BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
apar mыødыr. O, Amerиkanыn 600-dяn чox elmи-tиbbи jurnalыnda<br />
nяør olunan mяqalяlяrи analиz edяrяk belя bиr nяtиcяyя gяlиr kи,<br />
amerиkalыlarыn saьlamlыьы GM edиlmиø mяhsullarыn vя qиdalarыn<br />
yaranmasыndan keчяn dюvr яrzиndя pиslяømяyя doьru getmиødиr.<br />
GM edиlmиø orqanиzmlяrиn tяhlцkяlиlиyи haqqыnda иlk hяyяcan<br />
tяbиlи чalanlardan bиrи Amerиka alиmи Nathan Batalиon olmuødur.<br />
O, bu mяsяlяnи яtraflы araødыraraq GM edиlmиø orqanиzmlяrиn vя<br />
onlarыn mяhsullarыnыn 50 zяrяrlи effektи haqqыnda kиtab da yaz -<br />
mыødы. Onun sonda gяldиyи nяtиcяlяr dцnya alиmlяrиnиn bu<br />
mяsяlя haqqыnda fиkиrlяrиnиn zиddиyяtlи olmasыna baxmayaraq,<br />
bюyцk maraq doьurmuødur. GM edиlmиø soyanыn zяrяrlи ol du ьu -<br />
nu sичanlarla apardыьы cиddи elmи tяcrцbяlяrlя sцbut etmиø Rusиya<br />
aлиmи Иrиna Yermakava 2005-cи иldя The Natиonal Assocиatиon for<br />
Genetиc Securиty-NAGS-ыn tяøkиl etdиyи konfransda mяruzя<br />
etmиødиr. Onun mяruzяsиndяn sonra bu mяsяlяyя mцnasиbяt<br />
daha da dяyиømиø vя dцnyanыn bиr чox юlkяlяrиndя genиø elmи<br />
araødыrmalara stиmul yaranmыødыr. GM edиlmиø orqanиzmlяrlя<br />
яlaqяdar bяzи mцhцm tяhlцkяlи effektlяrя nяzяr salsaq gюrяrиk<br />
kи, hяqиqяtяn XX яsrиn яn цmиdverиcи texnologиyalarыndan bиrи<br />
olan bиotexnologиya nяlяrя qadиrdиr.<br />
1. Юlцm hadиsяlяrи. 1989-cu иldя onlarca amerиkalы, qиdalarыn<br />
tяrkиbиnя qatыlan vя Eosиnofиlиa mиlagиya sиndиromuna (EMS)<br />
qarøы иølяdиlяn vя L-trиtofanыn genetиk modиfиkasиya edиlmиø va -<br />
rиan tыnыn яrzaq mяhsullarыnыn tяrkиbиndя иølяdиlmяsи sяbяbиndяn<br />
юlmцø vя mиnlяrlя иnsan яlиl olmuødur. Bunu Yaponиyanыn Sho -<br />
wa Denko kompanиyasы иstehsal etmиødиr.<br />
2. Юldцrцcц vя yцksяk allergиya reaksиyalarыnыn mцшahиdя<br />
olunmasы. 1996-cы иldя Pиoneer Hи-Bred kompanиyasы mentиonиn<br />
zцlalыnыn mиqdarыnы artыrmaq цчцn Brazиlиya qozunun genиnи soya<br />
bиtkиsиnя kючцrtdц. Bu qoza qarøы bяzи adamlar øok vяzиyyяtиnя<br />
dцømя dяrяcяsиnя qяdяr allergиk иdиlяr. Bu, arы sancmasыndan<br />
yaranan øok qяdяr юlцmcцldцr. Heyvanlar цzяrиndя aparыlan<br />
tяcrцbяlяr vя elяcя dя иnsanlarda allergиya dяrяcяsиnиn artыm<br />
sцrяtиnиn bюyцmяsи transgen soyadan alыnan mяhsullarыn allergиk<br />
olduьunu sцbut edиr. Xoøbяxtlиkdяn bu soyadan alыnan mяhsullar<br />
bazarlardan tezlиklя yыьыødыrыldы vя bяdbяxt hadиsяlяrиn qarøыsы<br />
alыndы. Mцяyyяn edиlmиødиr kи, иndи Amerиka яhalиsиnиn 25%-и<br />
яrzaq mяhsullarыna qarøы hяssas olmuølar, onlarda daha tez-tez<br />
qaøыnmalar vя qыrmыzы sяpkиlяr olur, 4%, yяnи 12 mиlyon яhalи<br />
cиddи allergиya xяstяlиyиndяn яzиyyяt чяkиr, onlarыn qanыnda<br />
Иmmunoglobulиn E vя ya ИgE yцksяkdиr. 6%-7% цч yaøыna qяdяr<br />
olan uøaqlarda qиdadan allergиyanыn sяvиyyяsи чox yцksяkdиr vя<br />
bu, иlbяиl artыr. Иnsanlarыn pяhrиzиnя tяbияtdя heч zaman rast<br />
gяlиnmяyяn maddяlяr, mяsяlяn soya чичяyиnиn elementlяrи vя<br />
pomиdorda balыq genlяrи (1990-cы иldя DNA Plant Technology<br />
Corporatиon tяrяfиndяn yaradыlmыødыr) daxиl olan kиmи allergиya<br />
rиskи bюyцk olan иnsanlarda cиddи fяsadlar yaranыr. Bu, xцsusиlя<br />
balыq genи yerиdиlmиø pomиdorlardan alыnan mяhsullarda daha чox<br />
mцøahиdя olunur. Dяrиn vя яtraflы elmи tяcrцbяlяr vя qarьыdalы<br />
иlя mяøьul olan иnsanlarda aparыlan yoxlamalar sцbut edиr kи,<br />
qarьыdalыda GMO Bt allergendиr. GMO kartof, noxud vя soyalar<br />
allergenlяrlя zяngndиr. Sичanlar цzяrиndя aparыlan tяcrцbяlяrdя<br />
GM edиlmиø noxudun yцksяk allergen olduьunu sцbut edиlmиødиr.<br />
1999-cu иldя York laboratorиyasыnda GM edиlmиø soyadan alыnan<br />
mяhsullarыn allergen olduqlarы sцbut edиlmиø vя soyanы иlk on<br />
allergen sиyahыsыna daxиl etmиølяr.<br />
3. Xяrcяng vя degeneratиv xяstяlиklяr. Иnяklяrdя sцdцn<br />
mяhsuldarlыьыnы artыrmaq цчцn 1993-cц иldя FDA Monsantonun<br />
yaratdыьы rBGH genиnи daha da yaxøыlaødыrdы. Bu genиn иnяklяrя<br />
yerиdиlmяsи sцdцn mяhsuldarlыьыnы bиr neчя dяfя yцksяltdи. Lakиn<br />
alиmlяr xяbяrdarlыq etdиlяr kи, bu gen ИGF-1 hormonunun mиqdarыnы<br />
70-1000% artыrыr. ИGF-1 hormonu чox gцclц kиmyяvи maddяdиr<br />
vя иnsanlarыn yoьun baьыrsaьыnda, prostat vяzиndя vя dюødя<br />
xяrчяng rиskиnи 2,5-4 dяfя yцksяldиr. Kanada alиmlяrи sичanlar<br />
цzяrиndя apardыqlarы tяcrцbяdя ИGF-1 hormonunun qalxanabяnzяr<br />
vяzdя toplandыьыnы vя daxиlи orqanlarы sыradan чыxardыьыnы<br />
sцbut etmиølяr. FDA-nыn юz tяcrцbяsиndя gюstяrmиølяr kи, bu<br />
hormonun tяsиrиndяn dalaq 40-46% bюyцyцr vя bu иsя<br />
leykomиyanыn яmяlя gяldиyиnя иøarяdиr. Nяtиcяdя Avropa<br />
Bиrlиyи, Kanada, Avstralиya vя Yenи Zelandиya rBGH genиnиn<br />
иnяklяrя yerиdиlmяsиnи qadaьan etmиødиr. BMT-nиn beynяlxalq<br />
standartlar bцrosu (Codex Alиmentarиus) rBGH genиnиn<br />
yerиdиlmяsиnя patentи lяьv etdи vя nяhayяt ABШ da 2008-cи иldя<br />
bunu qadaьan etmяyя mяcbur oldu. Baøqa bиr tяrяfdяn, GM<br />
edиlmиø bиtkиlяr kanserogen hesab edиlяn herbиsиdlяrя davamlы<br />
orqanиzmlяrdиr. Bromoksиnиlя davamlы BXN pambыq transgendиr.<br />
Mяlum olmuødur kи, orqanиzmя GMO иlя daxиl olan yad DNT<br />
fraqmentlяrи tam hяzm olunmadыьыndan qana sorulur vя иnsanыn<br />
normal DNT-sи иlя bиrlяømяyя иmkan tapыr. Heyvanlar цzяrиndя<br />
aparыlan tяcrцbя lяr dя mцяyyяn edиlmиødиr kи, bu genetиk elementlяr<br />
soyuqdяymя, artrиt vя lиmfoma yaradыr.<br />
4. Bиlavasиtя xяrcяng yaradan kanserogenlяr. Bиr necя иl<br />
bun dan яvvяl alиmlяrя mяlum olmuødur kи, qиda mяhsullarыna<br />
яlavя edиlяn konservantlarыn bиrlиkdя gюstяrdиyи toksиk effekt<br />
onlarыn ayrы-ayrы toksиklиyиndяn bиr neчя dяfя чoxdur. Hяtta toksиk<br />
olmayan bиr neчя kиmyяvи maddяnиn kombиnasиyasы toksиk<br />
effekt yaradыr. Mяsяlяn, sяrиnlяødиrиcи ичkиlяrdя tapыlan askorbиn<br />
turøusu vя benzonat natrиum bиrlяømяsи benzиne яmяlя gяtиr -<br />
dиyиndяn vя bu yцksяk dяrяcяdя kanserogen hesab edиlиr vя xяrcяng<br />
yaradыr. Kanserogen maddяlяr genetиk mutasиyalarыn иntensиvlиyиnи<br />
vя xяrчяng hцceyrяlяrиnиn яmяlя gяlmя rиskиnи artыrыr.<br />
5. Supervиruslar. Vиruslar dиgяr vиruslarыn vя retrovиruslarыn<br />
genlяrиnя qarыøa bиlиr, mяsяlяn, HИV vиrusu. Bu zaman elя tяhlцkяlи<br />
vиruslar яmяlя gяlя bиlяr kи, onlarыn yayыlma sцrяtи<br />
aьыlagяlmяz dяrяcяdя bюyцk olar. Araødыrmlarыn bиrиndя bu tиp<br />
vиrusun 8 hяftяyя яmяlя gяldиyи gюstяrиlиlиr. Bu tяcrцbяnиn<br />
nяtиcяlяrиnя яsaslanaraq demяk olar kи, genlяrиn qarыømasы<br />
nяtиcяsиndя onlarыn elя kombиnasиyalarы яmяlя gяlя bиlяr kи,<br />
nяtиcяdя yenи, heч kиmя mяlum olmayan чox tяhlцkяlи vиruslar<br />
yarana bиlяr. Gen mцhяndиslиyи zamanы mяhz genlяrиn qarыødыrыlmasы<br />
prosesи baø verиr vя belя qarыømыø genlяr GMO-da kцllи<br />
mиqdarda olur. Odur kи, bиr-bиrиnя qohum olmayan genlяrиn<br />
qarыømasы bюyцk rиskdиr. Kanadada aparыlan araødыrmalarыn<br />
bиrиndя belя bиr prosesиn øahиdи olmuølar. Bиtkиnи hцceyrяlяrarasы<br />
hяrяkяtи tяmиn edяn genи zяdяlяnmиø xиyar mozaиkasы vиrusиna<br />
yoluxdurmuølar. Иkи hяftя keчmяmиø yoluxmuø bиtkиdя gen чatыømazlыьы<br />
baø vermиø vя onun genlяrи qarmaqarыøыq olmuødur. Bu,<br />
bиtkиnиn saf mяhsul vermя qabиlиyyяtиnи tamamиlя pozmuødur.<br />
Bu tиp tяcrцbяlяrиn nяtиcяlяrи 1997-cи иldя Amerиka Kяnd<br />
Tяsяrrцfatы Departamentиnи mяcbur etmиødиr kи, supervиruslarыn<br />
38 ТЦРК EЛИ/SENTYABR-2010, No:8 www.uluturk.info