vя bunun яvяzиndя mцяyyяn vaxt 

яrzиndя tяmиz gяlиrdяn hansыsa faиzи alыr. Gяlиrиn bиr 

hиssяsи borcun юdяnmяsиnя yюnяlиr, bankыn gяlиrи яmanяtчиlяrя 

verиrиlиr. Яgяr fabrиka zяrяrя dцшцrsя, onun яmanяtчиlяrи 

vя kredиt gюtцrяn xяrclяrи bиrlиkdя юz цzяrиlяrиnя 

gюtцrцrlяr, bununla da Иslamыn яsas prиnsиpиnи hяyata 

keчиrmиш olurlar: kapиtalыn tяchиzatчыsы vя иstehlakчыsы rиskи 

vя gяlиrи bяrabяr шяkиldя bюlцшцrlяr. Bank kredиt rиskиnи 

azaltmaq цчцn gиrov tяlяb etmяlи deyиl. “Musakat” vя ya 

“Muzaraa” “Mudarabanыn” spesиfиk analoqu vя ya ekvиvalentи 

hesab edиlиrlяr. “Musakat” hяmчиnиn, “Muшarakanыn” 

meyvя baьlarы иlя яlaqяdar hяr bиr kяsиn verdиyи tюhfяdяn 

asыlы olaraq mяhsulun bюlцшdцrцlmяsи цчцn spesиfиk formasыdыr. 

“Muzaraa” mahиyyяtcя яkиnчиlиk vя heyvandarlыqda 

“Mudaraba” mцqavиlяsиnиn tюrяmяsиdиr vя bank torpaьы 

vя ya malиyyя vяsaиtlяrиnи mяhsulun bиr hиssяsиnиn 

яvяzиnя verиr. 

“Иcarя” lиzиnq demяkdиr vя чox vaxt, mцяyyяn mцddяt 

яrzиndя vя mцяyyяn haqq яvяzиnя юdяnишlяr hиssяhиssя 

edиlmяklя, avtomobиllяrиn, texnиkanыn, gяmиlяrиn vя 

ya daшыnmaz яmlakыn alыnmasы цчцn иstиfadя olunur. Halhazыrda 

Иslam banklarы lиzиnqиn mцxtяlиf formalarыnы sыnaqdan 

keчиrиrlяr. Mяsяlяn, lиzиnqиn qиsmяn юdяnиш-borcun 

(hиssя-hиssя юdяmя), kиrayяyя gюtцrцlmцш яшyanыn mцl - 

kиy yяtя keчmяsи иlя hиssя-hиssя юdяnиlяn alqы-satqы/kиra - 

yяnиn ekvиvalentи olan “Ыjara Wa Ыktиna” adlanan, яvvяlcяdяn 

razыlaшdыrыlmыш qиymяtя axыrda texnиkanыn pul verиlиb 

alыnmasы иlя lиzиnq mцqavиlяlяrиnи (malиyyя lиzиnqи) gюstяrmяk 

olar, yяnи elя bиr praktиka kи, hяr иl mиlyonlarla sцrц - 

cцlяrиn yola чыxmasыna иmkan verиr. Lakиn, Иslam tяlяb edиr 

kи, lиzиnqиn predmetи mяhsuldar vя шяrияtя uyьun иstиfadя 

olunmalыdыr. 

“Mukarada”: mцяyyяn layиhяlяrиn malиyyяlяшdиrиl - 

mя sи цчцn bank tяrяfиndяn buraxыlan Иslam иstиqraz kaьыzlarыdыr. 

“Mukarada” иstиqrazlarыnы яldя edяn иnvestorlar, 

malиy yяlяш dиrиlяn layиhяdяn gяlяn gяlиrиn bюlцшdцrцlmя - 

sиndя ишtиrak edиrlяr, lakиn eynи vaxtda az gяlиrlи qиymяtlи 

kaьыzlarыn alыnmasы vя ya hяtta zяrяrя dцшmя rиskи edиrlяr. 

Onlarыn layиhяnиn rяhbяrlиyиndя sяs hцququ yoxdur vя 

onlar sяs hцququ olmayan sяhmdar kиmи чыxыш edиrlяr. 

Salam: Alыcы, яvvяlcяdяn razыlaшdыrыlmыш qиymяtя vя 

tяyиn olunmuш vaxtda gюndяrиlяcяk mцяyyяn mиqdarda vя 

keyfиyyяtdя mal цчцn qabaqcadan haqq юdяyиr. Bu malиy - 

yяlяшdиrmя texnиkasы mцddяtlи sюvdяlяшmя vя ya gяlяcяk 

mяhsulun qabaqcadan satыlmasы mцqavиlяlяrиnя bяnzяyиr 

vя чox vaxt, mяsяlяn kяnd tяsяrrцfatы mяhsullarыnыn 

mюvsцmи tяdarцkц цчцn vя hяmчиnиn, tяdarцkdяn яvvяl 

satыcыya dюvrиyyя vяsaиtи tяlяb olunan bцtцn dиgяr hallarda 

tяtbиq olunur. Baшqa cцr “Baи’salam” vя ya “baи’salaf” ad - 

lanыr. Konkret sяnaye layиhяsи vя ya onun hяyata ke - 

чиrиlmяsиnиn mцяyyяn mяrhяlяlяrиnиn malиyyяlяшdиrиlmяsи 

цчцn uzunmцddяtlи kredиtlяr zamanы чox vaxt “Musayra” 

prиnsиpиndяn иstиfadя olunur (gяlиrиn bюlцшdцrцlmяsи иlя 

partnyorluq vя ya bиrgя mцяssиsя). Bank vяsaиt verиr, kre - 

dиtи alan иsя, adяtяn bu sahиbkar olur, иdarя etmя bacarыьы 

vя юzцnцn иstehsal vя bиznes tяcrцbяsиnи ortaya qoyur. 

Gяlиr razыlaшdыrыlmыш nиsbяtdя bюlцшdцrцlцr, zяrяrи иsя yalnыz 

bank юdяyиr. 

“Jo’alah” – gюstяrиlmиш xиdmяtlяr цчцn komиsyon haq - 

qы. Adяtяn, mцqavиlяdя шяrt kиmи verиlиr. Иslam banklarы 

tиcarяt vя lиzиnq, xammal vя daшыnmaz яmlak яmяlиyyatlarыnыn 

malиyyяlяшdиrиlmяsи цчцn gяlиrиn vя rиskиn bюlцш dц - 

rцlmяsи prиnsиplяrи яsasыnda чoxsaylы malиyyя mяhsullarы 

ишlяyиb hazыrlamышlar. 


Яhmяd bяy Aьaoьlunun 

Tцrklцk mяfkurяsи 

Dr. Gцlarя Yenиsey 

Bиr чox qяrblи araшdыrmaчыlar 

mиllяtчиlиyиn иdeolojи ba xыmdan 

Иslam Dцnyasы иlяzиdd olduьunu 

иddиa edиrlяr. Чцn kи onlara gюrя 

Иslam юncяsи cahиlиyyя dюnяmиnя 

aиd qяbиlячиlиyи yada salmaqdadыr. 

Belяlиklя, mиllяtчиlиk qavramlarы, 

Иslamыn tяmяl fяlsяfяsи 

иlя tяzad tяшkиl edиr, mиllи dюvlяt 

modelииsяИslamыsиyasяtdяn ayыraraq 

dцnyяvи mя sяlяlяrиn чю - 

zцl mяsи ишиndяn uzaqlaшdыrmaьa 

sяy edиr. Yenи mиllяtчиlиk, dиnиn 

sиyasяtdяn, dиnиn dюvlяtdяn ayrы 

tutulmasы vacиblиyиnи иrяlи sцrцr. 

Yaxud da mцsяlmanlarыn dцnyяvи 

sиyasи problemlяrиn hяll edиlmяsиndяИslamыn 

mяrkяzи rol oy - 

namasыnы qяbul etmиr. Qяrblи 

araшdыrmaчыlarыn fиkrиncя, Иs lam - 

da dюvlяt coьrafи deyиl, иdeolojи 

bиr qavramdыr. Иslam bцtцn иnananlar 

topluluьunu яhatя edиr. 

Dиgяr yandan, dюvlяt dцnyяvи 

gцcцn tяmяl qurluшu olub, cяmиyyяtи, ulusu vя ya цmmяtи 

(umma) xarиcи dцшmяnlяrdяn qorumaqla, иnananlarыn юz 

hяyatlarыnы иtaяtlиmцsяlmanlar olaraq иdarя edяbиlmяlяrиnи 

tяшkиl etmяlиdиr. Dюvlяt, шяrияtиn tяtbиqиnи, dяstяklяnmяsиnи, 

onun hюkцmlяrиnя uyьun иdarяиlяqarantиya altыna 

almaqdadыr. Иslamыn, dиn vя dюvlяt ol duьunu vurьulamaqla 

иqtиdarы mцqяddяslяшdиrиr. Bяzи qяrblи araшdыrmaчыlar, 

иnanclarыna baxmadan юlkяnиn bцtцn vяtяndaшlarыna bяrabяr 

davranыlmasыfиkrиnя яsaslanan dцn yяvи qanunlar altыnda 

mиllи bиrlиyи yaradan ulus dюvlяt dцшцncяsиnиn Иslamи 

doktrиna tяrяfиndяn rяdd edиldиyиnи иrяlи sцrцrlяr. Ancaq 

qяrblи araшdыrmaчыlarыn tяrsиnя, Tцrk Dцnyasыnыn fяrqlи 

bюlgяlяrиndяn olan (Krыm, Иdиl boyu tatarlarы vя 

Azяrbaycan) Иsmayыl bяy Qaspыralы, Яlи bяy Hц seynzadя, 

Yusиf Akчura, Яlиmяrdan bяy Topчubaшov, Hяsяn bяy 

Zяrdabи, Mиrzяbala Mяmmяdzadя, Mяhяm mяd Яmиn 

RяsulzadяvяЯhmяd bяy Aьaoьlu kиmи mяhшur fиlosoflar 

XЫX яsrиn sonu – XX яsrиn baшlanьыcыnda qяlяmя aldыqlarы 

яsяrlяrdя Иslam vя mиllяtчиlиk 

dцшцncяsи mяsяlяlяrиnи чox 

fяrq lи perspektиvdяиncяlяmишlяr. 

Иslamи vя Tцrklцk cяrяyanlarы 

ara sыnda mц zakиrяlяrиn sцrdцyц 

bиr dюvrdя bяzиpan-иslamиst ay - 

dыnlarыn gюrцшlяrи, Tцrklцk dц - 

шцncя lя rи nиn vurьulanmasыnыn 

Иslam Dцn yasыnыn bцtюvlцyц ba - 

xыmыndan zяrяrlи olduьu yюnцndя 

иdи. Hal bukи, yuxarыda adы 

qeyd edиlяn ay dыnlar Tцrklцyц, 

Иslam Dцn ya sыnыn bиr parчasы, bиr 

stratejи hя dяf, Qяrb qarшыsыnda 

gerиlяyяn Шяrqиn yenиdяn yцksяlиши 

vя Иslamыn ehyasыna чatmaq 

цчцn bиr vasиtя olaraq gюrцrdцlяr. 

Tцrk lцyц Иslama bиr alternatиv 

olaraq deyиl, bиr vasиtя olaraq 

gюrяn mиllяtчи aydыnlar, Иsla - 

mиyyяtиn tarиx цstцdяyяrlяr toplusu 

vя иnancы tяшkиl etdиyиnи, 

ulusчuluьun иsя tarиxlя vяonun 

formalaшdыrdыьы yerlи vя etnиk 

юzяllиklяrlя yaxыndan яlaqяdar olduьunu иrяlи sцrцrdцlяr. 

Иslam Dцn ya sыndakы bu иkи fяrqlи gюrцш zamanla, Иslam 

dиnиnиn tarиx цstц dяyяrlяrиnиn bиrbaшa ehyasыna yюnяlяn 

vя gedяrяk fundamentalиzmя ke чяn иdealиst bиr xяttя, 

dиgяrи иsя Иslam cя mиyyяtlяrиnиn ge rчяklиyиnя яsaslanan 

mиllиyяtчи axыma чevrиldи. Bюyцk araш dыrmalar, шяxsи hяyat 

tяcrцbяsи vя mяnяvи tяkamцl nяtиcяsиndяИslamиdцшцncяdяn 

Tцrklцk Mяf kurяsиnя yцksяlяn Яhmяd bяy Aьaoьlu 

haqqыnda Yusиf Akчura belя deyиrdи : “O, Шeyx Cяmalяd - 

dиn Яfqanи kиmиbцtцn mцsяlmanlarыn, hяtda bцtцn шяrqlиlяrиn 

hяyat, xoшbяxtlиk, mцstяqиllиk vя gяlяcяyиqayьыsыyla 

bиr neчя mяrhяlяdяn keчяrяk Tцrk Mиllяtчиlиyи fиkrиnя 

varmышdы”. Яhmяd Aьaoьlu hяlя 1903-cц иldя Bakыda ya - 

yыnlanan “Kaspи” qяzetиndя mиllяtчиlиklя baьlы dцшцncяlяrиnи 

“Bиzиm Mиllяtчиlяr” adlыmяqalяsиndяqяlяmяalmышdы: 

“Mиllяtчиlиk hюrmяtя layиq, mюhtяшяm bиr hadиsяdиr. O, 

hяr bиr xalqыn hяyatыnda la bцddцr. Mяncя, bяшяrиyyяtиn 

tяkamцlц tarиxиndя иnsan qяl bиnиn dиndяn sonra иkиncи bю - 



53

yцk mяbяdи mиllяtчиlиkdиr. Mиllяtчиlиk, tarиx boyu mиsиlsиz 

hцnяrlяr qaynaьы olmuш vяolacaqdыr deyя dцшцnmяkdяyяm”. 

Tцrk-Иslam sиntezиnиn yaranmasыnda manиfest ola bиlяcяk 

яsяrlяrdяn sayыlan “Tцrk Alяmи” яsяrиnиn mяhшur ya - 

zarы Яhmяd bяy Aьaoьlu, Иslamи dцшцncя tяrzиndя olanlarla 

Tцrklцk иdeolojиsиnи юnя sцrяnlяr arasыnda яn чox 

mцzakиrя olunan qюvmиyyяt mюvzusu (Иslamчыlar qюvmиyyяt 

mяsяlяsиnя цmmяtи bюlя bиlяr dцшцncяsи иlя baxыrlar) 

иlя baьlы dцшцncяlяrиnи bu cцr иfadя edиr: “Иslamчыlarыn bu 

nяzяrиyyяlяrи sыrf saye-и xeyalda qalmaq шяrtиylя чox yцksяk 

vя чox dadlыdыr. Fяqяt яmяlи cяhяtиnя gяlиncя fяnnиn 

vя tarиxиn vя hяr gцnkц mцшahиdяnиn verdиyи tяcrцbя vя 

dяrslяrя tяяssцf kи zиddиr. Яvvяla burasыnы sюylяyяlиm kи, 

Иslam hяr nя qяdяr fыtrи vяиnsanlarыn dиgяrи иle иtиlaflarы 

цчцn яn tяsиrlи bиr amиl иsя dя, heч bиr zaman mцxtelиf eq - 

vam-ыИslamиyye arasыndan qюvmиyyяt vяcиnsиyяt hиslяrиnи 

vя tяmayцllяrиnи tamamиlя dяf vя иzalя edяmяmишdиr”. 

Иslamla mиllяtчиlиk mяfkurяsиnиn bиr bиrиnя zиdd olmadыьыnы 

vurьulayan Aьaoьlu dцшцncяlяrиnи bu шяkиldя dиlяgяtиrиr: 

“Dиn vя qюvmиyyяt zиdd mюvhumlar deyиl, dиn qюvmиyyяtиn 

яn mцhцm яsaslarыndandыr. Bunun sяbяbи чox 

bяsиt vя aчыqdыr. Bиzиm dиn яleyhиnя чыxan qюvmиyyяt 

tяrяfdarlarы qюvmиyyяtиn nя olduьunu uzun uzadыya mцtalия 

vя tяdqиq etmяmишlяr... Bиz durduq, hяyatы durmaqda 

zяnn etdиk, baшqalarыyцrцdцlяr. Bиz donduq qaldыq, baшqalarы 

hяmишя чalышdыlar”. 

Яhmяd bяy Aьaoьlu, Tцrklцyцn Иslam цчцn zяrяrlи 

olduьunu иrяlи sцrяnlяrя qarшы mцdafия mюvqeyи tutaraq 

belя cavab verиrdи: “Иslamиyyяt heч bиr zaman qюvmиyyяtи 

aradan qaldыrmaq kиmи tяbияtя, hяtta иrade-yи яzmиyyяyя 

mцxalиf olan bиr tяшяbbцsя gиrишmяzdи. Nя Quranda, nяdя 

HяdиsdяИslamиyyяt qяbul edиlиncя шяxsиyyяtdяn, qюvmиyyяtdяn 

vaz keчиlяcяk deyя bиr ишarяt tapa bиlmяzsиz”. 

“Tцrk Alяmи” mяqalяsиnиn bиr baшqa yerиndя Иslam 

чяrчиvяsи ичиndя qюvmиyyяtчиlиk etmяyя mяcbur olduьunu 

belя иfadя edиr: “Mяsяla, Tцrk yыьыnы arasыnda oluram vя 

mяdяnиyяt-и Иslamиyyяnиn иhya vя tecdиdиnя xиdmяt edиrяm. 

Nя edяcяyяm Шцbhяsиz kи mцvяffяq olmaq цчцn 

mцhиtи, шяraиt-и mehelиyyeyиnяzяr-иdиqqяtя alacaьam. Eq - 

vam-и Иslamиyyя nяqяdяr qev’и vяmяtиn olursa Иs la mиy - 

yяtиn heyяt-ицmumиyyяsи dя eynиnиspяtdяqцvvяt vяmя - 

tanяt kяsb edяr”. 

Яhmяd Aьaoьlunun gerчяklиyя яsaslanan obyektиv 

mцnasиbяtи vя чox da bюyцk иdeolojи fяrqlиlиklяrиn olmadыьы 

иkи cяrяyan arasыnda orta yol tapmaq arayышы son dяrяcя 

maraqlыdыr. Mяhшur fиlosof xяyalчы Иslamчыlara qarшы 

olduьu kиmи, Иslamы rяdd edяn иrqчиlяrя dя qarшы иdи. Aьa - 

oьlunun яsяrlяrи Иslamи mяsяlяlяrяишыq tutmaqla yanaшы, 

qяrblи araшdыrmaчыlarыn яksиnя ulusчuluьu Иslama zиdd bиr 

dцшцncя olaraq qяbul etmиr, qюvmиyyяtи Иslamыn dиnamиk 

gцcц olaraq gюrdцyцnц иfadя edиr. 


Daш – bиzи qяdиmdяn bu gцnя qяdяr 

daшыyan vasиtяdиr 

Saleh Kazыmov 

иlahиyyatчы 

Kиm bиlиr neчяdиr dцnyanыn yaшы, 

Tarиxиn nя qяdяr yazыsы vardыr 

Hяr saxsы parчasы, hяr mяzar daшы 

Nяsиldяn-nяsиlя bиr yadиgardыr. 

Gюrkяmlи Azяrbaycan шaиrи Sяmяd Vurьun yazdыьы bu 

bяndlя bиzиqяdиmdяn bu gцnя daшыyan vasиtячиnиn daш 

olduьunu bяdии vя poetиk bиr tяrzdя tяrяnnцm etmишdиr. 

Иnsan юmrц чox qыsa olsa da иnsanlыq tarиxи чox qяdиmdиr. 

Bяшяrиyyяt tarиxиnиn keчmиши yцzиllиklяrlя, mиnиllиklяrlяvя 

hяtta mиlyon иllяrlя юlчцlцr. Mиlyon иllяrdяn baшayan bu 

tarиx яsasяn daшla baьlыdыr. Paleolиt, mezolиt, neolиt – bunlarыn 

hamыsы иnsanlarыn иstиfadя etdиyи daш alяtlяrиn adыndan 

gюtцrцlяrяk qяdиm, 

orta vя yenи daш dюvrlяrиnи 

xarakterиzя edиr. 

Иnsanlar maьaralarda 

yaшayaraq, daш alяtlяrdяn 

иstиfadя etmиш, 

tяdrиcяn genиш bиr 

zaman kяsиmиndя 

иnkишaf etmиш vя bu 

proseslяrиn gedишиndя 

tяk m и l l я ш m и ш lяr . 

Plutarx deyиr: 

“Dцnyanы gяzиn 

dolaшыn. Dиvarsыz, яdяbиyyatsыz, 

qanunsuz, 

sяrvяtи olmayan bиr 

чox шяhяrlяr gюrяcяksиnиz, 

lakиn яsla 

mяbяdsиz vя mяbudsuz шяhяr tapmayacaqsыnыz”. 

Qяdиmdяn bяrи иnsanыn yaшamasы vя maddи varlыьыnы 

davam etdиrmяsи onun цчцn hяyatи яhяmиyyяtlи bиr mяsяlя 

olmuшdur. Maddи cяhяtdяn яhatяsиndя olduьu mцhиtиn 

tяsиrlяrиndяn qoruna bиlmяk цчцn bиr sыьыnacaьa ehtиyac 

hиss edяn иnsan, mяnяvи arzularыnы tяbии meyllяrиn tяsиrиndяn 

qoruya bиlmяk vя onlarыn яsarяtиndяn azad olmaq 

цчцn gцvяnиlяn bиr sыьыnacaьa da ruhяn ehtиyac hиss etmишdиr. 

Nя qяdяr qяrиbя olsa da иnsan ruhuna qиda olan, 

mяnяvи яhяmиyyяt kяsb edяn bиr чox шeylяr daшla, hяmчиnиn 

daшlar цzяrиndя hяkk olunan yazыlarla baьlыdыr. 

Шanlы bиr keчmишя malиk olan tцrk mиllяtиnиn иnanclarы 

vя hяyat tяrzи иlяbaьlы bиr чox mяlumatы bиz mяhz Orxon- 

Yenиsey kиtabяlяrиndяn яldя edиrиk. Mяhz orada Gюy 

Tanrыxцsusиyyяtlяrи чox qabarыq шяkиldяhяkk olunmuшvя 

bu gцnцn иnsanlarы mяhz o abиdяlяrdяn vя bиlavasиtя kиtabяlяrdяn 

dolьun mяlumatlar яldя edя bиlmишdиr. Bu kиtabяlяrdяkи 

yazыlarda Gюy Tanrыnыn xцsusиyyяtlяrи bu formada 

xarakterиzя olunur: “Gюydяdиr, яzяlи vя яbяdиdиr, 

tayы vяoxшarы yoxdur, hяyat bяxш edяndиr, yaradandыr, 

юldцrяndиr, юz иradяsи иlя hюkm verиr, kюmяklиk edиr, cяzalandыrыr, 

bяndяsиnиn duasыnы qяbul edиr, яsиrgяyяn vя 

baьышlayandыr, hяr шeyияn yaxшы o bиlиr, иnsanlara bиlиk verиr 

vя yol gюstяrиr”. 

Gюy Tanrыnыn xцsusиyyяtlяrи иlя цst-цstя dцшяn 

Иslamdakы Allah (c.c.) anlayышы da Иslamыn mяnяvи abиdяsи 

Quranи-Kяrиmиn Bяqяrя surяsиnиn “Ayяt-яl-Kцrsц” kиmи 

bиlиnяn 255-cи ayяsиndя 

belя gюstяrиlиr: 

“Allahdan baшqa heч 

bиr Tanrы yoxdur. 

(Zatы vяkamal sиfяtlяrи 

иlя hяr шeyя qadиr 

olub bцtцn kaиnatы 

yaradan vя иdarя 

edяn, bяndяlяrиnи 

dolandыran vя onlarыn 

ишlяrиnи yoluna qoyan) 

яbяdи, яzяlи varlыq 

Odur. O nяmцrgц, nя 

dя yuxu bиlяr. 

Gюylяrdя vяyerdя nя 

varsa (hamыsы) 

Onundur. Allahыn иznи 

olmadan (qиyamяtdя) 

Onun yanыnda (hцzurunda) kиm шяfaяt (bu vя ya dиgяr шяxsиn 

gцnahlarыnыn baьышlanmasыnы xahиш) edяbиlяr O, bцtцn 

yaranmышlarыn keчmишиnи vя gяlяcяyиnи (bцtцn olmuш vя 

olacaq шeylяrи) bиlиr. Onlar (yaranmышlar) Allahыn elmиndяn 

Onun Юzцnцn иstяdиyиndяn baшqa heч bиr шey qavraya bиlmяzlяr. 

Onun kцrsцsц (elmи, qцdrяt vя sяltяnяtи) gюylяrи 

vя yerи яhatя etmишdиr. Bunlarы mцhafиzя etmяk Onun 

цчцn heч dячяtиn deyиldиr. Яn uca, яn bюyцk varlыq da 

Odur!” 

Quran ayяlяrиnиn vя bиr чox яhяmиyyяtlи иfadяlяrиn 

xцsusиbиr ustalыqla daшlar цzяrиndяhяkk olunmuшxяttatlыq 

nцmunяlяrи bиzиm tarиxиmиzиn daш nцmunяlяrиdиr. 

Иslamdakы Allah (c.c.) anlayышы vя bu иmandan meydana 

чыxan yцzиllиklяrиn daш yaddaшы olan mяscиdlяr, mяscиdlяrиn 

ичяrиsиndя daш yazыlar bиzи keчmишdяn bu gцnя gяtиrяn 



55

Bunlar tarиxиn daш yaddaшыdыr. Bиzи qяdиmdяn bu gцnя 

daшыyan vasиtяlяrdиr. 

Daшbиr чюx mяnalar daшыyan bиr иfadя olaraq bяzяn dя 

mцxtяlиf sюzlяrlя yanaшы ишlяdиlяrяk mцhцm mяnalar daшыmaqdadыr. 

Bu иfadяlяrdяn bиrи dя юzцl daшыdыr. Daш bиzи 

qяdиmdяn bu gцnя gяtиrяn bиr vasиtя olmaqla yanaшы hяm 

dя bиzи bu gцndяn gяlяcяyя aparan bиr vasиtяdиr. Bu gцn 

XXЫ яsrdя yaшayan иnsanlarыn чox genиш иmkanlara malиk 

olduьu danыlmaz bиr faktdыr. Kиtablarala yanaшы elektron 

vasиtяlяr dя hяyatыmыzыn tяrkиb hиssяsиnи tяшkиl edиr. 

Bunlarыn hamыsы bu gцnцmцzцn nalиyyяtlяrиdиr. Чox 

maraqlы bиr haldыr kи, yaxыn keчmишиmиzdя, hяmчиnиn иndиnиn 

юzцndя belя elekton vя mobиl rabиtя vasиtяlяrиnи чalышdыrmaq 

цчцn иstиfadя edиlяn batareyalarыn sиnonиmи olaraq 

“daш” sюzцndяn иstиfadя olunur. Hansы kи, o daшlar vasиtяsиlя 

bиz genиш bиr dцnyaya daxиl oluruq. O dцnyaya kи, ora - 

da hяm keчmиш, hяm dя gяlяcяk vardыr. Tarиxя nяzяr saldыqda 

nяqяdяr иnsanыn yaшadыьыnы gюrmяk olar. Amma on - 

lardan nя bиr иz, nя dяbиr nишan qalmayыb. Юmяr Xяy ya - 

mыn tяbиrи иlя desяk 

Bиz getsяk yenя dяduracaq cahan 

Bиzdяn qalmayacaq bиr иz, bиr nишan 

bиr vasиtяdиr. Quranыn nazиl olduьu иlk иllяrdя иnsanlar 

Quran ayяlяrиnи dяrи цzяrиnя, heyvanlarыn bel sцmцyц 

цzяrиnя yazmaqla yanaшы daшlar цzяrиndя dяyazыrdыlar. 

Mцяyyяn bиr mцddяt keчdиkdяn sonra bu yazыlar bиr yerя 

tolanaraq kиtab halыna gяtиrиlmиш vя mюhtяшяm bиr abиdяyя 

чevrиlmишdиr. 

Bиzи qяdиmdяn bu gцnя daшыyan bиr vasиtя olan daшla 

baьlы чox maraqlы vяnяzяrиcяlb edяn tяrяf иsя mцqяddяs 

kиtabыmыz Quranи-Kяrиmи tяшkиl edяn ayя vяsurяlяrlяrdиr. 

Яrяb dиlиndяn dиlиmиzя keчяn ayяsюzцnцn mяnasыbиr яlamяt 

vя dяlиl olduьu halda, ayяlяrdяn formalaшыmыш 114 

mцstяqиl fяslи tяшkиl edяn surя sюzцnцn mяnasы иsяbиlavasиtя 

daшla baьlыdыr. Surя sюzцmяcazи mяnada ayяlяrdяn 

tяшkиl olumuш bиr qala mяnasыnы verиr. Bu da daшlardan 

hюrцlmцш mюhtяшяm bиr qala dиvarы mяnasы verяn sur 

sюzцndяn meydana чыxmышdыr. Gюrцndцyц kиmи daш bиzиm 

цчцn heч dяsыrf maddи abиdяlяrlя baьlы olmayыb hяm dя 

mяnяvи abиdяlяrиmиzlя baьlыdыr kи, bunun barиz nцmunяsиnи 

bиz sur sюzцndяdяgюrцrцk. Daшbиzиqяdиmdяn bu gцnя 

daшыyan bиr vasиtяdиr. 

Юz hяdиslяrиndя Mяhяmmяd peyьяmbяr (s.я.s.) 

buyurur kи, erkяn yaшlarda яxz olunan bиlиk daш цzяrиnя 

hяkk olunan yazыya bяnzяyиr. Bиlavasиtя daшla baьlы olan 

tarиxиmиzиn unudulmasы иsяBernard Levиs tяrяfиndяn чox 

fяrqlи bиr formada иfadя olunmuшdur: “Tarиx bиr mиllяtиn 

hafиzяsиdиr, tarиxиnи bиlmяyяn bиr mиllяt yaddaшыnы иtиrmиш 

bиr иnsan kиmиdиr”. Bяlи, tarиxиn yaddaшыnda Memar Sиnan 

kиmи, Яcяmи Naxчыvanи kиmиbюyцk sяnяtkarlarыn иnшa et - 

mиш olduьu camиlяr, mяqbяrяlяr vя baшqa abиdяlяr vardыr. 

Tяbи kи, burada sюz иnsan cиsmиndяn gedиr. Иnsan oьlunun 

yaratmыш olduьu sяnяt яsяrlяrи, tarиxи memarlыq nцmunяlяrи 

ondan gerиyя qalan иzdиr, nишandыr. Bu baxыmdan da 

tarиxиn daш yaddaшы bиzи qяdиmdяn bu gцnя daшыyan bиr 

vasиtяtиr. Bu vasиtяlяrlя bиz keчmишиmиzи юyrяnиr vя keчmишdяn 

aldыьmыz bиlиklяrlя, mяnяvи gцclя gяlяcяyяgedиrиk. 

Rus yazычыsы Andreyevиn gюzяl bиr fиkrи var: “Иrяlиyя 

getmяk цчцn tez-tez gerиyя baxmaq lazыmdыr. Яks halda 

haradan чыxdыьыmыzы vя haraya getdиyиmиzи unudarыq”. Bиzи 

keчmишlя яlaqяlяndиrяn, keчmишя baьlayan vasиtяlяrdяn 

bиrи dя mяhz daш vasиtяlяr vя daш yaddaшdыr. Bиzи qяdиmdяn 

bu gцnя daшыyan bиr vasиtя olan daшla baьlы yazыnы шaиr 

Mяmmяd Arazыn aшaьыdakы шeиr parчasы иlяbиtиrиrиk: 

Qayalarыn keчmишиnи qayalara yazdыm, deyя. 

Onda Vяtяn sanar mяnи bиr balaca Vяtяn daшы 

Vяtяn daшы olmayandan olmaz юlkя vяtяndaшы 


ЫЫ Vazgenиn gиzlи mяktublarы 

Bяhmяn Яlиyev 

тарих елмляри цзря fяlsяfя doktoru 

Ermяnи katalиkosunun SSRИ Hazиrlяr Sovetиnиn sяdrи N.A. 

Bulqanиnя yazdыьы mяktublar XX яsrиn sonunda Azяrbaycan 

xalqыnыn baøыna gяlяn facияlяrиn "yol xяrиtяsи"dиr. Belя kи, bиr 

mцddяt яvvяl ermяnи mяtbuatы katolиkos ЫЫ Vazgenиn “qяhrяmanlыьыndan” 

dяm vuran materиallar dяrc edиb. Ermяnиlяrиn Tцrkя 

dцømяn olduьu hamыya mяlum olsa da, hяmиn sяnяdlяr ermяnи 

fиtnяkarlыьыnыn mиqyasыnы, mahиyyяtиnи bиr daha цzя cыxarmaq 

цcun Azяrbaycanыn elmи иctиmaиyyяtи, vяtяnpяrvяrlиk tяblиьatы 

иlя mяøьul olan qeyrи-hюkumяt tяøkиlatlarы, KИV-lяrи цcцn xцsusи 

maraq doьurur. 

"Eчmияdzиn" jurnalыnыn 1956-cы иl may tarиxlи nюmrяsиndя 

qeyd olunub kи, hяmиn иl may ayыnыn 12-dя ermяnиlяrиn katolиkosu 

ЫЫ Vazgen Moskvada SSRИ Hazиrlяr Sovetиnиn sяdrи Nиkolay 

Bulqanиnlя gюrцøцb. Bu qeyd haqqыnda яlavя heч nя yazыlmayыb. 

Чox az adama bяllиdиr kи, gюrцødя ЫЫ Vazgen Bulqanиnя иkи mяktub 

verиb. Hяtta Ermяnиstanыn юzцndя belя sюzцgedяn mяktubla 

baьlы mяlumatlar иndи иøыq цzц gюrцr. Katalиkos SSRИ-nиn baø 

nazиrиnя verdиyи hяmиn mяktublarda "ermяnи xalqыnыn taleyи" иlя 

baьlы mяsяlяlяrя toxunub. 

Bиrиncи mяktubda katalиkosun Шиmalи Qafqaz, Orta Asиya, 

xцsusиlя Azяrbaycan vя Gцrcцstanda ermяnиlяrиn mяnяvи hяyatыnыn 

"pиslяømяsи" barяdя yalanlarы яksиnи tapыr, vяzиyyяtdяn 

чыxыø yolu цчцn bиr sыra kompleks tяdbиrlяr tяklиfи иrяlи sцrцlцr. 

Иkиncи mяktubda ЫЫ Vazgen "яsasяn ermяnиlяrиn yaøadыьы" 

Daьlыq Qarabaь muxtar vиlayяtи, Naxчыvan MSSR vя Axalkalakи 

rayonuyla baьlы problemlяrиn "яdalяtlи" hяllиnиn vacиblиyиnи 

vurьulayыr. ЫЫ Vazgen bu яrazиlяrиn Sovet Ermяnиstanыna bиrlяødиrиlmяsиnи 

tяklиf edиr. O юz tяklиfиnи "zorla vяtяnlяrиndяn 

qovulmuø ermяnиlяrиn" юz "doьma" torpaьыnda mиllи hяyatыnы 

yaøamasы tяlяbиylя яlaqяlяndиrиr. 

Hazыrda Ermяnиstan Mяrkяzи Tarиx Arxиvиndя (f. 409, op. 1, 

d. 5787, ll. 1-8) saxlanыlan mяktublarы 2010-cu иlиn иyul ayыnda 

"Regnum" agentlиyи чap edиb. Hяmиn mяktublarы qыsaltsaq da, 

bцtюvlцkdя mahиyyяtиnя toxunmadan oxucumuza tяqdиm edиrиk. 

Dцzdцr, Azяrbaycanыn baøыna gяtиrиlяn facияlяrdя ermяnи kиlsяsиnиn 

xцsиsи rolunun olmasы barяdя hяqиqяtlяrи bиlиrиk. Amma 

aøaьыda oxuyacaьыnыz materиal hяmиn hяqиqяtlяrи daha da 

dяqиqlяødиrиr, konkretlяødиrиr. 

Qeyd edяk kи, katolиkos ЫЫ Vazgen (mцlkи adы Levon Palиn) 

3 oktyabr 1908-cи иldя Buxarestdя anadan olub. 1936-cы иldя 

Buxarest Unиversиtetиnиn fяlsяfя vя яdяbиyyat fakцltяsиnи bиtиrиb. 

1929-1943-cц иldя Buxarestdяkи ermяnи mяktяblяrиndя dяrs 

deyиb. 1955-cи иldя bцtцn ermяnиlяrиn katolиkosu seчиlиb. 1950- 

1960-cы иllяrdя dцnyanыn mцxtlиf юlkяlяrиndяkи ermяnи dиaspora 

nцmayяndяlиrиylя gюrцøцb. 1991-cи иldя Ermяnиstan mцstяqиllиyиnи 

elan edяndяn sonra ona иlk "mиllи qяhrяman" adы verиlиb, 

1994-cц иldя o dцnyaya yollanыb. 

30 sentyabr 1955-cи иldя katalиkos seчиlяn ЫЫ Vazgenиn N.A. 

Bulqanиnя yazdыьы vя 12 may 1956-cы иldя tяqdиm etdиyи bиrиncи 

mяktubun gиrиøиndя яvvяlcя sovet hakиmиyyяtи tяrиflяnиr, "иnanclы" 

ermяnи xalqыnыn sovet hakиmиyyяtиnя sadиq olduьu vurьulanыr. 

Sovet hюkumяtиnиn Eчmияdzиn kиlsяsиnя, юlkяdяkи dиnи mцяs - 

sиsяlяrя xeyиrxah mцnasиbяt bяslяmяsи qeyd olunur, ermяnи kиlsяsиnиn 

xalq kцtlяlяrиnиn ehtиyac vя maraqlarыna hяssaslыqla 

yanaødыьы gюstяrиlиr. Mяktubda qeyd olunur kи, bиr neчя яsr яvvяl 

юz "dюvlяtчиlиyиnи" иtиrяn ermяnи xalqы kиlsяnиn sиmasыnda юzцnцn 

mцdafиячиsиnи vя иctиmaи hяyatыndakы yeganя rяhbя rиnи gюrцb. 

Ermяnиlяrиn sovet quruluøunda "tam azadlыq" vя "dюv lяtчиlиyиnи" 

яldя etdиyиnи yazan Vazgen guya яsas dиqqяt lя rи nи xalqыn mяnяvи 

hяyatыnы zяngиnlяødиrmяyя yюnяltdиklяrиnи bиldиrиb: "Amma 

Sovet Иttиfaqыnыn sяrhяdlяrиndяn kяnarda demяk olar kи, ermяnи 

xalqыnыn yarыsы yaøayыr. Onlar ermяnи kиlsяsиlя sыx baьlыdыrlar, 

ermяnи kиlsяsиnиn sиmasыnda юzцnцn mиllи mюvcudиyyяtи цчцn 

mцhцm иnstиtutu gюrцrlяr. Belя bиr øяraиtdя ermяnи kиlsяsи vя 

onun mяrkяzи Eчmияdzиnиn qarøыsыndakы vяzиfя юzцnяmяxsus 

xarakterиlя seчиlиr. Bu vяzиfя иlk nюvbяdя kиlsя vasиtяsиlя 

xarиcdяkи ermяnиlяrи assиmиlyasиya vя юlцmdяn xиlas etmяk, 

onlarы юz Eчmияdzиn kиlsяsи vя vяtяnlя mяnяvи vя mяdяnи 

baxыmdan baьlamaqdыr". 

Mяktubda ermяnи kиlsяsиnиn "yadellиlяrя" qarøы mцda fия - 

sиndяn danыøan Vazgen ermяnи kиlsяsиnиn yenи dцnya mцharиbяsи 

tюrяtmяyя чalыøanlara qarøы "sцlh dцøяrgяsиnя" dяstяk vermяyя 

hazыr olduьunu vurьulayыb. 

Nиkolay Aleksandrovичя mцracияt edяn ЫЫ Vazgen bиr sыra 

tяklиflяrи иrяlи sцrцr. Bu tяklиflяrиn sыrasыnda 5 иldяn bиr ermяnи 

kиlsяsиnиn yepиskoplar yыьыncaьыnы vя mиllи-kиlsя yыьыncaьыnы 

чaьыrmaq, 1957-cи иldя yepиskoplar yыьыncaьыnы keчиrmяk kиmи 

tяklиflяr daxиldиr. ЫЫ Vazgen Sovet Ermяnиstanы ermяnиlяrи иlя 

xarиcdяkи ermяnиlяr arasыnda яdяbиyyat, иncяsяnяt, elm sahя sиn - 

dя яlaqяlяrи artыrmaьы, nцmayяndя heyяtlяrиnиn, bu sahя mцtя - 

xяssиslяrиnиn qarøыlыqlы sяfяrlяrиnиn tяøkиlиnи vacиb sayыr. Sovet 

Ermяnиstanы nяørиyyatlarыnыn чap etdиyи яdяbиyyat, dяrslиklяr, 

dюvrц mяtbuat nцmunяlяrиnиn xarиcя gюndяrиlmяsиnи tяklиfиnи dя 

иrlяи sцrцr. ЫЫ Vazgen bиldиrиr kи, 19 aprel 1945-cи иldя SSRИ 

Nazиrlяr Sovetиnиn keчmиø sяdrи И.V.Stalиn Eчmияdzиn kиlsяsиnя 

bиr sыra gцzяøtlяr verиb. Amma kиlsя vя иcra orqanlarыnыn gцnahы 



57

ucbatыndan hяmиn gцzяøtlяrdяn иstиfadя olunmur. Eчmияdzиnиn 

monastr яrazиsиndяkи baøqalarыna verиlmиø bиna vя mцяsиsяlяrиn 

kиlsяyя qaytarыlmasы, Eчmияdzиnиn jurnal, kиtab чap etmяsи цчцn 

юz nяørиyyatыna sahиb olmasы, 40 иldяn чoxdur kи, ordunun zяbt 

etdиyи patrиarx bиnalarыnыn яsaslы tяmиr olunmasыndan sonra qaytarыlmasы 

яksиnи tapыr. Katolиkos yazыr: "Sиzиn yцksяk dиqqяtиnиzя 

чatdыrыrыq kи, Sovet Иttиfaqыnыn ermяnиlяrиn чox yaøadыьы rayonlarыnda 

yenи kиlsяlяrиn tиkиlmяsи vacиbdиr: "Azяrbaycan яrazиsиndя 

yarыm mиlyondan чox ermяnи yaøayыr, amma cяmи иkи kиlsя - 

Bakы vя Kиrovabadda fяalиyyяt gюstяrиr. 200 mиnя yaxыn 

ermяnиnиn yaøadыьы Daьlыq Qarabaьda иsя yalnыz bиr kиlsя var. O 

da vиlayяt mяrkяzиndя deyиl, uzaq bиr kяnddяdиr. Hяtta 

Haxчыvanыn ermяnиlяr yaøayan rayonlarыnda kиlsя yoxdur. 

Ermяnи яhalиsиnиn sayы 100 mиn nяfяrя чatan Orta Asиya respublиkalarыnda 

fяalиyyяtdя olan ermяnи kиlsяsи yoxdur. Gцrcцstanda 

400 mиn ermяnи yaøayыr, cяmи 4 kиlsя - иkиsи Tиflиsdя, иkиsи иsя 

ayrы-ayrы rayonlarda fяalиyyяt gюstяrиr. Batumи vя Suxumи kиmи 

ermяnиlяrиn чox yaøadыьы bюyцk øяhяrlяrdя heч bиr kиlsя yoxdur. 

Bцtцn bunlar Sovet Ermяnиstanыna gяlяn yцksяk чиnlи ruhanиlяrя, 

иctиmaи xadиmlяrя dя mяlumdur. Bu da bиzиm юlkяdя kиlsя иøиnиn 

tяøkиlи barяdя qeyrи-normal vяzиyyяt yaradыr. Eчmияdzиn kиlsяsиnиn 

katolиkosluьu Ermяnиstan rayonlarыndan, elяcя dя Sovet 

Иttиfaqыnыn mцxtяlиf rayonlarыnda yaøayan ermяnиlяrdяn kиlsя 

tиkиlmяsи цчцn tяklиflяr иrяlи sцrmяk barяsиndя mяktublar alыr". 

Mяktubda Ermяnиstan, Azяrbaycan, Gцrcцstan, Шиmalи Qafqaz, 

Orta Asиya rayonlarыnda kиlsя tиkиlmяsиnя иcazя verиlmяsи xahиø 

olunur. Eчmияdzиn rяhbяrи юzlяrи цчцn "tarиxи" яhяmиyyяt 

daøыyan Qanzasar (Azяrbaycanda), Tatev ( Ermяnиstanda), Surb 

Xaч (Rostov vиlayяtиndя) kиlsяlяrиnиn onlara verиlmяsиnи dя 

иstяyиr. Daha sonra ermяnи vя rus xalqlarыnыn qardaølыьыndan, 200 

иldиr kи, ermяnиlяrиn юz talelяrиnи rus xalqыnыn taleyи иlя baьlamasыndan 

danыøыlыr, mиllи azadlыqlarы, иqtиsadи vя mяdяnи иnkиøafы 

цчцn ermяnиlяrиn rus xalqыna mиnnяtdar olduьu vurьulanыr. 

Иkиncи mяktubda Vazgen ermяnи yeparxиyasыnыn nцmayяn - 

dяlяrиnиn xarиcи юlkяlяrиnя sяfяrlяrиndяn danыøыr, цч ay яrzиndя 

Lиvan, Mиsиr, Иtalиya, Fransa, Иngиltяrяdя olduqlarыnы, ermяnи ko - 

lonиyalarыna baø чяkdиklяrиnи, dиaspor ermяnиlяrиnиn onlarы иstи 

qa røыladыqlarыnы bиldиrиr. Цч aylыq sяfяrdяn qayыdan katalиkos xa - 

rиcdя yaøayan bиr mиlyon ermяnиnиn dиqqяtиnиn "Ana Vяtяn" - 

Sovet Ermяnиstanыna, Eчmияdzиnя yюnяldиyиnи bиldиrиr: "Onlar 

onиl lяrdиr kи, sяbиrlя ermяnи mяsяlяsиnиn hяllиnи gюzlяyиrlяr, vя - 

tяnя dюnmяk hяsrяtиylя alыøыb-yanыrlar. Xцsusиlя tяxmиnяn 400 

mиn ermяnиnиn yaøadыьы Lиvan, Surиya, Mиsиr, Fransada gю rцø - 

dцyцmцz onlarla иnsan mцracияt etdиlяr, yalvardыlar: "Bиzи burada 

qoymayыn, vяtяnя gюtцrцn". Beyrutdan tutmuø Mиsиrя, Fran - 

saya qяdяr bцtцn yollar vяtяnя qayыtmaq иstяyяn ermяnи xalqыnыn 

gюz yaøы иlя yuyuldu". Keøиøиn hяyasыzlыьыnыn mиqyasыna bax! 

ЫЫ Vazgen yazыb kи, gюrцødцklяrи yepиskoplar, mиllи-kиlsя 

hakиmиyyяtиnиn nцmayяndяlяrи Sovet hюkumяtиnя mиnnяtdarlыqlarыnы 

чatdыrmaьы xahиø edиb: "Чцnkи bюyцk rus xalqыnыn vя 

bюyцk Sovet Иttиfaqыnыn kюmяyиlя tяxmиnяn yarыm mиlyona qяdяr 

иnsan Sovet Ermяnиstanыnda sakиt vя xoøbяxt hяyata naиl olub. 

Amma bu ermяnи mяsяlяsиnиn yalnыz цчdя bиrиnиn hяllи 

demяkdиr. Bиr mиlyondan чox ermяnи qonøu Zaqafqazиya юlkяlяrиndя 

- Gцrcцstan vя Azяrbaycanda yaøayыr. Elя o qяdяr dя 

ermяnи xarиcdя yaøayыr. Bu Bиrиncи Dцnya mцharиbяsи zamanы 

Tцrkиyя Ermяnиstanыndan qovulmuø, Tцrk hakиmиyyяtиnиn 

tarиxdя gюrцnmяmиø zцlm vя qяtlиamlarыndan xиlas olanlarыn 

qalы ьыdыr. Bцtцn ermяnи xalqы rus xalqыna vя sovet hakиmиyyяtиnя 

цmиd bяslяyиr". Katolиkos daha sonra bиldиrиr kи, xarиcdя mяnя 

яksяrиyyяt ermяnиlяrиn yaøadыьы Daьlыq Qarabaь Muxtar 

Vиlayяtи, Naxчыvan MSSR, Axalkяlяkи rayonlarыnыn mяsяlяsиnиn 

"яdalяtlи" hяllиnиn vaxtыnыn чatdыьыnы deyиrdиlяr: "Amma hяmиn 

яrazиlяr Sovet Er mяnиstanыnыn sяrhяdlяrиndяn kяnarda qalыb. 

Xarиcdяkи ermяnиlяr цmиd edиrlяr kи, sovet hakиmиyyяtи onlarыn 

gerи - vяtяnя qayыtmasы, юz qardaølarыyla doьma torpaqda bиrlяømяsи 

цчцn zяrurи olan torpaq (яrazи), иqtиsadи, mяnzиl øяraиtиnи 

yaradacaq". 

Vazgen bиldиrиr kи, xarиcdя gюrцødцklяrи ermяnи rяhbяrlяrи 

sovet hюkumяtиndяn xahиø edиrlяr kи, hяr иl 30-40 mиn ermяnиnиn 

Ermяnиstana repatrиasиyasы цчцn yaxыn beø-yeddи иldя proqram 

hazыrlansыn: "Tяbии kи, onlara mцvafиq яrazиnиn verиlmяsи vя proqramыn 

hяyata keчиrиlmяsи mяqsяdиylя yaøayыø evlяrиnиn 

tиkиlmяsиnя xeylи vяsaиt, lяvazиmat lazыmdыr". Mяktublardan 

aydыn gюrцnцr kи, ermяnиlяr sovet hюkumяtиnиn qarøыsыnda saysыzhesabsыz 

tяlяblяr иrяlи sцrцblяr, hяmиn tяlяblяr иsя azяrbaycanlыlarыn, 

Azяrbaycanыn hesabыna юdяnиlиb. Vazgenиn mяktubunda 

deyиlиr: "Xarиcdяkи ermяnиlяr ondan narazыdыrlar kи, ermяnиlяrиn 

kompakt yaøadыьы Gцrcцstan vя Azяrbaycan rayonlarыnda чoxlu 

ermяnи mяktяblяrи цmumиyyяtlя baьlanыb. Ermяnи mяktяblяrиnиn 

fяalиyyяt gюstяrdиyи yerlяrdя иsя юz dиlиnи юyrяnmяk 

иstяyяn ermяnи uøaqlarы tam øяkиldя чatmыr. Mяsяlяn, Rostov- 

Donu, Krasnodar, Armavиr, Pyatиqorsk, Batumи, Suxumи, Xяzяr 

sahиlи respublиkalarda vя dиgяr yerlяrdя 1937-cи иlяdяk ermяnи 

orta mяktяblяrи fяalиyyяt gюstяrиrdиsя, иndи hяmиn mяktяblяr 

цmumиyyяtlя, yoxdur. 

Mяktubunun sonunda Nиkolay Aleksandrovич Bulqanиnя 

yaltaqlanan ЫЫ Vazgen vurьulayыr kи, yazdыqlarы ermяnи xalqыnыn 

яn sяmиmи hиsslяrи vя arzularыdыr: "Bunu cяsarяt edяrяk bиl dи rи - 

rяm kи, яgяr Zaqafqazиyada ermяnи xalqы vя Ermяnиstan nя qя - 

dяr gцclц olsa, bиr o qяdяr dя Bюyцk Vяtяnиn cяnub sяrhяd lя - 

rиnиn tяhlцkяsиzlиyи mюhkяm olacaq. Son 200 иldя ermяnи xalqы 

юz tarиxиlя bюyцk vя humanиst rus xalqы иlя dostluьa sadиqlиyиnи 

tяsdиqlяyиb. Hяmиøя olduьu kиmи, bu gцn dя bиzиm xalqыn taleyи 

vя bцtцn hяyatы юzцnцn bюyцk øиmal dostu, xиlaskar xalqыyla da - 

ha чox baьlыdыr". 

...“Belя- belя иølяr, qыrыlsыn keøиølяr". Fиkrиmиzcя, Azяrbay - 

can xalqы ЫЫ Vazgenиn, цmumиyyяtlя, ermяnи kиlsяsиnиn, ermяnи 

qrиqoryan keøиølяrиnя hяmиøя юzцnяmяxsus qиymяtиnи verиb, 

lяnяtlяyиb. Amma иndи mцstяqиllиk dюvrцndя hяqиqяtlяrи daha 

dя rиndяn юyrяnmяk иmkanlarыmыz artыb. Dцømяnиn яmяllяrиnи, 

baøыmыza gяtиrdиklяrи facияlяrи, planlarыnы araødыrmaqdan, юyrяnmяkdяn 

чяkиnmяmяlиyиk, яrиncяklиk etmяmяlиyиk. Tarиxи 

hяqиqяtlяrи юyrяndиkdяn sonra иsя qяtиyyяtlя, amansыz øяkиldя, 

dюnmяdяn, dayanmadan, nяtиcяyя naиl olanadяk mцbarиzя 

aparmalыyыq. Yalnыz mцbarиzя yoluyla belя mяktublarыn yazыlmasыnыn 

da, onlarыn hяyata keчmяsиnиn dя qarøыsыnы almaq 

mцmkцndцr. 


Bиz 50 mиlyonuq, 

yoxsa 50 mиlyon “Bиzиk...”! 

Anar Turan 

Azяrbaycan Mиllи Elmlяr Akademиyasыnыn Tarиx Иnstиtutunun dиssertantы, jurnalиst-tяdqиqatчы, 

“Oьuz” Mцstяqиl Araшdыrmaчыlar Qrupunun Иdarя Heyяtиnиn цzvц 

Rяsmи vя ya qeyrи-rяsmи olsa da bиz dцnyada olan sa - 

yыmыzыn bu rяqяmиn cиvarыnda olduьunu deyиrиk vя hя - 

qиqяtdя dя bu belяdиr. Dцnyada yaшayan azяrbaycanlыlarыn 

цmиmи sayы 50 mиlyondur vя onun tяkcя 30 mиlyonu Иran 

Иslam Respublиkasыnda yaшayыr. Daha doьrusu Иranыn dюv - 

lяt sяrhяdlяrи tяrkиbиndя yerlяшяn tarиxи Azяrbaycan torpaqlarыnda. 

Dиgяr 20 mиlyon soydaшыmыz иsя dцnyanыn 

mцxtяlиf юlkяlяrиnя sяpяlяnmиш vя belя desяk pиs-yaxшы 

hяyatlarыnы sцrdцrцrmяklя mяшьuldurlar. 

Daxиldя vя xarиcdя yaшayan azяrbaycanlыlarыn bиr 

mцs bяt xцsusиyyяtи daha чox dиqqяtи cяlb edиr. O da kи, 

hamыmыza mяlum olan qonaqpяrvяrlиkdиr. Hansы kи, bцtцn 

dцnya bиzиm bu mцsbяt keyfиyyяtиmиzdяn danышыr vя onu 

tяqdиr edиr. Amma nяdяnsя heч bиr яcnяbи bu xalqыn яn 

bюyцk mяnfи xцsusиyyяtи olan unutqanlыq duyьusunu tяnqиd 

etmиr, bu xцsusиyyяtи ona tяrk etdиrmяyя чalышmыr. 

Яlbяttя, dцnyanыn qoca mяmlяkяtиnиn sakиnlяrиnи oyatmaq 

kиmиn nяyиnя lazыmdыr. Haqqы tapdalansa da, torpaqlarы 

ишьal altыnda olsa da, tarиxи saxtalaшdыrыlsa da dцnyanыn bu 

xalqa olan bиganяlиyи gюz юnцndяdиr. Чцnkи hamыya qonaqpяrvяrlиk 

lazыmdыr, haqqы bяyan etmяk yox... 

Dцnyada bиzdяn dяfяlяrlя az olan, hяtta saylarыnыn 6- 

7 mиlyon cиvarыnda olduьunu bиldиrdиyиmиz ermяnиlяrиn 

bиzdяn nяyи artыqdыr kи Ermяnиstan bиzя dцшmяndиr. Bиz 

bunu dюnя-dюnя deyиrиk. Onlar da bиzя qarшы eynи sюzlяrи 

tяkrar edиrlяr. Amma fяrqиmиz yanыz bundadыr kи, onlar bu 

dцшmяnчиlиyи nяиnkи dиldя deyиr, ona bюyцk ustalыqla яmяl 

edиrlяr. Torpaqlarыmыzы hяlя 20 иl bundan юncя ишьal edиb - 

lяr. Mяn mяdяnиyyяtиmиzи, иncяsяnяtиmиzи, tarиxиmиzи, 

hяtta televиzиya mяkanыmыzы ишьal etmяklяrиndяn danы шы - 

ram. Avropanыn яn bюyцk шяhяrlяrиndя aчыlan Azяrbaycan 

mиllи musиqи alяtlяrиndяn, mиllи xalчalarыmыzdan иbarяt dц - 

kanlarыnыmы deyиm, beynяlxalq kulиnarиya festиvallarыnda 

nцmayиш etdиrиlяn, hяtta bяdии fиlmlяrя ermяnи yemяyи 

kиmи salыnan mиllи mяtbяxиmиzиmи deyиm. Yoxsa gюrkяmlи 

bяstяkarlarыmыzыn bяstяlяdиyи musиqиlяrиn, mцьяnnиlя rи - 

mи zиn repertuarыnda aparыcы mahnыlarыn ermяnиlяшdиrиlmяsи, 

ишьal olunmuш rayonlarыmыzda olan qяdиm mяbяdlяrиmиzиn 

qrиqoryan kиlsяsиnя чevrиlmяsи, beynяlxalq sиyasяtdя lobbиlяrиn 

maddи resurslarыnыn hesabыna Azяrbaycan-Tцrkиyя 

яleyhиnя kцtlяvи tяblиьat apardыqlarыndanmы deyиm. Hansы 

sahяmиzя яl atыrsan ermяnи oьurluьu, ermяnи barmaьы 

tapыrsan. Bцtцn bu ermяnи юzbaшыnalыьыnыn sяbяbиnи yalnыz 

Avropa vя Amerиkanыn bяzи ermяnиpяrяst mяmurlarыnыn, 

“mяzlum ermяnи” xalqыna dяstяk vermяsиndя vя yaxud 

dцnyanыn super hяrbи gцclяrиndяn olan Rusиya kиmи nя - 

hяngиn konkret olaraq ermяnи tяяssцbkeшlиyи aparmasыnda 

gюrmяk dцzцn olmazdы. Tяbии kи, bцtцn bu amиllяr tяsиrsиz 

юtцшmцr. Bu mиsallar faktdыr vя ermяnиlяrиn иkиqat яl-qol 

aчmasыna gяtиrиb чыxarыr. Amma nяdяnsя etиraf etmяk иstяmиrиk 

kи, bиzиm юzцmцzdя olan baьышlanmaz sяhvlяr 

yuxarыda dedиyиm mиsallardan heч dя az tяsиrlи deyиldиr. 

Яgяr xarиcdя yaшayan azяrbaycanlыlarla яlaqя qursanыz 

gюrяrsиnиz kи, чox az шяhяr tapыlar kи, orada “Azяr - 

baycan Mиllи Mяdяnиyyяt Mяrkяzи” adlы hansыsa bиr цnvana 

rast gяlиnsиn, orada xalqыmыzыn tarиxиnи, mяdяnиyyяtиnи 

vя иncяsяnяtиnи яks etdиrяn nцmunяlяr olsun. (Tяbии kи, 

bиz иstиsnalardan danышmыrыq). Yaxud da soydaшlarыmыzыn 

hяyat tяrzи иlя maraqlananlar bunu yaxшы bиlиrlяr kи, azяrbaycanlыlar 

яsas иш etиbarы иlя alыш-verишlя mяшьuldurlar. 

Иctиmaи-sиyasи, mяdяnи, cиddи bиznes fяalиyyяtи sahяsиndя 

az gюrцnцrlяr. Sankи, gцndяlиk “чюrяk pulu” qazanmaq vя 

юvladlarыna Bakы шяhяrиndя maksиmum bиr ev vя yaxud 

baь almaq arzusu чoxlarыnыn яsas иdeyasыna чevrиlmишdиr. 

Soydaшlarыmыzыn kompakt yaшadыьы шяhяrlяr var kи, orada 

чoxdan Azяrbaycan dиllи tяmayцllц mяktяblяr aчmaq 

olardы. Hяtta hяmиn bюlgяlяrdя vяzиfя vя maddи resurslara 

sahиb иnsanlarыmыz da mюvcuddur kи, bu sahяdя hansыsa 

kюmяklиyи яsиrgяmяyя bиlяrlяr. Amma nяdяnsя bunu et - 

mяk nиyyяtиndя deyиllяr. Hamыya mяlumdur kи, xarиcи 

юlkяlяrdя azяrbaycanlыlarыn kиfayяt qяdяr иmkanlы nц ma - 

yяndяlяrи vardыr. Ancaq bu иmkanlы soydaшlarыmыzыn nя 

qяdяr иntellektlи olub-olmamaьы bиr qяdяr шцbhяlиdиr. Hяt - 

ta elя иmkanlы шяxslяrиmиz dя var kи, xarиcdяn buraya mиlyon 

dollarlыq maшыn gюndяrиr. Maшыnы kиmя gюndяrdиyиnи 

gюrяndя bюyцk tяяssцf hиssи keчиrиrsяn vя hяqиqяtяn ta - 

leyиnя acыyыrsan. Mиllяtиn bu qяdяr dяrdи-sяrи ola-ola bиr 

azяrbaycanlы bиznes adamыnыn bu qяdяr unutqanlыьыnы, bu 

qяdяr “mиllи adam” olmamasыnы baшa dцшmяk цчцn иnsanda 

gяrяk bюyцk sяbr olsun. Nя иsя... 

Sevиnиrяm kи, son иllяr dиaspora fяalиyyяtиmиz яvvяlkи 

иllяrlя nиsbяtdя fяalиyyяtиnи xeylи genишlяndиrmишdиr. Am - 

ma bцtцn bu gюstяrиcиlяr ermяnи яks-tяblиьatыnыn qarшыsыnda 

doьrudan da zяиfdиr. Чцnkи maddи resurslar hяmишя 



59

иstяnиlяn sahяdя son dяrяcя gяrяklи amиllяrdяndиr. Er - 

mяnиlяrdя иsя maddи gцc vя maddи tяяssцbkeшlиk olduqca 

dиnamиkdиr. Baxmayaraq kи, иnsan sayы vя mяdяnи key - 

fиyyяtlяr, hяtta maddи gцc etиbarы иlя onlardan dяfяlяrlя 

artыq olsaq da tяssцbkeшlиk baxыmыndan hяlя cox gerиdяyиk. 

Onlar vяzиfяsиndяn, tutduьu mюvqedяn asыlы olmayaraq 

цmummиllи mяsяlяlяrdя bиr nюqtяyя vurmaьы bacarыrlar. 

Onlar bиzиm mяdяnиyyяtиmиzи oьurlaya-oьurlaya daha da 

bиrlяшиr. Bиz иsя иtиrdиkcя bиrlяшmяk яvяzиnя, nяdяnsя bu 

haqda яn axыrda dцшцnцrцk. Ermяnиlяr harda olmaьыndan 

asыlы olmayaraq ermяnи kиmи dцшцnцr, юzlяrиnиn olmayan 

tarиxи haqqыnda pafoslu bяyяnatlar verиrlяr. Ишьal etdиklяrи 

torpaqlarmыzdan tutmuш, oьurladыqlarы яn xыrda mяdяnи 

nцmunяlяrиmиzяdяk qanunиlяшdиrmяk иddиasыndadыrlar. 

Hansы шяhяrdя olursan ol ermяnи mиllи dяrnяklяrи, ermяnи 

mяktяblяrи ermяnи sиyasяtчиlяrи, ermяnи komersantlarы, 

ermяnи rejиssorlarы vя dиgяr sahяlяrdя чalышan bu mиllяtdяn 

olan nцmayяndяlяrи gюrmяk mцmkцndцr. 

Ermяnиlяrиn xarиcи юlkя rяhbяrlиklяrиndя dяstяklяrи 

чox olsa da, durmadan, vaxt иtиrmяdяn yalanlarы gerчяyя 

чevиrmяkdяn юtrц чalышыrlar. Onlara gюstяrиlяn dяstяyиn 

etиmadыnы doьruldur, fцrsяtdяn yetяrиncя yararlanmaьы ba - 

carыrlar. Bиz иsя gerчяk tarиxиmиzи, sцbut olunmuш tarиxи - 

mиzи dцnyaya tanыtmaq, tяblиь etmяk цчцn demяk olar kи, 

heч nя etmиrиk. Azяrbaycan sяrhяdlяrиnи tяrk edяn kиmи, 

sяrbяstlяшиr mиllи dяyяrlяrиmиzи qorumaьa чalышmыrыq. To - 

lerantlыq, mиllи vя dиnи dюzцmlцlцk gюzяl mяhfumlardыr. 

Amma bu mяhfumlara olduьu kиmи яmяl etmяk gяrяklиdиr. 

Tolerantlыq vя sцlh anlayышlarыnы yadellи, яcnяbи sev - 

gи sиnя чevиrmяmяlиyиk. Bax bиzlяr “yadellи sevgиsи” xяs - 

tяlиyиnя elя mцbtяla olmuшuq kи, xarиcdя dя, daxиldя dя 

юzцmцzц “mяdяnи” kиmи gюstяrиr, bиr чox dяyяrlяrиmиzя 

xor baxыr, dиlиmиzя laqeyd 

yanaшыr, mяnяvи dяyяrlяrиmиzя 

ehtиram gюstяrmиrиk. 

Sonda da assиmlyasиya olub 

иtиrиk. Nяhayяt anlamыrыq kи, 

kюkцnя baьlы olmayan mиllяt, 

bиr dишlяmlиk kюkя kиmиdиr. 

Xarиcdя tяhsиl alan 

ermяnи uшaqlarыnыn valиdeynlяrи 

dцшцnцrlяr kи, 

“uшaqlarыmыz yцksяk tяhsиl 

alыb vяtяnя dюnmяlиdиr vя 

ona xиdmяt etmяlиdиr”, bиzиm 

bяzи soydaш larыmыz иsя 

uшaqlarыnыn xarиcи tяhsиl 

aldыqdan sonra hяmиn юlkяdя 

qalmalarыnы цstцn tutur, onlarы 

hяr cцr mиllи иctиmaи-sиyasи 

hяrяkatdan “qoruyur”, 

uшaqlarыnы daha чox maksиmum 

bиr dцkan sahиbи vя ya 

bиznes fяalиyyяtи иlя mяшьul 

olan bиrиsи kиmи gюrцrlяr. Bu 

yazыyla bиznes fяalиyyяtи иlя 

mяшьul olan tяbяqяyя pиs mцnasиbяtи gюstяrmяk nиy yя - 

tиndяn uzaьыq. Яksиnя bиr чox hallarda bu чox яlverишlи vя 

sosиal rиfaha daha yaxыn bиr sahяdиr. Amma yaddan чыxarmaq 

olmaz kи, mиllяtиn vя dюvlяtиn иnkишafы, nцfuz vя 

prиorиtet kиmи mяsяlяlяrиn hяl lиndя tяsиr rычaqlarыna sahиb 

olmaq цчцn harada olma sыndan asыlы olmayaraq иctиmaиsиyasи 

ишlяrlя mяшьul olmaq lazımdır. Xцsusиlя яcnяbи 

юlkяlяrdя hцquq mцhafиzя orqanlarыnda, иncяsяnяt 

sahяlяrиndя xalqыmыzыn юvladlarыnыn tяmsиl olunmasы 

Azяrbaycan dюvlяtчиlиyи, xalqыmыz цчцn mцtlяq vacиb vя 

яhяmиyyяtlиdиr. 

Azяrbaycanыn adыnы yцksяklяrя qaldыran hяr zaman 

adlы-sanlы oьul vя qыzlarы olmuшdur. Иndи dя иstяr burda иs - 

tяrsя dя qцrbяtdя bu keyfиyyяtlяrи qoruyub saxlayan soydaшlarыmыz 

az deyиldиr. Amma чox da deyиldиr. Bax problem 

dя burdan baшlayыr. Чox olmamaьыnыn sяbяbи dя yu - 

xarыda dedиyиmиz unutqanlыq mиsallarыdыr kи, bu da юz nюv - 

bяsиndя xalqы adи “иpя-sapa yatmayan kцtlя”dяn baшqa bиr 

шeyя чevиrmиr. 

Unutmaq lazыm deyиl kи, Bиz Azяrbaycanlыyыq! Bиz 

Tцr kцk! Bиz Иslam dиnиnя mяnsubuq! Vя nяhayяt bиzиm 

sayыmыz 50 mиlyondur. Цmummиllи mяsяlяlяrиn hяllиnя 

Bиz baxыш bucaьы altыnda yanaшmamыz mцtlяqdиr. Bиz 50 

mиl yon olsaq da, 50 mиyon hяlя Bиz olmamышdыr. Kяmиy - 

yяt чoxluьu yaxшыdыr, amma keyfиyyяt artыqlыьы ondan da 

иrяlиdиr. Amalыmыz unutqanlыьыmыzы, mиllи laqeydlиyиmиzи 

ara dan qaldыrыb, ayrы-ayrыlыqda bиr fяrd olaraq mиllяtи mи - 

zиn,vяtяnиmиzиn tяяsцbцnц чяkmяk olmalыdыr. Keyfиyyяtlи 

fяrdlяrdяn coшqulu kцtlя olmalыyыq. Coшqulu kцtlяdяn иsя 

tяяsцbkeш Xalq olmalыyыq. Daha doьrusu bиz 50 mиlyon 

yox, 50 mиlyon Bиz olmalыdыr!!! 


Чюl mяdяnиyyяtи 

vя Тцrklяr 

Savalan Fяряъов 

Дюrd mиnиllиk bиr tarиxиmиzин olduьunu deyиrdиk. An - 

caq яsaslы dяlиllяrlя иkи mиn иldяn яvvяlя gedя bиl mиrdиk. 

Bundan gяnclяrиmиz цzцlяr, alиmlяrиmиz иsя susub durardы. 

Yadellи yazarlar иsя яsassыz bиr hюkmlя aчыqlardы: “Tцrklяr 

kючяrи mиllяtdиr. Kючяrи mиllяtlяr bюyцk vя mя dяnи яsяrlяr 

yarada bиlmяzlяr”. Bюyцk yazarlarыn vя tarиxчиlяrиn 

sяhvи baьышlanыlmazdыr. Чnkи bu sяhv bюyцk tяzdlar, qarы - 

шыqlыqlar yaradыr. Bu yanlышlыьы dцzяltmяk цчцn uzun иllяr 

vaxt lazыm gяlиr. Belя sяhvlяrdяn bиrи XЫV-XV яsrdя 

yaшamыш яrяb tarиxчиsи Иbn Haldun tяrяfиndяn olub. O, 

xalq larы “bяdяvи” vя “mяdяnи” olaraq иkи qrupa bюlцr. Bя - 

dяvиlяrиn mяdяnиyyяt qurmadыqlarыnы vя tarиxsиz olduq - 

larыnы gюstяrиr. Tцrklяrи dя bяdяvи hesab edиr. Чцnkи Иbn 

Hal dun bиr “чюllцk mяdяnиyyяtи”nиn mюvcudluьundan, 

Тцrk tarиxиndяn xяbяrsиz иди. Чюllцk иqlиmи иlя чюl иqlиmиnиn, 

чюllцkdяkи kючяrиlяrlя Яrяbиstan чюlцndяkи kючяrиlяrи 

bиr-bиrиndяn ayыra bиlmиr. Kючяrиlяr hяqиqяtяn torpaьы 

beъяrmяdяn, яkиnчиlиk vя ya sяnяtlя mяшьul olmadan heyvan 

bяslяyиblяr. Чюllцkdя yaшayan Тцrklяr иsя heyvandarlыqla 

yanaшы dяmиrи, poladы vя qыzыlы ишlяyиblяr. Torpaьы 

яkиb, ev tиkиb, kurqan yapыb vя abиdя yaradыblar. Tяш kи lat - 

чыlыqlarы sayяsиndя bиr чox dюvlяtlяr qurublar. Sюzsцz kи, 

Тцrklяr чox hяrяkяtlи bиr чюllцk hяyatы yaшayыblar, heч bиr 

xalqыn qurmadыьы чюllцk mяdяnиyyяtи qurуblar. Tarиxчи - 

lяrиn qяbul etdиyи vя daha чox “Andronov” mяdяnиyyяtи 

adlandыrыlan bu mяdяnиyyяt hяm dя “Yenиsey mяdяnиy yя - 

tи” kиmи tanыnыr. Mяшhur Yenиsey kиtabяlяrи vя dиgяr arxeolojи 

tаpыntыlar da vaxtиlя bu kяnddя aшkar edиlиb. Bиr чox 

arxeolojи tяdqиqatlardan sonra mяlum olub kи, bu yerlяr яn 

qяdиm zamanlardan Abakan Тцrklяrиnиn mяskunlaшdыьы 

яrazиlяrdиr. Onu da deyяk kи, tarиxяn bu bюlgяlяrdя ya - 

шayan Тцrklяr sonralar “Abakan tatarlarы” kиmи tanыnыr. 

Qяdиm Тцrk tayfasы olan bu Abakan tatarlarы bиr чox tayfalara, 

qюvmlяrя ayrыlыr: Qoш, Qoybat, Saqay, Katasиn, 

Beltиr, Шor, Qыzыl qaya, Aba qыzыl, Tuba vя Xakas. Ancaq 

onlar rus иmperиyasыnыn яsarяtи altыna dцшяndяn sonra цmumиlиkdя 

“Xakaslar” adlanыblar. Adяt vя яnяnяlяrи altaylы 

Тцrklяrdяn heч nя иlя fяrqlяnmиr. Qadыnlarыn geyиmlяrи иsя 

Anadolu qadыnlarыnыn geyиmlяrи иlя eynиyyяt tяшkиl edиr. 

Yenиsey чayыnыn чox da uzaq olmayan bюlgяlяrиndя 

yer lяшяn bир kяnddя uzun zaman arxeolojи qazыntыlar - ax - 

tarышlar aparыlыr vя nяtиcяdя maraqlы tapыntыlar aшkar olunur. 

Hяmиn tapыntыlara яsasяn mяlum olur kи, Тцrklяr atы яhшllяшdиrmяklя 

bяrabяr, hяm dя metala sahиb olublar. Ondan 

mцxtяlиf яшyalar, o cцmlяdяn qыlыnc, qalxan vя nиzя dц - 

zяldиblяr. Onlar at kиmи sцrяtlи bиr vasиtяyя sahиb olaraq, 

dяmиr vя poladdan hazыrlanan sиlahla sиlahlanaraq cяsur sa - 

vaшчы olublar. Belя olan halda onlarыn olduqlarы yerя yapы - 

шыb qalmamalarы vя genиш torpaqlara sahиb olmaq mяq sяdиlя 

hяrяkяtя keчmяlяrи tяbии olub. Kючяrи Тцrklяrdяn fяrqlи 

olaraq, baшqa kючяrи toplumlarda buna иmkan olma mышdыr. 

Tцrklяr tяbияt aшиqи olublar. Sыx meшяlяr, yalчыn qayalar 

onlar цчцn aшыlmaz aшыrыmlar, keчиlmяz sяdlяr ol - 

mayыb. Ancaq Тцrklяrиn ucsuz-bucaqsыz torpaqlarы, mц - 

qяd dяs (ata mяzarlarы) kurqanlarы var. Onlarы qoruйуб ya - 

шaдараг, bяzяn dя bиr yerdя saplanыb qalmayacaq qяdяr 

coшqun vя comяrd olublar. Хarakterляри шиfahи vя yazыlы 

das tanlarыnda юz яksиnи tapmышdыr. Mяsяlяn, Oьuz xaqan 

xal qыna xиtabяn deyиr: “Qarьularы dяmиrdяn bиr ormanы 

andыran bюyцk ordumuzla zяfяrdяn-zяfяrя gedяcяyиk. 

Yurdumuz elя bюyцyяcяk kи, onun цzяrиndя quracaьыmыz 

otaq gюy qцbbяsи, onun tяpяsиnя dиrяyяcяyиmиz (sancacaьыmыz) 

bayraq иsя ancaq gцnяш olacaqdыr”. Doьrudan da, 

bu fиkиrlяr чox keчmиr bиr hяqиqяt olur. Bu xarakterdя, 

duyьuda чoxsaylы яhalиsи olan Тцrklяr hяm dя genиш sahя - 

lяrdя hюkmranlыq edиrlяr. Mиlyonlarca heyvan sцrцlяrиnи 

otarmaq, saxlamaq цчцn mюvsцmlяrя gюrя bюlgяdяn-bюlgяyя 

kюч edиrlяr. Ancaq bu kючяrиlиk mяdяnиyyяt qurmamыш, 

tarиxи abиdяlяr yaratmamыш bяzи чюl vя meшя top - 

lumlarыnыn kючяrиlиyи olmamышdыr. Tцrklяrиn bиr yarыsы чo - 

banчыlыq edиb dцnyanы dolaшdыьы halda, dиgяr bиr yarыsы da 

юz vяtяnlяrиndя oturaq hяyat yaшayыb. Bu hal иndиnиn 

юzцn dя dя belяdиr. Hяr gюrцndцklяrи yerdя dя quruculuq 

ишlяrи aparmамышlar. Чюllцk Тцrklяrиnиn gюrцndцklяrи, 

olduqlarы yerlяrdя tarиxи abиdяlяr arayan vя bunlarы gюrmяйянляр 

“Тцrklяr kючяrиdиr, kючяrиlяr mяdяnиyyят qura 

bиlmяz, onlarыn tarиxи yoxdur” hюkmцnц verиblяr. 

Abbasи xяlиfяsи Mцqtяdиrbиllah 920-cи иldя Tцrkцstana 

bиr elчи heyяtи gюndяrиr. Heyяtиn baшчыsы Иbn Fadlan mцsяlman 

olmayan Тцrk ellяrиndя gюrdцklяrиnи “Er-Rиhlя” 

(«Sя yahяtnamя») adlы rиsalяsиndя yаzыr: “…Oьuzlar 

adlanan bиr Тцrk qяbиlяsиnиn qonaьы oldum. Юyrяndиm kи, 

mцsяlman olmayan bиr Тцrk яgяr bиr zцlmя uьrar vя ya 

sevmяdиyи bиr шeylя qarшыlaшarsa, baшыnы yuxarы qaldыrыb 

“Bиr Tenqrи” deyиr. Bu «Bиr Allah» anlamыna gяlиr. Чцnkи 

Тцrkcя Tenqrи Allah demяkdиr… Tцrk qadыnlarы yerlи vя 

ya banчы kишиlяrdяn qaчmazlar, vцcudlarыnы gиzlяtmяzlяr. 

Ancaq zиnalыq deyиlяn bиr шey dя bиlmяzlяr… Mцsafиrи 



61

olduьum Тцrk tяrcцmячиsиnя dedи: “Bu яrяbdяn soruш, 

Тanrыsыnыn qarыsы varmы… Onun bu sюzцnц bюyцk gцnah 

saydыm vя tюvbя etdиm. Bu hяrяkяtиm onun xoшuna gяldи. 

O da mяnиm kиmи tюvbя etdи…» Sonra Иbn Fadlan Тцrkцn 

adяtи haгqыnda da yazыr: «Bиr Тцrkцn yurdundan tanыmadыьы 

bиr kиmsя keчиb ona “Mяn sяnиn mцsafиrиnяm. 

Dяvяlяrиndяn, heyvanlarыndan vя parandan bu qяdяr eh - 

tиyacыm var” deyяrsя, Тцrk onun иstяdиklяrиnи verяr. 

1970-cи иldя Иssыk Gюl cиvarыnda Esиk kurqanыnda arxeolojи 

qazыntыlar aparыlыr. Tapыlan mяlumat Тцrk yazы dи lи - 

nиn tarиxиnи 2500 иl яvvяlя aparыr. Aчыlan mяzardan чыxan 

яшyalar gюzqamaшdыrыcы olur. Mяzarыn bиr Тцrk vяlияhdиnя 

aиd olduьu anlaшыlыr. Vяlияhd mяzara qыzыl geyиmи vя qыzыl 

tacы иlя qoyulubmuш… Belя qeyd edиlиr kи, Mиsиr fиronu 

Tutanohamanыn mяzarыndan sonra яn чox qыzыl (4.800 

parчa) bu Тцrk vяlияhdиnиn mяzarыndan tapыlыb. Ancaq Тцrk 

tarиxи цчцn яvяzsиz dяyяr bu qыzыllar olmur. Яvяzsиz tapыntы 

yarыsы oksиdlяшmиш gцmцш tabaьыn цzяrиndяkи иkи sяtиrlиk 

yazы olur. Yazы oxunur vя tяrcцmя edиlиr. Aparыlan radиokarbonиk 

tяhlиldяn “Orxon” hцrufatlы yazыnыn mиladdan 

юncя В яsrя aиd olduьu mяlum olur… “Яшyalarы araшdы rar - 

kяn bиrdяn arxeoloqun gюzlяrи parыldayыr. Gюrdцyц шeyя 

яlиnи uzadarkяn barmaqlarы tиtrяyиr. Gюrdцyц шey ишыm-ишыm 

parlayan qыzыllarыn yanыnda dиqqяtи cяlb etmяyяn, yarыsы 

xeylи qaralmыш bиr gцmцш tabaь olur. Qazax tarиxчиsи bu 

gцmцш tabaьыn bцtцn qыzыllardan mцqayиsя olunmayacaq 

qяdяr dяyяrlи olduьunu bиlиr. Чцnkи gюrdцyц яшyanыn цzяrиndя 

naxыш vardы. Bu naxыш 26 hяrfdяn иbarяt иkи sяtиrlиk 

yazы olur. Mяlumat olduьu kиmи “Komsomolskaya pravda”da 

dяrc olunur. Orada yazыlыr: «Bu иkи sяtиrlиk yazы “lalkar”olan 

яskи чaьы dиlя gяtиrdи». 

Иyиrmи altы hяrflиk иkи sяtиrlиk yazы bиr qяdяr sonra kur - 

qanda tapыlan qыzыllarы kюlgяdя qoyur. Tarиxчиlяrиn gю - 

zцndя ишыq kиmи yanыr. Чцnkи bu fakt Тцrk tarиxиnиn mиladdan 

яvvяlkи yцzиllиklяrиnя ишыq salыr. Yazы Orxon яlиfbasы 

иlя yazыlыbmыш. Sovet Тцrkoloqlarы yazыnы oxumaqda gecиkmиrlяr. 

Иkи sяtиrlиk yazыnыn mяnasы belя olur: “Xanыn oьlu 

23 yaшыnda юldц. Esиk xalqыnыn baшы saь olsun”. 

Altun geyиmlи adamыn mяzarы ortaya чыxan kиmи dцn - 

yanыn bиr чox Тцrkoloqlarы Alma-Ataya gяlиr. O яvяzsиz 

mяlumatlar tяkrar-tяkrar araшdыrыlыr. Mиladdan юncя В йц - 

зилликдя yaшamыш bu vяlияhdиn kиmlиyи aydыn edиlmиr. Am - 

ma onun bиr Тцrk vяlияhdи vя Тцrk яsиllи saklarыn hюkmdarы 

olduьu fиkrиndя bиrlяшиrlяr… 

Иndи Тцrklяr kючяrи mиllяtdиr, kючяrиlяr tarиx yarada 

bиlmяz deyяnlяr gerи чяkиlиb. Чцnkи Тцrk tarиxиnиn eramыzdan 

яvvяlkи dюvrlяrиnи ишыqlandыran mяlumatlar var. Яllя 

tutulan, gюzlя gюrцnяn vя muzeylяrи dolduran яsaslы faktlardan 

baшqa, muzeylяrя sыьmayan, yцksяk mяdяnиyyяt 

nцmunяlяrи gюz qabaьыndadыr. Bu kиmи faktlarыn yenя dя 

olacaьы шцbhяsиzdиr. Чцnkи arxeoloqlarыn hяyяcanverиcи 

иzlяr цzяrиndя чalышmalarы bиr чox mцjdяlи xяbяrlяrdя tяsdиq 

olunur… 

Mənə dəlil gətir 

Çox varlı bir kişi ölür, arvadı dul, uşaqları yetim qalır. Kişinin ölümündən sonra ailə çox kasıb vəziyyətə 

düşür. Ətrafdakıların lüzumsuz sözlərini eşitməmək üçün evlərindən köçürlər. Yolda uçmuş bir məscidə rast 

gəlir və ora sığınırlar. Dul qadın uşaqları məsciddə qoyub yemək axtarmağa gedir. Şəhərin müsəlman 

icmasının öndə gələnlərindən birinin yanına gedir. Qadının öz durumunu izah etməsinin qarşılığında həmin 

şəxs “vəziyyətini təsdiq edəcək dəlil gətir” deyərək onu öz evində saxlamaqdan imtina edir. Bundan sonra 

qadın müsəlman olmayan birinin yanına gedərək vəziyyətini ona da izah edir. Müsəlman olmayan bu şəxs 

ona inanır və yetim uşaqları ilə birgə qadını evinə gətirir. Burada onlara çox yaxşı baxır. 

Gecə yarısı müsəlman yuxusunda qiyamətin çatdığını görür. Görür ki, peyğəmbərimiz (s.ə.s.) böyük bir 

köşkün qarşısında durub. Müsəlman peyğəmbərdən (s.ə.s.) soruşur: 

- Bu köşk kimin üçündür ya Rəsulallah. 

Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) “bir müsəlmanındır” deyə cavab verir. Müsəlman “Ya Rəsulallah mən tövhid 

əqidəsindən heç zaman ayrılmamış bir müsəlmanam” deyir. Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) ona “buna dair mənə bir 

dəlil gətir” deyir. Müsəlman çaşıb qalır. Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) ona yetim qalmış uşaqların anasının durumunu 

xatırladır. 

Bu vaxt müsəlman peşmançılıq içində yuxudan ayılır. Qadını axtarmağa başlayır və çox axtardıqdan 

sonra bir nəfərin köməyi ilə qeyri-müsəlmanın evində tapır. Dərhal onları öz evinə aparmaq istəyir. Amma 

müsəlman olmayan şəxs “onların sayəsində evimə bərəkət gəldi” deyərək tələbi rədd edir. Müsəlman ona 

“yüz qızıl verirəm onları mənə təhvil ver” deyir. Qarşılığında yenə rədd cavabı alır. Növbəti dəfə qonaqları zorla 

almaq istəyəndə qeyri-müsəlman ona “uğrunda çalışdığın şeyə mən səndən daha çox layiqəm, yuxunda 

gördüyün köşk mənim üçün hazırlanıb. Sən məndən müsəlmanam deyə üstün olduğunumu düşünürsən O 

Allaha and içirəm ki, mən və ailəm bu dul qadının vasitəsilə müsəlman olduq, ondan sonra yatdıq. Sənin 

gördüyün yuxunun eynisini mən də gördüm. Peyğəmbərimiz mənə “dul qadın və yetim qızları yanındamı” 

deyə soruşdu. “Bəli” dedim. Bundan sonra peyğəmbərimiz dedi ki, “o halda bu köşk sənin və ailənindir” deyə 

cavab verir. 

Aldığı cavabdan sonra müsəlman böyük üzüntü və peşmançılıq içində vaxtilə müsəlman olmayan şəxsin 

evini tərk edir. 


1918-cи иl soyqыrыmы vя 

Nяrиman Nяrиmanov 

Alxan Bayramoьlu 

fиlologиya elmlяrи doktoru, professor 

Rusиyada Romanovlar sцlalяsиnиn hakиmиyyяtи lax la - 

yыb юlkяdя xalqlarыn azadlыq mцbarиzяsи gцclяndиkcя za - 

man-zaman qanыmыza susayыb yurdumuza sahиb чыxmaq иs - 

tяyяn dцømяnlяrиmиz Azяrbaycan xalqыnы fиzиkи, mяnяvи vя 

sиyasи cяhяtdяn mяhv edиb yer цzцndяn sиlmяyя чalыøыrdыlar. 

Bu mяqsяdlя boløevиk-daønak hяrbи bиrlяømяlяrиnиn 

dяs tяyи иlя 1918-cи илин мартында Бакы, Губа, Шамахы вя 

диэяр йерлярдя aзярбайcанлылара гарøы сîйгырым тюряdиlмиøди. 

Belя kи, mялум îлдуьу кими, 1917-cи илин 25 îкт - 

йабрында Русийада щакимиййяти яля алан бîлøевиклярин ли - 

дери В.И.Ленин дя Гаôгаза, î cцмлядян Азярбайcана бю - 

йцк ящямиййят верир, хцсусян Бакыйа «йаьлы тикя» кими 

бахараг, Бакы неôти îлмадан Сîсиалист Русийасынын йаøамасыны 

мцмкцнсцз сайырды. Мягаля вя чыхыøларында Бакыны 

Русийанын сянайе вя иnгилаб мяркязляриндян бири кими 

эюс тярян Ленин îктйабр ингилабынын гялябясиндян аз сîнра 

бîлøевик маскасы алтында юз даøнаксиôят хислятини эизлядян 

Степан Шаумйаны Гаôгаз цзря ôювгяладя Сялащиййятли Кî - 

миссар тяйин етмиøди. Ш.Шаумйан ися йахын силащдаøы, миллятчи 

Алйîøа Cапаридзе иля ял–яля веряряк, йухарыда эюс - 

тярдийимиз кими, 1918-cи ил мартын сîн эцнляриндя Бакы вя 

ятраô йерлярдя азярбайcанлылара гарøы, ингилаб дцøмянляри 

иля мцбаризя пярдяси алтында, сîйгырым тюрядилмясиня няинки 

ряваc верди, щятта Няриман Няриманîвун эюзлянилян 

гурьунун гарøысынын алынмасы мягсяди иля эюстярдийи бцтцн 

cящдляри рийакарcасына гулагардына вурараг, бу ганлы аксийанын 

эюзлянилдийиндян дя дящøятли, аьрылы вя эениøмигйалы 

îлмасы цчцн ялиндян эяляни етди . 

«Щцммят» гязетиндя чап едилян «Ганлы щадисядян 4 

са ат габаг» (1 апрел 1918) баøлыглы мягалядя бу щагда ят - 

раôлы мялумат верилмиøдир. Мягалядя эюстярилир ки, мартын 

(1918) сîнларына дîьру Бакыда иcтимаи-сийаси, сîсиал-психîлîжи 

вязиййятин партлайыø щяддиня чатдыьыны эюрян Н.Ня - 

риманîв гейри миллятлярдян îлан сялащиййятли бîлøевик щям - 

карларыны, î cцмлядян Ш.Шаумйаны мяøвярят цчцн юз евиня 

дявят етмиøдир. Шаумйан бу мяcлися саат 12-дя эялир. Н. 

Няриманîв дярщал мятлябя кечир. Мягалядя бу щагда 

îху йуруг: «Дîктîр Н.Няриманîв мяcлиси ачыб тясирли бир 

нитг сюйляди вя ахырда цзцнц Шаумйана тутуб деди: 

– Йîлдаø! Сиз дя, мян дя мцсялманларын (азярбайcанлыларын 

– А.Б.) щалыны билирик. Щярэащ бир иьтиøаø баøланса айаг 

алтында галан ôягир–ôцгяра îлаcагдыр. Щямян ôягир-ôцгяра 

ки, сиз дя вя мян дя îнун йîлунда иøляйирик. Она эюря сиздян 

тявяггя едирям, сизя йалварырам, бу иøи сцлщ йîлу иля 

гуртарыныз”“”. 

Бу хащиø вя йалварыøларда Н.Няриманîвун вятяндаøлыьы, 

щцманизми вя инзибати - щцгуги сялащиййятсизликдян иря ли 

эялян ялаcсызлыьы адамда îна дярин ряьбят гарыøыг ясл кя - 

дяр щисляри дîьурур. Бунунла беля Н.Няриманîв юзцнцн 

нцôузундан вя иcтимаи - сийаси мювгейиндян чыхыø едяряк, 

щадисялярин гарøысыны алмаг цчцн иряли ямяли тяклиôляр сц - 

рцб, сюзцня беля давам едир: «Щяр ики тяряôи (йяни ермянилярля 

азярбайcанлылары – А.Б.) сакит етмяк цчцн мян тяклиô едярдим, 

тцôянgляр мцсялман øурасы ôиргяляря вя йаинки бунлардан 

ибарят бир кîмитяйя тапøырылайды. 

Шаумйан cаваб верди: 

- Дîктîр Н.Няриманîвун сюзляриня бцтцн – бцтцня øя - 

рик îлдуьумдан вар гцввятимля бу иøи йатыртмаьа сяй едяcяйям»… 

Анcаг ермяни рийакарлыьы, хяйаняти вя ганичян даøнак 

хисляти юзцнц бир даща эюстярир. Mягалядя bиldирилир ки, саат 

4-дя гуртаран бу мяcлисдян чыхан кими Шаумйан Щярби 

Ингилаб Кîмитясиня эяляряк вязиййятля баьлы мярузя едиб 

мцваôиг тапøырыглар верир. 

Бу тапøырыгларын мащиййяти ися беля цзя чыхыр: Ш.Шау - 

мйан вахт газанмаг мягсяди иля, мцсялман вякилляри да - 

ныøыглар апармаг цчцн Иcраиййя Кîмитясиня – А.Cапа рид - 

зе нин йанына эюндярир. Cапаридзе ися, эuйа, мцсялманларын 

тяклиôляринин гябул едилдийини билдиряряк îнлары беля ал - 

да дыр: 

«Сиз архайын gединиз, сабащ тцôянэляри мцсялман сийаси 

гцввяляриня веряcяйик». 

Анcаг мцсялман вякилляри Иcраиййя Кîмитясинин бинасындан 

чыхар - чыхмаз ермяниляр øящярдя (Бакыда) мцсялман 

ящалисиня гарøы сîйгырыма баøладылар. Mцsяlman vя - 

kиllяrи атыøма вя гырьын сядалары алтында юзлярини мцсялман 

кîмитясиня – «Щцммят» гярарэащына чатдырдылар. 

Ш.Шаумйанын разылыьы вя дястяйи иля яввялcядян щазырланмыø 

план ясасындa Биринcи Дцнйа мцщарибяси 

cябщясиндян гайыдан îрду щиссяляринин бîлøевиклярин 

сярянcамына кечян 6 миня йа хын ясэяри гцввясинин (бунларын 

кîмандирляри ясасян ермянилярдян ибарят иди) вя 

Даøнаксцтун партийасынын 4 миня йахын щярби гцввяляринин 

бирэя ôяалиййяти иля Бакыда, øящярин мцсялман 

(Азярбайcан) ящалисиня гарøы эюрцнмямиø вящøиликля 

кцтляви гырьын тюрядилмяйя баøлады. 10 миня йахын бîлøевик-даøнак 

щярби бирляøмяляри цздя бîлøевиклярин вя даøнагларын 

сийаси рягиби îлан Мцсават Pартийасынын сîсиал 

дайагларыны вя юзцнц мящв етмяк пярдяси алтында øящярин 

азярбайcанлы ящалисини – уøаг, гадын, гîcа билмядян бцтцн 

nцmayяndясини, хцсусян аз-чîх елитар щиссясини гятля йетирир, 

евлярини йандырыр, юзлярини дири – дири алîвланан евлярин 



63

ичиня атырдылар. Кцчяляр вя евляр парчаланмыø гадын, гîcа, 

уøаг cясяdляри иля дîлу иди. Гятля йетирилян вя гачыб cаныны 

гуртармаьа чалыøан азярбайcанлыларын евляри, варидатлары 

талан едилирди. Ш.Шаумйан ися няинки азяр байcанлылара гарøы 

тюрядилян бу сîйгырымын гарøысыны алмаг цчцн щяр щансы 

тяøяббцс эюстярир, щеч, мясялян, Азяр байcан иcтимаи вя 

хейриййя тяøкилатларынын гязет редаксийаларынын йерляøдийи 

«Исмаилиййя» бинасынын сюндцрцлмяси цчцн îна îлунан 

мцраcиятляря ясасян, йаньынсюндцрянляря эюстяриø дя вермирди. 

Щалбуки щямин йаньынсюндцрянляр «Исмалиййя»нин 

дцз бюйрцндя îлан Красилникîв гардаøларынын евиня йаньынын 

кечмямяси цчцн îрада идиляр. 

Вязиййяти беля эюрян Н.Няриманîв Ш.Шаумйана вя 

А.Cапаридзейя îнларын рийакарлыгларыны вя хяйанятлярини иô - 

øа едян иттищам вя тящдид мязмунлу мяктуб эюндярди. 

«Щцммят» гязетиндя (3 апрел 1918) чап едилян «Йîлда - 

øымыз дîктîр Н.Няриманîвун Шаумйана вя Cапаридзейя 

йаздыьы мяктубларын мязмуну» баøлыглы редаксийа мягалясиндя 

бу щагда îхуйуруг: 

«Йîлдаø øящярдя (Бакыда – А.Б.) галан мцсялманлар 

… црякдян Шура щюкцмятини гябул едибляр. Фягят бунлары 

чаøдыран îдур ки, сийаси мцбаризя ахырда милли мцбаризя 

йîлу алыбдыр. Бу щалят Шура щюкцмятиня лякя салыб îну гара 

юртцк иля бцрцйцр. Щярэащ сиз бу йавуг вахтда бу гара 

юртцйц cырыб, бу лякяни тямизлямясяниз, бîлøевик ôикри вя 

Шура щюкцмяти бурада давам едя билмяйяcякдир. 

Сизя мялумдур ки, тîп - тцôянэ гцввяти иля алынмыø щю - 

кцмятин cамаат арасында нцôузу îлмаз ися, чîх йаøайа 

билмяз. Она би наян вар гцввянизля эярякдир чалыøасыныз ки, 

cамаат дц øцнсцн, щисс етсин ки, мцщарибяйя милли рянэ 

верян «гара гцв вя» иля Шура йîлдаø дейилдир. 

Эяряк няинки сюз иля, ôел иля билдирмяк ки, гара гцввя 

иля сиз ачыг - ачыьына мцщарибя едирсиниз». 

Н.Няриманîв Бакынын Кîммуна щакимиййятинин баøчыларынын 

– Ш.Шаумйан вя А.Cапаридзенин икицзлц вя хяйаняткар 

ямяллярини бирбябиr ачыб эюстяряряк, îнлары юз ганлы 

вя мякрли ямялляриндян сюздя дейил, иøдя ял чякиб эцнащларыны 

щеч îлмаса бир гядяр йумаьа чаьырдыгдан сîнра бîлøевик 

– даøнаглары гяти øякилдя щядяляйяряк сюзцня беля 

давам едирди: 

«Бир-ики эцндя Шура щюкцмяти юзцнц бу гара, виcдансыз 

гцввяйя эюстярмяся, бян вя йîлдаøларым иø баøындан 

чякиляcяйик… Бян артыг дяряcядя тявяггя едирям, бурада 

йаздыьым сюзляря ôикир вериб тезликля мцсалманларын 

йаралы црякляриня дярман тапылсын». 

Бу ганлы гырьынлар Бакыда йерли мцсялман ящалинин îлан 

- галанынын таланмасы вя дящøятли аcлыгла мцøайият едилирди. 

Она эюря Н.Няриманîв щюкцмят гарøысыnда ярзаг мясялясинин 

дя тезликля щялли мясялясини гîйараг йазырды: 

«Икинcи мцщцм мясяля ярзаг прîблемиdиr. Мцсялман 

щиссясиндя мцсялманларын щалы инсаны чаøдырыр. Аcындан ôя - 

гир-ôцгяра кцчялярдя вя талан îлмуø евляриндя юлмякдядирляр. 

Бу мясяляйя артыг дяряcядя ôикир верилмялидир». 

Н.Няриманîвун бу тякидли тяляб вя иттищамлары тясирсиз 

галмамыøыдр; гязетдя эюстярилир ки, Ш.Шаумйанла А.Cапа - 

ридзе щямин мяктубa cаваб îлараг Н.Няриманîвун галдырдыьы 

мясяляляри мцсалман сîсиалистлярля мцзакиря ет - 

мя йя щазыр îлдугларыны билдириб бу мягсядля мцøавиря ча - 

ьырылмасыны хащиø етмиøляр. 

Ш.Шаумйанла А.Cапаридзе диøляринин дибиндяки зящярляринин 

хейли щиссясини тюкмцøдцляр. Инди ися юз cанларынын 

щайына галараг юзлярини тямизя чыхармаьа чалыøырдылар. Бц - 

тцн бунлар нювбяти мцøавирядя îнларын юзлярини неcя апармаларындан, 

мцсялман сîсиалистлярин эюзляриня кцл цôцр - 

мяйя чалыøмаларындан да айдын øякилдя эюрцнмякдядир. 

Мцøавирядя Ш.Шаумйан рийакарcасына билдирир ки, эuйа, Шу - 

ра щюкцмяти мцсялманларын щцгугларыны мцдаôия етмяйя 

гадирдир. Сян демя иøлярин бу cцр алынмасына вя îнун чаø 

- баø галмаьына сябяб даьыстанлылар (даьлылар) тяряôиндян 

îлан щцcум имиø. 

Юзцнцн иôøа îлундуьуну вя мцсялманларын етимадыны 

тамамиля итирдийини чîх эюзял баøа дцøян А.Cапаридзе Ш. 

Шаумйанын бу сюзляриндян сîнра дейир: 

«Бян юз тяряôимдян Шаумйанын сюзлярини тясдиг едиб 

дейирям ки, билсям ки, мцсалманлар бана инаныйîрлар, гей - 

ри иøлярдян ял чякиб мцсялман щиссясинин ямин-аманлыьыны 

юз ялимя алардым”“. Вязиййятля щесаблаøмаьа мяcбур îлан 

мцсялман нцмайяндяляри îна инандыгларыны сюйляйиб, вя - 

зий йятин низама салынмасы цчцн тяcили вя ямяли тядбирляр 

эюрмясини хащиø едирляр. 

Ертяси эцн мцсляман бîлøевикляр иcлас чаьырараг Щяр - 

би Ингилаб Кîмитяси гарøысында Ермяни Милли Кîмитясинин 

бурахылмасы, щямин кîмитянин милли гîøун щиссяляринин йа 

øящярдян тямамиля чыхарылмасы, йа да Шура щюкцмятиня 

табе етдирилмяси, øящярин мцсялман щиссясиня анcаг мц - 

сял ман гîрîдîвîйларын кеøик чякмяси, ярзаг прîблеминин 

щяллиндя мцсялманлара хцсуси диггят йетирилмяси тяляблярини 

рясми øякилдя иряли сцрцрляр. «Щцммят» гязетинин 8 ап - 

рел 1918-cи ил тарихли нюмрясиндя Шаумйан, Карганîв, Няr - 

иманîв вя катиб Кузнетсîвун имзалары иля Щярби Ин гилаб 

Кîмитяси тяряôиндян Ермяни Милли Кîмитясиня эюндярилян 

нîта чап едилмиøдир. Нîтада Ермяни Милли Кîми тясиндян 

ющдяляриндя îлан гîøун бюлмялярини тямамиля бурахмаг 

вя îнларын бейнялмилял гîøунун тяркибиня гатылмасы, бу 

ям ря табе îлмайанларын øящярдян чыхмасы тяляб едилир, щяр 

щансы гцввянин щюкцмят адындан чыхыø едиб ев лярдя ахтарыø 

апармасы, ящалидян верэи йыьылмасы, адамлары щябс ет - 

мяк вя йа мцхтялиô цсулларла cязалан дырмаг сялащиййятинин 

дювлятя аид îлдуьу билдирилирди. 

Март сîйгырымындан сîнра Шаумйанын ямри иля Кар - 

ганîв вя Авакйанын рящбярлийи иля бîлøевик вя даøнак 

щяр би бирляøмяляри Гырмызы îрду ады алтында рясмян бирляøдирилди. 

Бу цздянираг îрдуйа ясасян ермяни cаванлары ся - 

ôярбяр едилдиляр. Онлар ôактики îлараг щеч бир иøля мяøьул 

îлмурдулар. Шящярин мцсялман ящалиси инди дя аcлыгдан гы - 

рылдыьы щалда бу «ясэярляр» азярбайcанлыларын йаньындан 

са ламат галмыø ян йахøы евляриндя йерляøдирилмиø вя щяр 

cящятдян йцксяк сявиййядя гайьы иля ящатя îлунмуøдулар. 

Онлар санки cяннятдя имиøляр кими бцтцн эцнц вя эеcяни 

ейø - иøрят вя чалыб - îйнамагла кечирирдиляр . Бунунла беля 

Бакыда вя ятраô йерлярдя Азярбайcанлыларын сîйгырымы Н. 

Няриманîвун вя мцсялман мяслякдаøларынын сяйи вя ирадяси 

иля дайандырылды. Bu, Nяrиman Nяrиmanovun Azяrbay - 

can xalqыvяvяtяnиqarøыsыnda gюstяrdиyи чoxsaylыvяяvяz - 

sиz xиdmяtlяrиnиn bиrиdиr.

BAÐ¨ REDAKTORDAN - turan-sam

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?