BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
kиmи meydana чыxmышdыr. Lakиn, onlarыn fяalиyyяtи яsasяn<br />
xarиcи шиrkяtlяrиn иxrac-иdxal яmяlиyyatlarы иlя mяhdudlaшыrdы.<br />
Yerlи tacиrlяr mиllяtчиlиk vя dиnи mцlahиzя lяrdяn<br />
чыxыш edяrяk Qяrb banklarыnыn xиdmяtlяrиndяn иstиfadя<br />
etmяkdяn чяkиnиrdиlяr. Иqtиsadиyyatыn modernlяшdиrиlmяsи<br />
proseslяrи mцsяlman bиznesmenlяrиnи hesablaшmalarыn<br />
aparыlmasы цчцn banklarda carи hesablar aчmaьa mяcbur<br />
edиrdи. Lakиn, onlarыn чoxu яvvяlkи kиmи faиzlи depozиtlяr<br />
qoymaq vя ya kredиt gюtцrmяkdяn иmtиna edиrdиlяr. Bu<br />
sяbяbdяn dя, 40-cы иllяrиn sonundan bяzи Иslam иqtиsadчыlarы<br />
borc faиzиnи иstиsna edяn “Иslam kapиtalиzmи” modelи<br />
nяzяrиyyяsиnиn ишlяnmяsиnя baшlayыrlar.<br />
Иslam banklarыnыn faktиkи tarиxи 60-cы иllяrdяn baшlayыr.<br />
Иlk Иslam яmanяt bankы 1963-cц иldя Mиsиrdя tяsиs edиldи,<br />
lakиn o, чox qыsa mцddяt fяalиyyяt gюstяrdи.<br />
70-cи иllяrdя Иslam malиyyя иnstиtutlarыnыn yaradыlmasы<br />
yюnцmцndя genиш ишlяr gюrцlmяyя baшladы. Иslam Konf ran -<br />
sы Tяшkиlatы шяrияt prиnsиplяrи яsasыnda иqtиsadи vя sosиal<br />
proqramlarы malиyyяlяшdиrmяk mяqsяdи иlя 1974-cц иldя<br />
dюvlяtlяrarasы Иslam Иnkишaf Bankыnыn yaradыыlmasы barяdя<br />
qяrar qяbul edиr. 1975-cи иldя Dubaи Ыslamиc Bank adlы kom -<br />
mersиya bankы yaradыldы. Иslam banklarыnыn yaradыlmasыnda<br />
danыlmaz rolu olan шяxslяrdяn hal-hazыrda “Fи nan ce/<br />
DarAЫ Mal” qrupunun baшыnda duran Sяudиyyя Яrя bиs -<br />
tanыnыn kral aиlяsиnиn цzvц шahzadя Mяhяmmяd Fey sa lыn,<br />
hяmчиnиn “Albaraca” qrupunun яsasыnы qoyan шeyx Sa leh<br />
Kamalыn adlarыnы чяkmяk lazыmdыr. 1977-cu иldя “Faи sal”<br />
qrupuna aиd иkи bank Mиsиr vя Sudanda aчыlыr. 1979-cu иldя<br />
Bяhreyndя иlk Иslam bankы tяsиs edиlиr.<br />
“Иslam Dиrчяlиши”, yяnи Yaxыn Шяrq юlkяlяrиnиn genиш<br />
яhalи kцtlяlяrи arasыnda яnяnяvи Иslama baьlыlыьыn gцclяnmяsи<br />
proseslяrи Иslam banklarыnыn yaradыlmasы цчцn psиxolojи<br />
zяmиn yaratdы (bu proseslяrиn kulmиnasиya nюqtяsи<br />
Иranda иmam Xomeynиnиn иnqиlabы oldu). Neftиn qиymя -<br />
tиnиn kяskиn artmasы nяtиcяsиndя Yaxыn Шяrqя neft pul -<br />
larыnыn axmaьыna sяbяb olan 1973-cц иlиn neft bюhranы иsя<br />
Иslam banklarыnыn яmяlя gяlmяsиnя real шяraиt yaratdы.<br />
Dиndar mцsяlmanlardan olan mцшtяrиlяrиn vяsaиt -<br />
lяrиnиn axыb gяlmяsи Иslam banklarыna xeylи passиv toplamaьa<br />
иmkan verdи, lakиn Иslam kapиtal bazarыnыn zяиf иnkишafы<br />
onlarы tamamиlя ишя salmaьa иmkan vermиrdи. 80-cи<br />
иllяrdя Иslam banklarыnыn яsas mяqsяdи passиvlяrlя яmяlиyyatlarыn<br />
aparыlmasыnda tяcrцbя toplamaq, hяmчиnиn<br />
malиyyяlяшdиrmя vя kapиtal qoyuluшu цsullarыnыn standartlaшdыrыlmasы<br />
oldu.<br />
80-cи иllяrиn яvvяllяrиndя Cяnub-Шяrqи Asиyada Иslam<br />
banklarыnыn sцrяtlи иnkишafы baшlayыr. 1963-cц иldя Mala -<br />
yzиyada, Mяkkя zиyarяtиnя hazыrlaшan mцsяlmanlarыn pul<br />
ehtиyatlarыnы cяlb edяn xeyrиyyя fondu tяsиs edиlиr. Son -<br />
ralar onun яsasыnda dцnyanыn яn иrи Иslam иnvestиsиya fondlarыndan<br />
bиrи olan “Tabung Hajи” yaradыlыr. Иslam bank sektorunun<br />
Malayzиyada gur иnkишafы 1983-cц иldяn sonra<br />
hюkцmяtиn яhalиnиn mцsяlman яksяrиyyяtиnиn hяyat sя -<br />
vиyyяsиnиn yaxшыlaшdыrыlmasы чяrчиvяsиndя apardыьы sиyasяtи<br />
nяtиcяsиndя baшladы. Sыrf иqtиsadи sяbяblяrlя yanaшы bu<br />
sиyasяtиn юlkяdaxиlи sиyasи sяbяblяrи dя var иdи: mцsяlmanlarыn<br />
Malayzиya яhalиsиnиn 75 faиzиnи tяшkиl etmяsиnя baxmayaraq<br />
юzяl sektora aиd kapиtalыn bюyцk hиssяsиnя etnиk<br />
чиnlиlяr nяzarяt edиr. Mahatиr Muhяmmяdиn hю kцmяtи<br />
Yaxыn Шяrq Иslam юlkяlяrиndяn юlkяyя иnvestиsиyalar cяlb<br />
etmяk цчцn uьurlu cяhdlяr edиr. Nяtиcяdя, Kuala-Lumpur<br />
Cяnub-Шяrqи Asиyada Иslam malиyyя mяrkяzиnя чevrиlиb.<br />
Sonuncu onиllиk Иslam banklarы цчцn passиv яmяlиy -<br />
yatlarda yenи цsullarыn sцrяtlи иnkишaf dюvrц oldu. Mцшtяrи<br />
bazasы get-gedя artыr, lakиn mцasиr яmanяtчиlяr иstяyиrlяr<br />
kи, onlarыn яmanяtlяrи tяkcя dиnи baxыmdan dцzgцn olma -<br />
sыn, hяm dя gяlиr gяtиrsиn. Aktиvlяrиn, sяhm paketlяrиnиn<br />
иda rя olunmasы, daшыnmaz яmlaka иnvestиsиyalar qoyulmasы<br />
иlя mяшьul olan yenи tиplи Иslam иnvestиsиya banklarыnыn vя<br />
fondlarыnыn aktиv surяtdя yaradыlmasы prosesи gedиr. Иslam<br />
иnvestиsиya banklarы lиzиnq яmяlиyyatlarы vя rиsklи kapиtal<br />
bazarыnda fяalиyyяt gюstяrиrlяr. Yaxыn Шяrq banklarы fяal<br />
surяtdя Иslam qaydalarы иlя ишlяyяn bюlmяlяrиnи aчan nя -<br />
hяng Qяrblи rяqиblяrи иlя mцшtяrи цstцndя mцbarиzя apar -<br />
maq mяcburиyyяtиndя qalmышlar.<br />
Иslamda иqtиsadиyyat vя malиyyя<br />
Яvvяllяr heч bиr dиqqяt чяkmяyяn vя kцtlяvи maraьa<br />
sяbяb olmayan mюvzular malиyyя bюhranы zamanы bиrdяnbиrя<br />
aktual vя maraq doьuran oldular. Fиkrиmиzcя, bu<br />
mюvzulardan bиrи, Иslamыn malиyyяyя vя bцtюvlцkdя иqtиsadиyyata<br />
yanaшmasыdыr. Xцsusиlя bu mюvzu, Fars kюrfяzи<br />
юlkяlяrиnиn alternatиv rezerv valyuta – “neft dиnarы” yaratmaq<br />
cяhdlяrиndяn sonra daha aktual oldu.<br />
Mцasиr Иslam - ardыcыllarыnыn sayыna gюrя (xrиstиanlыqdan<br />
sonra) иkиncи yerdя olan цmumbяшяrи dиndиr. Lakиn,<br />
иqtиsadиyyatыn Qяrb modelиnиn tяmяl daшlarыndan sayыlan<br />
vя adяt etdиyиmиz иqtиsadиyyatыn onlarsыz tяsяvvцr edиlmяsи<br />
mцmkцn olmayan malиyyя alяtlяrиnиn яksяrиyyяtи (kre-<br />
dиtlяr, lиzиnq, иpoteka, sыьorta vя s.) dцnyadakы mиllиard ya -<br />
rыm mцsяlman цчцn qяbuledиlmяzdиr. Nя цчцn Чцnkи<br />
borc faиzи (rиba) vя bиr чox baшqa malиyyя alяtlяrи Quran<br />
tя rяfиndяn qяtи qadaьan edиlиb. “Ey иman gяtиrяnlяr! Sя -<br />
lяmи (borc цzяrиnя qoyduьunuz faиzи) qat-qat artыrыb ye -<br />
mяyиn. Allahdan qorxun kи, bяlkя, nиcat tapasыnыz!”<br />
(3:130).<br />
Иslam иqtиsadиyyatы aшaьыdakы prиnsиplяrя яsaslanыr:<br />
Sяlяmчиlиk qadaьan edиlиr. Baшqa bиr шяxsя borc pul<br />
verяn mцsяlman, onlarыn иstиfadяsи цчцn onunla bиrlиkdя<br />
mяsulиyyяt daшыmalыdыr vя tяkcя gяlиrи deyиl, hяmчиnиn<br />
zяrяrи dя bюlцшmяlиdиr. Baшlanmыш ишиn nяtиcяsиndяn asыlы<br />
olmayaraq kredиt цчцn haqqыn - tяyиn olunmuш faиzиn alыnmasыna<br />
yol verиlmиr. Иnhиsarчыlыq qadaьan edиlиr.<br />
Rяqabяtиn qeyrи-qanunи vя lяyaqяtsиz metdolarы qadaьan<br />
edиlиr. Malыn daшыnmasы vя satышыna gюrя hяddяn artыq haqq<br />
almaq qadaьan edиlиr. Pяrakяndя qиymяtlяr topdansatыш<br />
qиymяtlяrиndяn bиr yarыm dяfяdяn чox olmamalыdыr (иstиsna<br />
hallarda – nяqlиyyat xяrclяrи bюyцk olduqda – иkи dяfя<br />
чox ola bиlяr). Шяrияt tяrяfиndяn qadaьan olunan mяhsullarыn<br />
иstehsalы vя satышы qadaьan edиlиr, mяsяlяn, spиrtlи<br />
ичkиlяr, donuz яtи vя ya юz яcяlи иlя юlяn heyvanlarыn яtи.<br />
50 ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8 www.uluturk.info