BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

Hükümetinin “kat’i şekli idaresi”nin daha sonra halk
oyuna dayanarak toplanacak olan “meclis-i mebusan
tarafından” belirleneceğini ifade etmektedir.
Bu dönemde Türkiye basınının esas olarak, yeni
kurulan Azerbaycan devletini tanıtmak, tarihi, coğrafyası,
demografik yapısı vb. konularda okuyucularını aydınlatmak
tavrı sergilediği dikkat çekmektedir. Nitekim,
Resulzade ile yapılan mülakatların yanı sıra, dönemin
başka Azerbaycanlı aydınları vasıtasıyla da Azerbaycan
hakkında bilgiler verildiği görülmektedir. Mesela, Vakit
gazetesinin 14 Ağustos 1918 tarihli sayısında Ağaoğlu
Ahmet Bey ile yapılan bir mülakat yoluyla Kafkasya’daki
“Türk ve Müslüman” ahali hakkında geniş bilgilere yer
veriliyordu. (Vakit, 14 Ağustos 1918, s.1.) Aynı şekilde,
Resulzade başkanlığında İstanbul’da bulunan resmi heyet
başta olmak üzere, daha önce İstanbul’a yerleşmiş olan
Azerbaycanlı aydınların, Azerbaycan’ın coğrafyası, siyasi
ve askeri gelişmeler hakkında kamuoyunu sık sık aydınlatan
beyanatlar verdikleri, konferanslar düzenledikleri
dikkat çekmektedir. (Mesela, “Kafkasya İşleri: Resulzade
Mehmed Emin Bey’in Beyanatı”, Vakit, 22 temmuz 1918, s. 1;
“Azerbaycan Hakkında Konferans”, Vakit, 3 Eylül 1918, s. 1.)
Bu şekilde, Kafkas İslam Ordusu harekatını ve
Azerbaycan heyetinin siyasi temaslarını yakından takip
eden ve gelişmeleri hemen kamuoyuna aktarmaya gayret
eden Türkiye basını, Bakü’nün kurtarılması haberini de
büyük bir sevinç içinde okuyucularına duyuruyordu. Bu
cümleden, Anadolu’da Yenigün gazetesinin haberi bir
örnek olarak verilebilir. Gazetenin 17 Eylül 1918 tarihli
sayısının birinci sayfasında geniş puntolarla duyurulan
haberin başlığında “Bakü Üzerinde Azerbaycan Bayrağı
Mütemevviç (dalgalanıyor)” denildikten sonra spotta,
“Azerbaycan kıtaâtı Bakü’yü zabt ettiler. Din ve ırk
kardeşlerimizi, tebşir ve tebrik ederiz” ifadesi yer alıyordu”
(Anadolu’da Yenigün, 17 Eylül 1918, s. 1.)
Anadolu’da Yenigün gazetesi daha sonra yayınladığı
bir haber-araştırma yazısında da, Bakü’nün Kafkas İslam
Ordusu tarafından azat edilmesi, Azerbaycan’ın toprak
bütünlüğünü sağladığı şeklinde değerlendiriliyordu.
Güney Kafkasya’nın yeni demografik yapısı ve siyasi
durumunu gösteren iki haritaya da yer verilen yazıda,
(“Azerbaycan tamamiyet-i mülkiyesini temin etti”, Anadolu’da
Yenigün, 21 Eylül 1918, s. 1.)
Bakü’nün stratejik ve tarihi ehemmiyetine yer veren
uzun bir değerlendirmeye de yer veriliyordu. Bütün haber
ve yorumlarda, Bakü’nün tarihen Azerbaycan’ın bir
parçası olduğu, 15 Eylül günü işgalcilerden temizlenmesiyle
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin toprak bütünlüğünün
sağlandığı ve başşehrine kavuştuğunun altı
çiziliyordu.
Aynı günlerde gazetelerde, Bakü’nün nasıl kurtarıldığına
dair ayrıntıların da yer aldığını görüyoruz. Bu
ayrıntılarda, özellikle Kafkas İslam Ordusu’na karşı
Bolşevik Rus, Ermeni, İngiliz ve Çarlık yanlısı Rusların
işbirliği yapmalarının altı çiziliyor, Bakü’nün kurtarılmasının
önemi vurgulanıyordu. Bu haberlere göre,
İngilizler Bakü’ye 30.000 asker çıkarmışlardı, ancak, 14
Eylül gecesi Türk mevzilerinden yapılan bombardıman ve
hücumlar karşısında bu kuvvetler çaresiz kalmışlar, gemilerle
kaçmak yolunu seçmişlerdi. (“Bakü’nün Zaptı Tafsilatı:
Bombardıman- İngilizler Nasıl Kaçtı”, Anadolu’da Yenigün, 24
Eylül 1918, s. 1.)
Aynı tarihlerde Vakit gazetesinde çok önemli bir
haberin yer aldığını görmekteyiz. Buna göre,
Azerbaycan’ın İstanbul’da bulunan resmi heyetinin
başkanı “Resulzade Mehmed Emin Bey”, Almanya’ya bir
nota vererek Bakü’nün Azerbaycan’a aidiyetinin altını
çizmiştir. Sovyet Rusya ile petrol karşılığı anlaşarak,
Bakü’nün kurtarılmasına engel olmaya çalışan Almanya,
(Almanya’nın Kafkas İslam Ordusu’nun Bakü’yü kurtarmasına
engel olma konusundaki çabaları ve Osmanlı Devleti’nin karşı
duruşu ile ilgili bk. Abdulhamit Avşar, “Enver Paşa’yı İstifa
Noktasına Getiren Olay: Almanya’nın Kafkas İslam Ordusu
Harekatını Engelleme Çabaları”, Yom Dergisi, Sayı 10, Bakü,
2008, s. 11-16.) anlaşılıyor ki, Bakü’nün Azerbaycan’a ait
olmadığını, tarihi ve kültürel yakınlık bulunmadığını propaganda
ediyordu. Bu ise, Azerbaycan heyetini çok rahatsız
etmiş, Almanya’ya Bakü’nün Azerbaycan’ın ayrılmaz bir
parçası olduğunu ifade eden bir nota vermek durumunda
kalmışlardı: (“Azerbaycan’ın Almanya Hükümeti’ne Notası”,
Vakit, 23 Eylül 1918, s. 1.)
“Azerbaycan’ın Almanya Hükümetine Notası
Eylül’ün 12’sinde Azerbaycan hey’et-i murahhasası
re’isi Resulzade Mehmed Emin Bey tarafından Almanya
Sefiri Vekili Kont (Valdeburg)’a bir nota verilmiş ve bunun
bir sureti de müttefik ve bitaraf hükümet sefaretlerine
tebliğ edilmiştir. Bu notada Azerbaycan ile kadim Bakü
Hanlığı arasındaki tarihi münasebetlerden ve
Azerbaycan’ın Bakü üzerindeki hukuk ve müddeiyatından
bahs olunmaktadır.”
Türkiye gazetelerinde Azerbaycan Halk
Cumhuriyeti’nin ilanı ile ortaya çıkan, Kafkas İslam
Ordusu’nun başarıları ve Bakü’nün kurtarılması ile zirveye
ulaşan coşku, Mondros Ateşkes Anlaşması’nın imzalanması
ve Osmanlı Devleti’nin savaştan çekilmesine
kadar artarak devam eder. Mondros’tan sonra ise, matbuatın
esas olarak Azerbaycan Hükümeti’nin geleceği ve
İngilizlerin bölge ilgili planları, Nuri Paşa ve
Azerbaycan’da bulunan Osmanlı askerlerinin akıbetinin
ne olacağı konuları üzerine yoğunlaştıkları görülmektedir.
(“Azerbaycan Meselesi”, Anadolu’da Yenigün, 21 Teşrinisani
1918, s. 1; “Azerbaycan Şurası”, Vakit, 21 Teşrinisani 1918, s. 1.)
Bu cümleden, üzerinde durulması gereken en dikkat
çekici haberlerden biri, Osmanlı Genelkurmay
Başkanlığının ordudan Nuri Paşa’nın kaydını sildiğine dair
haberlerdir. Bilindiği gibi, Mondros Ateşkes Antlaşması
sonucu, Kafkas İslam Ordusu’nu teşkil eden Osmanlı
askerlerinin Azerbaycan’ın terk etmesi gündeme gelince,
Nuri Paşa, Osmanlı Ordusundan istifa ettiğini ve
Azerbaycan ordusuna katıldığını ifade etmişti. Bu haber
gösteriyor ki, Nuri Paşa’nın bu tavrını güçlendirmek için
Osmanlı Devleti, ordudan onun kaydı silmiş ve Osmanlı
ordusu ile ilişkisinin kesildiğini resmi olarak da ilan
etmiştir. (Haber şu şekildedir: “Harbiye Nezareti Muamelat-ı
34 ­ТЦРК EЛИ­/­SENTYABR-2010, No:8 www.uluturk.info