Әлемдік

“Мэдени мүра” мемлекеттік багдарламасынынкітап серияларыБас редакциясыныц алкасыТасмагамбетов И.Н., бас редакторТәжин М.М., бас редактордың орынбасарыЖанаханов Қ.Қ., жауапты хатшыӘбділдин Ж. М.Әуезов М. М.Байпақов К.М.Зиманов С.З.Кәлетаев Д А .Қасқабасов С.А.Кекілбаев Ә.Кенжегозин М.Б.Қойгелдиев М.Қ.Қосыбаев Е.М.Қул-Мухаммед M AМагауин М.М.Мәмбеев СА.Нүрпейісов Ә.К.Нысанбаев Ә.Н.Рахмадиев Е.Р.Султанов Қ. С.Сүлейменов 0 . 0.Хусаііынов К. Ш.’’Әлемдік мэдениеттану ой-санасы”сериясының редакцияльщ алкасыМ .Әуезов (төраға), Е.Исмаилов, М.Ақдәулет, Т.Әсемқулов,А. Ж ақсылықов, Қ. К,абдрахманов, Б.Қарақүлов,Ә.Қодар, Ә. Наурызбаева, | С.Қондыбай | , 3. Наурызбаева,Б.Нүржанов, Қ. Нүрланова, Ш.Нүрпейісова, Е.Түрсынов.а е в К

YӘлемдікмэдениеттануой-санасыМифология:• •к^рылымы мен рөміздеріАлматы, ш «Жазушы», 2005

ББК 71.1Ә 52Қазақстан Республикасы Мэдениет, аппарат жэне спортминистрлігінің багдарламасы бойынша шыгарылдыҚ Р Үлттық кітапханасы жэне Алматы қаласыныңмэдениеттанушылар форумы уеынганҚүрастырғандарЗ.Ж. Наурызбаева, Ш.Ә. Нүрпейісова,СарапшыА.ЖаксылыковӘ 52 “Әлемдік мэдениеттану ой-санасы“. Он томдық. 2-томМифология: қүрылымы мен рөміздері.— Алматы:Жазушы, 2005. —568 бет.ISBN 9965-701-86-5Бул томдык, негізінде, М. Элиаденің “Миф аспектілері”, “Мифтер,тұс кору, мистериялар”, сондай-ак Э. Фроммньщ “Психоанализ жэнедзен-буддизм”, Д. Судзукидің “Дзен-буддизм туралы лекциялар”,Д.Норманның “Мифологиядағы символизм" деген еңбектерінен түзілген.0 4401000000-058402(05)-05ББК 77.1ISBN 9965-701-87-3-(т.2)ISBN 9965-701-85-7 © “Ж азуш ы” баспасы, 2005

АЛҒЫ СӨЗОйлаудың бізге белгілі екі жүйесі бар: біреуі —дәстүраясындағы мифтік символдық, архетиптік ойлау. Екіншісі —бүгінгі оркениетке тән логикалық ойлау. Алғашқысы біздіңадамдық табиғатымызға тэн, сонымен жарасқан, бітеқайнасқан. Екіншісі қолдан жасалған, ой-өрісімізді езгігесалып, дүниені қабылдау дағдымызды жүтандандырады.Еуропа Д екартқа еліктеп, “ Ойлай алғаным - тіріекендігімнің, бар екендігімнің, белгісі” деген қағидаға басүрған күні адамның ішкі әлемін жарасымда үстап келгенғарыштық үланғайыр бірлік пен дүниетанымдық түтастықкезеңі аяқталды. Дәстүр барлық уақытта ақылды екіншіқатарға қойып келді. Себебі ақыл жаннан кем, акиқаттыинтуитивті түрде түтас кабылдау қабілетіне нүқсан келтіреді.Ғалымдардың айтысына қарағанда, адамның ішек-қарынағзасының арасынан миға үқсас бір орган табылыпты.Әлбетте, бүл жаңалық емес, себебі 60-шы жылдарыБатыста дзен-будцизмді насихатгаумен аты шыққан ДайсетцуСудзуки де жапон мәдениетінде “қарынмен ойлау” дегенүгымның бар екенін айтады. Бүл аталмыш жайыттар атақтыпсихолог К.Юнгтың ойына сәйкес келеді. К.Юнг адамныңтүпсанасында /бессознательное/ барлық әлемдік дәстүрлермен мөдениеттерге негіз болган архетиптер /ілкі образдар,идеялар, символдар/ сақтаулы дегенді айтқан. Ягни, барлықнегізгі үгымдар мен қагидалар бізге ақылымыз жетілместенбүрын келеді. Тіпті десеңіз, біз оларды жүрекпенқабылдаймыз. Ж ақып пайғамбар түсінде корген, адамдыаспанга жеткізетін саты /басқаша айтқанда, аспани санағажеткізетін/, исламды зерттеуші Мартин Линкстің айтуынша,баспалдағы жүректен болган саты. Жүректің асқан шыңы,асқан түрі Рух, ягни, біздің түпсанамыз бен асқын санамыз/сверхсознательное/ рациодан тамыр тартпайды екен.Бүгінде етек алып отырган, сыртқы түрі гана гылыми,5

өмірге қатысты ұстаным қандай да болмасын қүбылыстыжадағай зерделейді, өзегіне, мәніне жетпейді, тек кабыршағынғана тамашалайды.Қолымыздағы жинакқа кірген авторлар: Эрих Фромм,Дайсетцу Судзуки, Мирча Элиаде, Батыстың интеллектуалдықэлитасының барлық басы озық окілдері сияқты,адамзат ұрынып отырған жүйкелік дағдарыс жайындакүйзеле жазған. Ақылға осыншама мән беріп, оны алдыңғықатарға қою түлғаның рухани әлемінің рухани кажетініңезгісіне ұласты, заманымызға тэн невроз сияқты сырқаттыңетек алуына жалғасты.Бүның сыртында дәстүрлі мәдениетті үстап түрғансимволдар жүйесі ыдырады. Бүгінгі өскелең өркениетбірнеше ғасыр ғана өмір сүріп келеді, ал дәстүр адамзатгыәлмисақтан бері сақтап келеді, оның зандары, оның танымыбүлжымас ақиқат болып саналған. Қазіргі заманда бағытбағдар,байлам санаулы жылдардың ішінде озгеріп жатады.Бүл, өз кезегінде, оркениетке тән түрақсы зды кты ,жүйесіздікті тудырады. Тіпті, өзімізді қоршаған табиғаттехногендік себептердің салдарынан апатқа үшырапотырады. Бүгінгі ғылымның ғаламат жетістіктері адамзатпен оны қоршаған ортаның тіршілігіне қауіп төндіріп отыр.К.Юнг архетиптер мен киелі символиканы үмытудыңсалдарынан бойымыздағы өмір нәрі қүмға сіңіп кетті дейді.Бүгінгі адам байырғы адамдай емес, бойындағы қуат пенэмоциялары өше бастаған. Бүл адамзат нәсілінің қартаябастағандығын көрсететін белгі. Осы орайда дәстүрлімәдениеттің қүны бүрынғыдан артып отыр. Дәстүрлімэдениет озған заман мен бүгінгі күнді байланыстыратынкиелі мүра ғана емес, сондай-ақ ол өркениет бойкүйездігін,адам қатынасындағы қарабайырлықты жеңе алатын қүрал.Адамдық түлғаның қадірін, ғарыштың киелі даусын, тірімахүлықтың ішінде бағасын артық қылған адамның бейнесіндөстүрлі мэдениет осылай үлықтайды. Исламда адамғаперіштелердің өзі келіп табынады, себебі адамға дүниедегібарлық заттың аты мәлім /яғни, олардың түп мағынасынбіледі/. Уақыт дәстүрлі формаларды өзгерткенімен,мазмүнына нүқсан келтірмейді. Алайда түлеп, жаңарыпотыратын формалар мәңгі, киелі мазмүнды тасалап кетпесүшін, оларға барар жолды да таба білу керек. Бүл орайдабізге символика, мифология мен архетиптер жолбасшы бола6

алады. Эйтпесе, біз Отан, үлттық жэне әлемдік мэдениет,тіл, киелі мейрамдар, қасиетті хаттарды қалайша таныпбілеміз. Тіпті, отбасы, үрпақтар сабақтастығы, жақсылықпен жамандық, ақиқат пен иллюзия жэне т.б. коптегенүғымдарды қалай сіңірер едік? Болмыстағы заттың барлығынпайда көзімен багамдап шығу мүмкін емес. Өйткені солайболған күнде барлық адам жауың мен бәсекелесіңе айналады,“барлыгы барлығына қарсы” соғысқа үласады.Дінтанушы үлы ғалым Мирча Элиаде мифологиялық ойжүйесінің бірден жүрекке жол табатынын атап айтқан. Олкөңілге қанат бітіреді, шабытынды оятады, қарапайым адамөзін дүниемен біртүтас сезінеді, өзін болмыс үшін жауапты,мәңгі өлмес сезінеді. Киелі мерекелердің кезінде дінирэсімдерге қатысқан, ардагерлер мен қаһармандардың есімінқайталаған адам сол аты аталғандарға бір сәтке болса дателінетін болған. Сол сәтте бойына қүйылған шабыт, қонғанөнер киесі бүгінгі біздің замандасымыздың ойын-сауықтаніздеген ләззатының орнын басатын болған. Шындығынакелетін болса, біздің дәстүрлі дүниеде өмір сүргенбабаларымыздың тіршілігінде фэни сарын болмаған, оларүнемі өлдебір биік қуат өрісінде жүрген. Бүныменсалыстырғанда театр, стадион немесе дискотекаға барғандаадамның алатын нэрі әлдеқайда қарабайыр. Біздің оміріміздіңсапасы да тиісінше төмендейді. Мифтік-діни үғымда рәсімдермен символдар біздің төни дүниеден биік, әлдебір басқадүниеге меңзейді. Ол аз десеңіз, аталмыш ырымдар біздіңдүниені сол биік бақига әредік-әредік теліп отыратын болган.Юнг архетиптерді биік поэзиялық образдардан боліпқараудың мүмкін еместігін айтқан. Ол —архетип, адамныңой өрісіне гана эсер етіп түрганда, оны қимылсыз түрганархетип деп қабылдауга болады. Оларды көбейту кестесіндейетіп үйрену мүмкін емес. Дүниені қүтқарушы қаһарманныңбейнесі, қанішерді тітіреткен бейкүнэ сэби, қүдайлар менәулиелер мекен ететін таудың бейнесі, жақсылық пенжамандықтың арасындагы тартыс, өлімнен кейін адамныңбиік сапада қайта жаратылуы, адам рухын сауықтыратынқасырет бейнесі — осы аталгандардың барлыгы өміргеерекше м эн-м агы на, элдебір асқақ сүлулық, корікдүниесімен туыстық сезімін, түйсігін тудырады. Дәстүрліқогам мүшесі омірді бірінен кейін бірі тізбектелгенқызгьшықты оқигалар деп қабылдаган.7

Архетип дегеніміз —адам табиғатынан, оньщ түпсанасынантамыр тартатын архаикалық мәңгі идея. Сол себептібір архетип сол баяғы архетип, ол барлық заманда, барлықмәдениеттерде үнемі үшырасып отырады. Тіпті атеистіктәрбиеде өскен адамның озі ішкі дүниесінде әлдебірархетиптің ықпалынан қүтыла алмайды. К. Юнг айтқандай,әрбір жанның түбінде өз сағатын күтіп қүдай архетипіжатыр. Біз логикалық жүйемен күрылған дүниеде жаратылғансебепті, аталмыш қағиданы елемеуге тырысамыз, алайдабүл елемеудің өтеуі, уақыт салдарынан, уақыт откен сайынқартайып, қираған біздің дүниеміз. Біз мәңгі таусылмасқажыр мен қайраттың бүлағынан айрылып отырмыз.Элиаде адамның барған сайын асқынған түрлі қызыққадеген жеңсікқойлығын атап айтқан.Түтыну қажетіне қүрылган авантюрлік өмір салтынаСудзуки айтқан “өмір сүру өнерін” қарама-қарсы қоюгаболады.“Хаос” пен “космос” дихотомиясы түлғаның психологиялыкахуалын да, әлеуметтік қүрылымды да тамашабейнелейді. Хаостың ортасына рухани геометрияньщпринциптері енгізілгенде барып космос пайда болатын болган.Әдцебір кеңістікті коктей өткен сызық пайда болғанда дүние“ортага”, “жогары” мен “теменге” бөлінеді, рухани гарышбірден жүйеге түседі. Барлыгы да жүйеленіп, орталықкаүмтылады; елдің рухани орталыгы киелі жерлерге, қалаболса, оның орталыгы сарайга, үй болса, ошаққа, социумболса, оның интеллектуалдық элитасына, халық болса, оныңмистикалық орталыгы Қүдайга үмтьглады. Өмірдің өзіфәниден тыс жатқан өлдебір биік мүратқа апарар жол деппайымдалган. Осының салдарынан өмірдің әр сәті ерекшемәнге ие болатын болган, ол жолдың әр үзігі үшін адамерекше жауапкер болган. Санадан, күнделікті тіршіліктенкиелі кіндік ж әне онын пәни дүниедегі белгілеріжайындагы үгым кеткен сәтте-ақ бірден хаос орнайды, санаүйқыга кетіп, жер бетін кенеусіз айуандық жайлайды.Б іртүтас сана бүдан былай күндізгі л о ги к алы қ -аналитикалық механикалық ойлау мен түпсананың түнектүйсікгері болып екіге жарылды. Бүл екеуі енді үйқы немесеаян кезінде гана түтасатын болды.Осы жинақтагы белді авторлардың бірі Мирча Элиадекосмос пен психология саласында теофанияга /қүдайлық

аян/ ден қояды. Бізден бүрынғы адамзат бүкіл әлемдіметафизикалық /табиғаттан тыс, сезім түйсіктерінеалдырмайтын/, трансценденттік /бақилы қ/ дүниенің бүдүниеге эманациясы /тегілуі/ деп білген және бүган бір сәтте күмәнданбаған. “Алтын ғасырда” мифологиялықперсонаждар, қүдайлар жер мен адамды жаратгы, ғарыштықзаң мен рухани әдеттерді орнықтырды, адамды бақыттыдүниемен жарасымды өмір сүруге үйретті. Акикат адамға обаста-ақ, әлмисақтан ашық еді, адам тек заң жолымен жүріп,өсиетті бүлжытпай орындаса болған еді. Ол үшін коғамдазаң мен рәсімнің орындалуын қадағалап отыратын әулетболды. Дәстүр-жаппай достүр еді, коғамның әдет-салтында,адамның жүріс-түрысында кездейсоқ ештеңе де жоқ еді.Басқаша болса, дәстүр ғасырлар бойы жасай алмас еді,әміршіні халық мүңын жоқтаған бірден-бір түлға ететін жарасымдыдемократия болмас еді. Бүкіл социум бір ғанакөзқарасты уағыздады. Ал кез келген әмірш і озінқүмырсқаның тасқа басқанын біліп отыратын ЖаратканИенің жердегі билігі шектеулі өкілі деп қана түсінді. Жерде, уақыт та, адамның жаны мен халык тіршілігі деғарыштық, тәни ырғақтармен өрістеді, метафизикалықтарихтың барлық циклдарына қатысып отырды.Мысалға айтайық, адамзаттың түлеп жасарғанынырымдай-тын, Қүдай үлының өліп, қайта тірілгенінбейнелейтін сюжет христиандықтың еншісі гана емес. Бүлаңызды мысырлықтардың өлтіріліп, көктемде қайта тіріліпотыратын бас қүдайы Озирис жайлы нанымдық жүйесіненүшырастыруға болады. Айсаның тірілгенін ырымдайтынПасха да көктемде тойланады. Адам жанының мистериясығарыштың түлеуімен сәйкес келеді, сол себепті табигатадаммен біртүтас, қанауға болмайтын объект ретіндепайымдалатын. Болмыс бүгінгідей қатерлі, танып-білумүмкін емес қүбылыс деп қаралмайтын. Барлыгы бір-біріменбайланыста жөне тепе-тендікте болатын.Қазіргі адам атом мен молекулага ыдыраган, қасаңгылыми түсіндірмеге сүйенетін қарабайыр дүниеде өмір сүріпотыр. Адам табиғаттан да, өз-өзінен де іргесін аулақ салган.Мәңгі жетіліп отыратын трансценденттік кемелдіктің орнынқүмырсқа тірлік, бір-біріне қайшы социум талаптары менжеке бастың мүддесі алмастырган. Адам бар болганы тетік.Түтыну бар, басқа ештеңе жоқ. Табигат қазба байлықтардың

қоймасы ғана. Осының барлығы түлғаның мәртебесінтөмендетеді, дүниені қабылдау дағдысына нүқсан келтіріп,жүтаңцандырады. Табиғи циклдар мен киелі географияныңасқақ символизмі, адамның заңғар мүраты, адамның асқарбел іспеттес қасиетті тарихы, осының тасасында түрған,жерүйыққа жетілгендігімізді паш ететін эсхатологиялықмиф —бүның барлығы озған заманда қалды. Ақырзаманжайлы ілім өлімді басты мүрат етіп бейнелейтін. Алайдабүндағы өлім белгілі бір кезеңнің аяқталуы мен келесікезеңнің басталуы деп түсінілетін, осының арқасындаадамның есін алған ажалдың үрейін жеңе білетін. Дәстүрліадам өзінің асқақ адамдық тұлғасын ешқашан үмытпаған,ол үшін бүгінгі адамның өлім алдындағы үрейі өлімнен дебиік өлім болып саналатын.Эрих Фромм мен Дайсетцу Судзуки “Дзен-будцизм жәнепсихоанализ” жинағында Батыс пен Шығыстың ойлаужүйесінің басты белгілерін салыстырады. Екі ғалымныңдаой қорытын-дылары Мирча Элиаденің байламдарыменқарайлас шығады. Бүнда да өркениеттік ой жүйесінің еңбасты жоғалтқаны —дүниені интуитивті, риясыз қабылдаудағдысы жайында айтылған. Батыс дүниені бөлшектеп,мағынасыз фрагменттерге айналдырып, мән-мағынаға жеткісікеледі. Батыстікі аналитика. Шығыстікі синте-тика дейдіСудзуки. Батыс дискурсивті, көпсөзді. Шығыс түң-ғиық,жым-жырт, ақын жанды. Бүл айырма тіпті екі ғалымныңбаяндау мәнерінен де көрініп түр. Фромм логикалық ойқоры-татын жерлерде Судзуки өмірді риясыз тамашалайды,поэзиялық теңеулерге барады, буддистік мысалдарға жүгінеді.Алайда екі автор да бір ой үстінде түйіседі: дүниені жүйелеп,манипуляция жасамак болған адамның өзінің санасы,психикасы мани-пуляцияға үшырайды. Бүрынғы мифологиялықой-жүйе адам жанының экологиясын ғана сақтап,қорғайтын. Адам өмірдің мәнді екеніне сенумен, биікмүраттарға сенумен ғана адам болып калатын. “Адам биікмүратқа, мән-мағынаға сенгенде, ақьшға сыймас қиындықтарғатөзе алады. Алайда әлдебір ақымақ ертегінің кейіпкеріекеніне көзі жеткенде, адам бірден күйрейді”,—дейді Юнг.Бүгінде каһарман жайлы биік үғым мансүқ етілді. Алзаманында, дәстүрлі түсінікте, қаһарман, күдай басқа тіріжаннан артык қылып жаратқан адам нәсілінің ең абзалқасиеггерінің жаршысы еді.10

Өркениет барлық дәстүрлі үғымдардың тонын терісайналдырды. Бүрындары адамдық ж әне қоғам ды қмүдделердің периф ериясы ндағы , ш етіндегі — ендіортасындағыға айналды. Ескі заманда эр адам жолаушыеді. Өзінің басты қазынасына, өмірінің басты мүратынақарай тоқтаусыз жылжыған жолаушы еді. Ол өзінің мақсатмүратынанайнымайтын, себебі дәстүрлі дүниенің бүкілжүйесі осы ыңғайда қүрылған болатын. Егерде адамдыидеологиясы бар мақүлық деп атауға болса, онда бүл —дәстүрлі адамға берілген анықтама. Уағыздағаның меністеген ісіңнің арасында қайшылық болмағанда ғана,уақытынды, ғүмырыңцы, сананды білдірмей жеп тауысқанкүйбең тірлікті жеңе білгенде ғана кемел өмір сүру мүмкін.Күнделікті машықты тіршілігінде көкейіңде Будда түрса,ағаштың гүлдегенін мерекедей қарсы алсаң, жым-жыртсүлулыққа шома білсең — көңіліңді мәңгі жасартыпотыратын бүлақпен қауышқаның, болашақтагы бүдан даасқақ істерің үшін қуат көзін тапқаның.Бүгінгі өркениет адамды әлдебір биік мүратынанайырды, енді адам жолаушы емес, ел мен жерді қызықіздеп кезген, әлдебір жат жәдігерлердің жанында түрыпсуретке түскеніне мәз туристке айналды. Бос уақытэкзотика мен қызық іздеуге арнадды. Қүдай туралы ойлауғажер де, уақыт та қалмады. Батыс пен Шығыстың арасын,дәстүр мен өркениеттің арасын бөлген бүл сызықты Фромм“болу” жэне “иемдену” деп белгіледі. Иемдену — яғни бірнәрсені зат ретінде сыртынан иелену. Ал болу —сол затпен,оның терең мәнімен түтасу. Фромм интуитивтік кемелтанымды “түпсана” деп атайды. Алайда ол “түпсана” депкоп жагдайда күнделікті ой-сана айналымынан шыгып,психиканың түңгиығына батып кеткенді айтады. Жэнетүпсанаға карай сезімнің ең ізгісі, ең парасаттысыыгыстырып шығарыл-ғандығын айтады. Қысқасы, санаәлеуметтің азғындауы салдары-нан күйреді дейді галым.Тіпті десеңіз, бүрынғы дәстүрлі үғым-дагы руханиетті,адамның ішкі дүниесін сипаттайтын үғымдар мен создерде жойылды. Бүгінгі қолданыстағы сөздік азгантай ғанақарабайыр сөздерден түрады.Жадау түлға өзінің тоналғандығын еміс-еміс сезінеді,өзін не аландататынын айтып бере алмай, әлдебір түйықшеңберге түседі. Адамның кітапқа деген ықыласын11

кинематограф ығыстырып әкетті. Бүл тоқтаусыз процесс.Ал енді қазір кино өнерін алдыңгылармен салыстырғандамүлдем қарабайыр, жүтаң эстрада өнері ығыстырып барады.Ересек адамның санасынан кеткен, баланың санасындажүрнағы ғана қалған рухани мүраттың жолында жүмылукабылеті қажеттілік заңы билеген бүл дүниеден біржолакөшкен десе де болғандай. Судзуки дзен дүниені рационалдықойлау сияқты бөлшектеп, артынша жансыз абстракциягаайналдырып, қайта жасақтап шығармайды дегенде, дәстүрлісананың дүниені барлық қадір-қасиетімен, реңімен,жүпарымен, тасасындағы биік мәнімен бір-ақ сәтте пайымдайалатын биік қабылетін айтқан. Дүниені түтас танитынгарыштық түпсананы айтқан.Символ осы мақсатқа ғана қызмет еткен. Ол үғым менқүбылыстың мәнін түсіндіріп қана коймаған, сондай-ақадамның аталмыш қүбылысты жан-тәнімен түйсінуін деқамтамасыз еткен. Символ бүрыннан таныс материалистікобраздарды пайдаланар еді, алайда аталмыш контексте бүлобраздар нәзік рухани дүниенің бейнелеріне айналатын,осылайша дүние ортақ рухани жоба, ортак идеяменкоктелген кабат-қабат шеңбер жүйесі болып бедерленер еді.Мысалға, солтүстік жарты шеңбер жарықтың, позитивтікЯнь принципінің бейнесі. Оңтүстік түнек негативтік Инь.Сол себепті мэдениеттер бүрынғы адамдардьщ үғымындасолтүстіктен оңтүстікке карай тараған. Мысалға, райхангүл толымдылық пен кемелдіктің белгісі. Кок райхан санадантыс биік деңгейді бейнелесе, алтын /сары / райхан түпкінәтиже, биік ғанибетті бейнелейді. Жеті кауыз райхан жетінегізді дүние /жеті ықылым, аптаның жеті күні, жетіпланета, кемелдіктің жеті мәртебесі/. Сегіз қауыз райхантүлеудің символы.і Іі ы қ жайында, оның аспаннан түсетін /найзағай,метеорит, жауын/ барлық жаратынды сияқты қасиетті,жүғысқанына қасиет дарытатыны айтылған. Сондай-ақшық, рухани жетігуді білдіреді, себебі атып келе жатқантаңның хабаршысы. Кейбір дәстүрлерде ол жарық сәулеидеясымен байланысқан.Дороти Н орманның кітабында екпінді сюжеттіксимволикаға, каһарманды жолдан тайдыратын ситуацияларғакуө боламыз. Бүның таңғажайып ештеңесі жоқ, себебіқаһарман қашанда мифологияның орталық түлғасы болған.12

Ол нәпсінің қаншама азабынан, қаншама өткелектен өтеді,жаулары қанша рет басына ажал төндіреді, есін алып, айласымен харекетін, жанының тазалығын сынға салады. Барлықдіндер мен мифологиялар адам бойындағы рухты оятуғакүш салады, пенденің жаны бүл жолда сыннан өтетін затқана. Адамның ауыр сыннан өтуі, жаңа белеске шығу үшінқимасынан айрылуы, міне, қаһарманның бүкіл өміріосындай драмалық коллизияға түтастай сиып түр. Бүгіндеалдына биік мақсат қоятын, ақиқатты талмай іздейтінтитанның бейнесі көмескі тартты, сол себепті мифологиямен символизм озінің актуальділігіне енді ғана жетілмектанымның салалары болып табылады. Табу үшін қимасынжогалту копмағыналы сирек сюжет. Адам Ата мен ХауаАна Қүдайдың созін, салған тыйымын тәрік етіп, мәңгіомірден айрылып, пейіштен қуылган, осылайша оздерін оздеріжердегі пенденің азапты оміріне бүйыртқан. Алайдақаһарманның жалғыз жолы осы шексіз азап пен тозім.Осылай гана бостандыққа, озің би, озің қожа болатынпатшалыққа жетесің.Мифологиядағы нәресте —орталық түлғалардың бірі.Бүл — өлі ысырап болмаган рухани мүмкіндіктердің,адамды сақтаушы ізгіліктің аспаннан түскен кемеңгерсәуленің символы. Бүл —қиындығына қарамай, азаптыжолга аттангандардың барлыгы ақыр соңында жететін“коне, ілкі бастау”. Күнделікті күйбең тіршілік адамгаозінің асқақ түлгасын шырамытуга мүмкіндік бермейді,сырт қарағанда шешімін таптырмас проблемалардыңқүрсауына қояды. Себебі күнделікті түрмыста үлкендөреже, үлангайыр мол табыс та адамды оның озініңшектеулі табигатынан асыра алмайды, оның жеткені сапалыжетістік емес, сандық қана жетістік. Мифке жүгіну уақытшаболса да адамның озін әлсіз пенде сезінуін үмыттырады,бір сәтке болса да адамды оның копқырлы “менінің” асқақмагынасымен, мәнімен бетпе-бет қояды. Толкиннің немесеГарри Поттер жайлы романдардың, Терминатор жайындагыфильмдердің ақылга сыймас танымалдыгын, жетістіктеріносы адамның күйкілік шегінен шыгуды армандаган, Юнгайтқан миф пен символдың жүйесімен қүрылған санадантыс дүниемен қауышуды армандайтын ежелгі аңсарыментүсіндіруге болады.13

Қаһарман өзін сүйе білетін үлкен жүректі адам дептаниды, себебі осыншама ерліктің, аянның нәтижесінде олөз жүрегінің сырларын танып барып токтайды. Себебімахаббат жолында ғана осыншама азапқа төзуге болады,махаббат қана адамға осындай биік міндет жүктейді, Рухж үректің бір қыры ғана. Рух — уақы тты ң билігінебағынбайтын, мәңгі таусылмас нәр.Мифологиямен қауышқан адам қайткенде бойындағытәни дүниеге тәуелді ететін менмендік қүрсауынан арылады.Кастор мен Поллукс жайындағы мифтегідей, қаһарман өзініңтәни негізін жеңе білгенде ғана кемелі толады. Адам жанынізгілендіретін бақилық сүлулық, жүрекке бірден жол табатынмифологиялық сюжеттер мен символдардың игі күшізаманға, уақытқа тиесілі философиялық ой-өрістің, ерте ме,кеш пе, ізсіз-түссіз жоғалатынын айғақтайды. Дүниеде мәңгінәрсе ғана қалмақ. Ал мәңгі жасарып, түлеп отыратын жүрекмиф пен символдың бағасын арттырып, мәңгі керек қылмақ.Ш уга Нурпейісова14

Серікбол ҚондыбайМИФ“М иф” деген сөзді жүрт екі түрлі, біріне бірі кереғаркелетін мағынада түсінеді. Баспасөз беттерінде осы “миф”деген сөздің “ертегі сияқты, яғни өтірік, жалган, ойданшығарылған, қиял” мағынасында берілгенін байқаймыз. Ал,шындыгында, “миф” деген сөздің нақты магынасы осыкелтірілгендерге қарама-қарсы.М иф — нақты бір тарихи уақы тта, нақты біргеографиялық кеністікте (жертарапта), нақты бір саяси,әлеуметтік, мәдени, шаруашылық жагдайында тірлік етіпжатқан адамзат қогамының (социумның) өзі өмір сүріпотырган орта (уақыт пен кеңістік) туралы, галам туралы,оның қалай пайда болгандыгы, адам туралы, оның қалайпайда болгандыгы, адамга ықпал ететін ішкі-сыртқыкүштер туралы, оз қогамының галамдагы орны, дәрежесітуралы түсініктерінің жиынтығы, дәлірек айтқанда,“түсіндім” деген стереотипі. Ягни, бүл жагдайдагы Миф —ойдан шығарылган өтірік, жасанды дүние емес, нақтыхалықтың дүние мен өзі туралы Ш ындығы, басқашаайтқанда “ш ы н” деп есептелінген, тарихи, руханитәжірибесіне сүйенген стереотиптік деңгейдегі Ақиқаты.Миф әрине, тарихи айгақ емес, бірақ нақты бір тарихиқогам ны ң таны мы, рухани дамуымен байланыстықалыптасқан, тарихи негізі, кисыны бар, ягни бүл жагынан“ақиқат” деп есептеуге болатын дүние.Қогам уақыт пен кеңістікте өзгеріссіз қала алмайды. Tacгасырынан бергі адамзат когамдық дамудьщ, этникалықтілдік,кәсіптік, т.б. өзгерулердің талай сатысынан отті.Сондықтан миф те оган ілесе өзгеріп отырган. Ескі қогамдыалмастырган әрбір жаңа қогам, өз ежебілігін “таза, бос15

жерден” бастамайды, өзіне дейінгі қоғамның ежебілік мифтіккелтірімдерінің бір бөлігін қабылдап, өзгертеді, жаңасынқосады, күрделендіреді. Осылайша, қоғамдар ауысқансайын, миф те ауысып отырады, бірақ бүрынңғы қоғамныңежебілік түсініктері сарқыншақ түрінде сақталып отырады.М іне, бүгінгі қазақты ң қолы нда (сөздік қорында,фольклорында, әдет-ғүрпында, мінез-күлқында, өнерінде)бар ежелгі біліктер —осындай сан мың жылғы өзгерулердіңең соңғы нәтижесі, сарқыты, “ бастапқы сорпаныңсорпасының... сорпасы” болып табылады. Сондықтан,қазақтағы мифологияның болмысын тек реконструкциялаужолымен ғана тануға болады.Миф —жалғандықты, ойдан шығарылғанды білдірмейді,бірақ “жалған миф” деген де, “ақиқат миф” деген де болады.Мәселен, бүгінгі қазақтың танымал мифі —оның Алаштыңүш баласынан таралғандығы. Басқа да мифтері бар. Осымифті абсолютті тарихи айғақ деп есептеуге болмайды,сондай-ақ оны жалған дей салудың да жөні жоқ. Өйткені“Қазақтың Алаштың үш баласынан таралғандығы” жөніндегімиф арғы қазақтардың көне руханиятына сүйеніліп, қазақхалқының тарихымен байланысты қалыптасқан “қогамақиқаты”. Оны түсіндірудің өз әдістемесі, қисыны, жүйесібар, тек осыларды әлі меңгеріп кете қойғанымыз да жоқ.Әр халыктың, мөдениеттің, діннің оз мифі бар. Текосы мифтің танымал болу дәрежесі әр халықта әр түрлі.Біреулері оны дамыған күйінде сақтай алса, екіншілері онысақтай алмаган, ал үшіншілері —өздерінің фольклорындагы,тіліндегі, мәдениеті мен өнеріндегі мифті тани, табаалмайды. Өйткені, әр халықтың тарихи тағдыры әр түрліболып шыққан, сондықтан, мифтік мүраны түсінудің, оныңжасырылған шифрларының кілтін тауып ашудың нәтижелерітүрліше болып шығып жатады. Дүрыс түсінілсе мифтікмүраның нақты қоғамға берері мол, үшантеңіз. Шалағайтүсініліп, оны тар мүдцелі ортада, әсіресе саяси мақсаттардапайдаланар болса мифтің қоғамға, нақты халыққа тигізерзияны да мол болып шыгады.Мәселен, 19 гасырда қалыптасқан “үндіевропалық”делінетін тілдік теориясының қойнауынан өсіп шыққан атгасмифологиялық мектеп, адамзаттың белгілі бір тобынқалгандарынан артық етіп шыгаруды, осындай артық16

туғандықтың тәңірілік негізі бар екендігін қисындағанжалған мифтік идеяны қалыптастырды. Осы үндіевропашылдықтьщарты “арийшылдық”, “нордизм”, “атлантизм”сияқты тарихи даму түрғымынан алганда қандай да бірғылыми қисындары бар теорияларды бүрмалау немесе біржақты түсіндіру іс-әрекетіне жалғасты. Р.Генон, Г.Вирт,т.б. ғалымдардың игі ниетінен туындаған идеяларосылайша қүбыжық теорияларға —жалған мифтерге негізболды да, арты апатқа алып келді. Оны “ Анненэрбе”, “Тулеқоғамы” сияқты “ғылыми-зертгеу мекемелерінің” тарихынанда, гитлерлік, фашистік Германияның қысқа тарихынан дажақсы білеміз. Соңғы кезде қайтадан жанданған, “Велескітабы” сияқты жалған дүниеге арқа сүйеген “орысарийш ылдығының” белсенділігінің артуы да мифтің(жалғандығы да, ақиқатгығына да қарамастан) аса күшті саясиқүралға айналуға қабілетті екендігін көрсетеді.Мүндай жалған мифтердің үлкені де, кішкенесі де болады.Жалған мифтің өзі бастапқыда ақиқат мифтің базасынасүйенеді. Кез келген (үлкені болсын, кішісі болсын)халықтың өз мифтік келтірімдер комплексі болады. Сырткөзге қарабайыр, жүпыны сияқты көрініп, шын болмысысол халықтың өзіне де белгісіз болып қала беретін осындайкелтірімдер, әр халықтың ата тегінің кім болганын, қайданшыққанын, қандай дәрежеде болғандығынан хабардар етсе,осындай тарихи мифтер, “қалауын тапса” аса қуатты саясине рухани факгорға айналады. Сондықтан да “миф” дегенніңқандай жасампаз не қиратқыш потенциалы бар екендігін 20ғасырдағы мемлекеттерді басқарган саяси элита жақсытүсінген еді. Міне, сондықтан да, 20 ғасырдьщ 1-шіжартысындағы “арийшылдық” мифологияның тарихынансабақ алган, сөз жүзінде коммунистік-интернационалдықболмысты, іс жүзінде үлы орыстық шовинизмнің астыртынбағытын үстанған Кеңес билігі, өз билігіне, мақсатына кедергікелтіріп, қарсы түра алатын “түрк ф акторы н ы ң”потенциалын жан-тәнімен, түла-бойымен сезіне алатындайдеңгейде еді. Орыс (славян) тарихын, тілін, мәдениетін,баскару өнері мен мәдени рөлін зерттегенде орыс, жалпыславян танымьша, тарихыңа.кднына дендеп еніп, судай сіңген“түрк факторын” аттап1өту; қиьш ед^Сондыктан^орыстарихындағы “түрк ыкпалынын, рөлін” төмендетіп көрсету,JC4~4£9 и I:вкздемик С, &эйсгмб*рв!] 17à II агыидагь; ғылым-и ' il

елемеу, айтпау —кеңестік дәуір ғылымының басты міндетіболды. Оның устіне Кеңес Одағындағы түрк тілдесхалықтардың сандық үлесі, демографиялық потенциалы,діни, мәдени түрғыдан алғанда бөгделігі де қауіп тугызатын.Міне, осындай тарихи өткен және реалды баршылықжағдайында түрк халықтарының тарихындағы “орыстыңөзін уысында үстаған сәттердің болғаны”, “түрк тілдікөшпелілердің бір кездері орыстарға қарағанда жоғарымәдениетке ие болғандығы”, т.б. осы сияқты жартылай аңызбен жартылай тарихи шындыққа негізделген тарихи жад,егерде фольклорлық, тілдік материалдармен үштастырылаотырып, ең бастысы —зерттелуіне шығармашылық еркіндікпен мүмкіндік берілген жагдайда, жаңа “ақиқат мифті”туғыза алуға қабілетті еді. ‘Ал мүндай миф Кеңесм ем лекетінің түтасты ғы на, орыс үлты ны ң тарихи“ евразиялы қ” миссиясына (мессионерлігіне) қауіптөндіретін. Сондықтан, осындай ықтималдықты жөргегінде,тумай жатып түнш ықтырмақ болған кеңестік саясиидеологиялықбилік 1940-шы жылдардың аяғынан бастапақтүрк халықтарының фольклорлық мүрасына, ең алдыменбатырлық, тарихи жырларына ш үйліккен еді (онытатарлардағы “Едіге”, “Шора батыр” жырларына тиымсалынуынан, осындай науқанның қазақ, басқа да түркхалықтарының жырларына қарсы жүргізілгендігінен көругеболады). Мүндай алдын-ала қамдану саясаты өз нәтижесінберді де, қалай болғанда да әдебиет, фольклор тарихынзерттеушілер жырлардың генезисі мең болмысын шалашарпызерттеумен гана шектелетін, коптеген тақырыптардытіпті де қарастырмайтын болды. Бүл такырып —зертгеушілерүшін аса қауіпті болып ш ықты да, оның салқыныфольклордың жекелеген тақырыптық салаларына да керіәсерін тигізді. Аттай 40 жылдай уақыт бойына (1950-90жылдар) түрк халықтарының жырлары әдеби-көркемдікжагынан болмаса, басқа жагынан зерттелінбеді десе деболады. Ғылымның, гылыми ойдың дамуының қарапайымлогикасына сүйенсек, түрк халықтарының, оның ішіндеқазактың да мифологиясын зерттеу ici, “мифологиялық(мифтік-лингвистикалық) мектептер” 1950-60 жылдардааққалыптасуы тиіс еді. Идеологиялық кедергілердіңсалдарынан бүл іс тек 1990 жылдардан кейін гана басталды.18

Миф жэне қоғам.Мифтік-лингвистикалык мектепМиф жэне мифология деген үгымдар туралы гылымикөзқарастың өзі екі түрлі. Біріншісі - мифтерді, оны зертгеуітиіс мифологияны ауыз әдебиетінің бір саласы (жанры)деп қарау, сол көзқарас негізінде мифологияга әдебитүргыдан багам жасап, әдеби түргыдан оның қалыптасуыжөнінде, коркемдік, тілдік, т.б. үрдістері мен сипаттары(ерекшеліктері) жөнінде түжырым жасау. Белгілі бір деңгейдебүл дүрыс та болып шыгады. Бірақ мүндай зерттеулердіңнәтижелерінің қогам үшін еш қайыры болмайтындыгында айтуымыз керек.Екіншісі - мифті ауыз әдебиеті ауқымынан шыгыпкететін, өз алдына дербес (әрине, гуманитарлық гылымдардыңбарлыгының тогысар түсында орналасып, сол гылымдардыңәдістемесіне сүйенетін) гылыми пән деп қарастыру. Бүлжагдайда осы гылыми пәнді, саланы дамытудың өзіндіктеориялы к, әдістемелік, терм инологиялы қ жүйесінқалыптастыру қажет болады.Ең бастысы - мифке тек ауыз әдебиетінін бір кордемшежанры деп емес, кез келген сауалымызга жауап бере алатынаса маңызы...Қазақ мифологиясын зерттеу тарихын қандай уақытгарданбастауга болады? Бүл жерде, осы тақырыптарга (тарихнамага)арналган арнайы зерттеулердің болуы қажет, ойткенізерттеліне бастау тарихының өзі де ауқымды болып шыгуыәбден мүмкін. Ал, әзірге мен тек өзімнің мифология туралыойлау жүйемнің қалыптасуына түрткі болган, табалдырықболган адамдар ретінде сонау Шоқан Уәлихановтан бастагаңда,арысы Ә.Маргүлан, А.Машанов, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібай,Е.Түрсынов, О.Сүлейменов сияқты т.б. ага үрпақтыңесімдерін, өзіммен замандас, кейбір еңбектерімен таныса алгантүлгалар — Е.Кокеевті, Т.Әсемқүловты, Ә.Сарайды,Б.Ыбыраевты, Б.Серікбайүлы-Қошым-Ногайды, Ә.Балқыбекті,З.Наурызбаеваны, А.Мүхамбетованы, С.Аязбекованы,М.Әуезовті, М.Сембинді, Г.Ақелеуовті, Н.Шаханованы,Г.Қарагозованы, Н.Оспановты, т.б. коптеген кәсіби галымдармен әуесқой зерттеушілердің есімдерін атаган болар едім(басқалар туралы, еңбектерімен таныс болмагандықтан,ештеңе айта алмаймын). Араларында әуесқойлары да, кәсіби19

мамандары да бар осындай ала-қүла топтың — кәсібиғылыми-зерттеу деңгейлері, сапалары жағынан әр-түрлі,іздену мақсаттары да, тақырыптары мен әдістемелері де бірбірінеүксамайтын, ғылымның эр саласынан келген осыкісілердің еңбектерінің ішінде таң қалдырып, тәнті ететінтосын пайымдар мен идеялар да, күмәнді көрінетінпайымдаулар да бар, дегенмен, осындай академиялықғүламалар және “академиялық ғылымнан тыс” еріктілер,қандай да бір мөлшерде болмасы н, “қазақ (түрк)мифологиясын зерттеу мектебінің табалдырығын” қалыптастыругаөз үлестерін қосқан еді.Міне, әр түрлі бағыттағы, әр түрлі өрелік, әдістемелікдеңгейдегі, әр түрлі тақырыптағы мифтік мәселелер жәнемифтік аспект қарастырылған басқа салалық (мэдениеттану,өнертану, тарих, т.б.) еңбектермен танысу барысында,осылардың барлығын бір теңдеуге, бір сызыққа келтіріп,бір жүйелі сүрлеуге, ортақ өлшемге түсіре алатын “мифтіклингвистикалықғылыми-зерттеу мектебін” жасау керекаудеген ой келді. Яғни әр уақытта, эр жерде, әр еңбектеайтылған ойларды бір-бірімен байланыстыра отырып,олардың кездейсоқ айтыла салмағандығын баянды ету үшін,“біз қайдан шықтық, қашан шықтық, қалай шықтық?”және “Біздің бастауымыз қай жерде, қай уақытта және солбастаудан бергі жолдарымыздың үлы нобайы қандай?”деген сауалдарга жауап іздеуден туындайтын ортақ принципүстанымдаржүйесін қалыптастыруымыз керек еді. Үсыныпотырган кітаптарым да — осындай “қазақ мифтіклингвистикалықмектебінің” базасын қалыптастыруғабағытталған шаралардың алгашқысы болып табылады.Мен осы міндетті орындай алдым деп айта алмаймын.Тек оз қадерімше із кесуге, алгашқы барлау жасауға шамамжетті. Ө йткені, миф — ежелгі заман таны мыны ң,ақиқатының ақпаратын сақтаған “техникалық тіл”, бүл тіластарлап беріледі, яғни ол —сегіз қырлы, бір сырлы жәдігер.Оны түсіну, іздерін аңғару оңай шаруа емес, оныңшырғалаңының кандай екендігін ғылыми іздену мензерттеудегі оре (түсіну деңгейі) мәселесіне қатысты мынадайойларм ен орнектеуге болады: “ ...К о н е зам анны ңжасампаздық айғагын қарастырып отырған зертгеуші, әзіргеоның, ең болмаса таза теориялық біліктілігінің деңгейі,сол жасампаздық айгақты туғызган оркениеттің таным20

деңгейінен анағұрлым төмен болып түрған болса, оны түсінеалмақ емес. Дэл осындай жағдаят дөстүрлі қазақ мәдениетінзерттеу ісінде де байқалады: ғалымдар өздері тап болғанәлдебір қүбылыстың сарқындарына кезіккенде оған жауапбере алмай жатады, не оны байқамай кетеді, не қатетүсіндіреді, өйткені мүндай қүбылыс көбінесе ауызекі түрдеөмір сүріп, үстаздан шәкіртке осындай жол мен жеткізілгенеді, ал, мүндай жеткізілу формасы откен ғасырдыңонжылдықтарының өне бойына түбегейлі түрде жоқ етілгенболатын. Қазақтардың дәстүрлі мәдениетінің мәйегін қүрапотырған жоғарғы, рухани қабаттағы қүбылыстар осылайша“ақтандақтар ауқымында” —қазіргі заманның ғылымыныңсоқыр да меңіреу болған белдеуінде қалып қойған. Бүлжағдай, біз зерттеу нысанына сайма-сай келер әдістердіғылыми түрғыдан пайдалануды үйренбейінше жалғасабермек”.1Осындай үкім-түжырымды, барлығына болмасада, бүрындары откен жэне осы күнгі тарихшыларға,әдебиетшілерге, фольклор тарихын зерттеушілердің басымкопшілігіне қатысты қолдануға болады. Бүл жерде өзіміздіде үмытпауымыз керек, ойткені мен де ежелгі атабабаларымыздыңжасап кеткен, бүгінгі мәтіндерде(текстерде), жеке создер мен сөз тіркестерінде, этнографиямен өдет-ғүрыптағы, сенім-нанымдағы, материалдықтуындылардағы (қолонердегі, сәулет онеріндегі) және омірмен мәдениеттің басқа қырларындағы жасырын “байырғымэдениет пен оркениет айғақтарын” (артефакт) түсінеалдым деп, соларды түсіну, тану дәрежесіне жеттім депайта алмаймын. Менікі де жогын сипалап іздеген соқырдыңқарекетінен сәл жоғары ғана деңгейде.Ең бастысы — мифтік-лингвистикалы қ мектептіқалыптастыруға барлығымыз бірдей қатысып, біріміздіңжазғанымызды, айтқанымызды бірден жоққа шығарасалмай, сын созге окпелемеуге үйреніп, біріміздікін бірімізоқи білуге, тындай білуге, толықтыра білуге, түзете білугениетті, пейілді болуымыз керек. Тек сонда гана қазакем,өзінің басқалармен, богде мәдениеттермен, оркениеттермендауласуға, пікір таластыруға, қалы птасқан ғылымидогмаларды жоққа шығаруға қажетті базаға —гылыми түрденақтыланған, дәлелденген тылға ие болады.1 Зира Наурызбаева. Реальность Духа. Казахская традиция в книгеМ.Магауина “Я ”.21

Мирча ЭлиадеМ И Ф АСПЕКТІЛЕРІI тарау. МИФТЕРДЩ ҚҮРЫЛЫМЫ“Тірі” мифтің маңызыБатыстың ғүламалары соңғы жарты ғасырдан астам уақытбойына мифті XIX ғасырдағыға қарағанда мүлде басқашакөзқарас түрғысынан зерттеп келеді. Өздерінен бүрынғыларданерекшелігі, олар енді мифті, осы сөздің үйреншікті“ ертегі” , “ойдан ш ы ғары лған ” , “ қ и я л ” түріндегімағынасында емес, қайта керісінше, ілкі қауымдық(первобытный) және қарабайыр (примитивный) қоғамдарғатән түсініктік мағынасында, яғни, мифті “нағыз, көмілболған оқиға” деген, одан да маңыздырақ, “киелі, елеуліжәне еліктеуге түрарлы қ үлгі болар о қ и ға” дегенмағынасында қарастырады. Бірақ, “миф” сөзінің осындайжаңа мағынасы оның бүгінгі заман тіліндегі қолданылуынекі үдайлы етеді. Расында да, бүл соз осы күндері “ойданшығарылған” (вымысел)1, “алдамшы” (иллюзия) деген де,ең алдымен этнологтарға, социологтарға және дін тарихынзертгеушілерге жақын да түсінікті “киелі дәстүр (священнаятрадиция), ілкітекті көңілашар (первородное откровение),еліктіргі” (пример для подражания) деген де магыналардақолданылады.1 Жақша ішінде сөздің орысша мәтініндегі нүсқасы берілген. Біз,бір жағынан кейбір казакша терминдерді түсінікті болу жэне оларга тезбой үйрету үшін торжіме еңбектің біраз түсында осындай жолмен екітілдегі баламаларды қатарластыра беретін боламыз. Ал, жалпы алғанда,терминдердің кос тілдік сөздігі кітап соңында топтастырылып беріледі.Мүнда біз кейбір жаңа қазақ ғылыми терминдерінің мон-мағыналарымен тандалу (үсынылу) себептері мен дэйектерін көрсететін боламыз(торж. - С.Қ.)22

Біз “миф” сөзінің мағынасының антик және христиандыққоғамдардағы айырмашылықтарының тарихына кейінірекжан-жақты тоқталатын боламыз (8-9 тарауларды қараңыз).Гомер мен Гесиодтың шығармаларындағы құдайлардың“м иф ологи ялы ғы н ан ” бірінш і болып бас тартқанКсенофоннан (шам. Б.з.д. 565-470 ж.ж.) бастап гректер үшінmithos үғымы күллі діни жөне бетер-табиғалық (метафизикалық)маңызын жоғалтып алғаны копшілікке белгілі.Алдымен логосқа, кейінірек тарихқа қарама-қарсы қойылғанmithos, ақыр соңында “ақиқатында болуы мүмкін емес нәрсе”дегенді білдіре бастады. Өз кезегінде, иудаизм менхристианды қ екі өсиеттің ең болмаса біреуініндезандастырылмағанның барлығын да “алдамшылық” пен“жалғандықтың” аумағына лақтырып тастады.Біз “миф” сөзін түсіндіруімізді толықтай аталып отырғанмағынасында (оның ең көп таралғандығына қарамастан) депайта алмаймыз. Бізді қызықтыратыны, мифтің ойданшығарылған дүние деп есептеле бастаған тарихи сәті менойлау сатысы да емес. Ең алдымен біз, мифі қазір де “тірі”болып отырған (немесе соңғы кездерге шейін “тірі” болған)қоғамдарды, солардағы мифті адамдарға еліктеуге түрарлықүлгі үсына алатын жэне осынысымен адам өмірінің маңыздыекендігінен хабардар ететін дүние деп түсіну түрғысындазерттейтін боламыз. Мүндай дәстүрлі қоғамдардағы мифтіңқүрылымы мен функциясын түсіну тек адамзат ойыныңтарихының әлдебір кезеңін ашып түсіндіруді ғана емес,сонымен қатар бүгінгі тірліктің маңызды категорияларыныңбірін жақсырақ түсіну дегенді білдіреді.Егер мысал ретінде Телегей (Океания) аралдарындағы“карго культтерді”2 алатын болсақ, онда, “күтпеген” және“бір түрлі” деуге түрарлық іс-әрекетгердін бірқатарын, әуелімифология түрғысынан алғанда түсіндіріп бермей, ақтапалмай жатып түстеп-жору киын болар еді. Осынау сәуегейлікжөне милленаристік культте ертегідегідей береке пенжырғалаң (блаженство) заманның қалайда келетіндігі жарияетіледі. Жергілікті тайпалар қайтадан өз аралдарыныңқожасына айналады және еңбектенуге мәжбүрліктенқүтылады, өйткені, олардың, ақ адамдардьщ өз айлақтарында2 Бейтаныс ұғымдарға (терминдерге, этнонимдерге, топонимдерге,т.т.) туралы кітап соңындағы түсіндірулерде тарау мен такырыптарбойынша түсінік беріледі.23

қарсы алатын кемелері сияқты, тауарларға толы кереметкемелерге мінген, өмірден өткен ата-бабалары қайтыпоралады. Сондықтан да, кеме бейнесімен сабақтасып жатқаносындай культтердің көпшілігі, бір жағынан, үй жануарларымен мүліктерін жоюды, екінші жағынан — “өлген атабабалардың”әкелетін тауарларын қоятын кең қоймалардысалуды талап етеді. Бір культ тауарға толы кемеге мінгенХристің, екінші біреуі европалықтардың келуіне алдын-аладайындалады. Жер бетіндегі үжмақтың жаңа дәуірі басталып,әлгі культті үстанушылар өлімсіздік қасиетке ие болады.Кейбір культтер оргиалық іс-әрекеттердің болатындығынжариялайды, өйткені, ол кезде дәстүрлі қоғамдағы тиымды(запретный) және жонді-рүқсатгы (санкционированный) депесептелген ғүрыптар өз қауқарынан айырылып, шексізеркіндікке орын береді. Осылайша, осы сияқты барлық ісәрекеттермен сенім-нанымдар арты галамды жаңаданжаратуга жэне алтын гасырга алып келетін “жарық ойнагы ”(светопредставление) туралы мифпен түсіндіріледі, бізтоменде коңіл болгелі отырған мифтің мән-жайы осындай.Әлгіндей культтік іс-әрекеттерді біз Конгода (1960 ж.),осы елдің тәуелсіздігін жариялауына байланысты бақылайалдық. Бір ауылда жергілікті түрғындар, ата-бабаларыныңөздеріне жіберер алтын теңгелі жауынының жаууына жолашу үшін, оз лашықтарының жабындысын алып тастады.Жаппай каңырап-кираудың арасында тек қорымға апаратынжолдар ғана тиісті сапасында сақталды, бүл өлген бабалардыңауылға еш қиындықсыз жетуін қамтамасыз ету үшін істелгенеді. Осы оқиғалардағы болған оргиялық шектен шығушылықтыңда мән-мағынасы бар еді, өйткені, миф бойынша,Жаңа Дәуірдің басталған күні барлық әйел атаулы барлықеркекке тиесілі болатын.Сірә, осындай оқиғалар болашақта сирекси беретін дешығар. Мифтік сюжеттің берген мүндай жүріс-түрыстыңбүрынғы отарлардың саяси тәуелсіздікке ие болуына орайжойылып кететіндігін де топшылауға болады. Бірақ, алысне жақын болашақта болатын оқиға бізге жуық арада болыпөткен оқиғаны түсіндіруге көмектесе алмайды. Біз үшіносындай “бір түрлі” жүріс-түрыстың түпкі мағынасына жету,оның себебін және асып-төкпелігін (излишество) ақтап алумаңыздырақ. Өйткені, осындай іс-әрекеттерді түсіне білу —адамдарга тэн, мэдениет мен рухани шығармашылыққа тэн24

факт ретінде мойындаумен пара-пар, бірақ, оларды бойдағыдерт сияқты тағы сезімдердің (звериный инстинкт) немесе“сақалды балалықтың” (инфантилизм) еркіндік алуы депқарастыруға мүлде болмайды. Басқа балама жоқ: не мүндайорескелдіктерді түкке түрғысыз етуге, жоққа шыгаруға,оларды, тайпалар “өркениетті” болған шақта толықтайжойылуы тиіс “тагылықтың” жекелеген мысалдары ретіндеқарап, үмытуга үмтылу керек; не осындай сарындагықүбылыстарды түсіндіретін, ақтайтын және діни магынаберетін мифтің ілкі себебін түсінуге тырысуымыз керек.Қарасты ры лы п оты рган нәрсеге қаты сты осындайкөзқарастардың соңгысы, біздің пікірімізше, мүмкін боларжалгыз жол болмақ. Тектарихи-діни қиырдан (перспектива)Караганда гана осындай фактілер мэдениет фактылары ретіңдеашылу қабілетіне ие болады, жэне сонда гана бала ойынынемесе аргы сезімдік (инстинктивный) әрекет тәрізді өзініңқүбыжықтық, жонсіздік сипатынан ада болмақ.“Қарабайыр мифология” біз үшін неліктен қызықЖерортатеңіздік және азиялық негізгі діндердің қайқайсысыда өзіндік мифологияга ие. Бірақ біз мифті зерттеудіосы (гректік, мысырлық немесе үнділік) мифологияларданбастамаганды жон көреміз. Грек мифтерінің басым копшілігіГесиод пен Гомердің, рапсодтар тарапы нан қайтақүрастырылган, олай болса, өзгертілген, жүйеленген. ТаяуШыгыс пен Үндістанның мифологиялық дәстүрлері дедінтанушылар мен тарихшылардың тиянақты өндеуінен жәнетүстеп-жоруынан (интерпретация) откен. Эрине, осы негізгімифологиялар өздерінің “мифологиялық субстанциясын”жогалтып алган және енді оларды “әдебиеттен басқа ештеңеемес” деп айтуга да болмайды, дегенмен байыргы когамдардыңмифологиялық дэстүрі діндарлар мен жыршылардыңөңдеуінен отпеген деудің де жөні жоқ. Бізге дейін жазбамөтіндер арқылы жеткен негізгі мифологиялар да, алгашқысаяхатшылардың, уагыздаушылардың және этнографтардыңдыбысталу, тіркелмеген сөз сатысындагы жазып алган“қарабайыр” мифологиялар да өзіндік тарихқа ие. Басқашаайтқанда, гасырлар бойына үстем мәдениеттердіңықпалымен немесе ерекше дарынды жеке түлгалардыңшыгармашылык кабілетінің арқасында олар озгеріске түсіпжэне байытылып отырган.25

Дегенмен, мифті зерттеуді бағзы (архаикалық) жәнедәстүрлі қоғамдардан бастаған жөн, кейінірек тарихтамаңызды рөл атқарған халықтардың мифологиясын дақарастыратын боламыз. Мүндай тандаудың себебі дамудыңкарабайыр сатысында түрган халықтардың мифтері, уақытбарысында олардың өзгерістерге үшырағанына қарамастан,әлі де болса озінің ілкі жай-күйін (состояние) сақтап отыр.Әңгіме, ең алдымен, мифтері әлі тірі және адамның барлықжүріс-түрысы мен іс-әрекетін анықтап және негіздеп отырғанқоғамдар жөнінде болып отыр. Мифтердің рөлі менфункциясын этнологтар байыпты түрде (немесе соңғыуақыттарға шейін) іздеп жэне сипаттап бере алады. Бағзықогамдардагы әрбір миф, әрбір жоралғылық (ритуальный)іс-әрекетке жөнінде жергілікті жүрттан сүрап және еңқүрығанда, олардьщ осы мифтер мен ғүрыптарға қандаймән-мағына беретіндігін анықтап алуға мүмкіндік бар.Әлбетте, қарабайыр халықтардың ортасында жүргізілгензерттеулер барысында хатгалған мүндай “тірі күжатгар” біздіңбасымызға түскен қиындыктарды шеше алмайды. Бірақ, олармәселені дүрыс қоюға, олай болса, мифті әлеуметтік-діниқайнары ауанында (контекст) анықтауға көмектесеаларлықтай артықшылықтарға ие.“М иф” үғымын аныктау тэжірибесіМифтің, барлық галымдар тарапынан бір ауызданқабылданар жэне сонымен бір уақытта маман еместерге деүгынықты боларлық анықтамасын табу қиынның қиыны.Жарайды, барлық багзы (архаичный) және дәстүрліқогамдардагы барлық мифті және мифтердің барлықфункцияларын қамти алатын универсал анықтаманы табумүмкін бе? Миф мәдениеттің төтенше күрделі болымдарының(реальность) бірі, оны барынша сан-алуан жөнебірін-бірі толықтырып отыратын аспекгерден зерттеуге жәнежоруга болады.Менің ойымша, бізді қызықтырып отырган мәселенікеңінен қамти алатын мынадай анықтаманы қолданган жонсияқты: миф киелі тарихты баян етіп, “бастаулардыңбастауындагы” болып откен еміс-еміс (есте сақталган)оқигалар жонінде әңгімелейді. Миф, бетер-текті сүриеттердің(сверхъестественные существа) ерлігінің арқасында болымның26

өзінің, ол оз бойына бәрін сиғызар болым (реальность), ғаламба немесе оның фрагменті болып табылатын арал, өсімдіктердүниесі, адамның жүріс-түрысы немесе мемлекеттікқүрылтай (установление) ма, — әйтеуір, түрпаты меннәтижесіне қандай жолмен жеткендігін әңгімелеп береді. Бүләркашан да әлдебір “жарату” жөніндегі әңгіме, бізгеәлдебірдеменің қалайша болгандыгы мөлім етіледі, мифтебіз әлгі “бірдеменің” гүмырлық қайнар-көзінде түрамыз. Мифтек шынымен болган, өзін толығынан көрсеткен жайтжөнінде ғана баян етеді. Мифтің кейіпкерлері —бетер-тектісүриеттер (существа). Олар, “барлық бастаулардыңбастауындағы” аңыздық уақытта әрекет ететіндіктен,жалпыга танымал. Миф олардьщ жасампаздық белсенділігінашып корсетеді және олардың іс-әрекетінің киелілігін (немесежай ғана бетер-тектілігін) анықтайды. Жалпы алғанда мифбүл дүниедегі қасиеттіліктің (немесе бетер-тектіліктің) саналуан,кейде драмалық, пәрменді корінімдерін (прояление)суреттейді. Нақ осы көрінімдер Ғаламды жасаудың жәнеоны бүгін қандай күйде болса, сондай етудің болымды(реалды) негізі болған. Оның үстіне, нақ осы бетер-тектісүриетгердің кірісуінің нэтижесінде адам бүгін қандай болса,сондай —ажалды, екі жыныска ажыраған, мәдениетке иеболып шықты.Алдын ала көрсетілген кейбір ескертпелерді егжетейлі(детально) түрде қарастыруға және толықтыруга мүмкіндікболар, ал әзірге біз үшін маңызды болып отырғанфактыларға көңіл болген дүрыс сияқты: миф, әлдебірболымдарга (реальность) қатысты болгандықтан, киелі әңгімежәне шындығында да болған оқиға ретінде қарастырылады.Космогониялық миф өзінің негіздемесі ретінде болымға ие,ғаламның сүрмегінің (существование) озі осы мифтідөйектейтін болғандықтан да ол “ақиқат”. Одан әрі: өлімніңшығуы туралы миф те, адамньщ өлімді болуы басты айғақболғандықтан, өзінің “болымына” ие, осылайша жалғастыраберуге болады.Миф бетер-текті сүриеттердің істері және олардыңқүдіретінің көрінімі туралы баян ететін болғандықтан, оладамзаттың белсенділігінің қандай ма болмасын еленугетүрарлық көрінімдері үшін еліктеуге, үлгі алуға түратынмодельге айналады. Штрелов деген уағызшы, этнографавстралиялық арунта тайпасының өкілдерінен кандай да бір27

жоралғыны олардың неліктен жасайтындығын сүрағанда,оған: “Бізге ата-бабалар “осылай етің” деп бүйырған”3, —деп, үнемі бір сарында жауап берілгеңдігін жазады. Қайтайпасының (Жаңа Гвинея) мүшелері өздерінің өмір сүрусалтын және еңбек ету ерекшеліктерін қандай ма молшердеболмасын өзгертуге қарсылық білдіре отырып, онысын:“Немустар (мифтік ата-бабалар) осылай істеген, біз де солетпекпіз”4, —деп түсіндіретін болған. Навахо тайпасыныңәншісінен ғүрыптың бір егжетейінің пайда болуын сүрағанда,ол: “Біздің Киелі Ата-бабаларымыз ең алғашқыда осылайістеген”5, —деп жауап берген. Біз осындай ақталуды тибеггікконе жоралғыга ілесе айтылатын жүгін-созден де табамыз:“Дүние жаралған уақыттан бері бізге қалайша өсиеттеліпқалдырылған болса, біз де солай істеуіміз керек”6. Осындайтүсіндіруді үнділік діндарлар да келтіреді. “Барлықбастаулардың бастауында” қүдайлар қалай істеген болса, бізде солай істеуіміз керек” ( Satapatha Brahmana, VII.2 ,1 ,4 ).“Қүдайлар осылай істеген, енді адамдар да солай істемек”( Taittiriya Brahmana, I .5 ,9 ,4 )7.Алдында корсетіп откеніміздей8, адамның культтіатқаруға қатысы жоқ жүріс-түрысы мен іс-әрекеті де бетертектісүриеттердің жүріс-түрыстық моделін қайталайды.Навахо тайпасының салты (обычай) бойынша, “О баста ӨзКелбетін Өзгерткен Әйел мен Қүбыжықтарды Жеңуші қалайотырған болса, адамдар да солай —әйелдер бір аяғын астынасалып, ерлер “молдас қүрып”9 отыруы тиіс”10. Караджеридеген австралиялық тайпаның мифтік дәстүрі бойынша,3 C.StrehlowAranda- und Loritja-Stramme in Zentral-Australien, vol. Ill,p. 1; ср.: L.Levy-Bruhl, La Mythologie primitive (Paris, 1935), p. 123; бүд.қараң: T.G.H.Strehlow,Aranda Traditions (Melbourne Univercity Press, 1947),p. 6.4 Ch. Keysser, сілтеме: Richard Thurwald, Die Eingeboreren Australiensund der Sudseeinseln (Religionsgeschichtliches Lesebuch, 8, Tubingen, 1927),p. 28.5 Clyde Kluckhohn, “Myths and Rituals: A General Theory” (HarvardTheological Review, vol. XXXV, 1942, pp. 45-79), pp. 66. қараң..: ibid.Басқа мысалдар.6 Mathias Hermanns, The Indo-Tibetans (Bombey, 1954), pp. 66 sq.7 M.Eliade, Le Mythe de 1-Etemei Retour (Paris, 1949), pp. 44 sq. (TheMyth of Eternal Return, New York, 1954, pp. 21 sq.)8 Le Mythe de 1-Etemei Retour, pp. 53 sq.9 Молдас күру — сидеть, скрещивая ноги под собой.10 Clyde Kluckhohn, op, cit., p. 61, сілтеме: W.W.Hill, The Agriculturaland Hunting Methods of the Navaho Indians (New Haven, 1938), p. 179.28

сатысынан өтіп кеткен халықтарда да кездесіп отырады.Тибеттің түргындарында және түркі-моңголдарда Гэсэрсияқты эпикалы қ жырларды тек түнде және қыстажырлайды. “Мүндай жырлауларға ғажайып әрекеті бар күштаңылады. Олардың көмегімен саят кезінде немесе соғыскезінде сәтгілікке жетуге болады (...) Мифті окудың алдындақуырылған арпаның (ячмень) үны төгілген кеңістікдаярланады. Тындаушылар оны айнала отырады. Жырлаубірнеше күнге созылады. Жыр айтылып отырган жерде біркездері Гэсэрдің түлпарының тағасының іздерін көргендігіайтылады. Осылайша, мифті орындау барысында сол мифқаһарманының келіп қатысып отыруына мүмкіндік бергендеп түсінілген”16.Мифтер бізге нені ашып бередіАборигендердің “кәміл шын баяндар” мен “ойданшыгарылганның” арасында жасап отырган айырмашылықтарыелеулі. Әңгімелеудің екі категориясы ла уақыттықтүргыдан алганда алыста, багзы замандарда болып өткеноқигалар қатарына жататын “озалдар” болып табылады.Мифтердің негізгі кейіпкерлері қүдайлар мен бетер-тектісүриеттер (сверхъестественные существа), ал ертегілердікі —қаһармандар мен сиқырлы қасиеттерге ие жануарларболганына қарамастан, барлыгына да орнақ белгілер бар,бүлар күнделікті дүниеге жатпайды.Жэне, солай болса да, аборигендер бүл баяндардың бірбіріненмүлде өзгеше болатындыгын сезіне білген. Мифтікбаяндар адамның өзінв тікелей қатысты болса, ертегілермен мысалдар, тіпті олар дүниеге өзгеріс енгізген күнніңөзінде де (кейбір жануарлардың анатомиялық жәнефизиологиялық ерекшеліктері), адамның сыбага-несібенеөзгеріс енгізбейді17.16 R.A.Stein, Recherches sur 1-ерорее et le barde au Tibet (Paris, 1959),pp. 318-319.17 Әлбетте, бір тайпа үшін “коміл ақикатты” болып есептелген аңызкелесі бір, көршілес тайпа үшін “ойдан шыгарылган” болып есептелетін.“Демистификация” — модениеттің бағзы сатыларында-ак көрінебастайтын процесс. Ең бастысы — “тағылардың” оркашан да мифтер(“ақиқат баяндар”) мен ертегі, аныздардың (“ойдан шығарылғанбаяндар”) айырмашылығын сезіне біліуінде.31

Расында да, мифтер тек дүниенің, жануарлардың,өсімдіктер мен адамзаттың жаралтьшуын хабарлап қанақойған жоқ, адамды бүгінгі (яғни оның өлімді, белгілі біржынысты пендеге айналып, қауымға үйымдасқан, және тіріқалу үшін белгілі бір ержелерге сәйкес жүмыстануға мәжбүрболған) күйіне жетуіне алып келген аса маңызды оқиғалартуралы да баян ететін. Ғалам мен адамзат, “баршаныңбастауында” астам текті пенделер жасампаздықпенайналысқандықтан да бар болып отыр. Бірақ, дүниежаратылып жэне адамзат пайда болғаннан кейін де басқаоқиғалар болып өтті, яғни, қазіргі түрпатындағы адам —осы мифтік оқигалардың тікелей нәтижесі болып табылады,ол осы оқиғалар барысында жасалған. Сол уақытта бірдемеболғандықтан да ол —ажалды. Егер сол бірдеме болмағанболса, адам ажалды болмас еді: ол, қүдды тас сияқты, қаншаөмір сүргісі келсе, сонша өмір сүрер еді; жылан сияқты,өзінің өмірін үнемі жаңартып, ягни, шексіз мәрте қайтаданбастап отырар еді.Өлімнің пайда болуы туралы миф сол шақта болған оқиғатуралы әңгімелей отырып, адамның неліктен ажалдыболгандығын түсіндіріп береді. Егер, мәселен, әлбебір тайпабалықшылықпен айналысатын болса, осындай маманданудыңсебебі де дәл әлгіндей жолмен түсіндіріледі: есте сақталмағанмифтік уақыттарда әлдебір бетер-текті сүриет (сверхъестественноесущество) әлгі тайпаның ата-бабаларын балык аулауғажәне пісіруге үйреткен. Миф осы бір бетер-текті сүриеттіңбалықты қалай аулағаны туралы тарихты баяндау барысындабізге бір мезгілде адамдарга балық аулауды үйрететін жәнеосы тайпаның неліктен осы кәсіппен, нақ осындай жолменайналысуы керектігін түсіндіретін әлдебір қүдайы әрекеттіңсырын ашады. Мүндай мысалдарды коптеп келтіруге болады.Бірақ, осы келтірілгендерінің озі-ақ мифтің ілкі қауым адамыүшін айрықша маңызға неліктен ие болғандығын, соныменбір мезгілде мысалдар мен ертегілердің осыншама маңыздыбола алмайтындығын корсете алады. Миф адамды, оны“кіндік-коз”18 деп жариялап, оның омір сүруіне және бүдүниедегі сүрмекке (существование) қажетті атаулыныңбарлыгын да оған тікелей қатысты етіп көрсететін ілкі18 Бұл жердегі “кіндік-көз” деп жариялауды — экзистентенциалдымәнде деп қабылдаған жөн.32

бастаулық, негіздеуші “озалдармен” таныстырады. Соңынатаман бізге осындай дүниеге деген өзіндік көзқарастың ілкіқауымның адамының жүріс-түрысына қалайша ықпалететіндігі түсінікті бола бастайды. Егер бүгінгі заман адамыөзін тарихтың нәтижесі деп есептейтін болса, бағзы(архаикалық) қоғамның өкілі өзін бірқатар мифтік оқиғалартізбегінің туындысы деп есептеген. Бүл да, ол да өздерін,мысалға, аспап, еңбек қүралы тәрізді, мәңгіге “жасалған”жөне біржолата “істелген” деп есептей алмайды. Бүгінгі заманадамы былайша ой қорыта алады: 8000-9000 жыл бүрынадамзат жер өңдей бастады, Таяу Шығыс аймағында іріқалалық өркениеттер дамыды, македониялық ЕскендірАзияны жаулап алды, Август император Рим империясыныңнегізін қалады, Галилей мен Ньютон, біздің санамызда, галамтуралы, кейінірек гылыми прогресс пен өнеркәсіптің,өндірістің өркендеуіне жол ашып берген революция жасады,сосын француз Револю циясы болды, наполеондықсогыстардан кейін европалықтардың ақыл-ойын еркіндік,демократия және әлеуметтік әділет идеалары жаулап алдыжэне тагысын тагылар сияқты, бір-біріне сабақтасып жатқаноқигалар тізбегінің нәтижесінде мен нақ бүгінгі қалпымасай болып қалыптастым. Осы сияқты, ілкі қауымның өкіліде мынадай жолмен ой қорыта алады: нақ осы шаққа дейінбірқатар оқигалар болып өтті, мен сол оқигалардыңнәтижесінде осындай болып шықтым. Бірақ, осы сөздерденкейін ол мынадай толықтыру енгізеді: бүл оқигалар мифтікуақытта болган, сондықтан да, әлгі оқигалардың өрекететуші кейіпкерлері адамдар емес, астам текті пенделерболгандықтан, бүл оқигалар киелі тарих болып табылады.Бүл бүл ма, егер бүгінгі адам, өзін жалпыга ортақ тарихтыңнөтижесі деп багалай отырып, осы тарихты оныцтүтастыгында танып-білуді міндет деп санамайды, ілкіқауымның адамы болса, өз тайпасының мифтік тарихынесіне түсіріп қана қоймай, оның елеулі бөлігін уақыттануақытқа қарай актуализациялап отыруы тиіс. Нақ осыжайттан бүгінгі адам мен багзы қогамныц өкілі арасындагыең үлкен айырмашылық көрінеді: біріншісі үшін оқигаларбіржолата қайталанбас, соңгысы үшін қайталану-қайталанбаумәселесінің басы ашық.Түріктер 1453 жылы Константинорольді жаулап алды,1789 жылдың 14 шілдесінде Бастилия қүлады. Бүл оқигалар208-1

келтірілетін) осындай ғүрыптар, — өз алдына тотемдікөбейтіп таратуды мақсат етіп қоймайды, олар текбағышталғандар қатарын толтыратын жастарды осыкульттердің атқарылу рәсімімен (церемония) таныстырудығана мүрат етеді”20.Олай болса, мифте баяндалған “әңгіменің”, оныц текқүпия түрде жүзеге асырылып және жетпек процесіндеберілетіндіген ғана емес, оған магиялық-діни қүдіреттіліккөрінімінің де ілесіп отыруына орай, белгілі бір эзотериялық“білім” деп есептетелетіндігін аңғаруға болады. Және, расындада, “қандай да бір нәрсенің, жануардың, өсімдіктің пайдаболуы жөніндегі білу” мен “оларды өзімізге бағыныштыеткізер, олардың осіп-онуі мен көбеюін реттеуге мүмкіндікберер магиялық билік ие болу” дегендер - озара пара-парүғымдар болып табылады. Эрланд Норденскьельд үндістердіңкуна тайпасының түрмысынан өте қызғылықты мысалдаркелтіреді. Әлгілердің сенім-нанымы бойьшша, ауланар қүстьщшығу тегін білу саят кезіндегі сәттіліктің кепілі болыпесептеледі. Егер кейбір мақұлықтарды қолға үйретудің сәтітүскен болса, онда мүны магтарға әлгілердің жаратылуқүпиясы белгілі болудың арқасында болды деп түсінген жөн.Осы сияқты, егер от пен жыланның шығу тегін білсең,қызған темірді не улы жыланды қолда үстап түру қауіпсізболмақ. Норденскьельдтің айтуынша, “куна тайпасыныңТиентики ауылында, оттың шығу тегін білудің арқасындаөзіне ешқандай зиян келтірмей жалындап түрған отқа кіреалатын 14 жасар бала бар. Перез қолына оттан қызарыптүрған темірді үстаған немесе жыландарды ырқына кәндіргенадамдарды жиі кездестірген”21.Мүндай сенімдер бір типті мәдениеттегі тайпаларданбасқаларда да жеткілікті түрде таралып, кездесіп отырады.Тимор аралдарында, мәселен, күріштің пісер шағында,егістікке күріштің мифтік дәстүрлерін білетін адам аттанады.“Егістік басында, лашықта ол, түні бойына, күріш өсірудіңқалай пайда болғандығы жөніндегі аңызды (күріштің шығу20 C.Strehlow, Die Aranda- und Loritja-Stamme, vol. Ill, p. 1-2; L.Levy-Bruhl, op. cit., p. 123. Австралиялық жас өспірімдердің жетпектікғүрьіптары туралы, салыст.: Naissances mystiques, pp. 25 sq.21 E.Nordenskiold, “Faiseurs de miracles et voyants shes les Indiens Cuna”(Revista del Instituto de Etnologia, Tucuman, vol. II, 1982), p. 464; Levy-Bruhl, op. cit., p. 118.35

тегі хақындағы мифті) дауыстап айтып шығады... Бұлжоралғыны абыз еместер (не священнослужители) атқарыпіпығады”22. Күріштің қалай шыққаны жөніндегі өңгімеденсоң, күріш, ең алгашқы егілгендегі сияқты, барынша жақсы,мол және қалың болып өседі. Күрішке, оның қалайшажаратылғанын есіне салып, оның қалайша өсу керектігін“үйретіп” қана қоймайды, магиялық жолмен оган өзінің шыгутегіне, өзінің бастауларына қайтып оралуға, осы арқылы еңалғашқы үлгі түтарлық егінді қайталауға мәжбүрлейді.“Калевала ” эпосында кәрі Вяйнямейнен қайық жасапжатып, қолына едәуір жарақат салып алады. Сонда ол “магшипагерлероқитын дүғаларды (заклинание) әндете бастайды.Ол өзінің жарақатының не себептен болғандығы жөніндежырлайды, бірақ кез келген темірдің бастауы жөніндегі, өткіржүзді болаттың кесіп кетуінен болған жарақатты жазуғақажетті сөздерді есіне түсіре алмайды”. Басқа магтардансүрастырып көреді, кенеттен: “Мен темірдің бастауы жөніндеесімі түсірдім”, —дейді де былайша дауыстап ән салады:“Ауа —материя атаулының ілкісі, су —ең үлкен апа, от —екінші ағасы, ал темір —үшеудің ең кенжесі. Үлы ЖасампазУкко Жерді Судан ажыратып, теңіз түбін жасады, бірақтемір әлі жаратылмаған болатын. Сол кезде ол алақанынсол аяғының санына сүртеді, сол кезде үш фея дүниегекеледі, олар темірдің анасы болып шығады”23. Бүл мысалдантемірдің қайнар-көзі туралы мифтің жалпы космогониялықмифтің бір бөлігі болатындығын және оның белгілі бірмөлшерде жалғасы болып шығатындығын көріп отырмыз.Бүл жерде шығу тегі туралы мифтің ең маңызды дегенерекшеліктерінің біріне назар аудартқымыз келеді, олжөнінде келесі тарауда әңгімелекшіміз.Дәрі, тек оның шығу тегі белгілі болган жағдайда ғанаемдік дәру, шипалы болады деген идея кеңінен таралған.Тагы да Э.Норденскьельдке жүгінер болсақ: “Кез келгенмагиялық өндетудің алдында қолдангалы отырган нәрсеніңшыгу тегі жөніндегі дүга оқуы керек, әйтпесе бүл нәрсеэсер ете алмайтын болады (...) Дәрі дәрулі болу үшін, оныңшыгу тегі жөнінде, оны ілкі әйелдің қалайша тугандыгы22 A.C.Kruyt, сілтеме: Levy-Bruhl, op. cit., p. 119.23 Aili Kolehmainen Iohnson, Kalevala. A Prose translation from the fmnish(Hancock, Michigan, 1950), pp. 53 sq.36

жөнінде білу қажет”24. Л.Ф.Рок жариялаған на-хилердіңжоралғылык әндерінде мынадай қағида қатаң үсталады:“Дәріні, егер оның шығу тегі белгісіз болса, пайдалануғаболмайды”25. Немесе: “Ол туралы, егер сіз оньщ шыгу тегіжонінде айтып отырган болсаңыз, әңгімелеуге болады”26.Келесі тарауда біз жогарыда келтірілген Вяйнямейнентуралы мифте баяндалгандай, дәрінің шыгу тегі туралыәнгім енің дүниенің жаратылуы туралы әңгімеменбайланысты екендігін білетін боламыз. Нақтылап аларболсақ, әңгіме мынадай түрде түрпаттала алатын ортақкелтірім жөнінде болып отыр: гүрыпты, егер оның “шыгутегі ”, ягни, оның ең алгаш рет қалай жүзеге асырылгандынайтып берер миф белгісіз болса, орындауга болмайды. На-хитайпасының бақсысы до-мба жерлеу гүрпы кезінде байлайшаәндетеді: “Енді біз өлгендердің соңынан ереміз жөне тагыда қайгы-мүнды білетін боламыз. Біз тагы да, демондардыүркіту үшін билейтін боламыз. Егер де біз, бидің қайданшыққанын білмейтін болсақ, ол туралы айта алмаймыз.Егер бізге бидің шыгу тегі беймәлім болса, онда оныорындауга да болмайды”27.Жогарыда келтірілгендер таңгажайып түрде утитотайпасының окілдерінің арнау-создерін (заявления) ескетүсіреді: “Бүл создер (мифтер) біздің әкеміздікі, оның озсөздері. Олар бар, сондықтан да біз билейміз, егер де олбізге создерін қалдырмаган болса, онда ешқандай би деболмас еді”28.Коп жагдайда шыгу тегі жоніндегі мифті білудің озі аздықетеді, оны қайта тудыру, көрсету керек. Бірақ бүл да әзіргетүгел емес: шыгу тегі туралы мифті қайталай немесе мадақтайотырып, орындаушылар гажайып оқигалар болып откен киеліатмосферага (жан-тәнімен) бойлауы тиіс. “Басталудың”мифтік уақыты - “күшті” уақыт, ойткені ол жасампаздық24 E.Nordenskiold, “La conception de 1-ame ches les Indiens Сипа de 1-Isthme de Panama” (Journal des Americanistes, N.S., t. 24. 1932, dd. 5-30), рЛ4.25 J.F.Rock, The Na-khi Naga Cult and related ceremonies(Rome, 1952), vol. II, p. 474.26 Ibid., vol. II, p. 487.27 J.F.Rock, Zhi-ma funeral of the Na-kri (Vienne Modling, 1955), p.87.28 K.Th.Preuss, Religion und Mythologie der Uitoto, I-И (Gottingen1921-1923), p. 625.

процесіне астам текті пенделердің шығармашыл-белсендіқатысуының арқасында өзгерген. Мифтерді қайталай отырып,ұмыт болған уақыт, өзінің барша тұтастығында қалпынакелтіріледі, және, соның нәтижесінде, адам, белгілі бірмөлшерде атальш отырған оқиғаларға “қатысушы”29, қүдайлармен қаһармандардың түстасьша айналады. Қ ы сқ а қайырғанда,мифтерді “бастан кешіре” отырып, біз хронологиялық,зайырлы (светский) уақыт өрісінен шығып өлшемдікқасиеттері жағынан мүлде басқа, бір мезгілде бастапқы, ілкісипатқа да, солымен бір мезгілде мәңгі, шексіз қайталатанаберетін “киелі” уақыт орісіне енетін боламыз. “Мәңгі қайтаорала беру туралы миф ’’деген еңбегімізде назар аудара бастаганмифтің осындай функциясы келесі тарауларда барыншаепкетейлі карастырылатын болады.Мифтердін қүрылымы мен функцияларыМифке қатысты кейбір жөн-жосықтарды айқындап алуғаосы қарастырылған мезеттердің озі де жетіп қалады.Жалпылама ортақ мәнінде ілкі қоғамдардағы миф жөніндебылайша түйін жасауға болады:1) ол бетер-текті сүриеттердің (сверхъестественныесущества) ерліктерінің тарихын қүрайды;2) бүл озал (реалды дүниеге қатысты болуына орай) кәміл,шексіз ақиқат және (бетер-текті сүриеттердің жасампаз ісәрекетініңнәтижесі болғандықтан) киелі деп есептеледі;3) Миф әрқашан да “жаратуға” қатысты болады, оләлдененің дүниеге қалай келгендігін немесе әлдебір жүрістүрыстың,ережелердің жөне еңбек машықтарының қалайшапайда болғандығын әңгімелейді; нақ сондықтан да, мифадамның жүріс-түрысындағы елеулі деуге болатын баршахаракеттің парадигмасын қүрайды;4) Мифті тану арқылы адам заттардың “шығу тегін”танитын болады, мүнысы оған заттарды иеленуге және өзқалауына сай басқаруға мүмкіндік береді; бүл жердегі сөз“сыртқы”, “елеңсіз” (абстрактный) таным жөнінде емес,мифті жоралғы түрінде қайталау кезінде немесе оны ғүрыптыоткізу барысында (сол ғүрыпка түғыр болып келетін)29 Бүл жердегі “қатысушы" — “участник" емес, “соучастник", яғни,“сыбайлас".38

қайталау кезінде жоралғы деңгейінде “бастан кешіруге”(проживать) болатын таным жонінде болып отыр;5) Қалай болғанда да миф, жадында қайтадан көрсетіліп,реактуалданған окиғалардың қасиетті және киелі күдіретіне“бой алдырған” (захвачена) аудитория тарапынан “бастанкешіреледі”.Мифті “бастан-кешпек” (проживание), ол кәдуілгітәжірибеден, күн сайынғы тәжірибеден озгеше болғандықтаннағыз “діни” тәжірибенің болуын алдын-ала керек етеді.Бүл тәжірибенің діни сипаты аңыздық окиғалардың, төтеншемаңызы бар көтеріңкі мәнді оқиғалардың актуалдануыныңтуғызатын нәтижесі болып табылады. Біз бетер-тектісүриеттердің жасампаз әрекеттеріне куәгер ретінде қүддыжаңа қатысып отырған сияқты боламыз. Біз күнделіктітоғышар тірлікті тастап шығып қайта өзгерген, жаңаданжаратылған, бетер-текті сүриеттердің козге корінбей-акқатысып отырғандығы сезілетін дүниеге енеміз. Сөз мифтікокиғалардың үжымдаскан түрде жадымызда қайта қалпынакелтірілуі жөнінде емес, бірақ оларды қайталау женінде болыпотыр. Біз мифтің кейіпкерлерінің қасымызда түрғанынсезініп, солардың замандасы болып шығамыз. Бүл текхронологиялық уақытга ғана емес, оқиғалар алгаш рет болыпөткен ілкі бастаулык дәуірде сүрмекгі (существование) қажететеді. Нак, сондықтан да мифтің энергияға қаныққануақыттық кеңістігі жөнінде айтуға мүмкіндік бар. Бүл, жаңа,күш-қуатқа және маңызға толы қүбылыстар аңғарылабастайтын, ерекше, “киелі” уақыт. Осы уақытты қайтаданбастан кешіру, оны мүмкіндігі жеткенше жиі қайталау,қүдайы жасампаздықтың спектакліне қайтадан қатысыпотыру, бетер-текті сүриеттерді көңіл көзімізбен жаңаданкөріп жөне олардың жасампаздығынан сабақ алу —мүндайтілек мифтердің барлық жоралғылық қайталауларындааңғарылып отырады. Жалпы алғанда, мифтер дүниенің,адамның және өмірлің бетер-текті бастауларға, астам тектітарихқа ие екендігін, жэне де, осы тарихтың еленугетүратын, айрықша қүндылыққа ие, еліктеуге түралық үлгіболатындығын көрсетеді.Осы тарауды қорытындылау үшін Бронислав Малиновскийдіңқарабайыр коғамдардағы мифтердің табиғаты менфункциясын жіктеп көрсетуге бағытталған, классикалықҮзінді деуге болатын создерінен артык ештеңе таппаспыз:39

“Егер мифті өмірге толы әлденеме деп қарастыратын болсақ,онда ол ғылыми білуге деген қүштарлықты қанағатгандыруғажарайтын түсінік бере алмас еді; ол ілкі болымдық(реалдылық) қайта тірілетін, терең діни қажеттіліктерге,рухани үмтылыстарға, әлеуметгік деңгейдегі сөзсіз талаптарға,тіпті күнделікті өмірдің талаптарына жауап бере алатынәңгімелеу болып табылады. Қарабайыр халықтардыңөркениеттеріңце миф ауыстырары жоқ функцияны атқарады:ол сенім-нанымды көрнекілеп көрсетеді, жоғары көтередіжәне кодификациялайды; ол абырой үстанымдарынтағайындайды (налагать моральные принципы) жөнеқорғайды; ол жоралғылық рәсімнің әсерлілігінің кепіліболады және күнделікті өмірге, адамзаттың өркениетінеқажетті ережелерді үсьшады; ол мазмүнынан ада болган ойданшығарылма емес, қайта керісінше, ол —адамдар үнемі бетбүрып туратын тірі болым (реальность); бүл ешқандай даелеңсіз (абстрактная) теория және бейнелердің қарапайымөріп-өрбітілуі (развертывание) емес, бүл қарабайырхалы қтарды ң дін ін ің ж әне оларды ң п ракти калы қкемеңгерлігінің кодификациясы (...) Бүл озалдардың барлыгыда аборигендер үшін, бүгінгі болымга қараганда анагүрлымүлы жэне бай магыналы және адамзаттың күн сайынгы омірсүруі мен тагдырын анықтап отырушы ілкі болымдылықтың(реалды лы қты ң) көрсетілімі болып табылады. Бүлболымдылық (реалдылык) жөнінде адамның ие болыпотырган білімі, оган жоралгылардың жэне рухани деңгейдегіміндетгердің мән-магынасын, сондай-ақ осыларга “кигізілетінкиімдердің” пішінін де ашып корсетеді’130.30 B.Malinowsky, Myth in Primitive Psychology (1926; мына еңбектекайталанады: Magic, Science and Religion, New York, 1955, pp. 101-108).

II тарау. ДҮНИЕНІҢ ЖАРАТЫЛУЫ ТУРАЛЫ МИФТЕРДІҢМАГИЯЛЫҚ МӘНДІЛІГІД үниенін пайда болуы туралы мифтер жэнекосмогониялык мифтерӘлденеменің шыгу тегі туралы баян ететін кез келгенмиф космогониялык келтірімдерді қажет етеді жэнедамытады. Қүрылым түргысынан Караганда, шыгу тегіхақындагы миф космогониялык мифпен пара-пар болады.Д үниені жарату дегеннің өзі анықт ам асы бойыншажасампаздық (шыгармашылық) болып табылады, сондықтанкосмогониялык миф жасампаздық (шығармашылық)көрінімдердің барша, сан-алуан түрі үшін үлгі болар модельболып шыгады. Бүл жерде соз ғаламның, барлық қүрамдасбөліктері жүйеленген, үйлескен кескін-келбеті жоніндеболып отырмагандықтан, шығу тегі туралы миф космогониялыкмодельді толық қайталайды және көшіреді дегендібілдірмейді. Бірақ, әлденеме жаңаның — жануардың,өсімдіктің, қогамдық басқарудың пайда болуының өзі өмірсүріп жатқан Ғаламның болуын қажет етеді. Нәрселердіңсан-алуан табиғатынан туындайтын, дүниенің қазіргіқалпының қалай пайда болатындығын (мәселен, аспанжерден қалайша ажырап кетті немесе адам қалайша ажалдыболып шықты) түсіндіру қажет болган жагдайда да, біз,қүрылымы басқаша болган дүниенің бүрындары өмірсүргенін, оның біздің дүниеміз емес екендігін көреміз. Шығутегі жөніндегі кез келген миф, оның дүниенің о бастауынанбері өмір сүрмегендігі түргысынан қараганда жаңа деугеболарлық кандай да бір “жаңа ситуацияны” бізге бередіжөне негіздейді. Шыгу тегі туралы мифтер космогониялыкмифтің жалгасы болып табылады жэне оны толық жэнеаяқталған етіп шыгарады: олар бүл дүниенің қалайша,Кандай жолмен өзгергендігін, байытылганын немесежүтаңданганың әңгімелеп береді.41

Осы сияқты жоралғылық шежірелік әндер ханшаның екіқабат болған кезінде шығарылып, жатгап алу үшін бишілергеберіледі. Ерлер мен әйелдер, билеп жүріп, осындай әндердібала босанғанға шейін үздіксіз айтумен болады.Рудың болашақ басшысының тумақтық (эмбриональное)дамуы космогониялық жүйенің, галам тарихының жэне тайпатарихының тууын қатарласа қайталап түрған сияқтытүсініледі. Ру басшысына жүкті болған кезде символдық түрдеғалам қайта жаратылады. Жэне мүндай қайталау мен қайтажасау, ғалам жаратылғаннан бергі болып өткен негізгі мифтікоқигаларды бір мезгілде жоралғылық іс-әрекетте, ән айту менби билеуде актуализациялауды, еске түсіруді мақсат етіп қояды.Осындай келтірімдер мен жоралғыларды Үндістанныңқарабайыр халықтарының дәстүрінен де табуға болады.Мәселен, сантал тайпасында, гуру тайпаның әр бір мүшесінғүмырында мифтік космогониямен екі-ақ рет таныстырады:бірінші рет “санталдық өз қоғамының тең хүқылы мүшесінеайналганда, гуру, әңгімені Ғалам жаратылғаннан бергі адамзаттарихынан бастап, нақты жоралғы кім үшін атқарылыпотырған болса, сол кісінің туу тарихымен аяқтайды”. Дәлосы рәсім жерлеу ғүрпы кезінде қайталанады, тек бүл жолымүндай әңгіме өлген адамның жаныньщ басқа дүниегежоралгылық апарылуымен қабаттаса айтылып отырады34. Гонджэне байат тайпаларында, Джарти Мата мен Тхакур Деоныңқүрметі арналған ғүрыптарды откізуі барысында абыз(священнослужитель), тындаушыларга космогониялыкмифтің мазмүнын баяндай келе, олардың тайпасыныңдүниені жарату кезінде атқарған рөлінің елеулі болғандығынеске салады35. Мунда тайпасының дуашылары (колдуны),зүлым рухтарды қуған кезде қүдайлар мен рухтар үшін де,адамдар үшін де жаңа заманның бастауын негіздегенассюрлердің мифологиялық әндерін айтады. Сондықтан даолардың ерліктерінің тарихын да космогониялык мифтіңкүрамдас белігі ретінде қарастыруға болады36.Бхил тайпасына қатысты айтар болсақ, бүл жердегіситуация сәл өзгеше. Емшілердің магиялық әндерінің текбіреуі гана сипаты жагынан космогониялык миф болып34 P.O.Bodding, “Les Santals” (Iournal Asiatique, 1932), pp. 58 sq.35 V.Elwin, The Baiga (Londres, 1939) , p. 305; W.Koppers, Die Bhil inZentralindien (Vienne, 1948), p. 242.36 W .Koppers, D ie Bhil, p. 242; Hoffm ann et A. van Ernelen,Encycklopedia Mundarica, vol. Ill, (Patna, 1960), p. 739.43

табылады — бүл Қудай Әні. Бірақ бүл әндердің басымкөпшілігі шындығында шығу тегі туралы миф болыпшығады. Мәселен, Казумор Дамор Әні барлық ауру атаулыныемдей алар деп түспалданған болатын; ол осы тайпаныңГуджараттан шыққан Дамор деген атпен танымал әлдебірруының әлдебір территориядан Орталық Үндістанныңоңтүстігіне карай қоныс аударуы жөнінде, немесе, басқашаайтқанда, жаңа бастамалардың тарихы жөнінде әңгімелейді,мүнысы ғаламды жарату мифіне сөйкес келеді37. Басқамагиялық әндер аурулардың шығу тегін ашады38. Сөзшытырман оқиғаларға толы мифтер жонінде болып отыр,олардан біз аурудың пайда болуының жай-жапсарын білетінболамыз, ал бүл оқиға расында да ғалам қүрылымын өзгертеді.Қүлан таза айығудағы мифтердің рөліБхил тайпаларында емдеу ғүрпында бір тетеншеқызықты егжетей бар. Дуашы сырқостың тосегінің маңынанорын “тазартып” жэне, маис үнын себе отырып мандолдыңкескінін салады. Суреттің ішіне Извор мен Вханаванныңүйін орналастырып, олардьщ оз кескіндерін де салады. Бүлкескіндеме сырқос жазылып кеткенге шейін сақталады.Мандол деген терминнің озі үнділік текті. Бүл жерде соз,әрине, тантристік үнді-тибет ғүрыптарында маңызды рөлатқаратын күрделі кескіндеме —мандала жонінде болыпотыр. Бірақ мандала — ең әуелі imago mundi:39 бүл бірмезгілде миниатюрадағы Ғаламның да, пантеонның дакескіні. Оның қүрылысы ғаламды магиялық жолмен қайтажасауға сәйкес келеді. Осыған орай, бхил тайпасыныңдуашысы (колдун), сырқос адамның тосегінің қасындамандолдың суретін сала отырып, тіпті сол кезде айтылатынәннің космогониялык мифке тікелей қатысы болмағанныңозінде де, осы аркылы космогонияны қайта торітеді(воспроизводит). Сырқос адам, символдық түрде ғаламжаратудың замандасы болып, ілкі бастаулық гүлденудіңқалпына кіреді; оның бойына in illo tempore ғаламныңжаратылуын мүмкін еткен ғаламат күштер енеді.37 Jungblut, Magic Songs of the Bhils of Ihabua Stste (InternationalesArchiv fur Ethnographie, XLIII, 1943, pp. 1-136).38 Ibid., pp. 35 sq., 59 sq.39 Ғалам бейнесі (лат.)—торжімешінің ескертпесі44

Осыган байланысты, навахо тайпасыдағы космогониялыкмиф пен оган ілесе орындалатын қүрсақтан ілкі адамдардьщпайда болуы туралы мифтің де міндетті түрде ауруданайыгуына немесе бақсылыққа багышталуга орайластырыпайтылатындыгын еске салуга болады. “Барлық ғүрыптархатталидің (кім туралы әндетілген болса —сол), пациенттіңайналасында откізіледі. Жай сырқос та, мэселен, коргентүсінен кейін бойын үрей билеп, психикалык ауругашалдыққан адам да, немесе гүрыпты қажетсініп, жетпектен(инициациядан) оту барысында онымен жете таныса отырып,жэне кейінірек сол гүрыптық әрекеттерді жүзеге асыружэне эн айту мүмкіндігіне ие болгысы келген адам да(өйткені емші, озі сол гүрыптан отпей түрып, емдеуге кірісеалмайды) хаттали бола алады”40.Ғүрып қүм бетінде, галамның жасалуының түрлісатылары мен қүдайлардың, ата-бабалардың және, түтасалганда адамзаттың мифтік тарихын символдаушы күрделісуреттерді салудан (орындаудан) түрады. Суреттер (таңқаларлыгы —олар да үнді-тибеттік мандалага үқсас) мифтікуақыттардагы болган оқиғаларды рет-ретімен бірі қайталапкөрсетеді. Космологиялық мифтің оқылуын тындай (шыгутегі жоніндегі мифтен кейін жалғасқан) және қүмдағысуреттердің көзайымы бола (созерцание) отырып, сыркосозін осы шақтағы және “жердік” уақыттан тыс шыгарадыжәне ілкі бастаулық молшылықтың уақытына аттанады;өткен шаққа, ғаламның басталмасына түсіп, осылайша,ғаламның жаратылу сәтіне қатысып отырган сияқты болады.Космогониялык миф пен аурулар мен дәрі-дәрмектердіңпайда болуы жөніндегі мифтің жэне магиялық емдеп жазуғүрпының арасындагы үқсастық тибет жанүясына жататын,бірақ бірнеше гасырдан бері Қытайдың оңгүстік-шыгысында,ең алдымен Юньнань провинциясында түрып жатқан накхитайпасының дәстүрінде де тамаша корінеді. Олардыңаңыздары бойынша, о баста ғаламды бетер-текті сүриеттер(сверхъестественные существа) нагалар мен адамдар бейбіттүрде бөлісіп алган, бірақ, кейінірек, екі жақ жауласып,күтырынған нагалар Жер бетіне ауру, бедеулік және жүттыңкез келген түрін тарата бастапты. Нагалар адамдардьщ жанынүрлай отырып, оларды ауруга шалдықтыра алатын болган40 Hasteen Klah, Navajo Creation Myth: The Story of the Emergence(Santa Fe, 1942), p. 19. Бүд. қараң.: ibid., pp. 25 sq,., 32 sq45

еді. Егер олардьщ тиісті ғүрыптың көмегі арқылы көңілінауламаса, онда ауруға шалдыққан адам өлетін еді. Бірақ бақсы(■дтомба), өзінің сиқырлы қарағының (чары) қүдіретініңарқасында нагаларды, олардың үрлап алып, қамап тастағанжандарды босатуға мәжбүр ету қабілетіне ие болыпты41.Бақсының өзі, тек Дтомба есімді Бірінші Бақсы Гаруданыңколдауымен осындай күреске мифтік уақыттарда белбайлағандықтан ғана, нагаларға қарсы күресе алатын болған.Айықтыру (исцеление) ғүрпының өзі, іс жүзінде ілкібастаулық уақыттарда болып өткен оқиғаларды салтанаттытүрде тізіп шығудан түрады. Роктың төржімелеуіндегі мәтіндеайтылгандай, “егер гарудалардың шығу тегі туралыайтылмайтын болса, онда олар туралы әңгіме айтудың дакерегі ж оқ”42. Сонымен, бақсы Гаруданың шығу тегіжоніндегі мифтің мазмүнын баян етеді. Қайлас тауыныңшыңындағы сиқырлы күштің жүмыртқаларды жаратқандығын,осы жүмыртқалардан гарудалардың туғандығын,олардьщ, адамзат үрпагын нагалар жіберген ауруларданқүтқару үшін томенге, жазыққа түскендігін әңгімелейді.Бірақ, Гаруда руының туу тарихын айтпастан бүрын,жоралғылық ән қысқаша түрде ғаламның жаратылуыменбайланысты оқиғалар жонінде де айтып отеді. “Солуақыттарда, аспан пайда болған, күн де, ай да, жүлдыздарда, осімдіктер де, жердің озі де оз орындарына ие болғаншақта; таулар, аңғарлар, ағаштар мен жартастар пайда болғаншақта, Нагалар мен айдаһарлар да пайда болган, т.т.”43.Осындай, ауруды жазып жіберуге арналган жоралғылықәндердің копшілігі, космогониялык жүйені еске алуданбасталады. Мәселен: “Ең эуелде, аспан, күн, ай, жүлдыздар,планеталар мен жер олі пайда болмаган уақьгггарда, әлі ештеңежақ кезде...”44. Жэне, одан әрі қарай галамның жаратылгандыгытуралы, демондардың тугандыгы туралы жэнеаурулардың пайда болгандыгы туралы жэне, ақырында, осыауруларды жазатын дәрі-дәрмектерді алып келген Дтомбаесімді ілкі бақсының тугандыгы туралы әңгімеленеді. Басқабір мәтін де мифтік уақыттарды еске алудан басталады: “Обаста, барлыгы бір-бірінен ажырагысыз, айыргысыз болган4641 J.F.Rock, The Na-khi Nada Cult and ceremonies(Rome, 1952), vol. I, pp. 9-10.42 Ibid., vol. I, p. 98.43 Ibid., vol. I, p. 97.44 Ibid., vol. I, p. 108.

кезде, жэне т.т.”45, сосын Нага мен Гаруданың дүниегекелгенді жөніндегі әңгімелеуге ауысады. Сосын аурудыңпайда болуы жөнінде (алдыңғы мысалдардан көргеніміздей,“егер дәрі-дәрмектің шығу тегі жонінде мәлімет берілмегенболса, онда оны пайдалануга болмайды” дегенге сай),аурудың үрпақтан үрпаққа ауысып тарагандыгы жөнінде,және, ақырында, демондар мен бақсы арасындагы күресжөнінде әңгімеленеді: “Рух тіске және ауызга, атылган жебетүріндегі ауруды жібереді, Дтомба жебені жүлып алады,демон садақ атып, адамның денесіне ауру жібереді; Дтомбаоны жүлып алады, т.т.”46.Басқа бір жоралгылық ән мынадай түрде басталады:“Дәрінің шығу тегі жонінде айту керек, эйтпесе ол туралытіпті сөз қозгаудың керегі жоқ. О баста, аспан, жүлдыздар,күн, ай жэне планеталар жэне жер пайда болган кезде”,жэне одан ары, “Чо-дзе-пер-ду дүниеге келген шақта”47.Осылан кейін дәрі-дәрмектің пайда болуын түсіндіретінбарынша жайқалған мифологиялық сюжет келтіріледі. Үшкүн үйінде болмаган Чо-дзе-пер-ду үйіне оралганда, оліпжатқан ата-анасын табады. Ол ата-анасын тірілтер дәрідәрмекіздемек болып, Рухтарды Арбаушы (заклинатель) елінеаттанады. Сансыз шытарман хикаялардан соң ол кереметәсерлі дәрі-дәрмектерді үрлап алады, бірақ, қайтар жолдарух оны қуып жетеді. Жерге қүлаганда дәрі-дәрмектер жергетөгіліледі де, емдік осімдерге бастау болады.Космогонияны қайталауГерманның жария еткен кейбір мәтіндері барынша копсөзді болып келеді. Жоралгының атқарылу барысында бақсытек космогонияны ықшам түрде баяндап қана қоймайды,ол Қүдайдан дуниені қайтадан жаратуды сурап жалбарынады.Осындай дұгалықтардың бірі “жер де, су да жаратылыпболганда, галам да, жалпы алганда жаратылып болганда,гүрыптық ши сырасы мен күріштен жасалган зо садақасы дажасалган еді” еске түсіруден басталады да, “Рухгар, келіндер!”45 Ibid., vol. II, pp. 386 sq.46 Ibid., vol. II, p. 489.47 Ibid., vol. I, p. 279 sq.48 M.Hermanns, The Indo-Tibetans, pp. 66 sq.47

деген дүғамен тамамдалады48. Басқа мәтін ши мен дио алкагольішімдігінің шығу тегі жөнінде әңгімелейді. Ежелгі дәстүрбойынша, олар Сан-ли және Сан-лог ауылдары орналасқаналқапта пайда болған. Күллі ғаламның мүдцесі үшін жәнебіздің барлығымыздың ырзығымыз үшін, о Қүдайдыңелшісі, кел. Так-бо-тин, қүдай, астам текті күшке ие, біркездері, жерді қайта жарату үшін, жерге түсіпті. “Қайтаданжаратпаққа тағы да кел”49. Анығы — ши мен дио сияқтыжоралғылық ішімдіктерді даярлау үшін, космогониялықмифпен созсіз байланысып жатқан, олардьщ пайда болуыжөніндегі мифті білу керек. Бүдан да қызықтырағы,Жасампазды ғаламды жаңадан жарату үшін, аурудың несібесіүшін тағы бір келуге шақыруы болып отыр.Осы, емдеу мақсатында орындалатын магиялық әндердед ә р і-д ә р м е к т е р д ің п а й д а болуы х а қ ы н д а гы м и ф т іңкосмогониялык, м иф ке, оның қүрамдас бөлігі ретіндекіретіндігін көруге болады. Алдыңғы тарауларда біз бірнешемысалға сілтеме жасаған болатынбыз; солардан шығатыны —бағзы халықтардың терапевтік көзқарасында, дәрі-дәрмек,сырқос адамның алдында оның пайда болуын еске түсіртержоралғы өткізілгенде ғана, өзінің шипалық күшіне иеболады. Таяу Шығыс пен Европаның арбауларыныңмәтіндерінің копшілігінде аурудың тарихы немесе солауруды шақырған рухтың тарихы, сонымен бір мезгілдетәңіриеге немесе әулиеге зүлымдықты жеңудің сәтінің қалайтүскендігін баяндайтын миф те келтіріледі. Tic ауруынақарсы бағытталған ассириялық арбаулардың бірінде “Ануаспандарды, аспандар —жерді, жер —өзендерді, өзендер —салаларды, салалар —тоғандарды, тоғандар, өз кезегінде,Қүртты жаратқаннан кейін” дегенді еске салу бар. ҚүртШамаш пен Еаға (Эаға) барады да, көзінің жасын көл қылаотырып, олардан өзіне жеуге, “бүзуға” беруге болатынбірдемені сүрайды. Қүдайлар оған жемістерді үсынады, бірақҚүрт олардан өзіне адамның тістерін сүрайды. “О, Қүрт,сен осылай деп айтып отыр екенсің, Еа сені өзінің қуаттыалақанымен езіп тастасын!”5049 Ibid., р. 69. Автордың өзі астын сызған.50 Campbell Thompson, Assyrian Medical Texts(Londres, 1923), p. 59. Бүдан басқа шағып алған жылан уына қарсыin illo tempore Изис қүдай жасаған арбаудың тарихын қараңыз: G.Roder,Urcunden zur Peligion des alten Aegypten (Iena, 1915), pp. 138 sq.48

Біз бүл жерде мыналарға қатысып отырмыз:1) ғаламды жаратуына;2) Қүрт пен аурудың дүниеге келуі сәтіне;3) Емшінің ең алғашқы және парадигматикалық белгісіберілген кезіне (Еа Қүртты жояды);Арбаудың эффектісі, бүл жерде, ғүрып кезінде айтылғандардыңбарлығы да “бастаулардың” мифтік уақытынреактуалдауда болып отыр. Кейде, космогониялық мифтердісалтанатты түрде оқу кейбір аурулар мен кемістіктерді жазуүшін пайдаланылады. Бірақ, қазір көріп отырғанымыздай,космогониялық мифтік осынау мақсаттағы қолданылуы —бар болганы, оньщ коптеген қолдану жолының біреуі ғана.Кез келген “жасампаздықтың” үлгі етерлік модель ретінде,космогониялык “миф” сырқат адамга оз өмірін “жаңаданбастауга” көмектеседі. “Бастауларга қайтып оралудың ”арқасында қайтадан тууга мүмкіндік болар деген үміт бар.Осылайша, біз қарастырып отырган аурудан айықтырудыңбарлық гүрыптары, бастауларга қайтып оралуды мақсат етеді.Багзы қогамдар үшін өмір тузетіле алмайды, ол текбастауларына қайтып оралу барысында жаңадан жаратылаалады деген түсінік қана тән болгандай эсер қалдырады. Алкәміл бастау болса, галамды жарату процесімен қабаттасажүрген галамат энергияның, өмірдің және өнімділіктіңбүрқылы түрінде елестетіледі.Осының барлыгы да Полинезиядагы космогониялыкмифтердің жлоалгылық қолданылуынының коптегенмысалдарынан да айқын көрінеді. Миф бойынша, о бастатек Су мен Ымырт өмір сүрген. Жогаргы Қүдай, Ио, озініңойы мен сөзінің қүдіретімен суды айырып жэне Аспандармен Жерді жаратты. Ол айтты: “Сулар айырылсын, Аспандармен Жер болсын!”. Ио Қүдайдың, гадамның омір сүребастауына түрткі болган, осынау космогониялык сөздері —жасампаз, қасиетгі қүдіретке ие сөздер. Сондықтан адамдар,бірдемені жасау, түргызу қажет болган жагдайларда осысөздерді қайталайды. Олар бедеу күрсақты үрықтандыружоралгысы кезінде де, сондай-ақ, өлім мен согыс оқигасынаорай да, шежірелік әңгімелеу кезінде де қайталанып отырады.Бүгінгі замангы полинезиялыктардың бірі Харе Хонги былайдейді: “Ионың Ғаламды жаратуына, галам мен нүрдың пайдаболуына негіз болган сөздер —нақ осы сөздер бедеу қүрсақтыүрықтандыру жоралгысы кезінде де пайдаланылады. Түннің208-149

ымыртында жарықтың жарқырауына себеп болған сөздерсогыстың шаоғаландарында, сондай-ақ, күдер үздірержағдайларда, мүңды да сенуден қалған жүректі тухтандыруды,әлсіздік пен кәрілік қауқарсыздықты жеңуді,жасырылғанға жарық нүрын себу мен ән шығарушыларғашабыт беруді мақсат еткен ғүрыптарда қолданылады. Осындайжағдайлардың барлығында да, нүр мен қуанышты қайтаоралтпақ үшін жасалар жоралғы, Ионың жеңу және түнектітарату үшін қолданған сөздерін қайталауды талап етеді”51.Бүл мәтін барынша көрнекі. Ол дәстүрлі қогамдагыкосмогониялы қ мифтің функциясының жай-жапсарыныңтэте жэне даусыз куәсі болып табылады. Қазір ганакоргеніміздей, миф кез келген (баланың дүниеге келуі үшінде және соғыстағы сәтсіздіктерде де, сондай-ақ меланхолиямен күдер үзу нәтижесінде болатын психикалык тепетеңдіктіжоғалту қаупі туындаған кезде де) “жарату”корінімінің моделі қызметін атқарады. Космогониялыкмифтердің осы, сан-алуан жағдайларда қолданысқа ие болуқабілеті біз үшін ерекше маңызды болып корінеді. Дәстүрліқоғамдағы адам “жаратудың” немесе биологиялық,психикалык немесе тарихи “пішіндердің” барлық түрініңіргелі бірегейлігін (фундаментальное единство) сезіне алады.Согыс кездіндегі сәтсіздікті аурумен, түнерген жүректіңмүңды жай-күйімен, перзенті жоқ әйелмен, шабытыжогалган ақынмен, тірліктегі кез келген басқа да шарасыздықситуацияларымен салыстыруга болады —адам шарасыз күйгежеткенде, жэне, осы сияқты, шыгар жолы жоқ болыпкорінетін барлық негативті ситуациялар, космогониялыкмифті оку, оның ішінде, Иога Ғаламды жаратуга және түнніңымыртын нүр шашып таратуга мүмкіндік берген создердіқайталау арқылы аттап отіледі. Басқаша создермен айтқанда,космогония кез келген ситуация үшін, жасампаздық әрекеткебастап апаратын, үлгі боларлық модель болып табылады:адамның істегенінің барлыгы да қандай да бір мөнінде осысияқты “істеуді”, Қүдай-Жасампаздың архетиптік қозгалунышанын, Ғаламды Жаратуды қайталайды.Коріп отырғанымыздай, космогониялык миф олімніңкелуіне орай қайталанады, ойткені олімнің озі, оны жасампазету үшін, оз жүрегінде ол туралы дүрыс түсінік қабылдауды5051 E.S.C. Handy, Polynesian Peligion (Honolulu, 1927), pp. 10-11.

қажет ететін жаңа ситуация болып табылады. Шайқастажеңілу, физикалық тепе-тендіктен айырылу немесе өмірқуанышын жоғалту сияқты, өлімде де “жеңілуге” болады.Хара Хонгидің жүтты және негативті ситуациялардыңқатарына тек әлсіздікті, ауруды және кәрілікті ғана емес,ақындық шабыттың жоғалуын, оның шығармашылыққа,қажетті деңгейде шежірелік поэмалар мен әңгімелерді оқуғақабілетсіз болып қалуды да жатқызуы тетенше маңызды.Бұдан шығатыны, ең алдымен, полинезиялықтар үшінпоэтикалық шығармашылықтың табигаты кез келген басқаелеулі шығармашылыққа сәйкес келеді, сонымен қатар (ХареХонги шежірелік әңгімелер женінде де еске салғандықтан)жыршылардың жады да оз алдына “шығармашылық” болыптабылады және оны жүзеге асыру космогониялык мифтісалтанатты түрде қайта айту арқылы қамтамасыз етіледі.Полинезиялықтарда осы мифтің неліктен қүрметке иеболып отыргандыгын түсінуге болады. Космогония, текҒаламның бір мезгілде барлық шыгармашылық ситуациялармен кез келген шығармашылықтың идеалды архетипі болуыарқасында гана емес, ең алдымен, Ғаламның өзіндікқүрылымдық деңгейінде-ақ киеленіп қойылган қүдайытуынды болып табылатындықтан гана кез келген саладаеліктеуге түрарлық модель болып табылады. Кеңейтілгенмағынасында жетісу, толыгу, үйлесу, өнім беру, бір сөзбенайтқанда, “галамилану” атаулының барлыгы, яғни, Ғаламгаүқсайтынның барлыгы — қасиетті. Әлденемені жасау,шығару, қүрастыру, жүзеге асыру, қалыптастыру —осыныңбарлыгы да расында да бірдемені жүзе асыру, бірдемеге гүмырберу, жеме-жемге келгенде —ең үйлесімді организмнің —Ғаламның өзіне үқсас бірдеме істеу дегенді білдіреді.Сонымен, қайталап айтсақ, Ғалам дегеніміз Қүдайдың үлгітүтарлық туындысы, оның жауһары (шедеврі).Космогониялык мифті кез келген шыгармашылыққа үлгіболар модель ретінде қарастыруга болады. Мәселен, бүлсолтүстік америкалық осейдж тайпасының салтынан жаксыкөрінеді. Нәрестенің өмірге келу кезінде “қүдайларменхабарласып түратын адам” шақырылады. Жас босанганәйелдің үйіне келген ол, жаңа гана дүниеге келген сәбидіңалдында Ғаламның және жер жануарларының қалайжаратылганы жонінде әңгіме айтады. Осыдан кейін сәбигеемшек беруге рүқсат етіледі. Кейінірек, бала сүйық ішкісі51

келген шақта, әлгі адам тагы да шақырылады. Ол тагы даҒаламның жаратылуы жөнінде әңгімелеп бере отырып, осыәңгімеге судың шыгу тегі жөніндегі әңгімені де қосады.Бала қатты қоректі жейтін жасқа жеткен кезде, тагы да“құдайлармен хабарласып тұратын адам” үйге келіп,Ғаламның жаратылуы жөніндегі мифті қайтадан оқып береді,бүл жолы астық түқымдас өсімдіктер мен басқа азықтүліктердіңшыгу тегі жөніндегі әңгімелерді қосады52.Сенімнің осындай, барынша үздік мысалын табу қиын:әрбір жаңа туу космогония мен тайпаның мифтік тарихынсимволды түрде қайталауы болып есептеледі. Мүндайқайталау сәбиді жоралгы арқылы дүние мен мәдениеттіңкиелі болымдарымен беттестіруді (араласады, ортақтасады)мақсат ете отырып, осылайша, оның мифтік парадигмаларғасай өмір сүретіндігін айгақтайды. Бүдан да зоры, жаңа ганадүниеге келген сәби “бастаулардың” түтас тізбегіменбетгеседі. Бала емшек еме бастаганда да, су іше немесе қатгытагамды жей бастаганда да жоралгы деңгейінде, алгаш ретсүт, су жэне астық түқымдастар пайда болган “бастауларга”қайтып оралады.“Бастауларга кайтып оралу”Осындай сенім-нанымның түйінделіп отырган идеясы“тек қана қандай ма болмасын нәрсенің ең алгашқы пайдаболуы гана маңызды, оның кейінгі пайда болулары осындаймаңызга ие бола алмайды” дегенге саяды. Сондықтан да,баланы, оньщ әкесінің не атасының істегеніне емес, ілкізамандардагы Ата-Бабалардың істегеніне үйретеді. Эрине,эке мен ата тек қана Ата-бабаларга еліктеген. Сондықтанда, әкемізге еліктей отырып, біз, сондай нәтижелерге қолжеткізе аламыз деп ойлауга болады. Бірақ осылай де ойлау —қандай да бір мөлшерде жаца жасампаздықтың “қоймасы”болгандықтан да “әсерлі, ықпалды” уақыт деп қарастырылатынілкі бастаулық Уақыттың негіздеуші рөлін дүрысбағаламау дегенді білдіреді. Бастапкы жаралу мен осышақтық сәттің аралыгындагы агып өткен уақыт “маңыздыемес”, “әсерлі, ықпалды емес” (әрине, ілкі бастаулық уақыт52 Alise Fletcher and F. La Flesche, The Omaha Tribe(Bureau o f American Ethnology, 27 th Annual Report, Washington,1911), p. 116, note a.52

реакгуалданган момегатерден басқысы), сондықтан да олардыелемеуге немесе жоққа шығаруға тырысады53.Бұл мысалда сөз, космогиялық миф пен шығу тегі туралымифті бір ғана индивидуумға арнап қайталау түріндегі, емдепжазушылармен байланысты жағдаятгардағы сияқты, жоралғыжөнінде болып отыр. Бірақ, нәрселердің алгаш рет пайда болгануақытты қайта туғызуға мүмкіндік беретін “бастауларгақайтып оралу” багзы қоғамдар үшін төтенше маңызы бартәжірибе болып табылады. Біз бүл мәселені келесі бетгердеқарастыратын боламыз. Бүл жерде тек Сумба аралындағыүжымдық мерекелеу кезіндегі космогониялык миф пен шығутегі жөніндегі миф салтанатты түрде кайталауды мысал етіпкорсете кетпекпіз. Қауым үшін аса маңызды болыптабылатын, мол егін жинау, қауымның қүрметті мүшесініңқайтыс болуы, рсы сияқты т.б. окиғалар кезінде рәсім-там(церемониальное помещение) (марапу) салып, осы оқиғағаорай айтушы көрермендерге дүниенің жаратылу тарихы мената-бабалардың тарихын баян етеді. Осы оқиғаларғабайланысты әңгімешілер “бастауларды”, яғни, мәдениеттің,ең қымбат мүра ретінде сакталуы тиіс негізгі принциптеріқалыптаскан уақьптарды тебіреніспен еске алады. Осы салтгьщайрықша аспектерінің бірі —экзогамиялық туыстық деңгейіндебайланысқан екі клан өкілдерінің арасындағы сүрақжауапқойысу түрінде болатын мифті қайта туғызу.Осылайша, осынау маңызды сәтте екі әрекет етушікейіпкер де оз кландарының (дүниеден өтіп кеткендерінқоскандағы) атынан сөйлейді, осындай, тайпаның мифін(космогониялык миф ретінде де қарастыруға болатын) қайтатуғызудың арқасында бүкіл кауымға береке әкелуге болады54.Түтас алғанда, әң гім е, культтік үйді түрғы зу,космогониялык қүрылымның шығу тегі жөніндегі мифтісалтанатты түрде қайта төріту (воспроизведение) сияқтыәрекетгерді қажет ететін, түрақты емес үжымдық жоралғыларжөнінде болып отыр. Бүл жоралғының мақсаты —бүкілҚауымның (тірілерінің де, өлгендерінің де) берекесі. Мифтіңреактуалдануы нәтижесінде қауым түтас алганда, өзініңбастауларын таба отырып, өзінің өмір сүруін қайтажаңартады. Культтік деңгейде космогониялык мифті53 Салыст.: Le Myth de 1-Etemel Retour, chap. II et passim.54 C.Tj. Bertling, Notes on myth and ritual in Southeast Asia (La Haye,!958), pp. 3-4.53

реактуализациялау арқылы жаңарудың (қайта жаралудың)универсал идеясы көптеген дәстүрлі қоғамдардан табылыпқалады. Бүл тақырыпты біз “Мәңгі қайта орала беру жөніндегімиф ” деген кітабымызда қарастырып өткенбіз және оғанкелесі тарауларда да қайта айналып соғатын боламыз; расындада, галамның қайталанып отыратын жаңғыртылуыныңмифтік-жоралғылық сценарийі бағзы мәдениеттердегі де,Шығыстың алғашқы өркениеттеріндегі де мифтің бастыфункцияларының бірін бізге ашып көрсетуге қабілетті.“Бастаулардын” рөлі мен мацызыБіз келтірген мысалдар космогониялық миф пен шығутегі жөніндегі мифтің арасындағы қарым-қатынас мөлшеріндүрыс түсінуге мүмкіндік береді. Ең алдымен, шығу тегітуралы мифтің көп жағдайларда космогонияны қысқашасуреттеуден басталатындығын атап корсету керек: мифтеҒаламды жаратудың негізгі моменттері жалпылама нобайтүрінде еске алынады, одан кейін патшалық отбасыныңшежіресі, не болмаса, тайпаның тарихы туралы немесеаурулар мен дәрі-дәрмектердің шығу тегінің тарихы туралыәңгімеленеді, осылайша жалғаса береді55. Осы жағдайлардыңбарлығында да шығу тегі жөніндегі мифтер космогониялықмифті жалғастырып және толықтырып отырады. Кейбіршығу тек туралы (мәселен, емдеу мифінде немесе, осейджтайпасындағы сияқты, дүниеге келген сәбиді дүние менқоғамның киелілігіне ендіруге бағытталған мифтерінде)мифтердің ж оралғы лы қ ф ункциялары жонінде сөзқозғалғанда, олардың “ықпалдылығының” себебінің өзі солмифтердің космогониялык рудименттерді бойында сақтапотыруынан болып отырғандай эсер қалдырады. Мүндай55 Бүл салт жазуды білетін дамыған мәдениеттерде де сакталыпотырады. С.И.Крамер шумерлік мэтіндерге орай, шумер ақындарыныңмифтері мен эпосы коп мысалда космогонияны, барлык жасампаздыққатікелей қатысты болмаса да, еске алудан басталатындығын атап көрсетеді.Гильгамеш, Энкиду жоне Ад поэмасының кіріспесінен алынган бесжолдың мәтіні мынау: “Аспан жерден бөлінгеннен кейін, жер аспаннанбөлінгеннен кейін, (аспан күдайы) Ан аспанды иемденгеннен кейін,(ауа қүдайы) Энлиль жерді иемденгеннен кейін...” (S.N. Kramer, FromThe Tablets of Sumer, Indian Hills, Colorado, 1956, p. 77).Осы сиякты, орта ғасырларда коптеген хроникалардағы елдердіңтарихы галамды жарату сэтінен басталып отырган.54

сезім кейбір мәдениеттердегі (мәселен, Полинезиядағы)космогониялық мифтің, оған тән терапевтік қүндылығыменқатар, оның іс-әрекет пен шығармашылықтыңбарлық түрі үшін үлгі-модель болып табылатындығыарқылы айғақтала алады.Осындай, шығу тек жөніндегі мифтердің космогониялыкмифке тәуелді болуын, егер әлгі және басқа мысалдардағысиякты, әңгіменің “бастау” жөнінде болып отырғандыгынесепке алар болсақ қана жақсырақ түсінуге болады. Өйткеніабсолютті “бастау” дегеніміз — бүл Ғаламды жарату ғой.Әңгіме, әрине, қарапайым теориялык курьез жонінде болыпотырган жоқ, бүл жерде “шығу тегін”, “бастауды” біліп қанақою аздык етеді, жаратылу моментін қайта туғызу қажет.Бүл, ілкі бастаулық, киелі Уакытты, жасампаздык уақыттықайта қалпына келтіруге дейінгі “кері қарай оралу” арқылыкөріне алады. Және, біздің көріп отырғанымыздай жәнеалдағы уақьпта көре беретініміздей, Ғаламның, омірдің жәнеқоғамның түбегейлі түрде жаңалануьш қамтамасыз ете алатынжалғыз, ілкі бастаулық уақытты қалпына келтіру әрекетіне,ең аддымен, “абсолютгі бастауды” реактуализациялау арқылы,яғни Ғаламды Жарату аркылы жетуге болады.Жақында Рафаэль Петтацони космогониялык мифтішыгу тегі жөніндегі мифтің варианты ретінде қарастырудыүсынган болатын. “Бүдан шығатыны, жарату жөніндегі мифте, шыгу тегі туралы миф сияқты табигатқа ие (...) Біздіңзерттеулерімізден кейін жарату туралы миф өзінің үлыжалгыздық мәртебесін жогалтып алып отыр; ол һегахgenomenen болудан қалды жэне саны көп үқсас қүбылыстарқатарына (класс), шыгу тегі туралы мифтер қатарына кіреді”56.Біз атап көрсеткен себептерге орай, осындай көзқарастүргысымен келісу киын. Нәрселердің өрбір жаңа жай-күйіәрқаш ан да оның алдыңгы, бүрынгы ж ай-күйініңболгандыгын қажет етеді, ал бүл жай-күй, жеме-жемгекелгенде, дүниенің озі. Нақ осы ілкі бастаулық “бүтіндіктен”ғана кейінді модификациялар дамып шыгады. Адамзатмекендеген галамдық орта, қандай да бір молшерде шектеуліболмасын, “Дүние” болып табылады; оның “шыгу тегі” меноның “тарихы” барлык басқа тарихтардың алдында болыпәтеді. “Шыгу тегінің” мифтік идеясы “жаратылу” идесының56 R. Pettazzoni, Essays on the History of Religions, pp. 27-36.55

үстіне жатқызылады. Кез келген нәрсе “шығу тегіне” ие,өйткені ол бір кездері жасалган, яғни, өйткені, дүниедеқандай да бір қуатты энергия көрініс беріп, кандай да біроқига болып өткен. Түтас алганда, қандай ма болмасыннәрсенің шыгу тегі осы нәрсенің жаратылгандыгының куәсіболып шыгады.Көріп отырганымыздай, космогонияның “шыгармашылықтың”барлық түріне модель болып шыгуы, космогониялыкмифтің, оз кезегінде, шыгу тегі жөніндегі мифтіңқарапайым варианты бола алмайтындыгын дәлелдейтінайгақ болып табылады. Келесі тарауда біз талдагалы отырганмысалдар осындай қорытындының кейінгі дәлелдемесіболып шықпақ.56

III тарау. ЖАҢҒЫРУ МИФТЕРІ МЕН ЖОРАЛҒЫЛАРЫТаққа отырғызу жэне космогонияА.М. Хокарт Фиджи аралындагы патшаны таққа отырғызурәсімінің “ғаламды жарату”, “жерді жарату” немесе“қүрлықты жасау” деп аталатындығын атап көрсеткен57.Монархтың патшалық қүра бастауымен бүкіл космогониясимволдық түрде қайталанады. Мүндай келтірімдер жерөндеуші халықтарда жеткілікті түрде кездеседі. Жаңа замангыжору бойынша, үнді патшасының, раджасуйаның таққамінгізілуінің киеленуі, Ғаламды қайта төріту (воссоздание)деп есептелінеді. Жоралгының әр түрлі фазалары, расындада, монархтың бастапқы, тумақтық күйге дейін түсіп, біржыл уақыт өткен соң, бір мезгілде Праджапатимен (Жалпыортақ тәңірие) және Ғаламмен сәйкестендірілген Жаһанбасы(Космократор) ретінде мистикалық қайта тууына дейінгіаралықты рет-ретімен қайталайды.Болашақ монархтың тумақтық кезеңі Ғаламның туарқарсаңындагы процесіне сәйкес келеді, бүл, сірә, о баста егістіңnicy уақыгымен байланысты болса керек. Жоралгының екіншіфазасы монархтың “тәңіртекті” денесінің қалыптасуынаяқтайды. Үшінші фаза (раджасуйа), космологиялық символикасымәтіндерде кеңінен келтірілген, біркатар жоралгылардантүрады. Патша қолын көтереді, мүнысы галам өсініңтігінен түргызылуын символдайды. Жагьшақ (помазание)сәтінде патша тақта қолдарын көтеріп түрады: ол Жеркіндігіңде (тақ та кіндікте болып шыгады) орналасқан жәнеАспанга тіреліп түрган галам өсін түлгалайды. Бүрку (окропление)58галам өсі бойымен (ягни, патшаның бойымен) агып,Жерді үрықтандыратын аспан суларына сәйкестендіріледі59.57 Le Myth de 1-Etemel Retour, pp. 80 sq.58 Сүйық шашу— окропление.59 M.Eliade, Mephistopheles et 1-Androgyne (Paris, 1962), pp. 191 sq.57

Тарихи уақыт ішінде раджасуйа культіне екі рет,алғашқыда патшаны киелендіру үшін, сосын оны шексізжоғарғы билікке ие еткізу үшін барған. Бірақ тарихқа дейінгіуақыттарда бүл рәсім, сірә, жыл сайын өткізілген жәнеҒаламды жаңарту үшін мерекелетін болған.Мысырда да нақ осындай түрде өткізілген. Жаңа перғауынғатәж кигізуді, Франкфорттың жазуынша, “қоғам мен табиғатарасындагы үйлесімнің қатерлі үзілісінен кейінгі жаңа уақытгыжарату (сотворение) ретінде қарастыруға болады, және бүлситуация ғаламды жаратуға да тән. Бүл патшаның, таң алдындаРаның жайратып салатын, жер асты жыланы Апоппен салыстырылған,жауларына қарғы бағытталған қарғыстары бармәтіндерден корінеді. Осындай салыстырудан кейін мынадайкөрнекі толықтыру келтіріледі: “олар Жаңа жылдың таң атаршақғындағы Апоп жыланға үқсайтын болады”. Мүндағы “Жаңажылдың таңы” деген нақтылауды интенсификация мағынасындажоруға болады: жылан күн сайын таң ата жайратылыпотырады, бірақ оның Жаңа жьщцағы жайратылуы бір мезгілдекүннің жаратылуы мен жаңаруы болып та, жаңа жылдықайналымның бастауы болып та атап отілетін болады”60.Бізге енді космогониялык сценарийдің тәж кигізу культінеқандай жолмен енгізілетіндігі түсінікті болып отыр: екіжоралғылық жүйе де бірдей мақсатқа жетуге — ғаламдыжаңартуға үмтылады. “Бірақ, тәж кигізуге байланысты жүзегеасырылатын мүндай жаңару, адамзаттың кейінгі тарихы үтпінмаңызды нәтижелі болып шықты. Бір жағынан, жаңарурәсімдері, ендігі жерде күнтізбенің қатаң ауқымымен шектеліпқалмайтын, жылжымалы болып шықса, екіншіжағьшан, патшабүкіл ғаламдағы түрақтылыққа, бақ-берекілілікке жәнеүрықтылыққа (плодоношение) жауап беруші болып шықты.Бүл, ғаламдық жаңару енді тек қана ғаламдық ырғақтарғағана емес, адамдар мен тарихи оқиғалардың ырғақтарыменде сәйкес түсе бастайды дегенді білдіреді”61.60 Н. Frankfort, Kingship and the Gods (Chicago, 1948), p. 150.61 M.Eliade, Mephistopheles et 1-Androgyne (Paris, 1962), pp. 193-194.“Нак осы түжырымдама болашак тарихи жоне саяси эсхатологиялардыңқайнар козі болып шығады. Расында да, ғаламдык жаңаруды үзаккақалдыру, ғаламды “қүткару” кейде монархтың, қүтқарушының немесесаяси к өсем н ің сабактастырылы п жатады. Б іздің заманымызсекуляризациялан, дүниеоулленген түрпатында болса да, белгілі біролеуметтік таптың, немесе кандай да бір партияның немесе жекетүлғаның аркасында жүзеге асырылатын универсал жаңарудыңэсхатологиялық үмітін сактап отыр” (ibid., р. 194).58

Ғаламның жацаруыНеліктен тәж кигізу жоралғысының космогониянықайталайтындығын немесе Жаңа жылда тойланатындығыноңай түсінуге болады. Монарх ғаламды жаңартады депесептелінеді. Жаңару негізінен Жаңа жыл сәтінде, жаңамаусымдық айналы м ны ң басталуы сәтінде жүзегеасырылады. Бірақ, жоралғы түрінде осы уақытта жүзегеасырылып отырған жаңару, іс жүзінде ғаламды жаратудықайталаушы болып табылады. Ол әр Жаңа Жыл сайынқайталанады. Және, нақ осы космогониялық мифтер,ғаламның қалай жасалғандығын жэне одан кейін неболғандығын адамдардьщ есіне салып отырады.Дүние әрқашан да біз өмір сүріп отырған “біздің дүние”.Бірақ, австралиялық аборигендердің де, қазіргі заманғыевропалықтардың да омір сүру пішіні бірдей болғанымен,осындай өмір сүрудің мэдени ауандары оларда едәуір өзгешеболып шығады. Термешілікпен және кездейсоқ аңшылықпенөмір сүріп отырған австралиялықтардың “дүниесі” неолитзаманының жер өңдеушілерінің дүниесінен озгеше болса,соңғылардың дүниесі ежелгі Таяу Ш ығыстың қалатүрғындарының немесе Батыс Европа мен АҚШ -тыңхалықтарының “дүниесінен” озгеше болмақ. Мүндайайырмашылықтар анық жэне оларды айшықтап жатудың дақажеттілігі жоқ. Біз бүл жөнінде тек түсінбестік тугызбасүшін гана еске салып отырмыз: мәдениеттін сан-алуантиптерін көрсететін мысалдарға қарап отырып, біз қандайда бір мөлшерде Фрэзердің компаративизміне ден қояйындеп отырғанымыз жоқ, бірақ, пайдаланып отырған әрбірмысалымызды оның тарихи ауаны ауқымында қарастырыпотырмыз. Бірақ біз атап отырған әрбір тайпаның әлеуметтікжэне экономикалык қүрылымын нақтылауды жэне олардыбасқа тайпалармен салыстыруды пайдасыз іс деп есептейміз.Сонымен, “дүние” дегеніміз біз білетін және біз өмірсүріп отырған сол дүние; ол мәдениеттің түрлі типінетәуелді; олай болса, талай-талай “дүниелер” бар деуге болады.Бірақ, біздің зерттеуіміз үшін, мәдени ауандарының(контекстердің) сан алуандығы мен әлеуметтік-экономикалыққүрылымдарының озгешеліктеріне қарамастан, ілкіКауымдық адамдардьщ “дүние жыл сайын жаңарып отырукерек, бүл жаңару бір модель, космогониялык мифтің рөліндеойнап отырған шығу тегі жөніндегі мифтің моделі бойыншажүзеге асырылуы керек” деп есептейтіндігін білу маңыздырақ.59

Әрине, ілкі қауымдық адамдарлың “жыл” дегенін түрлішетүсінуге болады, “Жаңа жылдың” даталары климатқа,геофафиялык ортаға, мэдениет типіне, т.б. байланысты өзгеріпотырады. Бірақ, әңгіме, әркашан да, уақытгық межелерменшекгелетін, басы мен аяғы бар әлдебір цикл жөнінде болады.Белгілі бір циклдің соңына не келесі циклдің басында ғаламдыжаңартумен байланысты біркатар жоралғылар өткізіледі. Айтыпөткеніміздей, бүл жаңару, космогония моделіне сай жүзегеасырылып отырған жаңадан жарату болып табылады.Ең қарапайым мысалдарды австралиялықтардың тіршілігіүсынады —олардың жердің пайда болуы, жыл сайын жаңарыпотыратын жөніндегі мифтері. Жоралғыларда in illo temporeкезінде астам текгі пенделер жасаған жануарлар мен өсімдіктерқайта орбітіледі. Кимберли үстіртінде, мәселен, үңгірдегісуретгер (олар мифтік ата-бабалардың қолынан шыққан болыпесептеледі) жаңғыртылып отырады, мүнысы олардьщ, ең алғашрет мифтік уақыттарда, ғаламды жарату сәтінде пайда болғанжасампаздық күшін белсенді ету мақсатында істелінеді62.Австралиялықтар үшін жануарлар мен өсімдіктерді қайтаторіту (воссоздание) ғаламды қайта төрітуге пара-пар. Қажетгімөлшердегі азық-түлікке ие болу арқылы тағы бір жылдыаман өткізу үшін ғана емес, ең алдымен, дүние есте жоқзаманда, алғашқы өсімдіктер мен жануарлар пайда болғанзаманда пайда болғандықтан ғана осылай істелінеді. Өсімдіктермен жануарларды жарату бетер-текті сүриетгердің (сверхъестественныесущества) жасампаз өрекеттерінің бірі болған.Тамақ жеу — тек қана физиологиялық әрекет емес,сонымен қатар “діни” әрекет те: бетер-текгі сүриетгердің жасапкеткен нәрселері желінеді, ойткені, ғаламның бастауындамифтік ата-бабалар қалай жеген болса, солай жеу керек63.Австралиялықтарда космогония үйреншікті пейзаждықалпына келтіруге барып тіреледі. Бүл олардың Дүниесі,және ол уақыт откен сайын жаңарып отыруы тиіс, отпегенжагдайда он апат болады. Егер жыл сайын жаңадан жасалыптүрмаса, ғаламға жойылу қаупі төніп түрмақ - калифорниялыккарак, хупа жэне юрок тайпаларының басты мерекесініңидеясы осындай. Осы тайпалар тілінде ғүрып “Ғаламды қайта62 Helmut Petri, Sterbende Weit in Nordwest Australien (Brunswick,1954), pp. 200 sq.; A.P. Elkin, The Australian Aborigines (Londres, 1954),pp. 220 sq.63 Тамактың діни маңызы жөнінде, салыст.: Eliade, op. cit., pp. 182,195 sq.60

төріту (воссоздание)”, ағылшынша ол “New Year” деп аталады.Оның мақсаты —келесі бір немесе екі жылга Ғаламды қайтатөріту немесе орнату. Юрок тайпасының бір бөлігіндеғаламды орнату жоралғылық “жүп” лашықты түрғызуаркылы жүзеге асырылады, бүл космогониялык қүрылымныңғүрпы. Төменде біз соған үқсас мысалдарды келтіреміз.Бүл ғүрыптың мәні абыздың барлық касиетті орындарға,яғни, Өлімсіздер өздерінің ерліктерін жасаган жерлергежасайтын үзақ сапарында жатыр. Мүндай жоралғылық сапар10-12 күнге созылады. Осы уақыт ішінде абыз Өлімсіздердіңкебі, бойламышы (воплощение) болып есептеледі. Жолбойында ол: “Есте жоқ уақыттарда, Өлімсіздердің біреуіИкскарея анимас осылайша жүрген”,—деп ойлайды. Киеліорынға жеткен сон, мынадай сөздерді айтып сыпыра бастайды:“Икскарея Якам (басқа Өлімсіз) мен үшін сыпырады. Ендігіжерде барлық сырқаттар жазылады”. Сосын ол тауғакөтеріліп, сол жерде ағаш бүтағын кесіп алып, былай дейді:“Дүние жарылып кетгі, бірак мен осы аса таяқты жер бетіменсілтеп қалғанда, онда барлық жарыктар бітеліп, Жерқайтадан бүтін болады”.Сосын ол өзен жагасына түсіп, сол жерден тас тауыпалып, мынадай сөздермен қатты және қозгалмайтындай етіпбекітеді: “Жер шайқалды, біз оны қайтадан орнықты етеміз.Өмір үзаққа созылады, адамдар күшті болады”. Содан кейінтасқа отырады. “Мен тасқа отырган кезде”, —ол Жиффордқатүсіндіреді, —дүние ендігі жерде шайқалмайтын болады .Бүл тас бүл жерде есте жоқ заманнан бері, ғаламныңбастауынан бері бар64.“Біз келтірген гүрыптардың жиынтыгы космогониялыксценарий болып табылады. Калифорниялықтар, мифтікуақьптарда Өлімсіздер жасаған, оның коніурларын белгілеген,оның Кіндігі мен негізін нақтылаган, мол етіп балықты жәнеөсімдік текті азықты жасап, барлық аурудардың бетін алгандүниеде өмір сүре бастаған. Бірақ бүл дүние сол өзгеріссізжөне уақыттан тыс, Өлімсіздер өмір сүрген Ғалам емес. Бүлтәні мен қаны бар сүриеттер (существа) коныстанған тірідүние; олар жетілу, қартаю және өлу заңына бағынады.64 A.L. Kroeber et E.W. Gifford, World Renewal, a Cult System ofNative Nortwest California (Anthropological Records, XIII, no 1, Univ. ofCalifornia, Berkeiey, 1949), pp. 6 sq., 10-17-19 sq., біздің кітабымыздакелтіріледі: Mephistopheles et 1-Androgyne, pp. 175 sq.61

Сондықтан да ол ауық-ауық (периодический) қалпынакелтіруді және жаңартуды қажет етеді. Бірақ ғаламды тек inillo tempore Өлімсіздер жасағанды қайталау, жаратылудықайталау арқылы ғана жаңартуға болады. Сондықтан да абыз,Өлімсіздердің жолын, олардың сөздері мен ым-ишараттарын(жесты) қайталай отырып қайта өрбітеді. Басқаша айтқанда,Жаңа жылға орай Өлімсіздер тағы де жерге қайтып оралғансияқты болып есептелінеді. Міне, сондықтан да жыл сайынғығаламды жаңарту жоралғысы —калифорниялық тайпаларүшін ең маңызды діни рәсім болып табылады. Дүние текқана жаңарған және орнықты болып қоймайды, олӨлімсіздердің символды түрде осында қатысып отыруыаркылы да киеленеді. Олардьщ бойлаушы (воплощающий)абыз белгілі бір уақытқа өлімсіздікке ие болады: оған қолтигізуге, тіпті қарауға да болмайды. Жоралғыны оладамдардан алыста, абсолютті жалғыздықта атқарады, өйткеніӨлімсіздер оларды алғаш рет атқарған кезде, Жер бетіндеәлі адамдар болмаған ғой”65.Айьфмашылықтар мен үксастықтарҚайталанып отыратын жоралғы-мифологиялық сценарийбасқа да калифорниялық тайпаларда да кездеседі, оныңқатарына, мәселен, төбелерде түратын майду тайпасыныңаки ғүрпын, жазықта мекен еткен майду тайпасының хезиғүрпы, шығыс помолардың куксу ғүрпын жатқызуға болады.Бүл мысалдардың барлығында да дүниенің жаңғыруыЖоғарғы Сүриетке (существо) арналған мадақ сөздерден, жасадамдарды бағыштаудан жэне мол егін жинаудан түратынкульттік кешеннің қүрамына енгізіледі. Бүл сценалардычейена тайпасының “жаңа өмірдің лашығы” ғүрпымен, КүнСелкілдегіне (Пляска Солнца) енгізілген ғүрыппен,ленапеліктерде атқарылатын, “Үлкен үй” ғүрыптарыменсалыстыруға болады66. Анан жағдайда да, мына жағдайда да,сөз космогониялык жоралғы жөнінде, дүниенің жаңаруыжонінде, өмірдің кайта торітілуі жөнінде болып отыр. Чейенатайпасында абыз ғаламньщ жаратылу әрекетін қайта төрітеді,ленапенің түрғындарында жаңа жылдық рәсімнің кезінде65 Eliade, op. cit., p. 182.66 Wemer Muller, Weltbild und Kult der Kwarkiutl-Indianer (Wiesbaden,1955), p. 120.62

осындай әрекет қайталанып, ілкі бастаулық бүтіндік пентолықтық иемденіледі67. Жоралғылық лашықты салу немесеуақыт өткен сайын жөндеуден откізу де космогониялык мәнмагынағаие екендігін айтуымыз керек. Киелі лашық бүкілЖаһанды (Вселенная) түлғалайды. Оныңжаппасы (крыша)аспан күмбезін, едені —Жерді, торт қабырғасы - дүниеніңтерт тарабын символдайды. Дакота тайпасының үндістері“жыл - бүл дүниені жиектеп жатқан шеңбер” дегенді, яғнибастапқы лашықты айтады68. Бүған Ғалам мен ғаламдықуақыт (“циклді уақыт”) арасындагы озара байланыстылықсоншалықты күшті сезілетіндігін, тіпті, кейбір халықтарда“дүние” деген үғым “жыл” деген үғымды белгілеу үшін деқолданылатындығын қосуымыз керек. Кейбір калифорниялықтайпаларда, мәселен, жыл отті дегенді айтқысыкелгенде “дүние отті” немесе “жер отті” делінеді69.Егер, содан кейін, қалың тамыр немесе сабақ өсіруменайналысатын (Занимающихся выращиеванием клубней)тайпалардағы Жаңа жыл ғүрыптары туралы айтар болсақ,онда козге үрып түрған айырмашылықтарды бірден байқаредік. Ең алдымен жаңа екі жай-жапсарды, олгендердіңүжымдасқан түрде қайтып оралуы және оргиялық шектеншығушылықтарды аңғарасың. Айырмашылық, әсіресе діниатмосферада байқалады. Карок тайпасының жалғызабызының шеккен сапарының, оның медитациялары мендүғаларының орнына олшеусіз молшердегі үжымдық тойтойлауүрдісі қолданылады. Мысал ретінде Малиновскийдіңеңбегінде суреттелген, Тробриан аралдарының аборигендеріндегімиламала мерекесін келтіруге болады. В.Лантернариосы мифтік-жоралғылық кешенді зерттеуге түтас кітапарнаған; ол туралы біз м елан ези ялы қ сәуегейлік(прорицательские) культтерге байланысты аздап әңгімелепоткен болатынбыз70. Осы зерттеулердің қорытынды-ларынақайта оралып жатпаймыз. Тек, солтүстік америкалықтайпалар мен меланезиялықтардың мифтік-жоралғылық67 Werner Muller, Die Religionen der Waldlandindianer Nordamerikas(Berlin, 1956), pp. 307, 317.68 Werner Muller, D ie Blaue Hutte. Zum Sinnbild der Perle beinordamerikanischen Indianen (Wiesbaden, 1954), p. 133.69 A.L. Kroeber, Handbook of the Indian of California (Wasnington,1925), pp. 177, 498.70 Vittorio Lanternari, La Grande Festa (Milan, 1959); M.Eliade,Mephistopheles et 1-Androgyne, pp. 155 sq.63

жүйелерінің арасындагы айырмашылықтарға қарамастан,олардың қүрылымдарының үқсас екендігін атап өтуменшектелеміз. Олар мен бүларда да Ғалам уақыттан уақытқақайта төрітіліп отыруы тиіс, жэне, осы жаңаруды жүзегеасыратын космогониялык сценарий, жаңа егінмен жәнежемістер мен азық-түлікті киелендірумен байланысты.Ежелгі таяу іпыгыстағы жана жыл жэне космогонияОсыларға үқсас идеяларды біз ежелгі Таяу Шыгыстыңдіндерінен де таба аламыз. Әрине, бүл жерде, жерөндеушілікке дейінгі және жер өңцеушілік қарсаңындағысатыда түрған қоғам мен Қосөзен мен Мысырда қалыптасқанауылдық ж әне қалалы қ қоғам дарды ң арасы ндагыайырмашылықтарды есепке алып отыруды да естен шығармаукерек. Қалай болғанда да, мысырлықтардың, Қосөзен,Израиль түрғындарының және ежелгі Таяу Шығыстың басқахалықтарының әлі де болса ғаламның қайталамалы түрдежаңаланып отыруының қажет екендігін әлі де болсасезінгенін даусыз факт деп қарастыруға болады. Мүндайжаңалану, әрекетінің ең өзекті мән-маңызы космогониянықайталауды символдау болып табылатын әлдебір сценарийдіңпішініне ие болған. Осыны айғақтайтын фактілерді, жәнеолардың түстеп-жоруларын осы тақырыпқа орай жарияланғанкең ауқымды арнайы әдебиеттен71, сондай-ақ, “Мәңгі қайтаоралу туралы миф ” кітабының тарауларының бірінен табуғаболады. Қосөзеннің жоралғыларында дүниені жарату Жаңажылдың (акиту) рәсіміне орайластыра қайталанғандығын ескесаламыз. Осы жоралғылардың кейбіреуі Мардук пен Тиамат(ілкі Мүхитты символдайтын айдаһар) арасында болғаншайқасты, қүдайдың жеңісі мен оның космогониялык, істерінқайта төрітеді. Жарату туралы өлеңдер (Энума Элиш)ғибадатханада оқылатын болған. Г.Франкфорттың сөзіменбергенде, “әрбір жаңа жыл, өзінің әлдебір елеуліліктерінде,жаратудьщ бірінші күнін, жыл уақыты айналымының басталмакүнін қайталаған”72. Бірақ, Жаңа жылдың жоралғыларыменбарынша жақынырақ танысу барысында, Қосөзен түрғындарының,Жаратуға дейінгі Хаос сияқты табиғатқа ие,71 Салыст., библиографиялык сілтемелер келтірілген: Le Myth de 1-Etemel Retour, p. 92, no 1.72 Frankfort, Kingship and the Gods, p. 319.64

басталу мен оған жалғасқан аяқталудың арасындагыорганикалық байланысты сезінгендігін, жэне кез келгенБасталуга Аяқталудың қажет болатындыгын түсінуге болады.Айтып өткеніміздей, мысырлықтардагы Жаңа жыл даЖаратуды символдаган. Израильдік Жаңа жылга қатыстыайтар болсақ, Мовинкельдің пайымдауына Караганда, “бүлжердегі негізгі идеялардың бірі галамның патшасы ретіндеЯхвені таққа отыргызу, оның Хаос күштерін де, Израильдіңтарихи жауларын да жеңуінің символдық келтірімі болган.Жеңістің нәтижесі —жаһанжайдың (мироздание), таңдаулылықпен одақтың жаңаруы —тарихи мерекенің негізіндежатқан антикалық өнімділік мерекелерінің идеялары менжоралгылары”73.Кейінірек, пайгамбарлар эсхатологиясында, ЯхвеніңИзраильді қайта орнатуы үжмаққа қайтып оралуга алыпкелетін Жаңа Жарату деп түсініле бастаган74.Қосөзендегі және Израильдегі Жаңа жылдың атап өтудегікосмогонияны символды түрде қайталауды, әлбетте, бірқатарга қоя алмаймыз. Ежелгі израильдіктердегі дүниеніңқайталамалы жаңаруының багзы сценарий, өзінің бастапқымән-магынасынан әлденелерді сақтай отырып, бірте-біртетарихи сипатқа ие болды. Венсинктің көрсетуінше, ХаостанҒаламга ауысуды білдіретін Жаңа жылдың жоралгылықсценарийі, Мысырдан кету және Қызыл теңізден эту,Ханаанды жаулап алу, бабылдық түтқын болу, қуғындалуданқайтып оралу, т.б. осылайша жалгаса беретін тарихиоқигалармен байланысты болган75. Фон Рад, оз кезегінде,кандай да бір, мэселен, “Яхве қүдайдың жэне оньщғүрыпшысы болган Моисейдің Синай тауында Израильдіжариялауы” сияқты жалқы тарихи оқиганың үжымдық сапагаауысса болды, оныц, одан әрі, ауызша немесе жазбашадәстүрде сақталганымен, еске алу аумагын қалмайтындыгын,бірақ, көрш ілес патш алы қтарды ң косм ологиялы қж аңаруларындагы сияқты , ж оралгы лы қ деңгейдегіжаңарудың ықпалына түсуге қабілетгі болып шығатындығын73 S. Mowinckel, He That Cometh (G.W. Anderson аудармасы, New-York, 1956), p. 26.74 S. Mowinckel,op. cit., p. 144.75 A.J. Wensinck, “The Semitic New Year and the Origin of Eschatology”(Acta Orientalia, I, 1923, pp. 19-23), pp. 159-199.)208-5

дэлелдеген76. Эрик Ф огелин болса, космологиялықпатшалықтар және Израильдің символдық формаларыныңбірін бірі жоққа шығармайтындығын атап өтеді. Тәртіптіңжоралғылық жаңғыруы, космологиялы қ өркениеттежасақталған символдық элементтердің жаңартылуы,Бабылдағы Жаңа жылды мейрамдаудан бастап, адамзатгыңбүкіл тарихының өне бойынан өтеді. Ол, өмірлік тәртіптіңқұлдырауы мен осы тәртіпке қайтып оралу адамзаттың ғұмыркешуінің негізгі мәселесі болғандықтан, содан кейінИошианың Беритгі жаңартуы, Христің киелі жаңаруында жөнемакиавеллилік ritornar ai ргіпсіріі11 әрекетінде жүзегеасырылады78. Сондықтан да, Қосөзен мен Израильдіңмәдени жүйелері бір бірінен қаншалықты өзгеше болғанынақарамастан, оларды дүниенің жыл сайынғы немесеқайталамалы жаңаруына деген сенім бір-біріне үқсас етеді.Түтас алғанда, ескі дүниені символдық түрде қирату жәнежоюды қажетсінен абсолютгі “бастауды” қалпына келтіругедеген сенім бар. Бүл жерде, жыл уақытының ырғағы,аспандық күбылыстардың зандылықтары арқылы көрінетін,сезілетін жылдың, айналмалы ғаламдық уақыттың соңындааяқталуы бар бастаудың мысалы болып шығуы таңқалдырмауы тиіс.Бірақ, бүл жерде нақтылануы қажет бір нэрсе бар: егер“жылды” цикл ретінде сол күйінде қабылдаудың негізіндеқайталамалы түрде жаңарып отыратын Ғаламның идеясыжатқандығы мүмкін болса, онда Жаңа жылдың79 мифтікжоралғылықсценарийлерінде басқа қүрылылымға және басқагенезиске ие басқа идея пайда болады. Бүл, барынша тереңде оте жеке діни тәжірибені корсететін, “жоғалған үжмақ”,бүгінгі адамзатқа тиген сыбағаның алдында болған жырғалаңтуралы еске алулардан нәр алған, “бастаулардың кәмілдігі,жетіскендігі” идеясы. Жаңа жылдың мифтік-жоралғылықсценарийі, ғаламдық жаңаруды сақтай отырып, сонымен біргеілкі бастаулык бақытқа ие болу үмітін бергендіктен ғанаадамзат тарихында осындай маңызды рөлге ие болуы мүмкін.76 Eric Voegelin, Order and History. I: Israel and Revelation (LouisianaStste Universiti Press, 1956), p. 294.77 Қайнар-көзге қайтып оралу (лат).78 E. Voegelin, op. cit., p. 299.79 Сондай-ак, Космогония мен “бастаулар" туралы басқа да сансызкоп мифтердегі.66

“Жыл —шеңбердің” бейнесі ғалами-өмірлік екі үдайлы, бірмезгілде “пессимистік” және “оптимистік” символдық мәнгеие болды. Уақыттың ағымы “бастаудан” алыстағанның үстінеалыстай беруді білдіреді, олай болса, ілкі бастаулықжетілгендікті жоғалтуды да білдіреді емес пе. Уақыттың өнебойында өтіп жатқанның барлығы да бүзылады, ыдырайды,азады және, ақыр соңында жойылады. Әңгіме бүл жерде,Болымның “ виталистік” көрсетілімі хақында болып отыр,бірақ, ілкі қоғамдық адам үшін ғүмыр кешудің өмірүғымдарында аш ылалып, түсіндірілетіндігін естеншығармаған жөн. Бастапқыда сарқылмастык пен қүдіреттілікбар болып отырады: осы идеяға тән “пессимизмнің” қайнаркөзіде осында. Бүл жерде бірден былайша толықтыру керек:сарқылмастық тез сарқылса да, ол ауық-ауық қалпынакелтіріліп отырады. Жылдың соңы бар, яғни, одан соңавтоматты түрде жаңа бастау ілеседі.Бастапқыда жетіскендік болған деген идеяның, сірә,барынша коне шығу тегі бар сияқты. Қалай болғанда да, олкеңінен таралған, сансыз молшерде кайта-кайта жорыладыжәне коп санды діни түжырымдамаларға енгізіледі. Біздеосындай бағамдардың бірқатарын талқылауға мүмкіндікболады. Әзірге, “бастаулардың” кәміл жетіскендігі туралыидеяның барынша ауқымды бола түскен ғаламдық циклжүйелерін жасақтауда маңызды рол атқарғандығын атап отеаламыз. Кәдуілгі жыл анағүрлым кеңейіп, сарқылмасүзындыққа созылған “Үлкен жылды” немесе ғаламдықциклдерді туғызды. Ғаламдық циклі кеңейгеннің үстінекеңейе түскен сайын, жетіскендік идеясы да үстемеидеяларды үсті-үстіне “егер-ондалай” (импликация) берді,мәселен, мынадай идеяны атап корсетуге болады: әлдебіркәміл жаңаның басталуы үшін букіл көне циклдің қалдықтарытолық жойылуы керек. Басқаша айтқанда, егер біз абсолюттібастауды қалар болсақ, онда дүниенің ақыры барыншатүбегейлі (радикальный) болуы керек. Эсхатология —барболганы болашақтың префигурациясы. Бірақ, қай корінгенэсхатологияда мынадай жайт нақтыланады: бүл дүниебіржолата қиратылмай түрып жаңа жаратушылық жүзегеасырыла алмайды. Әңгіме азып-тозып бара жатқандыҚалпына келтіру жонінде емес, in tote?0 дүниені қайта торіту80 Толықтай, түбегейлі (лат.)67

үшін бүл дүниені жоқ қылуда болып отыр. “Алтын ғасыр”,жырғалаң бастау идеясын таңа отырып дүние жаратылғаннанбергі өмір сүрген, уақыты өткен атаулының барлығынжоюды тадап етеді: бүл ілкі бастаулық кәмілдікке қолжеткізудің жалғыз мүмкіндігі.Әрине, осынау, аңсаулық сенім-нанымдардың барлығыда дүниенің жыл сайынғы жаңарып отырудың мифтікжоралғы лы қ сц енари йінде бар. Б ірақ, жер өңдеуқарсаңындағы мэдениет сатысынан бастап, дүниені, текжоралғы түрғысынан ғана емес, шыныменен де қиратып,қайта төрітуге болатындығы туралы идея, артынан жаңакосмогония басталатын аморфтық, бей-берекет күйге дейінгіҒаламның регрессиясы, яғни, сөзбе-соз мағынасындағы“бастауларга қайта оралу” идеясы кеңінен тарала бастаған.Бүл түжырымдаманы ақыр заман туралы мифтер жақсыкорсете алады. Біз оларды келесі тарауда зертгейтін боламыз.Олар, әрине, өз-өзінен де қызықты, бірақ, одан басқа, түтасалғанда, мифтің функцияларын анықтап алуға қабілетгі. Осыкезге дейін біз тек, болып өткенді гана хабарлайтын шығутегі жөніндегі жэне космогониялык мифтермен істес болдық.Енді “бастапқы кәмілдік” идеясының уақыттан тыс боларшаққа проекциялануы жонінде қарастыратын боламыз. Ақырзаман туралы мифтер, әрине, адамзат тарихындағы өзініңмаңызды релін атқарып шықты. Олар “шығу тегініңжылжымалылығын” ашып берді: расында да, біраз уақыттанбері “шығу тегі”, “генезис” тек мифтік өткен шақта ғанаемес, алыстағы, аңызды болашақта да орналаса бастады.Осындай қорытындыға, жүйелі түрде мәңгі қайтып оралаберу идеясын жасақтаған стоиктер мен нео-пифагорейлікгердіңкелгендігі белгілі. Бірақ “қайнар-көз”, “бастау”үғымы ең алдымен кәмілдік пен жырғалаң идеясыменбайланысты. Міне, сондықтан да, келер шақтың космогониясыдеп түсінілетін эсхатология идеясынан да біз өткеншақта гана емес, тең дәрежеде болашақтагы да (немесе текқана болашақтағы) Алтын ғасырды жариялаған барлық сенімнанымдардыңқайнар-көзін аңғарып отырмыз.68

IV тарау. ЗАМАНАҚЫР ЖЭНЕ КОСМОГОНИЯҒаламның соңы —өткенде жэне келешектеЖалпы нобайында айтқанда, ілкі тұрмыстық халықтардыңарасында ғаламның соцы, жақын не алыс болашақтақайталануы мүмкін болғанымен, іс жүзінде болып өткендеп есептеледі. Расында да, ғаламдық апатгар туралы мифтерөте жиі таралған. Оларда дүниенің қалай қиратылғандығы,тірі қалудың сәті түскен еркек пен әйелдің бір немесе бірнешежүбынан басқа бүкіл адамзаттың қалай жойылғандығыәңгімеленеді. Оның ішінде ең жиі таралғандары - барлықжерде танымал болып отырған (ол туралы іс жүзіндекездеспейтін Африканы қоспағанда) топан су туралы миф81.Топан су туралы мифтермен қатар, ғаламдық масштабтағыапатгар: жер сілкінулер, өрттер, таулардың қирауы, індеттер,т.т. нәтижесіндегі адамзаттың жойылуын әңгімелейтін мифтерде баршылық. Сірә, осындай ғаламдық ақыр біржолата емес:ол, жаңа адам үрпағының пайда болуына алып келетінбүрынғы адамзаттың ақыры болып шығады. Қүрлықтың суастына толықтай батуы немесе оның орт нәтижесінде ойранболуы, артынан жаңа жердің пайда болуына үласады, хаосқажөне космогонияға қайтып оралуды символдайды.Коптеген мифтер топан суды, жоғарғы тіршілік иесініңашуын туғызған қандай да бір жоралғылық күнәмен, кейдеәлдебір тәңіриенің адамзатты жай ғана жоқ қылғысы келгентілегімен сабақтастырады. Бірақ, мифтерді тиянақты түрдеталдау барысында, негізгі себептердің бірінің адамдардыңкүнәсі мен қартаюы, дүниенің азуы болғандығы туралы®'Салыст.: Sir George James Fraser, Folk-Lore in the Old Testament, I(Londres, 1919), pp. 329-332; Clyde Kluckhom, “Recurrent Themes in Mythsand Mythmaking”,D aedalis, primtemps 1959 (pp. 268-279), p. 271.Іопансутуралы аңыздардың толык қанды библиографиясын мынакітаптан: Stith Thompson, Motif-Index o f Folk-Literature (nouvelle éd.,Bloomington, Indiana, 1955 sq.), I, p. 184 (A 1010).69

қорытындыға келесің. Топан су ғаламның және адамзаттыңқайта төрітілуіне жол ашады. Басқаша айтқанда, дүниеніңақыры, өткен шақта да, келер шақта да Жаңа жыл мерекесініңжоралғылық жүйесінің макроскопиялық деңгейдегі ғаламатжәне төтенше драмалық күйге қаныққан проекциясы болыптабылады. Бірақ, бүл жолы әңгіме дүниенің “табиғи ақыры”(жылдың ақырына сәйкес келетін, ғаламдық циклдіңқүрамдас бөлігі болғандықтан ғана табиғи) жөнінде болыпотырған жоқ, қүдайы күштердің тудырған реалды апатжөнінде болып отыр. Топан су мен ғаламның жыл сайынғыжаңаруының арасындағы параллельдік барынша сирекжағдайларда кездесіп отырады (Қосөзен, иудаизм, мандан)82.Эдетте, топан туралы мифтер жаңа жылдық мерекелердіңжоралғылық, мифтік сценарийлерінен төуелсіз болады. Оны,ғаламның жаңғыртылуына қатысты қайталанбалы мерекелер,коне дүниені қиратуды емес, символдық түрде космогонияны,яғни, қүдайлардың шығармашылық белсенділігінактуалдауына қарап (Коне дүние, оны “басталудан”ажыратып түрған ара-қашықтықтың озінің шырқау шегінежетуіне байланысты ғана “табиғи жолмен” жоқ болады) оңайтүсіндіруге болады.Өткен шақта болған дүниенің ақыры туралы баян ететінмифтермен салыстырғанда, болашақта болатын дүние ақырыжөнінде әңгімелейтін мифтер, ілкі түрмыстық халықтардатаң қаларлы қтай аз таралған. Ф .Р.Лееманны ң атапкөрсеткеніндей, бүл, сірә, этнологтардың өз зерггеулеріндеосы сауалдың күн тәртібіне қоймағандығының нәтижесіндеболса керек83. Кейде, мифті болашақ пен өткен шақтыңапатыньщ қайсысына телудің өзі қиынға соғады. Е.Г. Менніңкуәлік етуінше, андамандықтар, ғаламның ақырынан кейінауру-сырқау да, қартаю да, өлім де болмайтын үжмақтыңөмірінің рахатына батар жаңа адамзат дүниеге келеді депесептейді. Өлгендер апаттан соң қайта тіріледі. Бірақ, А.Редклиф Браунның пікірінш е, М ен, сірә, әр түрлідереккөзден алынған бірнеше версияны біріктіріп жіберген.Шынуайтында, Редюіиф Браун түзетуіне қарағанда, соз, мифболашаққа емес, тек откен шаққа ғана қатысты Дүниенің82 M.Eliade, Mythe de 1-Eternel Retour (Paris, 1949), pp. 102 sq.83 F.R.Lehmann, “Weltuntergang und Welterneuerung im Glaubenschriftloser Volker”, Zeitchrift fur Ethnologie, LXXI, 1931 (pp. 103-115),p. 108.70

ақыры жөнінде айтылып отырған миф жөнінде болып отыр.Бірақ, Лееманның айтуына қарағанда, андамандықтардыңтілінде келер шақ деген жоқ84, сондықтан, бүл жердеәңгіменің болашақтағы ма, әлде өткен шақтағы ма, оқиғажонінде болып отырғандығын анықтау оңай болмайды.Ғаламның мүмкін боларлық қайта төрітілуіне қатыстыештеңе көрсетілмеген заман ақыр туралы ілкі түрмыстықмифтер оте сирек кездеседі. Мәселен, кай тайпасының (ЖаңаГвинея) сенім-нанымы бойынша, Маленгфунг Жаратушы,ғаламды және оның ішіндегі адамды жаратқан соң, дүниеніңқиыр шетіне, көкжиекке кетіп, үйқыға кетеді. Үйқыдажатқан жаратушының әрбір тоңбекшуі (поворачивается)кезінде жер дірілдейді, бірақ, ол өз төсегінен түрған кездеаспанды киратады, соның нәтижесінде аспан жерге қүлап,барлық тіршілік атаулы қүриды85. Каролин аралдарыныңбіреуінде, нақты Намолут аралында, жаратушы күндердіңкүнінде адамзатты күнәсі үшін қүртады екен деген аңызтіркелген86. Бірақ қүдайлар өмір сүре береді, бүл жаңажаратудың мүмкін екендігін корсетеді. Каролин аралдарыныңқүрамындағы Аурепик аралында апат үшін жаратушы -ның үлы жауапты болып шығады. Аралдың қожайыныныңөзінің бағы-ныштыларымен айналыспайтындығын байқағанкезде, ол, циклон шақырып, аралды суға батырып жібереді87.Бүл жерде, әңгіменің біражолата болатын заман ақыр жөніндеболып түрған-түрм аған-ды ғы аны қ емес: өйткенікүнәһарларды жазалау идеясы, эдетте, келесі адамзаттыжасаудың болатындығын да керек етеді емес ne.М алакка түбегіндегі негрита тайпасының сенімнанымдарынжору қиын. Олар, күндердің күнінде Карей,адамдардьщ оның берген ережелерін орындамағандықтан,ғаламды қүртып жіберетіндігіне кәміл сенеді. СондықтанДа, күн күркіреу кезінде аборигендер апатгың алдын алмақболып, қанды ақталушы қүрбандықтар шалады88. Апатжалпыга копке, шапагаттыларға да, күнөһарларға да ортақ,ф е , осы апаттан кейін жаңа жарату болмайтын сияқты.84 Ibid., р. 112.85 Richard Thurnwald, Die Eingeborenen Australien und der Sudseeinseln(Tubingen, 1927), pp. 26-27, ж„не: Ch. Keysser, Aus dem Leben der Kaileuteкітабы бойынша (Neuhaus-Te, Deutsch Nev-Guinea, 1911, pp. 154 sq.).86 F.R.Lehmann, op. cit., p. 107.87 Ibid., p. 117.88 M.Eliade, Traite d-Histoire des Religions, p. 54.71

Сондықтан да, негрита аборигендері Карейді “жаман” депатаса, пле-сакай тайпасының өкідцері оның бейнесінен“өздерің үжмағын үрлап кеткен” жауды көреді89.Мато Гроссо провинциясында (Бразилия) мекендейтінгуарани тайпасының үлгісі таң қалдырады. Жердің өрт пенсу арқылы қирайтындығын біле түра, олар мүхиттың арғыбетінде орналасқан, жердегі үжмаққа үқсас “Иманды елді”(Праведная страна) іздеуге аттанады. Үзаққа созылған,жетекшілері мен шабыт берушілері бақсылар болган бүлсаяхат XIX ғасырда басталып 1912 жылға дейін созылған.Кейбір тайпаларда, апаттан соң ғаламның жаңаруы жәнеолгендердің тірілуі болады деген түсінік болган. Басқатайпалар ақыр заманды күтіп қана қоймай, оньщ болуынтілеп те отырган90. Курт Нимуендай 1912 жылы былай депжазган болатын: “Тек гуарани тайпасы гана емес, күллітабигат та қартайып, омір сүруден жалықты. Бақсылар,түсінде Нандерувувуды корген сайын, жердің: “Мен тым копмүрдені жүттым, мен тойдым және шаршадым. Әке, бүганақыр бер” деген дүга айтып жатқандыгын естіп отырган”. Өзкезегінде, су да, агаштар да... және күллі табигат та,Жасампаздан оган тыныштық беруін сүрап жалбарынган”91.Ғаламдық шаршап-жалыгудың, шексіз тыныштық пенолімді тілеудің бүдан артық тебірентер кэрінісін табу қиынболар. Әңгіме үзаққа созылған және нәтижесін біткенмессианистік экзальтациядан кейінгі болмай қоймайтынтүңілу туралы болып отыр. Гуаранидың би-селкілдектен жерүжмагын іздегеніне, міне, бір гасыр отті, олар милленаристікмифологиядагы заман ақыры туралы мифті қалпына келтірдіжәне жорыды92.Америкалык үндістердің ақыр заман туралы мифтерініңбасым копшілігі не циклдік теорияны (ацтектердегі сияқты),не апатган соң жаңа жарату болады деген сенім, не (Солтүстік89 F.R.Lehmann, op. cit., p. 107.90 Салыст.: E.Schader, “Der Paradiesmythus im Leben der Guarani-Indianer”, Staden-Lahrbuch, III (Sao Paulo, 1955), pp. 151 sq.; WilhelmKoppers, “Prorhetismus und Messianismus als volkerkundliches und universalgeschichtlichesProblem”, Saeculum, X (1959. pp. 38-47), pp. 42 sq.: RobertH. Lowie, “Primitive Messianism and an Ethnological Problem”, Diogenes,no 19 (Fall, 1957, pp. 62-72), pp. 70 sq.91 Curt Nimuendaji, “Die Sagen von der Erschaffung und Vemichtung derWeit als Grundlagen der Religionen der Arapocuva-Guarani”, Zeitschrift furEthnologie, XLVI (1914, pp. 287 sq.), p. 335.92 Салыст.: R.H.Lowie, op. cit., p. 71.72

Американың кейбір аудандарында) апатсыз-ақ жаппайжалпы, жаңару туралы сенімді (бұл жагдайда тек күнәһарларғана қүриды) ойластырады. Ацтектердің сенім-нанымдарыбойынша, ғалам үш немесе төрт рет кирап үлгерген,болашақта ол төртінші (немесе бесінші) рет қирайды.Қираулар аралығындағы дүниелердің әрқайсысын Күнбасқарады, оның қүлауы немесе жоғалуы ақырды білдіреді93.Оңтүстік және Солтүстік Америкалардың ақыр заманғақатысты барлық маңызды мифтерін осы жерде тізіп шығумүмкін емес. Кейбір мифтер жаңа дүниені мекендейтінхалықтарға бастау болатын жүбайлар қосағы туралыәңгімелейді94. Мәселен, чоктау тайпасы дүние өртген ойранболған соң жандар қайтып оралады, сүйектерге тән өсіпшығады, және қайта тірілген адамдар тағы да өздерініңбүрынғы түрған жерлерінде түратын болып шығады депсенген95. Осыған үқсас мифті эскимостардан да кездестіругеболады: адамдар, оз сүйекгерінен өмір алып (андіы тайпаларғатән сенім-наным96), қайта тіріледі. Апат дүниенің “қартаюы”мен азуының болмай қоймайтын салдары деген сенім, сірә,барынша кең таралған сияқты. Чироки тайпасының сенімнанымдарыбойынша, “дүние біржолата қартайып болғанда,адамдар өледі, жіптер үзіледі, жер Мүхитқа батып кетеді”(жер аспан төбесіне торт жіп арқылы ілініп қойылған аралтүрінде деп есептелінген)97.Майду тайпасының мифінде Жерді Жаратушы, өзі жасағанқосақты (жүпты) былайша сендіреді: “бүл дүние ескіргенкезде, мен оны түбегейлі түрде қайта жасаймын, және, меноны қайта жасағанда, сендер жаңадан дүниеге келетін93 Салыст.: H.B.Alexander, Latin-American Mythology (The Mythologieof All Rases, XI, Boston, 1920), pp. 91 sq.94Алгонкин тайпасының мифі мын. кіт.: Daniel G. Brinton, The Mythsof the New World (2e ed. Revue, New York, 1876), pp. 235-236. Винтумифі мын. кіт.: H.B.Alexander, North American Mythology (The Mythologieof All Rases, X, Boston, 1916), pp. 223 sq.9S Adam Hodston. Trauels in North America, p. 280; Brinton, op. cit.,PP. 279-280.56 Brinton, p. 280: “Жогарыда орналаскан бір рет еркектердің, екі ретәйелдердің сүйегіне үрлейді, сол кезде олар тіріліп кетеді“. Мифтіңбасқа версиясы мына еңбекте жария болған : Franz Boas, The CentralEskimo (GRBEW, 1988) p. 588 sq. Салыст.: M.Eliade, Le Chamanisme et•es techniques archaïques de 1-extase (Paris, 1951), pp. 153 sq.97 H.B.Alexander, North American Mythology, p. 60.73

боласындар”98. Като халқының, атапаск тайпасының негізгікосмогониялык мифтерінің біреуі ескі, қирауы болмайқоймайтын аспанды алмастыратын жаңа аспанды жасауданбасталады99. Тынық Мұхит жағалауының комсогониялықмифтеріне қатысты Алексанлердің ескертпелеріне көңіл бөлерболсақ, “жарату жоніндегі әңгімелердің копшілігі, сірә,шынуайтында, ұлы апаттан кейінгі жерді қайта төрітуаңыздарына барып тірелетін сияқты; кейбір мифтер, дегенмен,галамды ең алгаш рет жарату және оны қайтадан төрітужөнінде әңгімейді”100.Қысқаша айтқанда, Көпті-азды болса да жаңа жаһанныңқайта төрілуін алдын ала ойластыратын Заманның ақырытуралы осындай мифтер ежелгі жэне оте кең таралғанҒаламның үлғайғанның үстіне үлғайып бара жатқан“азғындауы”, нәтижесінде уақыт сайын қиратын, қайтатөрітуді талап ететіндігі жөніндегі идеяны көрсетеді. Нақосы, ақыр соңындағы апат туралы, сонымен бір мезгілдеболмай қоймайтын ғалам жаңаруының алдын-ала хабаршысыболған мифтердің қойнауынан біздің заманымыздағы, ілкіқауымдық қоғамдардың пайғамбарлық және милленаристіктенденциялары өсіп шығып, дамыды. М илленаризммәселелеріне, біз, бүлар, марксистік хилиазммен бірге,Заманның ақыры туралы мифтің позитивті қазіргі заманғыжалғыз ілікті қайта бағамдауы болып табылатындықтан,кейінірек оралатын боламыз. Ең алдымен бізге барыншакүрделі діндердегі Заман ақырдың алар орны жөніндеқысқаша хабардар ету қажет.Шығыс діндердегі акыр заманҒаламның киратылуы жөніндегі ілімі (ргаіауа), сірә,ведалық заманнан бері белгілі болған (Atharva Veda, X, 8,98 Ibid., p. 219. салыст.: ibid., pp. 299-300, топан су туралы солтүстікамерикалық мифтерді зерттеудің библиографиясы.99 Ibid., р. 222.100 Ibid., р. 225.От пен судан нөтижесінде қирайтын ақыр замантуралы оңтүстікамерикалык мифтерге катысты, салыст: P. Еһгепгеісһ,Die Mythen und Legenden des Sudamerikanischen Uruolker (Berlin, 1905),pp. 30-31.Апаттан кейінгі жаңаруға қатысты оңтүстік америкалық аңыздаржөнінде Claude Lévi-Strauss, dans leBulletin of the Bureau of American Ethnology, LCXLIII, 3, pp. 347(Bakairi), 369 (Namicuara).74

39-40) сияқты. Артынан ғаламның жаңадан жаратылуыкелетін жаппай ойран болу жоніндегі миф (ragnarok) германмифологиясының компоненті болып табылады. Осыныңбарлығы, үндіевропалық мәдениетке Ғалам ақыры туралымифтің белгілі болғандығын көрсетеді. Жақында СтигВикандер, өзінің егжей-тегжейінде тиісті үнділік жәнеиранды қ аңыздарға төтенш е үқсас болып келетінэсхатологиялық ш айқас ж әніндегі герман мифініңболғандығын ашты. Үндістанда, Брахмандардан бастап,және, әсіресе Пураналарда терт Ю га, яғни, терт “ғаламүрпағы” туралы идея дами бастаған101. Бүл теориялардыңмәні —ғаламды уақыт па уақыт (циклді түрде) кирату менжасау, және бастаудың кәмілдігіне деген сенім. Буддистермен джайнистер де осы идеяны үстанады, сондықтан,жаһанды мәңгі жарату және қирату туралы ілімнің панүндіевропалықболып табылатындығын түспалдауға болады.Бүл жонінде біз “Мәңгі қайта оралу туралы миф” дегенеңбегімізде қарастырып откендіктен қайталанып жатпаймыз.Тек, “мындаған “махаюгадан” түратын, барынша толықтүрінде (т аһаргаіауа, үлы ыдырау) циклдің соңындақайталатын толық цикл ыдыраумен {ргаіауа) аяқталатындығын”еске саламыз102. Махабхарата мен Пураналарбойынша, кокжиек жалындап, аспан тобесінде жеті немесеон екі күн пайда болады, олар теңіздерді қүрғатып, жердіортейді. Самвартака (ғаламдық орттің оты) бүкіл жаһандықиратады103. Сосын, 12 жыл бойына тоқтаусыз носер жауып,жер су астына кетеді, ал, бүкіл адамзат қүриды ( Visnu Ригапа,24, 25). Мүхиттың бетінде, үйқысы келген Вишну ғаламдықжылан Шешаға мініп, үйықтап отырады ( Visnu Ригапа, 4, 1-11). Содан кейін барлығы да, басынан бастап қайта пайдаболады, осылайда шексіздікке дейін жалғаса береді.“Ілкі бастаулық уақыттардың кәмілдігі” туралы мифкеқатысты айтар болсақ, оны Критаюга деп аталатын бірінші“ү р п а қ қ а” тән, пәктіктен, акьілдан, ж ырғалаңнан(блаженство) және аламдардың үзақ ғүмыр кешетіндіген101 Төрт Юганың атаулары алғаш рет Aitereya Вгаһтапа-да (VII, 14)кездесе бастаған.102 Le Mythe de 1-Etemel Retour, p. 170. Сондай-ақ, салыст.: Images etSymboles (Paris, 1952), pp. 80 sq.103 Салыст.: Emil Abegg, Der Messiasglaube in Indien und Iran (Berlin,1928), p. 34, n. 2.75

көруге болады. Келесі югалардың оне бойына адами ақылмен мораль үлғаймалы-асқынған деградацияға үшырап,адамның дене түрқы молшері мен омір сүру жасының азайыпотырады. Джайнизм бастаулардың кәмілдігі мен одан кейіндідағларыстарды асқынған корсеткіштер арқылы корсетеді.Гемакандрдың пікірі бойынша, бастапқыда адамның бойы 6миль болып, оның ғүмыры 100 000 пурвасқа (бір пурвас840000 жылға тең) созылған. Бірақ циклдің соңында оныңбойы әрең дегенде жеті шынтайқа, омір сүру үзақтығы 100жылға әрең жететін болған (Жакоби, Эра, I, 202). Буддистерде адамның омір сүру жасының ерекше азаюын қолдайды: обаста - 80 000 жэне одан кэп, циклдің соңында 10 жыл.Индустардың “үрпақтар” туралы ілімі —Жаһанның мәңгіжаратылуы, дағдаруы, қиратылуы және қайта торітілуі —қандай да бір мэлшерде, бірақ маңызды айырмашылықтарымен,ғаламның жыл сайынғы жаңаруы туралы ілкіқауымдық түжырымдаманы еске салады. Индустар теориясыбойынша, дүниенің қайталанбалы қайта торітілуі кезінде адамешқандай рол атқармайды; іс жүзінде, адам мүндай мәңгіқайта торітілуді қаламайды, ол осы ғаламдық циклге қатысуғаталпынбайды104. Бүл бүл ма, қүдайлардың оздері де, сірә,кәміл жаратушы бола алмайды, олар, бар болғаны, ғаламдықпроцестің жүзеге асырылуының қүралдары ғана. Индустарүшін ғаламның біржолота ақыры деген жоқ, тек біржаһанның қиратылуы мен екіншісінің пайда болуыныңарасындагы копті-азды үзақтыққа созылатын интервалдарғана бар. Тек адамның омірінің аяқталуы бар, еріксіз түрдеосы қозғалысқа тартылған ол оны тоқтата алады.“Ілкі бастаулық уақыттың” кәмілдігі туралы мифҚосозенде, Израильде және гректерде де кездеседі. Бабылдыңтүрғындарының аңызы бойынша, топан су алдындағы 8 не10 патшаның билік қүрған уақыты 10800 жылдан 72000жылға дейін созылған. Топан судан кейінгі патшаларәулетінің бірінші әулетінің үзақтығы 1200 жылдан аспаған105.Бабылдың түрғындарына ілкі бастаулық үжмақ туралы миф104 Біз бүл жерде, алдамшы мен касіреттен “босап шығуға“ Үмтылатындіни және философиялық элита жөнінде айтып отырмыз. Бірақхалықтык индустык дін адамның дүниеде өмір сүру мүмкіндігінқабылдайды жене мүмкін етеді.105 W.F.Albright, “Primitivism in Ancient Asis”, in Arthur O. Lovejoyand George Boas, Primitivism an Related Ideas in Antiquity (Baltimore,1935, pp. 421-432), p. 422.76

те белгілі болған жэне олардьщ адам үрпағының бірнешерет қүрып кетуі жэне кайта пайда болуы туралы естеліктіжадында сақтаған106 (мүндай циклдер саны, сірә, жетеуболған). Осы сарындағы идеяларды израильдіктер деүстанған: ілкі үжмактан айырылу, адам ғүмырының біртебіртеазаюы, бірнеше тандаулы түлғалардан басқа бүкіладамзатты қырған топан су. Мысырда “бастаулардыңкәмілдігі” хақындағы мифтің болғандығы куәленбеген, бірақ,Менес әулетінің алдындағы патшалардың өмір жасыныңертегідегідей зақ болғандығы жөніндегі аңыздар бар107.Грекияда біз екі түрлі, бір-бірінен өзгеше, бірақ ордақидеяны беретін мифологиялық аңызды табамыз:1) “ілкі бастаулық кәмілдік” идеясын бойына дарытқанғаламдық дэуірлер туралы теорияны;2) циклдер туралы ілімді.Гесиод алғашқы болып, бес дәуір бойына адамзаттыңбірте-бірте дағдарысқа үшырауын суреттеп жазған. Біріншідәуір, Алтын ғасыр, —титан Кроностың түсында —өзіншебір үжмақ болған, адамдар үзақ өмір сүрген, ешқашанқартаймаған, және олардың ғүмыр кешу салты күдайлардыңғүмыр кешуіне үқсас болған. Циклдер теориясы, стоиктердіңМәңгі қайта оралу туралы іліміне орасан зор ықпал еткенГераклитгің еңбектерінде кездесе бастайды. Эмпедоклда осыекі мифологиялық тақырыптың, ғаламдық дәуірлер мен қайтатөрітулер мен қиратылулардың үздіксіз циклі арасындағыбайланыс аңғарыла бастайды. Біз Грекиядағы осытеориялардың Шығыстың ықпалының нәтижесінде ие болғантүрліше формаларын талқылап жатпаймыз. Тек, стоиктердіңГераклиттен дүниенің оттан қирауы (ekpyrosis) жөніндегіидеяны алғандығын және “Тимей” шығармасындағыПлатонның, балама ретінде топан сумен қиратылуынкелтірілуін ғана еске саламыз. Осы екі апат ырғақты түрдебүкіл жылды (magnus annas) бөлшектеп түрған сияқтанады.Аристотельдің жоғалған мәтіні (Proîrept) бойынша, екі апатта екі күн тоқырау, отпен өртелу —жазғы күн тоқырау, ал,топан су —қысқы күн тоқырау кезінде болған108.106 Ibid., pp. 424-426.107 Ibid., p. 431.108 Осындай ғаламдық апаттар туралы оңгімелерден индустардыңғаламды от пен судан опат болуы жөніндегі идеясын коре аламыз.Сондай-ақ, салыст.: B.L. van der Waerden, “Das Grosse Jahr und die ewigewiederkehr” (Hermes, 80, 1950, pp. 129 sq.).77

Иудей-христиандьщ апокалипсистерОсы, ақыр заманға қатысты апокалипсистік бейнелердіңкейбіреуін иудей-христиандықтағы эсхатологиялы қнышани-сәуегейліктерден (видение) де табуға болады. Бірақ,иудейлер мен христиандардың діндерінен біз айрықша жаңамезеттерді көреміз. Ғаламның жаратылуы бір-ақ ретболғандықтан, Ғаламның ақыры да бір рет болмақ. Апаттанкейін пайда болатын Ғалам сол баяғы, Уақыттар бастауындаҚүдайдың ж аратқан, тек ол өзінің ілкі бастаулықмәшһүрлігіне тазартылған, кайта төрітілген (туғызылғанжәне қалпына келтірілген) Ғаламы болып қала бермек.Осынай жерлік үжмақ мәңгі сақталады, оның ақырыешқашан болмайды. Уақыт енді түзу және кері қайтарусыз,ол енді мәңгі қайта оралудың циклдік уақыты емес. Ол олма, эсхатология —Киелі Жазбаның (Священное Писание)шарықтау шектік пункті, өйткені Д үниенің ақыры адамныңіс-әрекетінің діни мән-мағынасын анықтайды жэне адамдарөздерінің жүріс-түрысының нэтижелері сай бағамдалатынболады. Әңгі, енді, қандай да бір қоғамның (немесе, түтасалғанда бүкіл адамзат үрпагының) қайта тууын қажетсіненғалами қайта торітілуі жөнінде болып отырған жоқ.Сөз Қорқыныш ты сот жөнінде болып отыр: тектандаулылар ғана мәңгі жырғаланда (в блаженстве) өмірсүреді. Таңдаулылар өздерінің Киелі Ж азбаға дегенсенімдерінің арқасында, бүл дүниенің күштері меналдамшыларымен (искушения) күресе отырып олар аспанпатшалығына деген адалдығын сақтағаны үшін қүтқарылады.Ғаламдық діндерден тағы бір айырмашылығы:иудейлік-христиандық діндер үшін дүниенің акырымессиялы қ тылсымдықтың (таинство) бөлігі болыптабылады. Иудейлер үшін мессияның келуі дүниенің ақырыжәне үжмақтың орнауын хабарлайды. Христиандар үшіндүниенің ақырының алдында Христің екінші рет қайтыпкелуі мен Қорқынышты сот (Страшный суд, Қиямет қайымнемесе Акірет) болмақ. Бірақ, аналар үшін де, мыналарүшін де, дүниенің ақыры арқылы айғақталатын Киеліжазбаның салтанаты, қандай да бір деңгейде үжмақтыңқайта төрітілуін ойластырады. Пайғамбарлар жаһанжайдыңжаңаратындығы, аспанның да, жердің де жаңа болатындығыхақында сәуегейлік етеді. Барлығы да, Эдем бағындағы

сиякты, молшылықта болмақ109. Тағы андар бір-біріменбейбітшілікте өмір сүріп, “олар сәбидің сөзіне қүлақ асатынболады” (Исайя, XI, 6). Ауру-сырқаулар мен жазым-кемтарлықмәнгіге жоғалады: ақсақ бүғыша секіретін болады, кереңніңқүлағы ашылады; коз жасы да, жылау да болмайды (Исайя,XXX, 19; XXXV, 3 және келесі...). Жоғарғы жағында үжмақорналасқандықтан, Жаңа Израиль Сион тауында орнатылады(Исайя, XXXV, 10; Пс. XLVIII, 2). Христиандар үшін деғаламның толықтай жаңаруы мен қайта қалпына келтірілуіДүние ақырының негізгі сипаттамалары болып табылады.“Қүдай сөзін айтушы Иоанның көңілашарында” (ОткровенияИоанна Богослова) былай делінеді: “мен жаңа аспанды жэнежаңа жерді көрдім; өйткені бүрынғы аспан мен бүрынғы жерөтміш еді... Және мен аспаннан қатты дауысты естідім,айтушы: ...Және Қүдай барлық жасты көзден кетірер, жәнеөлім де енді болмас; жылау да, күңірену де, ауру-сырқау даен болмақ емес; ойткені, бүрынғы өтміш. Және тақта отырғанайтты: Солай, барлық жаңаны жаратамын” (Көңілашар, 21).Бірақ бүл жаңа жаратушылық бүрынғының қирандысыныңүстінде пайда болады. Ақырғы апаттың синдромыиндустардағы Жаһанның киратылуының сипаттанамысынеске түсіреді. Қыс пен аштық жайлайды, күндер қысқа болатүседі110. Дүние ақырының таяу (дәл) қарсаңындағы дәуірАнтихристің патшалығы болады. Бірақ Христос тағы да келіпЖерді отпен тазартады. Ефрем Сириннің сөзі бойынша, “теңізбуырқанып, артынан кеуіп калады, аспан мен жер төңкеріледі,барлық жерді түтін мен түнек жайлайды. Қырық еүн бойынаҚүдай жерге, оны күнә мен нәпсінің жаманшылығынантазарту үшін, от жібереді”111.Жаңа Өсиетге (Новый Завет), Петрдің екінші жолдауындағана ойрандаушы от хақында бір рет айтылып өтеді (III, 6-14). Бірақ соның өзі сибиллалардың көріпкелдігінде де,стоицизмде де және кейінгі христиандық әдебиетте демаңызды элемент болып шығады. От туралы осындайкелтірім Ираннан келген112.109 Амос, IX: 13; Исайя, XXX: 23 жоне келесі; XXXV: I, 2, 7; LXV:17; LXVI: 22; Осия, 1: 10; 11: 18 жоне келесі; Захария, VIII: 12; Иезекиль,XXXIV: 14, 27; XXXVI : 9 жоне келесі, 30, 35ю110 W.Bousset, The Antichrist Legend (акыл. торж., Londres, 1896), pp.195 sq., 218 sq.111 Ефрем Сирин. Сілтеме мына: Bousset, p. 238..112 Салыст.: Le Mythe de 1-Etemel Retour, pp. 185 sq.79

Антихристің патшалығы белгілі бір мөлшерде Хаосқақайтып оралуға пара-пар. Бір жағынан, Антихрист айдаһарнемесе демон113 түрпатында көрінеді, мүны Қүдай менАйдаһар арасындағы шайқас жөніндегі көне мифті ескетүсіреді. Шайқас о баста, ғалам жаратылмастан бүрын болган,және енді, соңында тағы да қайталанады. Бүдан басқа,Антихристі жалған-Мессия ретінде қарсы алады және оныңпатшалық етуі қоғамдық, моралдық және діни мүраттардытолықтай жоққа шығаруымен көзге түседі, басқаша айтқандабүл Хаосқа қайтып оралу болып табылады. Бірнеше ғасырбойына Антихрист Нероннан бастап Папаға дейінгі (Лютерде)әр түрлі тарихи кейіпкерлерге шендестірілген. Бір мезетгіарнайы нақтылап көрсетуіміз керек: тарихтың кейбір, әсіресе,трагедиялы кезеңдерінде Антихрист билік қүрған депесептелген, бірақ сол кезде де әрқашан оның патшалығы,сонымен қатар, Христің болмай қоймайтын келуініңхабаршысы деген үміт сақталып отырған. Бүкіләлемдікапатгар, ойрандар, террор, Зүлымдық салтанаты —осылардыңбарлығы да, Христің жаңа келуінің қарсаңын көрсетушіәлдебір апокалипсистік синдромы сияқты еді114.Христиаңдық милленаризмРим империясының ресми дініне айналған христиандық,милленаризмді күпірлік (ересь) деп айыптады, дегенмен,ш іркеудің әкейлері бүры ны рақта осы көзқарастытаратқандығы белгілі. Бірақ, Шіркеу Тарихты қабылдады,нәтижесінде, хрис-тиандардың соңына түсу заманыныңкелтірімдегі сияқты емес, дүниенің ақыры болмай қоймайтыноқиға болудан қалды . Бүл дүние, өзін ің барлы қкемшіліктерімен, әділетсіздігімен жене қатыгездігімен, өмірсүруін жалғастыра берді. Тек Қүдай ғана Д үниеніңақырының болар сағатын бідетін, және бір нәрсе ғана анықсияқты еді, ол — ақырдың ертең басталмайтындығы.Шіркеудің жеңісті шеруімен аспан патшалығы жерге түсіпүлгерді, белгілі бір мағынасында қарастырғанда, көне дүниеқираған болып шыкты. Шіркеудің ресми антимилле-113 Салыст.: W.Bousset, The Antichrist Legend, pp. 145 sq.; сонд. қараң.:R.Mayer, Die Biblishe Vorstellung vom Weltenbrand (Bonn, 1957).114 Сонд. караң.: A.A.Vasiliev, “Medieval Ideas of the End of the World:West and East”, Bizantion, XVI, fasc. 2, 1942-1943 (Boston, 1944, pp.462-502).80

наризмінен прогресс туралы ілімнің алғашқы нышандарынаңцауға болады. Шіркеу, адамның өмір сүруін, үлы тарихидағдарыстар заманын-дағыға қараганда бай-бақуатты етугетырысып, дүние қандай болса, сондай түрде қабылдады.Шіркеу, түрліше пайғамбарлар мен көріпкелдердің жәнеапокалипсистің хабаршыларын бар болуына қарамастаносындай позицияны қабылдады.Исламның жерорта теңіз аймағына енгенінен кейінгібірнеше гасырдан соң, әсіресе — XI ғасырдан кейін,милленаристік және эсхатологиялық қозғалыстар қайтаданпайда бола бастады, бүл жолы олар шіркеу мен оныңиерархиясына қарсы бағытталған еді. Бүл қозғалыстарғабірнеше ортақ нышан тән болды: олардың шабыт берушілерісынақтар мен үрейлі катаклизмдерден кейін жер үжмағыныңқалпына келуін күте және жариялайды. Заманның болмайқоймас ақыры жөнінде Лютер де хабарлаған болатын.Ғасырлар бойына ауық-ауық сол діни идея насихатталыпкеледі: тарихи дамудың жолындағы бүл дүние —әділетсіз,жек көрінішті, шайтанға сауғаға берілген; және, багымызгаорай, ол өзінің толық азып біту шегінде түр, апатгы ыдыраупроцесі басталды, бүл коне дүниенің барлық жыртықтарыашылып жатыр, ең жуық уақытта ол толықтай жойылады,имандылар салтанат қүрады және үжмақтың қақпасы оларүшін ашылады. Барлық милленаристік және эсхатологиялыққозгалыстар адам табигасының оптимизмін дәлелдейді. Олартарихи оқиғалар тугызган күйзеліске, тек шегіне жеткеншарасыздық туғызатын күшпен тітіркенеді. Бірақ, ғасырларбойына жетекші христиандық конфессиялардың эсхатологиялыкдегбірі (напряженность) анағүрлым бәсеңсіп қалды.Ақырзаманды күту және Қорқынышты соттың болмайқоймайтындығы — ірі христиандық Шіркеулердің бірдебіреуінетэн емес сипаттар. М илленаризм тек уақыттүрғысынан қарағанда бізге жақын христиандық секталардаәреңдегенде сақталып қалды.Эсхатология мен милленаристік мифология өзінің жаңагүмырын, ең соңы уақыттарда, Европада, екі саяситоталитарлық қозгалыстан тапты. Сырт көзге Карагандаабсолютгі секулярланган, нацизм мен комммунизм дүниеніэсхатологиялық түргыдан көру элемегатеріне қаныққан. Оларкөне дүниенің ақырын және молшылық пен жыргалаңЗаманының тууын жария етеді. Норман Кон, милленаризм208-6

туралы жаңа кітаптың авторы, национал-социализм менмарксизм-ленинизмге қатысты былай деп жазады: “Анаусыда, мынаусы да пайдаланып журген жалган гылымипайымдаулардың астарында, нөрселерге деген, бір түрлібейнеде, ең түнек ой-машықтары (мышления) мен ортағасырлық далбасаны еске түсіретін көзқарасты байқаугаболады. Таңдаулы ларды ң (арийлы қтарды ң немесепролетарийлердің) демондар әскеріне (еврейлерге немесебуржуазияга) қарсы соңгы және шешуші шайқасы; бүкілдүниеде билік қүру қуанышы немесе абсолютті теңдікте өмірсүру бақыты (немесе екеуі де), Көрегендіктің (Провидение)мақсатты ойына сай, бүрынгыда тартқан барлық қайгықасіретіосылайша толенетін таңдаулыларга бүйырады;тарихтың алдын-ала белгілеулері орындалып, жаһан, ақырсоңында, зүлымдықтан азат болады. Міне, күні бүгінге дейінадамдарды қүмартып отырган коне химералары осындай”115.Ілкі қауымдық халықтардагы милленаризмБірақ, Ақыр заман туралы миф, бүгінгі уақытта, батысдүниесінің сырт жагында барынша коп дамуга ие болыпотыр. Әңгіме сансыз нативистік жэне милленаристікқозгалыстар, олардьщ ішінде барынша танымалдыққа иеболган меланезиялық, Океанияның басқа да аудандарында,сондай-ақ, Африканың бүрынгы европалық отарларындакездесіп түратын карго-культтер жонінде болып отыр. Осықозғалыстардың копшілігі, христиандықпен азды-коптімөлшерде қарым-қатьшаста болудьщ нәтижесінде қальштасуыәбден мүмкін. Олар бәрінен бүрын ақтарға жәнехристиандыққа қарсы багытталган, соган қарамастанаборигендік милленаризмінің қозгалыстарының басымкөпш ілігі оз бойына христиандық, эсхатологиялықэлементтерді дарытқан. Кейбір жагдайларда аборигендермиссионерлерге карсы, олардың оздерін кәміл христиандарретінде үстанбаганы және Христің болмай қоймайтын келуінежәне өлілердің тірілетіндігіне сенбегендігі үшін котеріледі.Меланезияда карго-культ Жаңа жылдың мифтері менжоралгыларын сіңіріп алган. Біз атап көрсеткендей, каргокульттіүстанушылар, Жаһан қиратылады жөне қайтаторітіледі, тайпа үжмақ тәрізді бірдемеге ие болады: олілер82115 Norman Kohn, Les Fanatioues de 1-Apocalypse (Paris, 1963).

қайта тіріледі, және бүдан былай елім де, ауру-сырқау даболмайды дегендерге де сенеді. Бірақ, үндіирандық жәнеиудей-христиандық эсхатологиялардағы сияқты, осынау жаңажарату мен Үжмақтың қайта оралуының алдында бірқатаргалами апатгар, жер сілкіну, жерге отты жаңбыр қүяды, тауларқүлап аңғарларды көміп тастайды, осы культті үстанбайтынақтар мен аборигендер қүртылады, т.т болып өтеді.Ілкі қауымдық халықтардагы милленаризмнің морфологиясытөтенше бай және күрделі. Біздің зерттеулеріміз үшінбірнеше мезетті нақтылап көрсету оте маңызды"6:1) милленаристік қозгалыстар галамның қайталамалықайта жаңгыруының мифтік-жоралгылық сценарийінің кеңкөлемді өрбітілуі ретінде қарастырыла алады;2) христиандық эсхатологияның тіке немесе жанамаықпалының болгандыгына, сірә, шәк келтірілмеуі тиіс;3) милленаристік қозгалыстың үстанушылары, батысмәдениетінің ьгқпальша түскенімен жоне ақ адамдардьщ білімімен дінін, сондай-ақ, олардың байлыгы мен қару-жарагын өзсүраныстарына сай бейімдеуге ынталылық көрсеткенімен, ісжүзінде Батыстың қарсыластары болып табылады;4) мүндай қозгалыстар әрқашан ла омірге пайгамбартабигалы күшті діндар түлгалардың арқасында дүниегекеледі, бірақ, саясатшылардың пәрменімен немесе саясимақсатта үйымдасады және пайдаланылады;5) осы қозгалыстардың барлыгында да мыңжылдықтыңақырында болатын дүниенің ақыры болмай қоймайтын ісдеп есептелінеді, бірақ ол міндетті түрде галами апаттаннемесе тарихи апаттан соң болмақ.Осындай қозгалыстардың саяси, әлеуметтік жэнеэкономикалык сипатын басымдыгын нақтылап жатудыңқажеті жоқ: ол онсыз да айқын. Бірақ, олардьщ күш-қуаты,олардьщ шыгармашылық әсері тек қана әлеуметтікэкономикалықфакторлармен шектеліп қалмайды. Сөз діниқозгалыстар жонінде болып отыр. Оларды жактаушылар,жақсы экономикалык жөне әлеуметтік жагдайларга жетуүшін, Заманның ақырын болатындыгын жария етеді және°ны күтеді, әсіресе, дүниенің қайта торітіліп жэне адамбақытының қайта қалпына келуіне ерекше үміт артады. БүлҚозгалысты үстанушылар жердегі бақ-берекені қалайды,116 Салыст.: M.Eliade, Mephistopheles et 1-Androgyne (Paris, 1962), pp.sq. (“Renouvellement costume et eschatologie”).83

бірақ, сондай мөлшерде өлімсіздікті, еркіндікті жәнеүжмақтық жырғаланды да аңсайды. Олар үшін Заманныңақыры адамның өмір сүруін жырғалаң, кәміл және шетсізөмірге өзгеруін мүмкін етеді.Оның үстіне, әңгіме апатты ақыр жөнінде болмайтынқозғалыстардың өзінде де дүниенің қайта тууы мен қайтажасалуы идеясы басты элемент болып табылатындығынқосуымыз керек. Пайғамбар немесе культтің негізін қалаушы“бастауларга қайтып оралудың” болмай қоймайтындығын,және, оның нәтижесі ретінде, ілкі бастаулық “үжмақтық”күйге қайтып оралуды насихаттайды. Әрине, көп жағдайдаосынау “ілкі нүскалы” үжмақтық күй, сөз жоқ, Ақтардыңкелер қарсаңы ндағы м эдени жөне экон ом и калы қситуацияның идеалданған бейнесіне сәйкес келеді. Бүл,Алтын Ғасыр түрінде қабылданған “ілкі бастаулы жай-күй”мен “откен тарихты” мифтендірудің жалғыз ғана мысалыемес. Бірақ, нақты жағдайда бізді қызықтыратыны, кейдемифтің осынау буырқанған бейнесінен сүрыптап шығарудыңсәті түсіп жататын “тарихи” болым емес, Заманның ақыры —отарлаудың ақыры —жэне, бастауларга қайтып оралудыойластыратын жаңа дүниені күту мезеті. М ессияныңкейіпкері санаткермен (культурный герой) немесе көптенкүтулі мифтік ата-бабамен шендестіріледі. Отарланғанхалықтардың милленаристік қозғалыстарының жариялағансаяси тәуелсіздік пен мәдени еркіндігі ілкі бастаулықбақытты уақыттарға қайтып оралу түрінде қабылданады.Түтас алганда, айқын апокалипсистік қиратылусыз-ақ, осынауконе дүние символды түрде тарқатылады жэне оның орнынаілкі нүсқалы үжмақ дүниесі орнатылады.Қазіргі заман өнеріндегі “галамныа ақыры”Батыстық оркениеттер коммунистік эсхатология мен ілкіқауымдык халықтардың милленаризмімен теңесе алмайды.Бүгінде, күннен күнге өсіп келе жатқан термоядролыққарудың кесірінен дүниенің апатгы ақырының болуы қаупібар. Батыстың түргындарының санасында бүл ақыр толықжәне біржолата болмақ, оның артында дүниені жаңаданжарату болмақ емес. Бүл жерде біздің қолымызда бүгінгідүниедегі атомдық апат алдындагы үрейдің коп сандыкөріністерін жүйелі түрде талдау мүмкіндігі жоқ. Бірақ,

басқа, батыс европалық мәдениеттің осымен сабақтасқанфеномендері бізге назар аударарлық сияқты болып көрінеді.Біздің гасырымыздың басынан бастап пластикалық өнерлер,сондай-ақ, әдебиет пен музыка соншама түбегейлітрансформацияны басынан кешірді, нақты осы жағдайда“көркем тілдің бүзылуы” жөнінде айтуга болады. Бейнелеуөнерінен бастап, осынау “коркем тілдің қиратылуы”поэзияны, прозаны, ал, соңғы уақыттарда, Ионескоданбастап, театрды да жайлай бастады. Жекелеген жағдайларданағыз, бүткіл жаһандық онердің жойылғандыгы жоніндеайтуға болады. Жуық арада жасалган шығармаларды зерттеукезінде, олардың авторлары, қүдды, бейнелеу онерінің түкілтарихын tabula rasa117-га дейін жеткізуге талпыныпотыргандай эсер қалдырады. Бүл, ілкі бастаулық massaconfusam -ra үқсас бірдеме сияқты, Хаосқа батудан да асыптүсетін қиратуга пара-пар. Бірақ, осындай туындыларгақарап отырып, автордың әлденемені іздеп жүргенін, бірақсол өлденемесін корсете алмаганын аңгаруга болады. Оганпластикалық онердегі озінен бүрынгы революциялардыңқалдырып кеткен мүрасының қирандылары мен сынықтарынқүрту, оган, онер тарихын нолден бастауга мүмкіндікалу үшін материяның тумақтық формаларына жақындапкелу қажет болды. Бүгінгі суретшілердің копшілігінде“пластикалық тілді қирату” анагүрлым күрделі процестіңбірінші фазасы гана, одан кейін міндетті түрде жаңа жаһанжаратылады деген түсінік бар сияқты корінеді.Бірінші революдионерлер мен қиратушыларга тэн болганнигилизм мен пессимизм —қазіргі замангы онер үшін ескіріпкалган дүние-қабыл (мировосприятие). Біздің уақытымыздаүлкен суретшінщ бірде-біреуі оз онерінің деградациясынажәне сөзсіз жоқ болатындыгына сенбейді. Бүл козқарастүргысынан алганда олардың позициясы “қарабайыр”халықтардың позициясын еске түсіреді: олар, жаңа дүниенінжаратылуына мүмкіндік беру үшін, дүниенің қирауына(ягни, олардың дүниесінің, олардьщ коркем жаһаныныңКирауына) “колгабыс жасады”. Мүндай мәдени қүбылыстыңболуы, нақ суретшілердің гана оркениетгің немесе қогамныңшыгармашыл күштері болып табылатындыгынан, тотенше“’Таза тақта (лат.)18Анықталмаған (беймәлім) масса (лат.)85

маңызды. Суретші өзінің шығармашылығында өлеуметтікжәне мәдени өмірдің баска салаларында бір немесе екі үрпақөткен соң келуі тиіс нәрсені алдын-ала көрсете алады.Көркем тілдің қиратылу уақытының психоанализдамуын-дагы шарықтау уақытына сәйкес келгендігін атапотуге болады. Жан дүниенің түңғиығының психологиясыбастауларга деген жогаргы дәрежеде багзы қогамныңадамына тэн қызыгушылыққа айрықша мэн береді. Бүгінгіонердегі Заман ақыры туралы мифке деген қызыгушылықпроцесінің бірте-бірте қайта жаңгыруын бүге-шігесіне дейінзерттеу төтенше қызыкты болар еді. Біз, суретшілердің,кейде айтылып жүргендей, жай гана неврастеник емесекендігін, керісінше, психикалық түргыдан қарагандаолардың коптеген замандастарының көпшілігіне қарагандаанагүрлым сау екендігін корер едік. Олар кәміл жаңарудыңнагыз ақырдан бүрын жүзе аспайтындыгын түсініп теқойган. Өз замандастарының ішінен суретшілер біріншіболып, ішінде адам баласы бір мезгілде өмір сүре, көзайымбола жэне армандай алатын, шыгармашылық елестетудіңжаһанын, жаңадан төріту үшін өз дүниесін шынымененкиратуга барлық күшін жүмсады.86

V тарау. УАҚЫТТЫ ЖУАСЫТУҒА БОЛАДЫЖана бастауға деген сенімБіз жаңа ғана келтіріп өткен, жақында ғана отарлық езгінілақтырып тастаған халықтардың “оптимизмі” мен европалықсуретшілердің және ойшылдардың оптимизмінің арасындагысалыстыруды кеңейте және терендете түсуге болады. Әрине,дәстүрлі қогамдардың сенім-нанымдары мен бүгінгі замангымәдениеттің кейбір аспектерінің арасында басқа дасәйкестендірулер бар. Бірақ біз бүл жонінде, ең алдымен,эсхатология мен космогония арасындагы қарым-қатынастыанықтау мақсатында Заман ақырының мифтік тақырыбынаталдау жасап, баяндау сабақтастыгын үзіп алмау үшін,кейінірек сөз қозгауды мақсат етіп отырмыз. Үшінші тараудадүниенің жыл сайынгы жаңгыртылуының жоралгылықмифтіксценарийінің төтенш е маңыздылыгын басакорсеткенімізді еске саламыз. Біз, бүл сценарийдің “ілкібастаулық уакытгар” мотивінің болуын және оның, кандайдабір тарихи кезеңнен бастап, мифтік өткен шақтагыкәмілдікпен қатар, Ақыр заманнан кейінгі, болашақтагыорнайтын кәмілдікті білдіре алатын “жылжымалы” мотивболып шыгуын алдын-ала шарт ететіндігін коргенболатынбыз. Акыр заман туралы мифтерге қатысты, соңгытарауды талданып откен, үзын-сонарлы экскурстарда біз,эсхатологияда да ең бастысы заман ақыры емес, жаңабасталуга деген сенімділік екендігін болып табылатындыгынбаса көрсеткіміз келген еді. Бүл жаңару —осыны айтқанда,абсолютті бастауды қайталау, ягни космогония. Бүл жердебіз, ілкі қауымдық адамды сипаттайтын, нақты алганда,бастауларды танып білуге берілетін айрықша мәндісипаттайтын ділмен (менталитет) істес болып отырмыз депайтуга болады. Расында да ілкі қауымдық қогамның адамыҮшін барлык нәрселердің (жануарлардьщ, өсімдіктердің, галамДенелерінің, т.т.) бастауы туралы танып-білу оларга үстемдікетУ дегенді білдіреді, олардьщ орны да, болашақта оларды87

қалай шақырудың жолы да белгілі. Осыны эсхатологиялықмифтерге қатысты да жөнді деп есептеуге болады; ab origineдеболғанды білу, космогонияны білу болашақта неболатындығын да білуге мүмкіндік береді. Д үниенің пайдаболуы үғымының “жылжымалылығы” адамның, сөздің турамағынасында уақьіт сайын кирап туратындығына қарамастан,дүниенің мәңгі болатындығына деген үмітін көрсетеді.Дүниенің қиратылуы идеясы іс жүзінде пессимистік болаалмайды. Өзінің созылмалығы мен үзын-сонарлығыныңарқасында дүние дағда-рысқа түсуге, азуға мөжбүр, міне,сондықтан да, ол жыл сайын символды түрде жаңарып түруықажет. Бірақ, дүниенің пайда болуының “қүпиясы”, яғни,космогония белгілі болғандықтан, дүниенің апокалипсистікқиратылуы идеясын да қабылдауға болады.Фрейд жэне “жарату” танымыДәстүрлі қоғамдардағы бастауды танудың “экзистенциальдық”мәнін баса корсету артықтау болар. Мүндай жүрістүрыстек бағзы қоғамдарға ғана тэн емес. Нәрселердіңбастауын танып білуге деген қүштарлық батыс мәдениетінеде тэн. XVIII ғасырда, әсіресе, XIX ғасырда дүниенің,тіршіліктің, жануар мен өсімдіктің түрлерінің, адамньщ, тілдің,қоғамның, діннің жэне барша адами жөн-жосықтардың шығутегі хақында коптеген еңбектер пайда болды. Бізді қоршапжатқан баршаның, күн жүйесінің, неке немесе, мәселен,классика ойыны сияқты бала ойынының бастаулары ментарихын тануға бағытгалған әрекетгер жасалынды.XX ғасырда бастаулар мен қайнар-көздерді ғылымидеңгейдегі зерттеулер басқа жолмен кетті. М әселен,психоанализ үшін кәміл бастау дегеніміз —“адамдық ілкібастау”, ерте балалық шақ. Сәбидің өмірі мифтік, үжмақтықөмірде өтіп жатады119. Психоанализ, біздің жеке тарихымыз-"9Нақ сондықтан да естен тысқарылық (бессознательное) мифтікқүрылымға ие. Одан ары қарай жүре беруге жөне естен тысқарылық“мифологиялы” деп қана емес, оның кейбір мазмүндары ғалами менге,басқаша айтқанда, тіршілік пен тірі материяның мақстатты орны менпроцестерін, тосілдерін корсете алады деп те пайымдауға да болады.Тіпті, бүгінгі адамның ғаламилықпен, киелілікпен “жүздесуі”, сөз оныңкөксеулері мен қияли өмірі туралы болып түрса да немесе естентысқарылықтан (поэзия, ойындар, спектальдер, т.т.) туындайтыншығармашылык сана-сезім дер ж өнінде болып оты рсада естентыскарылык аркылы жүзеге асырылады.

дын жэне “бастауларын”, жөне, ең маңыздысы, балалықш а к т ы ң жырғалаңын аяқталуына себепкер болған, біздіңтірлігіміздің болашақтағы бағыттарын белгілеп берген сол,бір ен басты, ілкі оқиғаны анықтауға мүмкіндік бергентехниканы жасақтап шығарды. “Егер архаикалық менталитетүғымын пайдаланар болсақ, онда, адамның омірінде “Үжмақ”(психоанализ үшін ол дүниеге келгенге дейінгі немесеемшектен айырғанға дейінгі кезеңге қатысты қолданылады)болған деп, сондай-ақ, “Үжмақтан айырылу” немесе “апат”(балалық шақтың жарақаттары) оқигасының, ересек адамныңосьшдай ілкі бастаулық оқигаларга деген козқарасьшьщ қандайболғанына қарамастан, оның ғүмыр кешуі үшін анықтаушымән-маңызга ие болатындығын пайымдауға болады”120.Қызықтысы сол, омір суралы барлық ғылымдардыңішінен, басқа ғылымдар бастаудың кәміл еместігі менорнықсыздығын тірек етіп жатқанда, тек психоанализ ғана,кез келген пенденің “бастауы” үжмақ пен жырғалаң болыптабылады деген идеяга жетеді. Бізді Фрейдтің екі идеясықызықтырады. Біріншісі —“үжмақпен” және “жырғалаңмен”байланысты “бастаулар” мен “қайнар-коздер”; екіншісі—еске түсірудің және “кері қарай қайтудың” комегіменілкі балалық шақтың кейбір “жарақат салатын” оқиғаларынқайтадан “бастан кешіруге” болады деген ой. “Бастаулардың”жыргалаңы, жогарыда коріп откеніміздей, ілкі кауымдықдіндердегі барынша мол таралган тақырып болган, бүлқүбылыс, сондай-ақ, Үндістанда, Иранда, Грекияда жәнеиудей-христиандық дінде куәлендірілген. Фрейдтіңжыргаланды адамның гүмырының бастауына орналастыруыфактысы психоанализ мифологиялық қүрылымга ие болады,ол багзы немесе мифтік тақырыптарды меңгеріп алады немесеҮжмақ туралы және күнәга бату туралы иудей-христиандықмифті қабылдайды дегенді білдірмейді. Психоанализ жәнежыргалаң мен бастаудың көмілдігін ілкі қауымдыдагыдайтүсшудің арасы жалгыз рет, тек Фрейд аңгарган ерте балалықшақтагы “үжмақтық ілкі уақыттың”, “күнәга батардың”(ягни, емшектен айырылудың), басқаша айтқанда, әрбіриндивидуум үшін уақыттың “сүріліп кеткен уақытқа”айналуы алдындагы ж ы ргалаңны ң шешуші ролінебайланысты жақындасады. Бізді қызықтырып отырганФрейдтің екінші идеясына (нақты, “кері қайту” идеясына)120M.Eliade, Mythes, reves et mysteres, p. 56.89

қатысты айтар болсақ, ілкі балалық шақтың шешушіоқиғаларын реактуалдауға болады деген үмітке негіз болаалған бар осы идеяның да бағзы жүріс-түрысқа жақындатумен сәйкестендіруді ақтай алады. Біз, мифтерде айтылғанідкі бастаулық оқиғаларды реактуалдауға (және, соғанбайланысты, тағы да “бастан кешіруге”) болады деген сенімдібаса атап көрсететін бірқатар мысалдарды келтірдік. Бірақ,кейбір мысалдарды (магиялық емдеп жазуды қоса алғандыгы)есепке алмайтын болсақ, осындай мысалдар кері қарайүжымдық түрде оралуды суреттейді. Мифтердің баяндапотырган оқиғалары жоралғылардың көмегімен бүкілүжымның немесе оның қандай да бір елеулі бөлігінің“басынан кешіріледі”. Психоанализ техникасы индивидуалдықдеңгейде ілкі бастауларга қайтып оралуды мүмкін етеді.Осындай экзистенциалдық қайта оралу бағзы қоғамдаргабелгілі болған және кейбір шығыстық психофизиологиялықәдістерде маңызды рөл атқарған. Енді уақытта біз осымәселені зерттеуге кірісеміз.“Бастауларга қайтып оралудың” дәстүрлі техникасыБіз психоанализді қарабайыр жоне шыгыс халықтарының“бастауларга қайтып оралу” техникасы мен сенімнанымдарынсалыстыруды мақсат қылып отырганымыз жоқ.Осында үсынылып отырган салыстырудың мақсаты, —Фрейдатап көрсеткендей адамды түсіну үшін де және, әсіресе, оныемдеу үшін де маңызды болатын “бастауларга қайтыпоралудың” Европадан тыс мәдениеттерге бүрыннан-ақтанымал болгандыгын корсету. Космогонияны қайталайотырып дүниені жаңартуга ұмтылуга катысты барлық айтыпөткендерімізден кейін, бүл жоралгылардың негізін түсінуқиын болмайды: индивидуумның оз бастауларына қайтыпоралуы оның гүмырын жаңарту мен қайта төріту мүмкіндігідеп түсініледі. Бірақ, коп үзамай-ақ коретініміздей,“бастауларга қайтып оралу” әр түрлі мақсатта жүзегеасырыла, және әр түрлі мәнге ие бола алады.Ең әуелі, багышталудың жоралгыларының, regressus aduterumni-a i алдын-ала қажет ететін, жақсы танымалсимволизм бар. Бүл комплексті біз жеткілікті мөлшерде“Мистиканың тууы” деген кітабымызда зертгегендіктен, бүл90121 Ана қүрсағына қайтып оралу (лат.)

жерде бірнеше ықшам сілтемелермен шектелмекпіз.Мәдениеттің ең ежелгі сатыларынан бастап, жеткіншектердіжетпектен (инициациядан) откізу бірқатар жоралғылардықамтиды, олардың символикасы даусыз: сөз одан кейінгіқайта тууына үласатын жетпекшінің тумаққа айналуыжөнінде болып отыр. Бүл жағдайдағы жетпек екінші ретдүниеге келумен пара-пар. Ж етпектің механизмініңарқасында жеткіншек, әулеметгік түрғыдан жауапты, мәденидәстүрдін ықпалымен оянған санасы бар, қоғамның толықхақылы мүшесіне айналады. Ананың қүрсағына оралу нежетпекшінің лашықта қамалуы, не қүбыжықтың аузындасимволдық түрде жүтылуы (желінуі), не Жер-Ананыңқарнына сөйкестендірілген киелі (қорылған) территорияғакіруі арқылы белгілене алады122.Алдыменен бізді қызықтыратыны, “қарабайыр” халықтардысипаттайтын жеткіншектер жетпегінің жоралғыларыменқатар, анағүрлым күрделі мәдениеттерде де, regressusad uterum-m қамтитын жетпек жоралғылары бар. Бүл мотивтіжетпек рәсімінің үш түрлі типінде айырып көрсетуге болатынҮндістанның мысалымен шектелеміз. Бүл, әуелі, упанаямадеп аталатын, баланы жетекшінің ықпалы мен түлғасынажүздестіруге негізделген ғүрып. Түқымды өсіріп шығу(вынашивание плода) және туу мотиві бүл жерде тағы даанық корінеді: жетекші жеткіншекті символдық түрде тумаккаайналдырады да, оны үш түн бойына өз қарнында(қүрсағында) котеріп жүреді123. Упанаяманы аткарған кісіекі мәрте туған (dvi-ja) болып есептеледі. Бүдан басқа, озінсомаға қүрбандыққа шалуға даярлап жүргендерге қатыстыатқарылатын диск ғүрпы бар; ол тумақ сатысына ойшақайтып оралудан түрады124. Ең ақыры, regressus ad uterumныңөзі хирания-гарбха (сөзбе-сөз “алтын тумақ” дегендібілдіретін) жоралғысында да назарда үсталады. Жеткіншектісиыр пішінді алтын вазаға кіргізеді, оны тастап шығарды олжаңадан туған болып есептеледі125.Осы жағдайлардың барлығында да regressus ad uterumжеткіншекті болмыстың жаңа формаларына қатысты ету,122 Салыст., моселен, R.M. Berndt, Naissances mystiques, (Paris, 1959),PP. 60 sq. кітабында суреттелген австралиялық кунапипи тайпасыныңжоралғысы.123 Салыст.: Naissances mystiques, pp. 113 sq.124 Ibid., p. 115.125 Ibid., p. 118.91

немесе оны қайта төріту мақсатында жүзеге асырылады.Қүрылым түрғысынан қарағанда ана қүрсағьша қайтып оралуЖаһанның өзінің тумақтық күйіне регрессиясы немесеХаостың күйіне сэйкес бола алады. Туар өмір алдындағытүнек, дүниенің жаратылуы алдындағы Түнге жәнежеткіншектің қамаудағы ғүмыры өтетін лашыққа сәйкескеледі. Жетпектің бүл жоралғыларының барлыгы да ананыңқүрсауына қайтып оралуды алдын-ала ойластырады және“қарабайыр” халықтар мен Үндістан халқында мифтікмодельге и е 126. Regressum a d uterum ж етпектерініңғүрыптарымен байланысты мифтерге қарағанда анағүрлымқызықтырақ мифтер де бар. Бүл —символдық түрде емес,шын, жанды-тәнді күйінде regressum жасайтын Қаһармандардың,дуакерлердің немесе бақсылардың бастан кешкендеріхақында баян ететін мифтер. Коптеген мифтер оз бойындамыналарды үстап отырады:1) каһарманды теңіз қүбыжығының жалмап қоюы жэнеоньщ жеңімпаз түрде, әлгі қүбыжықтың қарнын жаруарқасында босатылып шығуы;2) жетпекпен байланысты, ауыз қуысына немесе Жер-Ананың қарнына (қүрсағына) енумен іле-үқсатылатын(ассоциация), vagina dentata немесе үңгірге не тесікке қауіпқатергетолы жолмен түсу арқылы өту.Бүл әрекеттердің барлығы да, олардан өту арқылыжеңімпаз қаһарман болмыстың жаңа формасына ие қылатынжетпектің сынақтары болып табылады127. Regressum ad uterumдіқамтитын, жеткіншектер жетпегінің мифтері менғүрыптары келесі фактының даусыздығын ашып көрсетеді:бастауларга қайта оралу жаңа тууыды даярлайды, бірақ олбірінші, физикалық тууды қайталамайды. Бүл руханидеңгейдегі қайта туу (төрітілу), басқаша айтқанда, сүрмектің(существование) жаңа формасына (жыныстық жетілуді,культтік және киелі іс-әрекеттерге қатысуды, қысқашаайтқанда, Жогарғы Даналыққа “ашылуды” қамтитын) кірутүріндегі, ягни, таза мистикалық деңгейдегі туу болыптабылады. Негізгі идеяның мәні мынада: ғүмырдың жоғарғыформасына жету үшін, қүрсақ ішіндегі дамуды және дүниегекелуді қайталау керек, бірақ ол жоралғылық және символдық126 Үндістандағы жетпек ғұрыптарының мифтік модельдері туралы,қараңыз: Naissances mystiques, p. 117 sq.127 Салыст.: Naissances mystiques, p. 132 sq.92

түрде қайталанады; басқаша айтқанда, біз бүл жерде,психофизиологиялық белсенділікке қатысты жүріс-түрыстыемес, Жоғарғы Даналықтың (Высший Разум) мүраттарынабағытгалған әрекеттермен істес болып отырмыз.Соңғы жайггы атап корсету, “бастауларга қайтып оралу”туралы барлық мифтер мен ғүрыптарды бірыңғай нобайдақарастыра беруге болады деген ой қалыптаспауы үшін,маңызды болмақ. Әрине, бүл жердегі символика да солбаяғыша, бірақ, әрекеттік ауавдар (контекстер) түрліше, жәнеәрбір нақты жагдайдағы өрекеттің ауанында ашылатын ойда бізге мифтің нагыз мәндеріне дейін жетуге мүмкіндікбереді. Көріп отырганымыздай, қүрылым түргысынанКараганда туар алды өмірінің түнегі немесе жеткіншектіңжетпегі (инициациясы) отетін лашық түнегінің және дүниеніжарату қарсаңындагы түннің арасында сәйкестендіружүргізуге мүмкіндік бар. Расында да, қойнауынан өр таңсайын күн туатын түн ілкі бастаулық Хаосты символдайды,a күннің шыгуы космогонияга іле-үқсатылады (ассоциацияланады).Бірақ бұл космогониялык символизм, әлбетте,мифтік ата-бабаның дүниеге келуі кезінде, әрбір жекеиндивидтің физикалык дүниеге келуі кезінде немесе жетпекбарысында жаңадан дүниеге келу кезінде мөн-магынаныңжаңа реңктерімен байытылып отырады.Мысалдарда бет бүрганда осылардың барлыгы түсініктібола түседі. Біз, “бастауларга қайтып оралудың” адамныңқайта жаратылуы мен гүмырын үзартуды, сондай-ақ, оныңжазылуы мен ауру-сырқаудан біжолата қүтылуын мақсатеткен әр түрлі физиологиялық жене психо-менталдықөдістерге модель қызметін атқаратынын корген болар едік.Біз космогониялык мифтің түрліше (барынша жиі кездесетінжагдайлары —емдеу, акындық шыгармашылық, жеткіншекгісоциумға және мәдениетке араластыру, т.т.) пайдаланылатьшдығытуралы атап корсеткен болатьшбыз. Сонымен қатар,regressum ad uterum-нъщ дүние жаратылу алдындагы хаостықкүйге қайтып оралуга үқсатылатындыгын да коргенбіз. Енді,неліктен, ежелгі емдеу әдістерінің космологиялық мифті созарқылы қайта торітудің орнына ананың қүрсагынажоралгылық қайтып оралуды колданганын түсінугемүмкіндік бар. Мәселен, Үндістанда, соңғы кездерге шейін,дәстүрлі медицинаның, адамдарды ананың қүрсагынаҰКсайтын орга отыргызып, кому арқылы карт адамдардыжасартуды және әбден жүдеген аурулардың денсаулыгын93

қалпына келтіруді жүзеге асырып келді. Жаңадан дүниегекелудің символизмі көрініп-ақ түр. Бүл салт (аурулардыжаңадан дүниеге келуге мүмкіндік берер Жер-Ана қүрсағынакому) Үндістанның сыртында да тіркелген128.“Бастауға қайтып оралу” терапевтік жосық ретіндеҚытайда да мәшһүр болды. Даосизм —тай-цзы —“тумақтықтынысқа (тумақтыкдем шығаруға, эмбриональное дыхание)”ерекше үлкен мән береді. Ол тумақтың істегені сияқты,жабық, оқшау тізбек түрінде жасалатын демді ішке алудантүрады; осы жүйенің жолын қуушы анадан балаға жәнебаладан анаға берілетін қан айналымы мен тыныс алудыимитиациялауға тырысады. Тай-цзы ку кью (“Тумақтық демшығару кезіндегі ауыздың жағдайы”) еңбегінде бүл барыншадәл түрпатталған: “Негіздерге қайта орала отырып, кәріліктіжеңуге, тумақтың ғүмыр кешіп жатқан күйіне түсугеболады”129. Қазіргі заманғы синкретті даосизмнің мәтіндерініңбірі мынадай ойларды түжырады: “Нақ сондықтан да,ғаламат мейірімділікке ие Будда оттың жүмысының(алхимиялық) тәсілін ашып көрсетеді жэне адамдарды, өзініңақиқат табиғатын және ғүмырлық ілкі-тағайынының(предназначение) толықтығын қайта төріту үшін, қайтаданана қурсагына енуді үйретеді”130.Осылайша, біздің алдымызда екі түрлі (“тумақтық тынысалу” және алхимиялық жүмыс), “бастауға қайтып оралуды”максаты сияқты ортақ мағыналы сэттері аркылы байланысқанм истикалы қ техника түр. Осы екі техниканы ң дадаосшылдардың, жастық шақты үзартып, өмір үзақтығына(өлімсіздікке) қол жеткізу максатында пайдаланатын сансызәдістерінің қатарынан орын алатындығы белгілі. Алхимиялықсынақ-тәжірибелер соған сәйкес мистикалық медитацияменқатарласа жүргізілуі керек. Металдарды балқыта отырып,алхимик-даосшыл, Дүние жаратылғанға дейінгі болған ілкібастаулық Хаостың ситуациясын қайта төріту үшін өзініңденесінде екі космологиялық принциптің түтастығын —Аспан мен Жердің түтастығын жүзеге асыруға үмтылады.Хаостық жай-күй (һоиеп) деп аталған осынау ілкі бастаулык128Салыст.: Traite d-Histoir des Religions, pp. 220 sq.129 H.Maspero, “Les Procédé des Nourrir le Principe Vital dans la Religiontaoiste ancienne” (Journal Asiatique, Avril-juin 1937, pp. 353-430), p. 198.130 Лю Хуаян, Ху-мин-кин, мына сілте.: Rolf Stein, “Jardins enminiature d-Extreme-Orient” (Bulletin de 1-Ecole Française d-Extreme-Oriente, t. XLU, Hanoi, 1943, pp. 1-104), p. 97.94

ситуацияның жұмыртқа мен тумаққа “тән” хаостық жағдайғада, жаратылмаган дүниенің үжмақты естергілік (бессознательное)күйіне де қатысы бар болып шығады131. Даосшылосы ілкі бастаулық ситуацияға не алхимиялық сынақпенқатарласа жүргізілетін медитация арқылы, не “тумақтық демшығару” (эмбриональное дыхание) арқылы да жетугеүмтылады. Бірақ, “тумақтық дем шығару” өзінің соңғысатысында “тыныс алу әрекеттерін бірегейлеуге (унификациядыхательных движений)”, бірдің осы жерде карастыруымызүшін оте күрделі болар техникаға барып тіреледі. “Тынысалу әрекеттерін бірегейлеудің” космологиялық модельге иеекендігін айтсақ та жеткілікті болар. Расында да, даостарілімі бойынша, “дем тарту” о бастан жүмыртқаның, Аспанмен Жер болініп ш ыққан Үлы Бірегейліктің ішіндеорналастырылған және “араластырылған”132.Даосшылдардың жыргалаңга, жастық күйге және үзақғүмырлылыққа (өлімсіздікке) жету идеалы космологиялықмодельге ие, ілкі бастаулық түтастықтың жай-күйі осындайболган. Бүл жерде космогониялык мифті, айтылып откенемдеу гүрыптарындагыдай, реактуалдау байкалмайды. Әңгімегаламды жаратуды қайталау жонінде болып отырган жоқ,бірақ, Хаос күйіне, космогонияның алдындагы жай-күйге түсутуралы айтылып отыр. Бірақ, мэн-магына сол баягыша:денсаулық пен жастыққа, не “ана қүрсагына қайтып оралу”не Үлы Ғаламдық Бірегейлікке қайтып оралу арқылы жүзегеасырылатын “бастауларга қайта оралу” арқылы жетуге болады.Бул жерде, Қытайда да ауру мен кәрілікті, багзы даналықУақыттың қиратушы әрекетіне қарсы тура алатын жагызтиімді жол деп түсінілетін “бастауларга қайтып оралу” арқылыемдеуге болады деген түсініктің болгандыгын атап корсетумаңызды. Әңгіме, узын создің кысқасы, жылдам агып баражатқан Уақытты жою туралы, “кері қарай қайту” туралыжэне, жаңадан гүмыр бастауга қажетті мүмкіндіктердіңбарлық игерілмеген сан-алуандыгы туралы болып отыр.Уақыттан босап шығу үшін...Бүл тұрғыдан алганда Үндістан ерекше қызықты. Йогамен буддизм ол жақта “кері қайтып оралудың” психофизиологиялықпрактикасының техникасын басқа елдерде131 Салыст.: R.Stein, op. cit., p. 54.132 H.Maspero, op. cit., p. 207, n. 1.95

болып көрмеген дәрежеге дейін дамыта алды. Әрине, бұлжерде ғүрыптар ендігі гәрі еш қандай емдік мақсаттүрғысында анықталмайды: енді гәрі емдеу не жасартумақсатындағы ешқандай regressum ad uterum да пайдаланылмайды , сан д ай -ақ, ілкі бастаулы қ толы қты қ пенсарқылмастыққа батыру көмегімен пациентті емдеп жазугаарналған космогонияны символдық түрде кайталау даболмайды. Йога мен буддизм — ілкі қауымдық емшілікпрактикасына қарағанда басқа қисынды қүбылыстар.Олардың ақырғы мақсаты —денсаулық пен жасару емес,рухани бостандық пен өзін-өзі иемдену. Йога мен буддизм —сотериологияның қүбылыстары, олардың мистикалық айлашарғьшарымен мақсаттары, әлбетте, магиялық қүлан тазажазудьщ мақсатынан озгеше. Әрине, индустардың осындаймистикалық технологиясы мен ілкі қауымдық емсектіктіңарасындагы қүрылымдық сүлбалану мен үқсастықтардыбайқамауга тагы да болмайды. Индустардың аскетизмі менкозайымдық философиясы (созерцательная философия) дасол, адамды уақыттың оне бойындагы омір сүру азабынанқүтқару мақсатын үстанады133. Индустардың философиясыбойынша, дүниедегі барша, үздіксіз жалгасып келе жатқаназаптардың себебі — карма, уақыттың оне бойындагысозылым (протяженность): нақ осы карма зандары сансызкөп айналуларды, өмірге үнемі, мәңгі қайтып орала беруді,ягни, азапқа үнемі, мәңгі қайтып орала беруді итермелепжәне анықтап отырады. Карма заңынан босатылып шыгу“қүлан-таза жазылу” дегенге пара-пар. Будда —емшілердіңпатшасы, оның мүрасы “жаңа медицина” ретінде жарияланады.Болашақ өмірді соңгы үрыгына дейін “күлгеайналдыру” арқылы кармалық циклді қүртуга және өзінУақыт қүрсауынан босатуга болады. Кармалық сарқындарды“ортеудің” жолдарының бірі алдыңгы гүмырды танып-білудімақсат еткен “бастауларга қайтьш оралу” технологиясы больштабылады. Осынау жалпы үнділік, Йога-сутра (III, 18)аркылы дәйектелетін пайымдама Будданың замандастарыболган барлык кемеңгерлерге белгілі, жэне де Будданьщ озатынан үсынылады.“Оз жолын қандай ма бір, мүмкіндігінше осы шаққажақын келетін анықталган сәттен бастап, бастауларга, adoriginem-re, сол бір, дүниеде “жалт етіп”, Уақытгы туғызатын,96шСалыст.: Mythes, reves et mysteres, pp. 50 sq.

ең алғашқы өмір орналасқан жаққа, сол бір, ештеңеболмағандықтан ештеңе де пайда болмайтын, Уақыт ендігәрі жоғалатын, ғажайып сәтке жету жету мақсатында осыжолды кері аяндау (“жүн жығылмасына қарсы”, pratiloman)”керек. Осы шарғының мән-мағынасы мен мүраты анық:уақыттың өне бойымен кері қарай қайтып оралушы, түптіңтүбіндедүниені жасауға сәйкес келетін о бастаулық нүктегежетуі тиіс. Өткен ғүмырларды “қайта сүру” дегеніміз олардытүсіну және қандай да бір дәрежеде өз “күнөларын”, яғни,карма заңы бойынша, қараулықтан туындаған, бір ғүмырданекінші ғүмырға жеткізіліп, үсті-үстіне қабатгалып, қорланыпотырған іс-әрекеттер жиынтығын “ортеу” дегенді білдіреді.Бірақ, бүлардан да маңыздырағы —біз Уақытгың бастауына,уақыттың жоқтығына, адаминың ілкі бастаулық күнәлісүрмегіне негізделген кез келген уақыт тәжірибесініңалдындағы мөңгілік осы шаққа келеміз. Басқаша айтқанда,уақыт дегбірінің (временная напряженность) қандай да бірсәтінен сапарға аттана, қарсы бағытталған жаққа ауысу (оту)арқылы осы созылымды (протяженность) сарқып тауысугажөне У ақы тты ң ж оқты ғы на (отсутствие Времени,безвременье), мәңгілікке шығуға болады. Бірақ осымененбіз пенде сыбағасының (үлесінің) сыртына шығамыз және,күнәға бату, тарих тегершіхінің доңгеленуі сияқты ештеңеменшартгалмаған, негізделмеген, себептелмеген күйге жетеміз”134.Хатха-йога жөне кейбір тантристік мектептер, барлықпсихофизиологиялық процестердің кергімесіне (инверсия)жету мақсатында “ағысқа қарсы қозғалу” деп аталған әдістіқолданады. Мүндай “кері қайту” , “кері қарай жүру”Ғаламды іштей жоқ қылу арқылы жэне, олай болса,“уақыттан шығып кету”, “олімсіздікке” жету арқылыберіледі. Тантристік түжырымдамаға сай, олімсіздікке текьщырау процесінің көрінімдерін тоқтату, дезинтеграцияжолымен ғана жетуге болады; in illo tempore, Жаратуға дейінболган ілкі бастаулық түтастықты иемдене отырып “ағысқақарсы” (ujana sadhana) жүру керек135. Әңгіме, әлбетте, озболмысында ғалами жүтылу процесін жүзеге асыру жәнебастауга” жету жонінде болып отырган жоқ. Шивасамхитада(I, 60 sq.) елеуге түрарлық рухани жаттыгу үсынылады:Шиваның Жаһанды қалайша жаратқандыгын суреттейIbid., р. 51-52.I3î M.Eliade, Le Yoga. Immortalité et liberte (Paris, 1954), pp. 270 sq.208-7

отырып, мәтін, содан кейін қарсы бағытталған процессжөнінде, оның йога жаттығулары кезінде қалай “бастанкеш ірілетіндігі” жөнінде айтады. Ж аттығушы, Жерстихиясының барынша нәзік (тонький) бола түскенін, оныңСуда, Судың - Отта, Оттың —Ауада, Ауаның — Эфирдеғайып болғанын, жэне одан әрі қарай барлығының да ҮлыБрахманда гайып болғанына шейінгінің барлығын көреді'36.Йог Жаратуга қарама-қарсы процеске қатысып отырады,бірақ кері қарай, “бастауларга” қайтып оралады. Осындаййогтык жаттығуды “жүмыртқаға қайтып оралуды” және “ілкібастаулық Үлы Біреуге” қайтып оралуды мақсат қылғандаостық техникамен салыстыруға болады.Тагы да баса атап көрсетсек: біз индустар менқытайлардың мистикалық техуЬкасы мен ілкі қауымдықемдеу әдістерін шендестірмейміз; бүл түрлі қатардағықүбылыстар. Бірақ, түрлі мәдениеттердегі, барлықзамандардағы адамның уақытқа қатысты жүріс-түрысыдағыәлдебір сабақтастықтың бар екендігін атап өткіміз келеді.Мүндай жүріп-түруды келесі жолмен анықтауға болады:уақыт т ан айы гу үшін “кері қ а й т у” ж әне “Дүниеніңбастауымен ” тутасып кету керек. Жаңа ғана көргеніміздей,бүл “бастауга қайта оралу” түрлі бағамдалады. Багзы жәнеконе шығыстық мәдениеттерде космогониялык мифтердікайталау өткен уақытты жою және, сарқылмас күштергетолы жаңа ғүмырды, жаңа өмірдің бастауды мақсат қылған.Қытай және үнді мистиктері үшін жаңа жердегі жаңа ғүмыремес, “артқа” қайтып оралу және ілкі бастаулық ҮлыБіреумен бірігу мақсат болған. Бірақ, осы және, біз келтіргенбасқа мысалдарда шешуші және негізгі “нэрсе” —“бастауларгақайтып оралу” болған.Өткенді қалпына келтіруБіз бүл мысалдарға технологияның екі категориясын,психоанализ бен бастауларга қайтып оралудың түрлішаргыларыға ие, түрлі-түрлі мақсаттарды үстанатын ежелгішыгыстық әдістерді салыстыру үшін жүгініп отырмыз. Бізбүл шаргыларды бүге-шігесіне дейін талқылауды мақсатеткеніміз жок, бар болганы ілкі қауымдық ділге тәнболганына қарамастан, бастауга экзистенциалдық қайтып98136 Le Yoga, p. 272.

оралудың тек осындай ойлау машығынына тэн болмайтындығынкөрсеткіміз келген еді. Бүгінгі адамға “туғаннанбар” тәжірибесінің кейбір формаларының мазмүнын қалпынакелтіруді мақсат еткен Фрейд осыған үқсас технологияныжасақтап берді. Кері қайтудың бірнеше мүмкіндігінің барекендігін корсете отырып, олардьщ барынша елеулілерінбылайша нақтылай аламыз:1) ілкі бастаулык ситуацияның (немесе Хаос, ілкі ғаламикүй, немесе жаратудың “қас-қагым” сәті) тез және төтереинтефациясы;2) “бастауларга” бірте-бірте қайтып оралу, нақ осы шақтанбастап “абсолютгік бастауға” дейін Уақыт бойымен көтерілу;Бірінші жағдайда сөз, Ғаламды (немесе әлдебір уақытгықсозылымның нәтижесі болып есептелетін адамды) толық,қас-қағым сәтте, лезде жою туралы, ілкі бастаулықситуацияны (“Хаосты немесе, егер антропология деңгейіндесөз қозғар болсақ, “үрықты”, “тумақты”) қалпына келтіружөнінде болып түр. Осы әдістің қүрылымы мен “Хаосқа”қарай шегінудің және космогонияны қайталауды ңжоралгылық-мифтік сценарийлерінің арасындагы үқсастықтыңбар екендігі кәміл.Екінші жагдайда, “бастауларға” үздіксіз оралу кезіндебіз индивидуалдық жэне тарихи оқигалардың тиянақты жәнетолық түрде еске салулармен жолыгамыз. Әрине, бүлжагдайда да жогаргы мұрат — осы естеліктерді “жагыпжіберу”, басқаша айтқанда, “бастан кешіре” жөне алыстайотырып жоқ қылу. Бірақ, енді әңгіме мүмкіндігінше обастагы сәтке жылдамырақ жету мақсатында оларды тез арадаөшіріп тастау жөнінде болып отырган жоқ. Қайта керісінше,өзінің откенін “өртеп жіберу”, иемдену, оның осы шаққаықпал етуіне кедергі келтіру мыналардың арқасында мүмкінболатындықтан, гүмырдың барлық, тіпті елеусіз егжетейлерінүмытпау, есте үстау өте маңызды.Бүл жерде, моделі, артынан ілеспелі қайта төрітуі барДүниені дереу, тез арада жоқ қылуга негізделген біріншіжагдайдан айырмашылыгы, ең мәңді ролді ес (жад) ойнайды.Уақыттан бізді еске түсіру, анамнез қүткарады. Ең бастысы —бүкіл уақыт бойына біз куә болган барша оқиганы ескетҮсіру. Бүл технология біз егжей-тегжейлі түрде зерттеген,ЭДдебір нәрсені игеріп кету үшін оның шыгу тегі мен тарихытуралы бірдеме білуді қажет деп есептейтін ілкі қауымдық99

ойлау машығының түжырымдамасына үқсас. Әрине, уақытгытеріс айналдыру жеке жадтың тәжірибесінің болуын қажететеді, ал бастауларды тану мысал ретінде қызмет атқаратынілкі бастаулық тарихты алдын-ала сезінуге, мифті таныпбілугебарып тіреледі. Бірақ олардың қүрылымы озара сәйкес:өңгіме өрқашан да бастауларда не болғанын дәл және бүгешігесінедейін еске түсіру жонінде болып отыр.Бүл жерде біз дүниені түсіну үшін ғана мәнді емес,мифологиялық ой-машыгының одан кейінгі дамуы үшінде ерекше маңызды болып табылатын мэселеге жақындапкелеміз. Нақты заттар мен фактілердің бастаулары ментарихтарын білу оларга эсер ете алатын кейбір магиялықкүштер хақында хабардар етеді. Бірақ мүндай танысу дадүниенің шығу тегі мен қүрылымы туралы түрақты ойтолғамдарына жол ашып бере алады. Біз бүл сауалға әлі деоралатын боламыз. Дегенмен, тап қазір де нақтылап аларнәрсе —жадтың таным ретінде қарастырылатыңдығы. Кімдекім өзін есіне түсіре алатын болса, онда ол, нәрселердіңшыгу тегін білушіге қараганда барынша күнды дінимагиялықкүшке ие болады. Ежелгі Үндістанда, мәселен,түрлі-түрлі болымдардың шыгу тегіне негізделген“объективті” білім мен, негізінде алдыңгы уақыттардагыгүмырларды туралы еске түсіру жатқан “субъективті”білімнің арасында анық айырмашылық болган. “О. Арман,біз сенің қайда туганынды білеміз (janitram)”, —АтарваВеданың авторы осылайша үн қатады. “О, Агни, біз сеніңүш жерде туганынды білеміз”. Осындай бастауларды (“туғанмекенді”) білудің арқасында адам арманга қарсы түрудыңсәті түседі және ол отты қорықпай-ақ пайдалана беругеқабілетті болып шыгады.Бірақ өзінің алдыңгы гүмырлары туралы, ягни, жеке“озалды (тарихты)” білу одан да зор нәрсені бере алады: озтагдырына ие болу жэне сотериологиялық типтегі гылымгаие болу. Өзінің “дүниеге келулері” (ягни, бастаулары) жэнеалдыңгы гүмырлары (бастан кешірілген оқигалардың елеулісанынан қүралатын уақыт аралықтары) жонінде есінде сақтайалушы кармалык тәуелділіктен қүтьшуга мүмкіндік алады.Басқаша сөзбен бергенде, ол өзінің тағдырының қожайыныболып шыгады. Сондықтан да, “абсолютті жад”, —Будданыңжады, мөселен, —барлыгын білуге пара-пар болмақ жәнеоны иемденушіге галамбасылық (космократорлық) үган-100

құдіретгі (всемогущество) бере алады. Ананда жэне Будцаныңбасқада шәкірттері “өздерініңтуулары жөнінде есте сақтаған”.Вамаведа, “Ригведа ’’деген атақты гимннің авторы озі туралыбылай дейді: “Анамның қүрсағында жатқанда-ақ қүдайлардыңбарлық тууларын білгенмін” (Ригведа, IV). Кришнад а “барлық өмірлерді білген” (Бхагавад-Гит а, IV )'37.Қүдайлар, Будда, йогтар, данышпандар —осылардың барлыгыда білетіндер қатарынан.Алдыңғы ғүмырларды білу тек қана үнді өркениетініңтәжірибесі емес. Оның бар екендігі бақсыларда дакуәлендірілген. Біз оньщ гректер философиясында дамаңызды рол атқарғандығын көріп отырмыз. Бірақ, қазір,“бастауларды” және алдығы ғүмырларды білудің айырықшақүндылығының адамзат үрпағының қалыптасуы хақындаәңгімелейтін “экзистенциальды” жэне “тарихи” мифтердібілуге берілген маңыздың нәтижесі болып табылатындығынбаса атап корсету маңызды болып түр. Айтып өткеніміздей,адамның несібе-үлесі, оның тағдыры “тарихқа” ие: кейбіршешуші оқиғалар мифологиялық дәуірде болып өтті, және,тек содан кейін гана, адам осы шақта қандай болса, сондайболып қалыптасты. Бүдан шығатыны, осынау ілкі бастаулық,драмалық жэне кейде тіпті трагедиялық тарих тек қанатанылып қоймай, ол үнемі жадымызда қалпына келтірілуітиіс. Бүдан әрі қарай біз ілкі қауымдық адамның, өзтарихының белгілі бір кезеңінде қабылдаған шешімініңсалдарын, өз мифтік өткенінің дагдарыстары ментрагедияларын тагы да “бастан кешіретінін” көретін боламыз.7 Салыст.: Mythes, reves et mystères, p. 52.101

VI тарау. МИФОЛОГИЯ, ОНТОЛОГИЯ, ТАРИХСүрмек алдындағы өмірдің мән-сүріДіндар адам үшін өмір мән-сүрі (сущность) ғүмырдыңалдында болады. Бүл “қарабайы р” және шығыстыққоғамдардың адамы үшін де, еврей үшін де, христианинүшін де, мүсылман үшін де бірдей тең бағамды. Осы шақтақандай болса, сондай болып отырған адам, о баста болыпоткен бірқатар жағдаяттардың ықпалының нөтижесі. Осыжағдаяттар туралы баяндай келе, мифтер, адамга оның қалайжэне не үшін жаратылғандығын түсіндіреді. Діндар адамүшін реалды, нағыз ғүмыр кешу, тек ол бастапқы, ілкітарихқа жалғанып, оның салдарлары үшін жауапкершіліктіоз мойнына алғанда ғана басталады. Тарих, оның әрекететуші кейіпкерлері —астам текті пенделер мен мифтік атабабаларболғандықтан да, киелі сипатқа ие. Мысал: адам,оның мифтік ата-бабасы қандай да бір өкінішті кездейсоқтықты ң салдарынан немесе оны астам текті пендеөлімсіздіктен айырғандықтан да, өлімді болаып шыққан;немесе, қандай да бір мифтік оқиғаның болу себебінен адамбаласы еркек пен үрғашы жынысты болып екіге ажырағанжэне сонымен бірге өлімсіздігінен де айырылып қалған, т.т.Кейбір мифтерде ажалдылық кандай да бір ағаттықтың,өкінішті қателіктің салдарынан болған деп түсіндіріледі:Қүдайдың елшісі, қандай да бір аң, өзіне тапсырылғантапсырма туралы үмытып кетеді немесе, кедергіге кезігіп(баяулап) қалып, кешігіп келеді, т.т. Абсурдты өлім туралыой осындай мүсінді түрпатга суреттеледі. Бірақ, бүл жағдайдада оқиға “қүдайы тарих” болып қала бермек, өйткені,тапсырма беруші —астам текті пенде және де ол, қаласаөзінің елшісінің қателігін түзей алар еді.Егер анағүрлым елеулі оқиғалар “бастаулардыңбастауында” болып өтетін болса, онда бүл оқиғалардың өзіәр түрлі діндерде әр түрлі болып шыққан. Иудаизм мен102

христиандық үшін бастысы —бүгінгі кездегі “адамзат несібесінің”трагизмін түсіндіретін жоғалған Үжмақ драмасы.Қосөзеннің оркениетгері үшін бастысы —Тиамат қүбыжықтыбөлшектеу (жіліктеу) нәтижесінде ғаламды жасау жөнеадамды жоғарғы демон Кингудың қаны мен жердің азынаулармолшерімен (яғни, Тиаматтың тәнінен тоте орбитінматериямен) араластыру нәтижесінде жарату. Австралияныңтүрғыны үшін ең маңыздысы —“түс кору дәуірі” кезіндегіастам текгі пенделердің жүзеге асырған әрекеттерінің тізбегі.Біздің бүл жерде түрлі діндердің мифтерінде “негізгі”,яғни —бүгінгі шақта адам қандай болса, онда оны сондайболып қалыптасуына себеп болған бастапқы, ілкі бастаулықдрама сиякты барлық тақырыптар жонінде мүмкіндігімізжоқ. Тек олардың неғүрлым маңызды типтері жонінде ескесалатын боламыз. Ең алдымен бізді, homo religiosus-тың оныңқазіргі қалыпына негіз болған сол бір “негізгіге”, о бастағығадеген козқарасын ашып корсету ici қызықтырады. Біз,мифтік уақыттарда шешілген сол бір “негізгінің” мазмүныныңтүрлі діни козқарасқа сай озгеріп отыратындығынкоргендіктен, бірнеше қарым-қатынастың бар екендігіналдын ала, a priori түспалдай аламыз.Дем алушы құдайКоптеген ілкі қауымдық тайпалар, әсіресе, оздерініңдамуында аңшылық пен термешілік сатысында аялдап қалғантайпалар, діни омірге ешқашан қатыспайтын, ешқандайәрекет жасамайтын Жоғарғы Сүриет (Верховное Существо)туралы келтірімге ие. Ол туралы мәліметтер болмашы, олтуралы мифтер де азын-аулақ жэне барынша карапайым.Осы Жоғарғы Сүриет Дүниені жэне адамды жаратқан, бірақкоп үзамай ісін тастап, Аспанға кетіп қалған деп есептелінеді.Кейде ол жаратуға қатысты істерінің озін аяқтамайды, осыісті озінің “Үлына” немесе озінің окіліне тапсырады.Жоғарғы Сүриеттің демалушы қудайга айналуы жоніндеәңгімелеуге тура келген, сондықтан, бүл жерде тек бірнешемысалдармен шектелгенді жон кореміз138. Отты Жердегіселькнам тайпасындағы “Аспанда омір сүретін” немесеАспанда болып отырган” деп аталатын Қүдай, үган-қүдіретгі138Салыст.: Traite d-Histoir des Religions, pp. 53 sq.103

(всемогущий), барлық жерде болушы жэне мәңгі, бірақжасампаздық әрекетті Жоғаргы Сүриеттің өзі жүлдыздарғакетпестен бүрын жаратқан мифтік ата-бабалар аяқтаған. БүлҚүдай адами жэне зайырлы (мирской, светский) өміргеселқос карайды. Оның бейнесі де, абызы да жоқ. Оған текауырған кезде (“Сен, аспандарда отырушы, менің баламдыалып қойма, ол өлі өте жас”), стихиялық апаттар кезіндеғана жүгінеді, садақа береді.Еріксіздер Жағалауындағы иоруба тайпасы Олорун (созбесоз:“Аспан қожайыны”) есімді, дүниені жарату ісін бастап,оны аяқтауды және баскаруды әлдебір томенгі қүдайОбаталаға тапсырып кеткен аспандық жаратушыға сенеді.Оның өзі біржолата жерлік және адамдық істерден кеткен;осы бір, “демалушы қүдайға” айналған жоғарғы Қүдайдыңғибадатханасы да, мүсіні де, қызметшілері де жоқ. Соғанқарамастан оған жалпыға ортақ апатгар кезінде жүгінеді.Эреро тайпасының жоғарғы қүдайы, Ндиамби, аспанғаоқшауланып, адамзатты басқарды төменгі күдайларғатапсырып койған. “Оған арнап неліктен қүрбандықшаламыз? — деп түсіндіруді бастаған абориген, сөзінжалғастырады. — Біз одан қорықпаймыз, өйткені, ол,өзіміздің өлген ата-бабаларымыздан айырмашылығы, бізгееш қандай зүлымдық істеген ж оқ к о й ” 139. Тумбукатайпасының жоғарғы тіршілік иесі “күнделікті адами тірліккеараласуды” өзі үшін тым томен іс деп есептейді. Еветайпасының Дзингбе (“Жалпыға ортақ Әкей”) қүдайға теккүрғақшылық кезінде жалбарынады: “О, аспан, қүрғақшылыққорқынышты, жаңбыр жаудыр, жер көрпеленсін(освежиться) және өріс гүлденсін”140. Жоғарғы Сүриеттіңжырақтағы мен жердегі істерден тысқарылығы ШыгысАфрикадағы жирияма тайпасының мәтел сөзінде анықкорінеді, мүнда тәңірие былайша сипатгалады: “жогарьща —Мулунгу, мандар, менің өлген ата-бабаларымның жаны —төменде”. Банту тайпасында былайша айтылады: “Қүдай,адамды жаратқан соң, онымен айналысуын тоқтатты”. Дәлсоны Негриллос тайпасында да қайталайды: “Қүдай бізденалшақтап кетті!”141104139 Traite, р. 55.140 Ibid., р. 55.141 Ibid., р. 55-56.

Осы мысалдардан көрініп түрғандай, Жоғарғы Сүриетөзінің діни актуалдьігын, культтік маңызын жоғалтады;мифтер оның адамдардан алыстағанын, демалушы қудайгаайналғанын көрсетеді. Бүл қүбылыс ежелгі Шығыстың,Үндістанның және Жерорта теңіз аймағының барыншакүрделірек діндері арқылы да айғақталады: аспанҚүдайының, жасампаздың, бәрін білуші мен үғанқүдіреттініңорнын Үрықтандырушы Қүдай, Үлы Қүдай-Ананың серігі, Жағанның өндіргіш күштерінің эпифаниясыалмастырады142.Қандай да бір мәнінде демалушы күдай — ФридрихНицше үрандатып жүрген “Қүдайлар өлімінің” біріншімысалы. Жасампаз-Қүдай туралы, оның культі жоғалғандықтан,ақыр соңында үмытып кетеді. Қүдайдың толықсо жақтылығы (потусторонность), трансценденттігі депқабылдауға боларлық үмытылуы —оның діни жоқтығының,діни актуалсы зды ғы ны ң немесе, оның “ ө л ім ін ің ”пластикалық көрінісі. Жоғарғы Сүриеттің жоғалуыныңсебебі діни өмірдің әлсіреуіңде жатқан жоқ. Қайта керісінше,нағыз “діндер” осындай жоғалудан кейін ғана пайда болады:анағүрлым мазмүнды және драмалық мифтер, анағүрлымерекше ғүрыптар, қүдайлар мен қүдай-аналардың барлықтүрінің сан алуандығы, ғибадатханалар, бет перделер, түрлітүрліжабық қоғамдар - осылардың барлығы да, ЖоғарғыСүриет не жоғалған (үмытылған?), не басқа қүдайларменараласып кеткені соншалықты, енді оны түрлеп-түстеумүмкін болмай қалған, аңшылық пен термешілік сатысынаноткен мәдениеттердің нышандары болып табылады. МартинБубер айтып отырған “Қүдайлар ымырты”, оньщ алыстапкетуі және оның үнсіздігі — осы сияқты, бүгінгі тандакейбір теологтардың назарын аударқан тақырыптар текбіздің уақытымыздың қүбылыстары болып табылмайды.Жоғарғы Сүриеттің “трансценденттігі”, со жақтылығыәрқашаннан адамның оған деген селқостығын ақтау үшінпайдаланылып келді. Оны еске алған шақтардың өзіндеДе, Қүдайға дейін тым алыстық фактысы, оған толыкселқосты қты қ болмағанны ң озінде де кейбір мәнбермеушілікті ақтап отырған.Экваторлық Африкадагы фанг тайпасында бүл туралыкарапайым жөне үрейсіз айтьшады:142 Traite, pp. 68 sq.105

Қүдай (Нзаме) жогарыда, адам төменде.Қүдай дегеніміз Қүдай, адам дегеніміз адам.Әрқайсысы өз уйінде, әрқайсысы өзіндет .Дэл осындай ой Джордано Бруноның басында да болған:Қүдайдың “абсолют ретінде бізбен ешқандай шаруасы жоқ”( “Салтанат қурушы аңның кеңістігі’). Бүл жерде бір ескертужасауымыз керек. Үмытылған немесе елеусіз қалдырылғанЖогаргы Сүриет туралы жоғарыдан жіберілген қауіп-қатерлермен апаттар (күрғақшылық, найзағай-носер, індет) кезіндееске алған. Жогарыда келтірілген мысалдар арқылы есіміздіжаңғыртып корелік. Дағды бойынша, үмытылған Қүдайтуралы тек басқа ешкімнен (ештеңеден) комек болмағанда,басқа қүдайларға жалбарыну еш нәтиже бермегенде ғана ескеалады. Ораон тайпасының Жогаргы Қүдайы —Драгмеш.Әте қажет болғанда ғана оған арнап ақ қоразды қүрбандыққашалып, былайша тіл қатады: “Қолымыздан келгеннің боріністедік, енді тек саған ғана комек күтіп сүрау қалып түр...Бізді жарылқай гор”144. Солар сияқты, еврейлер де, тарихмүмкіндік берген сайын, яғни, бейбір омір, тыныштық жәнесалы сты рмалы түрдегі экон ом и кал ы к берекелілікзамандарында Яхведен алыстап, Балу мен Астартаға үлшылықетіп отырган да, тарихи апаттар болып жатқан шақта Яхвенілезде еске түсіретін болган. “Сол кезде олар Мәңгілік алдынажүгініп, одан жалбарынып сүрады: біз күнә істедік, Мәңгілікалдын тастап кетіп, Балу мен Астартага тагзым етгік; біздіжауларымыздың қүрсауынан шыгарып ал, біз сагантабынатын боламыз” (I Samuel, XIII, 10).Жогаргы Қүдайды “үмытқан” және оның культі толықтайжогалган кезде де, ол туралы естелік жасырынған,томендетілген формада, мифтер мен ілкі нүсқалы “Үжмақ”туралы аңыздарда, жетпектер мен бақсылардың, емшідердіңәңгімелерінде, діни символизмде (Ғалам Кіндігі символизмі,магиялық үшу және котерілу символизмі, аспан мен Нүрсимволы, т.т.), сондай-ак, космогониялык мифтердің кейбіртүрінде сақталып қалады. Үжымдық діни омірдің “саналы”деңгейіндегі Жогаргы Сүриеттің үмытылуы мәселесінеқатысты және “естергі” (бессознательное) деңгейінде оныңжасырын формада, немесе, символ деңгейінде, немесе, кейбірбагышталғандардың (посвященные) экстатикалық сынақтарындаомір сүруі коп әңгімелеуге болар еді. Бірақ осылардың106143 Traite, р. 56.144 L.G.Fraser, The Worship of Nature (Londres, 1926), p. 631.

барлыгы бізді қарастырып отырган әңгімеміздің өзегіненалыстатып жіберген болар еді. Әзірге айтарымыз,индивидуалдық экстатикалық тәжірибелердегі немесесимволдардағы Жоғарғы Сүриеттің сақталуы бағзы адамзатқоғамдарының діни тарихында салдарсыз қалмайды.Корнекті түлғаның “озі үшін” Жоғарғы Сүриетті жаңадан“ашуы” үшін осындай тәжірибенің, сондай-ақ, оған парапарқандай да бір аспандық символ туралы терендетілген ойтолғамының (размышление) болуының өзі-ақ жетіп жатады.Нақ осындай тәжірибелер мен ой-толғамдардың арқасындақоғам кейбір жағдайларда мүлде жаңа діни өмірді бастай алады.Тұтас алғанда, Жоғарғы Сүриетті білген, бірақ, қандайда бір мөлшерде оны үмытып кеткен барлық ілкі қауымдықмэдениеттер үшін “бастысы” мыналарда:1) Қүдай адамды жаратады, сосын аспанға кетіп қалады;2) Мүндай кетіп қалу кей жағдайда аспан мен жерарасыңдағы байланыстардың үзілуіне, не болмаса, аспанныңедәуір алыстап кетуіне алып келеді. Кейбір мифтерде ілкібастаудағы Аспанның жақындыгы және қүдайдың Жердеболуы үжмақ синдромын (адамның ілкі туғандағы өлімсіздігі,оның жануарлармен “достық” қарым-қатынаста болуы жәнежүмыс істеуге деген қаж еттіліктің болмауы дегенсияқтылармен толықтырылатын) қүрайды;3) Азды-көпті мөлшерде үмытылған демалушы қудайдыңорнын ортақ нышанға ие —адамдарға жақын, оларға төтежәне түрақты түрде комектесетін, немесе, керісінше, оныңқыр соңына түсетін түрлі күдайлар алып қояды.Атап өтерлік бір жайт, ілкі қауымдық қоғамдардағы,мифтерде әңгімеленген, астам текгі пенделердің істеген істеріжөнінде жақсы білетін адам, эдетте, демалушы қудайгаайналған Қүдайды үмытып кетеді. Жаратушы культі, олтек, Австралия діндеріндегі сияқты, дүниені жаратқанДемиург немесе астам текгі Тіршілік Иесі түрінде көрінгендеғана сақталады. Осы бетер-текті Сүриет (сверхъественноеСущество) дүниені жаңғыртуға арналған гүрыптарда кездесіпотырады. Оньщ себебі түсінікті: жаратушы бүл жерде қоректіңДе жаратушысы болып табылады. Ол тек дүние мен атабабалардығана жаратып қойған жоқ, адамның тірі қалуынамүмкіндік берген жануарлар мен өсімдіктерді де жаратты145.Ius Австралия түрғындарына да демалушы күдайды ң белгілілғаидығын атап өтеміз: салыст.: Traite, p. 50.107

Өлтірілген күдайСахнадан кеткен, демалушы қудайга айналган жоғарғытіршілік иелері мен жаратушылармен қатар, діннің тарихындажер бетінен жоғалып кеткен, бірақ, адамдардьщ (дәлірекайтқанда олардың мифтік ата-бабаларының) қолынан өлгенқұдайлар да белгілі. Егер демалушы қүдайдың “өлімі” тек,тез арада басқа құдайлармен толтырылатын бостықты,қүлазуды (пустота) қалдырып кететін болса, зорлықпен өлтіружасампаздыққа қабілетті болып шығады. Адам өміріндегіөлімнің нәтижесінде өте маңызды өзгерістер өтеді. Бүл бүлма, бол жаңа өлтірілген қүдайдың түпкі мәнімен байланыстыжәне, осылайша, оның ғүмырын үзартады.Белгілі бір уақытта өлтірілген қүдай, осы өлтіруді ауықауықреактуадап отыратын жоралғыларда өз ғүмырынжалғастырады. Басқа жағдайларда қүдай, оның денесіненөрбиген тірі түрпаттарда (андар, өсімдіктер) қайта тіріледі.Өлтірілген қүдай, оның қаза болуы жөніндегі қандай дабір егжей-тегжейлер үмытылып кеткеннің өзінде де, ешқашанестен шығарылмайды. Оны үмыту мүмкін емес, ойткені,оның адамдарға деген қажеттілігі оның өлімінен кейін ғанапайда болады. Көп жағдайларда осы қүдайдың адамныңденесіне, ең алдымен, қорек түрінде, енетіндігіне көзжеткізетін боламыз. Бүл бүл ма: осы қүдайдың өлімі адамныңоз өмірін түбегейлі түрде өзгертеді. Кейбір мифтерде адамныңөзі өлімдіге айналады жэне жыныска ие болады. Басқамифтерде өлтіру жетпек жоралғысының сценарийі, яғни,“табиги” адамды (сәбиді) белгілі бір мәдениеттің адамынаайналдыру рәсімі бойынша жүзеге асырьілады.Бүл қүдайлардың морфологиясы барынша бай, жэне олартуралы мифтер де коп. Соған қарамастан ортақ нышандарда бар: бүл қүдайлар космогониялык, бола алмайды, олар Жербетінде Жаратудан кейін пайда болады жэне осында үзақуақытқа калмайды; адамдардьщ қолынан олсе де, олар оздеріүшін кек алмайды, тіпті ошпенділік те көрсетпейді;керісінше, олар өзі ажалынан қалайша пайда табуғаболатындығын адамдарга үйретеді. Осындай қүдайлардыңбар болуы —бір мезгілде қүпия жэне драма. Олардьщ шығутегі жөнінде коп жагдайда ештеңе белгісіз, бүдан басқа, оларадамдарга пайдалы болу үшін гана жер бетінде пайда болган,бастысы —олардын ғүмырлық міндеті олардьщ зорлықпенөлтірілуімен байланысты. Сондай-ақ, олардьщ тарихы, бір108

жағынан, олардың ғүмыры уақыт ауқымында шектеулі,екінші жағынан, олардың трагедиялы өлімі адамзатгың жалпытағдырының қүрамдас бөлігі болғандықтан, адамзаттарихының даму барысын бірінші болып анықтап, белгілепберуші екендігін айтуға болады.Осы типтегі қүдайдың болектеніп шығуының қандаймәдени сатыда болғандығын әзірге нақтылау қиын.Иенсеннің көрсеткеніндей (жуық арада оған көзіміз жететін),осының барынша корнекі мысалдары астамыр (корнеплод)өсірумен айналысатын жер өндеуші тайпаларда кездеседі.Бірақ, қүдайдың осыған үқсас типі Австралияда да, және,сірә, оте сирек — африкалық аңшылардың арасында дакездеседі. Автралиялық мифте адамга үқсас алып Лумалуматуралы әңгімеленеді; бір мезгілде кит де болып суретгелетінЛумалума, жағалауға жүзіп келіп, батысқа қарай жүреотырып, жолшыбай кездескен адамдардьщ барлығын жепотырады. Tipi қалғандар, өздерінің сандарының азайыпкеткеңцігіне таң қалып, болып жатқан оқиғаларды байыптытүрде бақылай бастаған олар, жағажайда қарны қампайыпжатқан китті көреді. Келесі күні, дабыл бойынша жиналганолар китке шабул жасап, оны найзалап өлтіреді. Қарнынжарып, ішінен сүйек қаңқаларын шығарады. Кит оларғаайтады: “Мені өлтірмеңдер, өлерімнің алдында мен сендергеөзім білетін жетпектің жоралғыларын көрсетемін”. Китмараиин ғүрпын жасайды, адамдарга оны би арқылы калайорындауға болатындығын көрсетеді. “Біз осылай істейміз,сендер де осылай істең; мен сендерге осының барлығынберемін және корсетемін”. Адамдарды мараиин ғүрпынаүйретіп, ол теңізге түсіп кетеді, кетіп бара жатып былайдейді: “Енді гәрі мені Лумалума деп атамандар, енді меніңатым басқаша. Мені, енді түзды суда өмір сүретін болуымаорай, наувал-наувал деп атандар”146.Адамға үқсас алып-кит адамдары, оларды бағышталғанету үшін, жүттты. Адамдар мүны білмеді, сондықтан оныөлтірді, бірақ өлер алдында (яғни, біржолата китке айналаралдында) Лумалума адамдарды жетпек жоралғыларымен146 Ronald М. Bemdt, Djanggavul. An aboriginal cult of North-EasternArnhem Land (New York, 1953), pp. 139-141. Сондай-ақ, салыст.:Naissances mystiques, p. 106, мүнда жас жігіттерді жүтатын Лунингупитон эңгімеленеді. Оны өлтіреді, бірақ, сосын арнап ескерткіш°рнатады.109

таныстырды. Бүл жоралғылар белгілі бір мөлшерде, артынанқайта тірілу болатын олімді символдайды.Австралиялық караджери тайпасында осындай тағдырдыағалы-інілі Багаджимбири басынан кешіреді. “Түс корузаманында” олар жер қойнауынан Динго иттері кейпіндешығып, артынан алып-адамдарға айналған. Олар қоршағанортаны алмастырған жэне караджери тайпасына мәдениеттіалып келген. Басқа істермен қоса жетпек ғүрыптарыментаныстырган. Бірақ, әлдебір адам (яғни, мифтік ата-баба)оларды найза лақтырып олтіреді. Өз анасының сүтініңарқасында қайта тірілген Багаджимбирилер су жыландарынаайналса, олардың рухтары аспанға котеріледі де, европалықтар“ Магеллан бүлттары (түмандығы)” деп атап жүргентүмандыққа айналады. Содан бері караджери оздерін солмифтік агалы-інілілер сияқты үстап, оздерінің атабабаларынанүйренгендерін барынша тиянақты түрдеқайталайды, ең алдымен жетпек ғүрпын сақтап отыр147.Келесі мысал — африкалық Манджа жэне Бандатайпаларын-дағы қүпия қоғамдардың омірінен, бірақ, осысценарийдің барынша коне мэдени деңгейлерде дебайқалғандығын түспалдауға негіз бар. Қүпия қоғам Нгаколадеп аталган, онда жетпек ғүрыптары мифті қайта торітеді.Бір уақыттарда жер бетінде Нгакола омір сүріпті. Оның тенесіүзын шашты (түкті), қап-қара түсті болыпты. Оның қайданшыққанын ешкім білмепті, ол ну орманда (джунглиде) өмірсүріпті. Лд адамды олтіріп және қайтадан тірілте алады екен.Ол адамдарга былай депті: “Барлығын маған жіберіндер, меноларды жеймін де, сосын жаңа, озгерген түрінде түкіріптастаймын!” Оның созіне қүлақ асады, бірақ, Нгаколажүтылған адамдардьщ жартысын гана қайтарып отырганынкорген соң, адамдар оны олтірмек болып шешеді. “Оны копмолшерде маниокпен, ішіне тас қосып, азықтандырды.Қүбыжық әлсіреп қалганда, оны пышақтап мен келтенайзалардың комегімен олтіреді”. Осы миф қүпия қогамныңжоралгыларын негіздеу және ақтап үшін қызмет атқарады.Киеленген жалпақ тас жетпек рәсімдерінде үлкен ролатқарады. Аңыз бойынша, осы тасты Нгаколаның қарнынаналган. Жетпекшіні (новообращенный) қүбыжықтың денесінсимволдаушы лашыққа кіргізеді. Бүл жерде ол Нгаколаның110147R.Piddington, Mythes, reves et mysteres, pp. 257 sq., кітабынан сілтеме.

Iқоркынышты даусын естиді, азапталады, сабалады, оғанНгаколаның қарны на түскендігі, енді оның ішіндеқорытылып жатқандығын айтылады. Басқа жетпекшілербірлесе дауыстап: “Нгакола, біздің бауырымызды (печень)ал!” —деп әндетеді. Осьщан кейін, жетпекші сынақтардыбасынан өткізген соң, ғүрыпты откізір түрған кісі, ақырсоңында, жетпекшіні жүтып қойған Нгаколаның оны сыртқақарай түкіріп тастағандығын жария етеді148.Айтып өткеніміздей, бүл миф пен бүл ғүрып бағзытиптегі басқа да африкалық жетпектерге үқсас. Жыныстықпісіп-жетілуге орай өткізілетін, піштіру түрінде африкалықғүрыптар мынаған байланысты болып шығады: негізгібағышталғандар (жетекшілер) қүдайы болмысты тағыжануарларды түлғалайды және піштіру арқылы жетпекшілерді“өлтіреді”; мүндай өлтіру-бағыштау, адамдарды өзгергентүрінде қайта тірілту үшін өлтіріп отырған ілкі текті жануартуралы өңгімелейтін мифке негізделеді. Акыр аяғында,адамдар оны өлтірген, және бүл мифтік оқиға жетпекшілердіпіштіру ғүрпында жоралғы түрінде қайта төрітіледі: тағы аңөлтірген (оны басты бағышталған, яғни жетекші келбеттейді)жетпекші қайта тіріледі және оның терісін жамылады149.Жоралғылық-мифологиялық тақырыпты мынадай түрдеқалпына келтіруте болады:1) бетер-текті сүриет (сверхъестественное существо) тектіпенде адамдарды өлтіреді (оларды бағыштау мақсатында);2) осы әрекеттің мән-мағынасын түсінбегендіктен, осымақүлықты олтіре отырып, адамдар өздері үшін кек алады,бірақ осы ілкі қауымдық драманың негізінде қүпия ғүрыптарпайда болады;3) бетер-текті сүриеттер (сверхъестественное существа)осы рәсімдерге киеленген түрде немесе оның денесін немесеоның дауысын түлғалап түрған нэрселер түрінде қатысыпотырады150.Гайнувеле және ДемаОсы категорияға жататын мифтер, бетер-текті сүриетті(сверхъестественное существо) ілкі туарлық өлтіру оқиғасы,адамдардьщ өмір сүруінің әлдебір жоғарғы мән-мағынаға148 Е.Anderson, Mythes, reves et mysteres, p. 273., кітабынан сілтеме.149Салыст.: Naissances mystiques, p. 60.150 Naissances mystiques, p. 106, n. 26.111

ие болуына жол ашар жетпек жоралғыларын туғызуыменсипатталады. Бүдан басқа, осындай өлтірудің қылмыс большесептелмейтіндігін атап корсетуге болады, эйтпесе, осы оқиғаауы қ-ауы қ жоралғыларда қайта торітілмес еді. Бүлпалеомәдениет-тің жер оңдеуші тайпаларының ерекшемифтік-жоралғылық комплексін зерттеу барысында одан даүлкен ы қтим алды қп ен айғақталады . А д.Е .И енсентропикалық аудандардың, астамыр өсірумен айналысатынтайпаларындағы діни түрмыстың дема типіндегі тәңіриелертоңірегінде шоғырланатындығын атап көрсетеді, ол демадеген терминді, Жаңа Гвинеядағы Маринд-аним халқыныңмифологиясынан алған: оларда бүл созбен қүдайы болмыстыжәне ілкі текті пенделерді атайды. Демалар біресе адам,біресе —жануар мен осімдік түрінде кейіптеле береді. Негізгімифте тәңіриенің олтірілгендігі —деманы басқа демалардыңөлтіргенді әңгімеленеді151. Гайнувеле деген қыз туралы еңтанымал мифті Иенсен Жаңа Гвинея аралдарының біріСерамда жазып алған. Оның мазмүны мынадай.Есте жоқ замандарда Амета деген біреу аң аулау кезіндетағы қабанды кезіктіреді. Тығылмақ болған қабан, көл суынабатып кетеді. Амета оның азуынан кокос жаңғағын көреді.Сол түні ол жаңғақ туралы түс көріп, оған сол жаңғақтыотырғызу туралы аян беріледі. Келесі күні ол соныорындайды. Үш күннен кейін кокос өсіп шығады, тағы үшкүн өткенде гүлдейді. Амета, гүлдерді жүлып, оларданішімдік даярламақ мақсатпен ағашка өрмелеп шығады. Бірақол саусағын кесіп алады, қан тамшысы гүлге тамады. Онкүн откен соң ол әлгі гүлде кішкентай қыздың отырғанынкөреді. Амета оны алып, кокос пальмасының жапырағыменқымтап қояды. Үш күн ішінде қыз бой жетіп, Амеланыңқалындығына айналады. Амета оны Гайнувеле (“кокоспальмасының бүтағы”) деп атайды.Үлкен мереке Мароның кезінде Гайнувела би биленіпжатқан алаңқайдың орта түсында отырады, тоғыз күн бойынабилеп жүргендерге сыйлық үлестіреді. Бірақ, тоғызыншыкүн болғанда ерлер әлгі алаңкайдың ортасынан шүңқырқазып, би билеу кезінде оған Гайнувелені тастайды. Сосыншүңқырды көміп, оның үстінде билеуін жалғастыра береді.I51Ad.E.Jensen, Mythes et cultes ches peuples primitifs (M .Metzger etL.GoffïnetriH торжімесі, Paris, 1954), p. 108.112

Келесі күні Гайнувеле үйге оралмаған соң, Амета оныөлтіріп тастағанын түсінеді. Ол қыздың денесін тауып,шүңқырдан қазып алады, денесін бөлшектеп, бөлшектердіэр жерге жерлейді, өзіне тек қолдарын ғана калдырады.Дененің жерленген бөлшектерінен сол кезге дейін белгісізболып келген өсімдіктер өсіп шығады, олардың астамырлары,сол уақыттан бастап адамдардьщ негізгі асынаайналады. Амета Гайнувеленің қолын Сатена есімді басқадема тәңіриеге береді. Би алаңында Сатена тоғыз орамдыиірмек (спираль) кескінін сызып, ортасына түрады.Гайнувеленің қолынан ол есік жасайды, бишілерді шақырыпалып, оларға былай дейді: “Сендер оны олтірдіңдер,сондықтан да енді гәрі мен бүл жерде түрғым келмейді.Осы жерден тап бүгін кетемін. Ал қазір маған осы есікарқылы жақын келулерің керек”. Есіктен өткендер адамқалпын сақтап қалады. Қалғандары жануарларға (шошқа,қүстар, балықтар) және рухтарға айналып кетеді. Өзінадамдардың тек өлгеннен кейін ғана көре алатындыгынжария еткен Сатена Жер бетінен ғайып болыпты152.Ад.Е.Иенсен осы мифтің палеомәдениеттің жер өңдеушітайпаларының діні мен көне қабылдауын түсінудегі маңызынкөрсетіп берді. Төңірие-деманы, бүгінгі адамзаттың атабабасыболып есептелетін демалардың өздерінің өлтіруіалдыңғы заманды (оны “үжмақтық” деп бағалауға болмайды)тәмәмдеп, өзіміздің қазіргі ғүмыр кешіп жатқан осы шақтықзаманымызды ашады. Демааар адамдарға, яғни, өлімді, еркекжәне өйел болып бөлінген жандарға айналған. Өлтірілгендема туралы айтар болсақ, оның ғүмыры, не оның оз“жасағандарында” (жеуге болатын осімдіктер, жануарлар, т.т.),немесе оліктер үйінде (оның озі осыған айналған), немесе“олімнің оз болымында”, яғни, озінің олімі арқылы оныңөзі дүниеге келтірген әдісте жалғаса бермек. Дема тәңірие,152Ad.Е.Jensen, Das religiose Weltbild einer fruhen Kultur (Stutgart, 1948),PP- 35-38; сонд. салыст.: Joseph Campbell, The Masks of God: PrimitiveMythology (New York, 1959), pp. 173-176. Осы мифологиялық мотивтіңкең таралуы жонінде, салыс.: Gudmund Hatt “The Com Mother in Americaand Indonesia” (Anthropos, LVI, 1951, pp. 853-914). Герман БауманныңКарсы уәжлерімен (салыст.: Das doppelte Geschlecht, Berlin. 1955)^Д Е.И енсен “Der Anfang des Bodenbaus in mythologischer Sicht”( ideuma, 1956, pp. 169-180) мақаласында пікір таластырады. Сонд.*^РаЧ.: “Die Problematic der Mythologeme “Hainwele” und “Prometheus”(Anthropos, LV, 1960, pp. 215-238).208-8113

өзінің зорлықты өлімі арқылы туғызатын болмыстың түрліформаларындағы (өлілердің қараңғы патшалығындағы, өзініңболшектенген дене мүшелерінен өрбіген жануарлар менөсімдіктер дүниесіндегі, жыныстар айырмашылығындағы,өлімділіктегі) ғүмырын “жасырып” түр деп айтуға болады.Дема тәңіриенің зорлықпен өлтірілуі тек қана “өмір берушіөлім” емес, сондай-ак, оның адамдар өмірінде және тіптіөлімінде үнемі қатысып отыруы дегенді білдіреді. Өйткені,деманың дене мүш елерінен өрбіген өсімдіктер менжануарларды азық ете отырып, адамдар, іс жүзінде, деманыңозімен қоректенеді емес пе. Мәселен, Гайнувеле кокосжаңғағында, астамырларда, шошқаларда қайта тіріледі де,адамдарға ас болады. Иенсеннің көрсеткеніңдей153, шошқанысою Гайнувелені олтіруді “келтіру” болып табылады. Онықайталау, бар болтаны, жер бетінде осы кезде ғүмыр кешіпжатқан барлық нәрсенің жаратылуына негіз болған қүдайыболымды әрекеттің үлгісі туралы еске түсіреді.Палеомәдениеттің жер өндеушілері үшін, олай болса,“негізгі” осы ілкі бастаулық әрекет төңірегінде шоғырланғанболып шығады. Діни омірдің өзі осы өрекетті еске салудантүратындығын ескерер болсақ, онда, ең елеулі күнә —ілкібастаулық драманың қандай да бір эпизодын “үмыту”. Діниомірдің түрлі мезеттері бағзы замандарда болған оқиғаныүнемі еске салып отырады, осы арқылы адамдарға қазіргідүниенің қүдайы болымды шығу техін сезінуді сақтап отыруғакомекгеседі. Иенсеннің жазғанындай154, жыныстық жетілуменбайланысты ғүрыптар, адамдардьщ үрпақ орбіту қабілетініңбірінші мифологиялық олтіруден бастау алғандығын ескесалады жэне, сондай молшерде, олімділіктің үрпақ орбітуденажырағысыз факт екендігін түсіндіреді. Олген жанның олілерпатшалығына сапар шегуімен байланысты жерлеу рәсімдері,бүл сапардың бар болғаны деманың баяғыдағы істегенінқайталау болып табылатындығын еске салады. Бірақ ең бастымезет деманы олтіруді қайталаудың озі болмак. Адамдардықурбандыққа шалу жэне жануарларды қурбандыққа шалу —ілкі бастаулық олтіруді еске салу ғана. Каннибализм де сол,астамырларды жеу қажеттілігінен корінетін, нақтылапайтканда, әрқашан да (кандай болмасын) тәңіриеніңжелінуіне барып тірелетін идея арқылы түсіндіріле алады.114,53Салыст.: Mythes et cultes ches peuples primitifs, pp. 189 sq.I54lbid.

Діни ғүрыптар, олай болса, мән-мағынасында еске алумерекелері болып табылады. “Білім” дегеніміз — негізгімифті (тәңіриені өлтіру және оның салдары) зерттеу жәнеоны үмытпауға талпыну. Қүдайы болымды әрекетті үмыту —нағыз күнәһарлық жасаудың өзі. Адамдардьщ қазіргісүрмек формасының қүдайы болымды әрекеттің нәтижесіболып табылатындығын “үмыту” —“жаза басу” (проступок),“күнә” (грех), “күпірлік” (святотатство) істеу дегендібілдіреді. Вемал тайпасында, мәселен, Айды дел

басқаша текті) астам текті пенделердің жасаған драмасыныңнәтижесі болғандықтан, бұл тарихты жай тарих деп емес,бір мезгілде қүдайы жэне адами тарих деп есептеуге болады.Осы қүдайы болымды пенделер өзінің сүрмек формасынөзгертуге қабілетгі, “өле” алады, әлдебірдемеге айнала алады,бірақ бүл өлім жойылуды білдірмейді, олар біржолатажоғалмайды, өздерінің туындыларында қайта тіріледі. Бүлбүл ма, олардың мифтік ата-бабалардың қолынан болғанөлімі тек олардың ғана сүрмек әдісін өзгертіп қойған жоқ,сонымен қатар адамдардьщ да сүрмек әдісін өзгертті. Ілкібастаудағы өлтіруден бастап, дема типтегі тәңіриелер менадамдар арасында айырьшмас байланыс орнатылған. Ендіолардьщ арасында “бойлап енуге” (причащение, причастие)үқсайтын бірдеме бар. Адам Қүдаймен қоректенеді және,өлгенде онымен өлілер патшалығында қосылады.Алғашқы, трагедиялы, шабытқа толы мифтер, міне,осындай. “Әмір берушілер мәдениеттері” деп аталған кейінгіжалғасқан мәдениетгерде, жэне, одан да кейінірек, антикалықзамандағы таяу Шығыстың қалалық мәдениеттеріндемифтердің, орекпіген (неистовый) және тебіреністі(патетичный) сипатымен ерекшеленетін басқа формаларыдами түсті. Олардың барлығына талдау жасау осы кішкенекітаптың міндетіне кірмейді. Сонда да, жаратушылық дарынғаие “жерлік” емес жоғарғы сүриеттің, өзінің діни әрекетінтек кейбір малшы мәдениетгерде (ең алдымен, түркі-моңғолхалықтарында) және Моисейдің монотеизмінде, Исламдажэне Заратустра ілімінде байқататындығын еске саламыз.Жоғарғы сүриет, оның есімі әлі үмытыла қоймаса (Қосөзентүрғындарында —Ану, ханайлардағы Эль, ежелгі гректердегіУран сияқты) да, ендігі жерде діни өмірде маңызды рөлдіойнамайды және мифологияда өте аз келтіріледі (кейде ол,мәселен, индустардың ведалық мифологиядағы Диос сияқтытолықтай жоқ болады). Уранның мамыржайлығы мен“әрекетсіздігі” оны толық кестірілуіне (кастрацияға) себепболды: ол озінің күшін және жерлік істерге қатысу қабілетінжоғалтып алды. Ведалық Үндістанда Варуна Диостың орнынбасса, өз кезегінде, жас та жаугершіл Индраның алдындашегінуге мәжбүр болып, бірте-бірте Вишну мен Шиваныңығыстыруымен мүлде жоқ болып кетті. Эль Балудың алдындашегінсе, Ану Мардукке орын береді. Мардукты коспағанда,аталған жоғарғы тәңіриелердің барлығы да ендігі уақытта116

өзінің толық мән-мағынасындагы “жаратушы” болаалмайды. Олар миф жасаған жоқ, олар тек оны жүйеледіжэне үйымдық қүрылымға келтірді жэне тәртіпті сактауж эне тірш ілік ж алғасы м ы н қалы п ты үстап түружауапкершілігін өз мойындарына алды. Ең алдымен, олар —Зевс пен Балуға үксас үрықтандырушылар, олардың“жерлік” тәңірешелермен (богиня) байланысы мол егін менөрістердің сарқылмас қүнарлылығына кепілдік береді156.Тіпті, Мардуктің өзі, тек осы дүниенің, ягни, осы шақтада өмір сүріп отырған жаһанньщ гана жаратушысы болыптабылады. Оған дейін басқа, Ғалам деуге келмейтін, Мүхитнемесе флюидтер сипатындағы, біз үшін тіпті елестеудіңөзі мүмкін емес, “дүние” болған. Сол дүниеде Тиамат пеноның жүбайы үстемдік қүрған, осында қүдайлардың үшүрпағы өмір сүрген.Осындай келте түсініктемелердің өзі жетіп жатыр.Алғашқы тарихи өркениеттерге сәйкес келетін евроазиялықполитеизмнің елеулі деген мифологиялық жүйелерінің, Жержаратылган кейін жөне тіпті адам жаратылған (немесе пайдаболғаннан) кейін не болғандығына көбірек көңіл бөлетінбастағандыгын баса айтуды маңызды. Ой салмағықүдайлардың не істегеніне емес, оларға не болғандығынатүсіріледі. Эрине, кез келген қүдайы іс өрқашан да аздыкөпті“жасампаздықпен” айғақталады, бірақ, осы істіңнәтижесі емес, оны қүрайтын драмалық оқиғалардың өрбітілужолы маңыздырақ бола түседі. Балудың, Зевстің, Индраныңжәне солар сияқты тәңіриелердің сансыз бастан кешкенхикаялары —барынша “танымал” мифологиялық тақырьштар.Жас тәңіриелерді өлтіретін немесе олардың бақытсызжағдайдың қүрбаны болатын (Осирис, Таммуз, Аттис,Адонис, т.т.), ал артынан тіріліп кететін, тәңіреше тозаққатүсетін (Иштар) немесе сол жаққа патша қызы түсуге мәжбүрболатын (Персефона) мифтер туралы да еске саламыз. Бүлөлімдер”, Гайнувеленің олімі сияқты, осімдіктік өмірменбайланысының мән-мағынасында шығармашылық бастауғаие болады. Тәңіриенің тозаққа түсу тақырыбы кейінірекмистериялық діндердің үйытқысы болып шығады.Бірақ, қаншалықты мөлшерде еліктіргіш және драмалықболғанымен, бүл олімдер алуан түрлі жэне бай мифологиялықж үйелерді жасауға алып келген жок. Бүл156 Салыст.: Traite d-Histoir des Religions, pp. 68-90.117

қүдайлардың өлімі (кейде қайта тірілуі де), Гайнувеленіңказа болуы жағдайы сияқты, олардың драмалы тағдырынсарқып, олардың тағдырының орталық эпизоды болыпшыққан. Гайнубеленің өлімі сияқты, олардың өлімі де адамтағдырына эсер етті: өсімдіктер дүниесінің олімі мен қайтатірілуіне (Осирис, Таммуз, Персефона), байланыстығүрыптар немесе жетпек тылсымы — осы трагедиялыоқиғаның салдарлары болып табылады.Гомер жэне Гесиод сияқты ақындардың есімдеріменкиеленген, Махабхаратаның белгісіз жыршыларымен немесетеологтар мен жоралғышылармен (Мысырдағы, Үндістандағыжәне Қосөзендегі) байланысты үлы мифологиялардақүдайлардың істері жөнінде әңгімелеуге барынша коп назараударылады. Тарихтың қандай да бір сәтінде, ең алдыменГрекияды және Үндістанда, сондай-ақ, Мысырда, мәдениэлита қудайлардың тарихына қызығушылығын тоқтатадыжәне әлі болса қудайларга сенуін жалғастыра отырып, бүданбылай мифтерге (Грекиядағы сияқты) сенбейтін болады.“Демистификацияньщ” басталуыДіндердің тарихында бүл — белгілі болып отырғаналғашкы саналы түрде жүргізілген “демистификация”процесінің мысалы. Әрине, бағзы мәдениеттердің озінде де,қандай ма болмасын миф діни мазмүнынан айырылып,балаларға арналған аңыз немесе ертегіге айналып отырған,бірақ бүл жағдайдың өзінде де басқа мифтер өзінің мәнінжоғалтпай сақтай алған еді. Қалай болғанда да, бүллардыңСократқа дейінгі Грекия мен Упанишадтар дәуіріндегіҮндістандағы сияқты, ең елеулі және алдын-ала болжауғакелмейтін нәтижелерге алып келген бірінші дәрежелідеңгейдегі мөдени оқиға болмағаны анык. “Демистификация”процесінен кейін грек және үнді мифологиялары,мэдени элита үшін, ендігі жерде, олардың алдындағыүрпақтар үшін маңызды болғандай бола алмайтын еді.Элита енді “негізгіні” қүдайлар тарихынан емес, тарихалдындағы “ілкі бастаулық бастапқы ситуациядан” іздейтінболды. Бүл жерде күдайы тарих болып есептелгенмифологияның шегінен шығуға, мән-мағынаның бастау алғанқайнар-көзге жақындап баруға, “болмыстың туған анасын”118

табуға деген талпыныстың болгандыгы “көзге үрып түр”.Нақ осы ілкі қайнар-көзді, бастауды іздеу процесінде,философия аз уақытқа болса да космогонияны тагы да ашаалды, әңгіме енді космогониялык миф туралы емес,онтологиялық мәселе жөнінде болып отырған еді.Осылайша, “негізгіге”, таңгажайып, кері оралу жолыменкеледі. Соз енді жоралгы көмегімен жетуге болатын regressusжөнінде емес, ойлау пәрменінің арқасында жетуге болатын“қайта оралу” жөнінде болып отыр. Бүл магынасында біз,алгашқы философиялық қүрылыстар мифологиядан өрбігендей аламыз: адамның жүйеленген ойы космогонияда айтылган“абсолют бастауды” түсінуге, дүниенің жаратылу қүпиясын,болмыстың пайда болу қүпиясын анықтауға талпынды.Бірақ, біз грек дінінің “демифологизациялануы” жәнеСократ пен Платонның қатаң және жүйеленген философиясыныңмиф ологиялы қ ой-маш ы қты біржолата жояалмаганын корігі отырмыз. Әлбетте, “бастаудың” алдындабас үру әзірше сақталып отырган шақта, және in illo temporeде,немесе трансценденталдық дүниеде болып откен оқиганыумыту, ол әзірше танымга жету немесе қүтқару үшін бастыкедергі ретінде қарастырылып отырған шақта, мифологиялықойлау машыгынан аттап өту жэне одан түбегейлі түрдешыгып кету жоніде сөз айтудың озі қиын. Біз Платонныңөзінің де багзы ойлау машыгымен байланысты болганынкөріп отырмыз. Аристотельдің космогониясында да барыншамаңызды және елеулі мифологиялық тақырыптардыңсарқыншақтарының сақталып отыргандыгы байқалады.Тек оз күштеріне гана арқа сүйеген гректердің гениіне,тіпті ең соңгы қүдай қүлатылган, ал олар туралы мифтербала ертегісінің деңгейіне түсірілген жагдайдың өзінде де,мифологиялық ой-машыгынан жырақтап кетудің сәті түспеседі. Өйткені, бір жагынан, гректердің философиялық генийімифологиялық ойлау машыгындагы мәңгі қайтып оралу,галамдық және адамдық омірдің циклді көрімі сияқты еңбасты мәйекті қабылдады, екінші жагынан, гректердіңсанасы тарихты танымның нысанына айналдыруга боладыДегенді қабылдамаган еді. Гректердің физикасы менметафизикасы мифологиялық ойлау машыганан алынганкеибір, бастаудың маңыздылыгы; адамның гүмыр кешуініналДьхңда мән-сүрі және негіз қалаушы бірдеме болады;119

жадтың шешуі рөлі, т.т. со сияқты тақырыптарды ширатадамытады. Әрине, бұл, грек дүниесі мен философияныңарасында байланыс жоқ дегенді білдірмейді. Философиялықой ғаламдық болым мен адамдық ғүмырды мифологиялықкөрімін пайдаланады және жалғастырады.Мифті басып өту, тек Тарихты ашқаннан, дәлірекайтқанда, иудей-христиандықтағы тарихи сананың оянуымен осы сананың Гегельдің, оның жолын қуушылардашарықтауынан кейін ғана, адамның ғүмыр кешу мөлшерінесол жаңа әдіс түбегейлі түрде сіңірілгеннен кейін ғана мүмкінболды. Бірақ, мифологиялық ойлау мағының жойылғандығыжөнінде бәрі бір айтуға болмайды. Жуық арада көретініміздей,ол, түбегейлі түрде өзгергенемен, аман-есен сақтальшқалды. Парадоксалдығы сол, оның ең алдымен историографияныңөзінде өлмей, аман сақталып қалғандығы.120

VII-тарау. ЕСТЕ САҚТАУ ЖЭНЕ ҮМЫТУ МИФТЕРІПатшайымға ғашық болып қалған йогМациендранат пен Горахнат орта ғасырлық Үндістандағыең көрнекті және атақты йоггар болып есептеледі. Олардыңастам текті ерліктері мол эпикалық әдебиеттің қайнар-көзіболған. Мифологиялық фольклордың орталық эпизодтарыныңбірі Мациендранаттың жадын жоғалтып алғандығыжонінде әңгімелейді. Ең мәшһүр версия бойынша, ол, йогтыңөгері (мастер), Цейлон аралына барған кезінде патшайымгағашық болып қалып, озінің есімін, откен омірін мүлдеүмытып, патшайымның сарайына қоныстанады. Непалдықнүсқалардың бірінде, Мациендранат мынадай жағдайлардажолдан таяды: оның тені шәкіртінің қарауында қалады да,жаны өлген патшаның тәніне еніп, оны қайта тірілтеді.Мүндай кереметті йогтар “басқа адамнывң төніне ауысу”деп атайды: әулиелер кейде, оз атына кір келтірмей тәнрахатын тану үшін осылай істейді. Ең соңында, біз:‘Гораншавия” поэмасынан Мациендранаггың Кадали еліндеәйелдің түтқыны болғандығын біле аламыз.Мациендранатгың түткын болғаньш білген Горахнат озініңқожайынының олімге душар болғанын түсінеді. Сонда олЯма патшалығына түсіп, тағдыр кітабын зерттей отырып,оның гуруының тагдыры туралы әңгімелейтін бетті тауыпалады, оны түзетіп, қожайынының есімін олгендер тізіміненкетіріл тастайды. Осыдан кейін ол Кадалиға аттанып, бишішекшніп альш Мациендранатгың алдьша барады, жүмбақ сырлыәндерді айта отырып билей бастайды. Мациендранатқа азазданжады қайтып орала бастайды, ол озінің кім екендігінесхне түсіреді, тән рахатына түсу жолының олімге алыпкелетіндігін, оның “үмытуының”, іс жүзінде озінің кәмілЖәне өлімсіз табиғатын үмыту екендігін, “Кадалидіңеліткішінің” (прелести Кадали) бар болганы дүиәуилік121

тірліктің сағымы болып табылатындығын түсінеді157. Горахнатоны йога жолына қайтып оралуға және өз тәнін кәміл етугеитермелейді. Горахнаггың сөзімен айтқанда, осынау сиқырлықарақтар (чары), адами пендеге “табиғаттың” (яғни, Дурганың)жіберген хабарсыз болу қарғысын символдайды158.Бұл мифтік тақырып келесі элементтерге келіп тіреледі:1) рухани адепт патшайымға ғашық болып қалады жәнеәйелдің тұтқынына айналады;2) екі жагдайда да физикалық махаббат өгердің өзтүлғасының кім екендігі туралы үмытуына алып келеді;3) оның шәкірті оны тауып алады жөне сан-алуан символдардың(емеуріндерге толы билердің, қүпия белгілердің,тілдің) комегімен оған қайтадан жадына және оз түлғасыныңсанасына ие болуына кәмектеседі;4) “үмыту” оліммен іле-үқсатылады (ассоциируется),және, керісінше, “ояну”, жадтың қайтарылуы олімсіздіктіңқажетті шарты болып табылады.О рталық мотив — омірге тым терең бойлаудыңнәтижесінде болған үмыту-қамалу және есті (жадты) белгілермен шәкірттің жүмбаққа толы создері арқылы қалпынакелтіру — қандай да бір молшерде, “Інж уге арналганМ адақт а ’п59 келтірілген сипатындағы “ Қүтқарылғанқүтқарушы” туралы гностикалық мифті еске салады. Азданкейін, үнділік ойлау машығының кейбір аспектері менгностицизмнің арасында басқа да аналогиялардың барекендігіне коз жеткізетін боламыз. Мациендранаттың ұмытуымен түтқын болуы панүнділік мотив болып табылады. Осыекі бақытсыздық ақылдың (түлғаның, атман-пуруша) ғүмыршырғалаңына қүлауын және, оның салдары ретінде, озініңкім екендігін сезінуден ада болуды бейнелі түрде корсетеді.Үнді әдебиеті, адам несібесін (удел человеческий) суреттеуүшін, түтқындалу, үмыту, білмеу, түс кору бейнелерін де,сондай-ақ, керісінше, тәуелділіктен қүтылу, коңіл түмшасын(пелена души) бүзу (немесе көзді жауып түрған байламдыалып тастау), еске түсіру, ояну, жад, т.т. бейнелерін де —осы пешенеден қүтылуды немесе одан жоғарыраққакотерілуді, еркіндік пен босатылуды (мокша, мукти, нирвана,т.т.) корсету үшін қүлшына пайдаланады.122157M.Eliade,Le Yoga, Immortabilite et Liberte (Paris, 1954), p. 311.1S8Le Yoga, p. 321.159 “Гимн Жемчужине".

Үмыту мен есте түсірудін үнділік символизміДигханикаеде Қүдайлардың, “олар жадын жоғалтқанжәне шатастырған” кезде аспан биіктерінен қүлайтындығыатап көрсетіледі; керісінш е, еш теңені үмытпайтынҚүдайлар, мәңгі, ауыстырғысыз жэне олардьщ табиғатыөзгеріссіз. “Үмыту” үйқыға және өзін өзі жоғалтуға,бағдарсыз қалуға, “соқырлыққа” (көзгегі байлам) пара-пар.“Чандогья Упанишада” (VI, 14, 1-2) өз қаласынан алысжаққа қарақшылардың көзін байлаған күйінде әкетілгенбір адам туралы әңгімеленеді. Оны айдалаға тастап кеткенкезде, ол дауыстап: “Көмектесіңдер! Мені көзімді байланғанкүйімде осы жерге тастап кетті!” —деп айқайлай бастайды.Әлдебіреу оның көз байламын шешіп, қалаға апаратынжолды көрсетеді. Осылайша, бір ауылдан екіншісіне жүре,сүрастыра отырып, әлгі адам өз үйіне жетеді. Мәтін,осындай жолмен, барлығын білуші жетекшісі бар адамныңөз көзінен білмеу байламын алып тастай алатындығын, ақырсоңында кәмілдікке жететіндігін айтады.Чандогья Упанишададагы осы пассажды Шанкара бірнеше,танымал болған беттерде түсіндіреді. Шанкараның айтуынша,өзінің кәміл Мәнінен (Атман-Брахманнан) үрылар алысқаалып кеткен және тәннің ауына түсіп қалған адам басындада осындай жағдай бар. Үрылар — “жетістіктер менкемшіліктер”-дің , т.т. жалған идеялары. Оның көзіндеалдамшы байламы (повязка иллюзии) бар жөне адам, озініңәйеліне, досына, озінің малына, т.т. қатысты сезінетінэмоциялармен қүндақталып талсталған: “Мен пәленшеніңбаласымын, мен бақыттымын немесе бақытсызбын,ақылдымен немесе топаспын, діншілмін, т.т. Мен қалай омірсүруім керек? Бақытсыздықты айтаналып отуге мүмкіндікберер сол бір жол қайда? Менің қүтылуымның мәні неде?”Ғаламат арбап-алдаудың торына түсіп қалған ол, өзіргеадамның ғүмыр кешуінің шындығын түсінетін, қүлдықтанҚүтқаратын, бақытты және, бүдан басқа, айналадағыларғасүйіспеншілікке толы әлдекімге тап болғанша, осылайша°и қорытады. Осындай адамның арқасында ол тану жолынажәне бүл дүниенің барлық күйкілігіне коңілімен жетеді.Осындай жолмен, озінің иллюзияларының түтқыны болғанЗДам, зайырлық нәрселерге тәуелді болудан босанып шығады.Сонда ол озінің кәміл мәнін танып біліп, бүрындары озі°илап жүргендей, езінің бүл дүниедегі жолынан адасқан123

жолаушы емес екендігін түсінеді. Қайта керісінше, оныңкөздері, оның өз мәңгүрттігі (невежество) (авидья) жасағаналдамшы пердеден азат болды және ол тағы да —өз үйінеқайтып оралған, тағы да атманға, толық қуанышқа жәнежырғалаңға ие болған Гандхара адамы160.Бүл жерде біз, үнділік ойдың, өзі қолымен жасағаниллюзиядарына маталып қалған, өзінің уақытша, өтпеліғүмырымен қоректеніп жүрген; көкірек көзі ашылар, бүлдүниеде тек сырт кабығымен ғана өмір сүріп жатқандығынкөрсетер сол бір минуттарға шейінгі “білмеудің” салдарынаназап шегіп жүрген түлғаның (атман) парадоксті ситуациясынтүсініре алатын канондарды танып-біліп отырмыз. Самхьямен Йога да осыған үқсас жоруды үсынады: Түлға (пуруша)тек сырттай ғана қүлға айналдырылған, және оны босату(мукти) өзінің мәңгі бостандығының сана-сезімін иеленудегенді білдіреді. “Мен өзімді қайғыланушы болып сезінемін,мен өзімді қүлға айналдырылғандай сезінемін, менбостандықка шығуға ынтықпын. Мен, үйқыдан оянып, менің“Менім” бар болғаны Материяның (пракриты) туындысыекендігін сезіне бастаған сәтте, мен, барша ғүмырлардыңбар болғаны қайғылы сәттердің шынжырлары екендігін жәнепенденің күйкі драмасына ақиқат ақылдың “ынтазарсызкөзайым” (бесстрастное созерцание) түрде ғана коз салыптүратындығын түсінетін боламын”161.Самхья-Йога үшін де, Веданта үшін де, босаныпшығудың “оянуға” немесе о бастан бар болған, бірақ өзініңжүзеге асуына қажетгі жолы табылмаған ситуацияны сезінугегіара-пар екендігін баса корсету керек. Білгілі бір қатынастарда“білімді” (жеме-жемге келгенде “өзінді өзің білмеу” болыптабылатын) өзінің нағыз (кәміл) “Менін” (атман, пуруша)“үмытуға” сәйкестендіруге болады. “Даналық” (джнана,видья, т.т.), майяның пердесін сыпырып тастап, түсінбестіктіжойып, бостандыққа шығуды, яғни, оянуды мүмкін етеді.Будда, кәміл оянуға жеткендіктен, абсолютті бәрін білугеие болған. Алдыңғы тарауда біздің көргеніміздей, Будца,данышпандар мен йогалар сияқты, өзінің барлық алдыңғығүмырларын есінде сақтап отырған, бірақ, буддистікмәтіндердің нақтылауы бойынша, данышпандар мен йогтарөздерінің бүрынғы, кейде ең маңызды деуге боларлык124'“ Шанкара, “Чандлгья Упанишадаға” түсінік беру, VI, 14, 1-2.161 M.Eliade, Le Yoga, p. 44.

ғүмырларының белгілі бір мөлшерін ғана білу мүмкіндігінежеткенде, Будца барлығын білген жалғыз болды. Басқашаайтқанда, тек Будда ғана барлығын білуші болған.Антикалык грекиядағы “үмьггу” мен “жад”“Еске түсіру тек үмыта алатындар үшін ғана бар”, —осылай деп Плотин жазған болатын (Эннеады, 4, 6, 7). Осыплатондық теория, “үмытуға қабілетгілер үшін, еске түсіру —шапағат; бірақ кәміл даналық ешқашан да ақиқатты көздентыс қалдырмайды және оны жадында қалпына келтірудіқажет етпейді” (Phedon, 246 с, d). Бірақ, жал (тпете) менеске түсіру (anamnesis) арасында айырмашылық бар.Будданың Диханикаяда сөз ететін, жадынан айырылғаншақтарда аспаннан қүлаған Қүдайлары, адамдарға айналған.Олардың кейбіреуі тақуа сипатты ғүмыр өткізген жәнемедитациямен айналысқан. Йогтардың қатаң тәртібініңарқасында, олар өздерінің бүрынғы ғүмырларын ескетүсірудің сәті түсті. Жетілген жад, олай болса, еске түсіруқабілетінің өзіне қарағанда, барынша жоғарғы абырой болыпесептелінеді. Қалай болганда да, еске түсіру “үмытудың”болатындығын корсете алады, ал соңғысы, жаңа ғанакөргеніміздей, Үндістанда білмеуге, қүлдыққа (түтқынболуға) және өлімге пара-пар.Осы сияқты ситуация Грекияда да байқалады. Бүл жердебіз, гректердің сенім-нанымы мен философиясындағы“үмыту” мен жадты қалпына келтіруге қатысты барлықайғақтарды келтіре алмаймыз. Біз, жер өндеуге дейінгіхалықтардға аса маңызды рөлі жөнінде алдыңғы тараудабаяндап откен, “жад пен үмыту мифологиясының” түрлімодификацияларының ізін кесуге талаптанып көрмекпіз.Үндістанда да, Грекияда да, азды-көпті мөлшерде жер өндеугедейінгі халықтардың сенім-нанымдарына үқсас сенімнанымдарақьшдар, козайымшылар және алғашқы философтартарапынан талданды, қайта түстеп-жорылды және қайтаҚалпына келтірілді. Бүл, Үндістанда да, Грекияда да, біздің,тек қана жалғыз діни жүріс-түрыстың және мифологиялықсана-сезімнің көрінісімен емес, ең алдымен, психология менметафизиканың рудиментгерімен істес болып отырғанымыздыкөрсетеді. Бірақ, “халы қты қ” сенім-нанымдар менфилософиялык” спекулятивтік ойдың арасында сабактастыкбар, алдымен, нақ осы сабактас бізді қызыктырады.125

Мнемозина тәңіреше (богиня), түлғаланған “Жад”,Кронос пен Океаностың қарындасы —барлық музалардыңанасы. Ол барлығын білуге ие: Гесиод бойынша ( Теогония,32 38), ол “барды —не болғанды, ненің бар екендігін, неніңболатындығын біледі”. Ақынның көңілін Музалар баурап(әуейілеп) алғанда, ол Мнемозинаның таным бұлағынан ішеді,бүл, ең алдымен, ол “қайнар-көзді”, “бастауды”, шежіренітануға жетеді дегенді білдіреді. “Музалар о Бастан —ex arkhes(Теогония, 45, 115) —дүниенің пайда болуы, күдайлардыңшығу тегі, адамзаттың дүниеге келуі жөнінде әндетеді.Осылайша, жырланған өткен шак —жай ғана осы шақтыңбүрынғысын корсету емес, ол —осы шақтың қайнар-көзі.Осы қайнарга жете отырып, еске түсіру оқигаларды уақытбойындагы аумақтарга орналастыру мүмкіндіктерін емес,бардың негізіне жетуді, ғаламды туғызган ілкі себепті, ілкібастаулық болымды анықтау және галамның өзі түтастыгындағықалыптасу жолдарын түсіну мүмкіндітерін іздейді” ,62.Ілкі бастаулық жадтың арқасында, Музалар шабыттандырганақын, сүрімнің (сущий) ілкі негізіне жақындайды.Осынау ілкі негіздер Бастаудың мифтік уақытында корінедіжэне осы дүниенің принциптерінің негізін күрайды. Бірақ,олар ab origine'63-a t пайда болгандықтан да, осы болымдардыкүнделікті тәжірибе комегімен үстап алу мүмкін емес.Ж.П.Вернанның ақындық шабытты өлген жанды о дүниеденшақырып алумен немесе тірі адамдың, нені білгісі келсе, соныңбарлыгын танып-білу үшін жүзеге асыратын descensus adlin fern o s164- мен салы сты руы ны ң толы қ н егізі бар.“Мнемозинаның аэдке беретін артықшылықтары, о дүниеменжасалатын келісім-шарт сияқты бірдемеге, о дүниеге еркінкіре беруге және ерікгі түрде кері қайтып оралуга мүмкіндікалуға негізделген. Откен шақ о дүниенің олшемдерінің біріболып шыгады” 165. Міне, сондықтан да, қандай молшердеол “умыт болса”, сондай молшердегі “откен шақ” —тарихинемесе ілкі бастаулық —оліммен салыстыруга түрарлық.Лета озені, “үмыту” олім патшалыгының ажырамас болігі162 J.-P.Vernant, “Aspects Mythiques de la memoire en Grece” (Journalde Psychologie, 1959, pp. 1-29), p. 7. Сонд. салыст.: Ananda К.Coomaraswamy “Recollection, Indian and Platonic” (Supplement to theIournal of the American Oriental Sosiety, no 3, april-june, 1944).163 О бастан, бастаудан (лат.)164 Тозаққа түсу (лат.)165 J.-P.Vernant,op. cit., p. 8.126

болып табылады. Өлгендер —бұлар жадын жоғалтқандар.Жэне, керісінше, кейбіреулері, елену мәртебесіне иеболғандар, —олардың арасында Тиресий немесе Амфиарай,—өлгеннен соң да өздерінің жадын сақтай алған. Гермес, өзініңұлы Эфалиданы өлімсіз ету үшін, оған шексіз жадты сыйғатартады. Родостық Аполлонийдің жазғанындай, “Олөлілерпатшалығындағы Ахеронт өзенін кешіп өткенде де, үмытуоның жанын жүтып қоя алмады; және, ол, біресе көлеңкелертүрағында, біресе күн нүры тогілген жер бетінде өмір сүрседе, көргенін барлығын есінде сақтап отырған”166. Бірақ,жанның басқаға ауысуы (переселение душ —көңіл-көшер)жөніндегі ілім пайда болган кезде, “Жад пен Үмытумифологиясы”, эсхатологиялық сипаттағы мән-мағыналарренктерімен байытыла отырып өзгеріске енеді. Енді озініңөткен шағының ілкі бастауын емес, бүрынгы өткен жекебойлану (воплощение, тулгалану) толық тізбегін білу кажетболады. Летаның функциясы енді озгеше: оның сулары жаңағана тәнді тастап шыққан жанды, тек жердегі ғүмырдыүмыттыру үшін қарсы алмайды. Қайта керісінше, Летааспандық дүниенің естеліктерін кетіреді жэне жанды қайтатүлгалану үшін Жерге қайтарады. “Үмыту” енді өлімніңсимволы емес, өмірге қайтып оралу символы болыптабылады. Летадан абайсызда су үртгап қойған жан (Платонжазған ( Федр, 248 с) “үмыту мен өшпенділік үрттамы”),қайта түлғаланады және ғүмырдың жаңа айналымынакірісіп кетеді. Орфик-пифагорейлік туыстыққа кіргендертағынған алын түнішектерте (пластинка), жанның Летасуларына сол жағалаудан жақындамауы, оң жағасыменжүрудің кажеттілігі, осы жолдың Мнемозина көліненшыққан суларга алып баратындығы ескертілген. Жанға осысулардың қорушыларынан мынадай түрде жалынып сүраужөнінде кеңес беріледі: “Маған Жад көлінен ағып шыққанкорпелендіруші (освежающий) судан беріндерші”. “Олардыңэзідері-ақ саған киелі қайнар-көзге еңкеюге комектеседі,сонда сен ерлердің ері болсың”167.166 Argonautiques, I, 463, сілт.: J.-P.Vemant, op. cit., p. 10.167 Петель мен Элевтерннің түнішектері. Орфикалық” түнішектерЖөнінде, салыст.: JaneHarrison, Prolegomena to the Study of Greek Religion(Cambridge/ 1903), pp. 573 sq.: F.Cumont, Lux perpetua (Paris, 1949), pp.248, 406; W.K.C. Guthrie, Orpheus and the Greek Religion (Londre, 1935,ed., 1952), pp. 1717 sq.127

Пифагор, Эмпедокл жэне басқалар, жанның басқаға орынауыстыруына сенген жэне олар өздерінің бүрьшғы ғүмырларыжонінде естерінде сақтай алады деп есептеген. “Үжмақтанқуылған қаңғыбас, —өзі туралы Эмпедокл осылай айтатын,—мен бұрындары бала мен қыз да, түбіршек пен құс та, теңіздежүзген мылқау балық та болып көргенмін” ( Тазарулар, 117фр.). Ол тағы да былай деген: “Мен мәңгіге өлімненқүтылғанмын” (Сонда, 112 фр.). Пифагор туралы әңгімелейотырып, Эмпедокл оны “тотенше танымга ие адам” ретіндеде, “өзінің даналығының барлық күшін бағыттаған жагынан,ол, өзінің бүрынғы он, жиырма адами ғүмырын сүргеніноңай біле алатын еді” (Сонда, 129 фр ). Екінші жагынан,пифагорейлік туысқандықта жад мәдениеті мен оныжатгықтыру аса маңызды рол ойнаган. (Диодор, X, 5; Ямвлих,Пифагордың өмірі, 78 жэне келесі). Мүндай жаттықтыру, Vтарауда қарастырып кеткен, йогтардағы “бастауларга қайтаоралу” техникасын еске салады. Оның үстіне, бақсылардыңөздерінің барлык бүрынгы гүмырларын есімде сактаймындеп есептегенін ескерсек1’8, олардың практикасының өтекөнелігін көрсетеді.“Ілкі” жад жэне “тарихи” жадСонымен, Грекияда жадтың екі жорымасы болган:1) біріншісі —ілкіде жасалган оқигаларды сақтап отырады(космогония, теология, генеалогия);2) екінш ісі алдыцғы гүмырларды , ягни, тарихиокигаларды жэне жеке түлганың өмірінде болганды сақтапотырады. Лета, “Үмыту” бірдей мэлшерде жадтың осы екіформасына да қарама-қарсы қойылады.Бірақ Лета тандаулыларга ықпал ете алмайды:1) оган музалар шабыттандыргандар, “откен шаққабагытталган сәуегейлік дарынның” аркасында дүниенінбастауында болган оқиғалардың жадында қалпына келтіреалатындарга багынышты емес;2) сондай-ақ, оган, Пифагор мен Эмпедокл сияқты,өздерінің бүрынгы гүмырларын есте сактау қабілетіне жетеалгандар да багынышты болмайды.168 Салыст.: M.Eliade, Mythes, reves et mystères, p. 21. ПифагордыНбурынғы ғүмырлары жөніндегі мәтіндер: Е.Rohde, Psyche (W.B.Hillisтіңторжімесі, New York, 1925), pp. 598 sq.128

Ерекше тұлғалардың осы екі категориясы ұмытуды, олайболса, кандай да бір мағынасында, олімді де жеңе алады.Біреулер “бастауларды” (Ғаоамның, қүдайлардың, халықтармен әулеттердің шығу тегін) тануға жете алады. Басқаларөздерінің “тарихын”, өздерінің қайта бойламыштарын(перевоплощения) еске түсіруге қабілетті. Біріншілері үшін,жеке өздері катыса алмаса да, ab origine-ne, ілкі бастаулыкокиғалар уақытында болған оқиғалар маңызды. Бірақ, бұлоқиғалар —космогония, теогония, генеалогия —қайдай дабір мөлшерді оларды қалыптастырды: осы оқигаларболгандықтан да, осы адамдар осындай болып отыр.Қаншалықты молшерде осындай позицияның багзықогамдагы, езін, мифтерде егжей-тегжейлі түрде ашылган,ілкі бастаулык оқигалар тізбегінің нәтижесінде қалыптастымдеп есептейтін адамның дүние сезімін еске салатындыгындәлелдеп жатудың қажеттілігі жоқ.Өзінің бүрынгы сүрмектерін есіне түсіре алгандар, еңалдымен, өзінің, олардың сансыз қайта түлгалануларынантүратын жеке “тарихын” танумен әуре. Олар, оз тагдырыныңмәң.-магынасын ашу үшін, осы үзік-үзік фрагменттерді|нріктіруге, болмыстың бірегей матасына кіріктіругеәрекеттенеді. Өйткені, anamnesis арқылы араларындаешқандай байланыс жоқ тарихи фрагменттерді бірітіру“бастау мен аяқталуды қайта қосу” дегенге пара-пар. Басқашаайтқанда, алгашқы “жерлік” сүрмекгің кейінгі трансмиграцияпроцесіне қандай жолмен түрткі болгандыгын түсінумаңызды. Осындай практика мен осындай жүріп-түруүнділік “бастауларга қайтып оралу” техникасын және өзініңбүрынғы сүрмектерін еске түсіруге үқсас болып шыгады.Платон осы екі, үмыту мен жадқа қатысты дәстүрді білгенжәне пайдаланган. Бірақ, ол оларды, өзінің философиялықжүйесіне кіргізу үшін, өзгертті және жаңадан жорыды.Платон бойынша, таным, жеме-жемге келгенде, еске салуболып шыгады (Менон, 81-6.). Екі “жерлік” сүрмектіңарасында, жан идеяларга козайым болады: ол таза жэне кәмілтаныммен бөліседі. Бірақ, кезекті қайта бойламыштан(перевоплощения) кейін, жан Летадан су үрттайды да,Идеяларга козайым болу жолымен жеткізілген білімді үмытыпКалады. Бірақ, бүл білім астыртын түрде түлгаланган адамныңжанында өмір сүре (көңіл-кеше) береді, және, философиялық°й толгамының арқасында, ол актуалдану кабілетіне ие болаалады. Физикалық нысандар жанга озін-озі “қолына ала208-9129

отырып”, “бастауларга қайтып оралу” арқылы жерден тысжағдайда ие болган ілкі бастаулық танымға қайтадан иеболуға көмектеседі. Олай болса, олім, жанның ауық-ауық,өзінің қайта бойламыштары барысында жоғалтып алатын,ілкі бастаулық және кәміл күйіне қайта түсу дегенді білдіреді.Біз Платонның философиясымен және “бағзы онтология”деп атауға болатын нәрсемен танысу мүмкіндігіне иеболдық169. Енді, қандай мән-мағынасында платоңдық Идеялартеориясы мен a n a m n esis-тің багзы ж әне дәстүрліқоғамдардағы адамның жүріс-түрысымен салыстырылаалатындығын корсету маңызды болмақ. Бүл адам мифтерденозінің барлық іс-әрекетіне үлгі болатын модельді табады.Мифтер оның істеп жатқан немесе істегелі отырған істерініңбарлығының да бір кездер, Уақыттар Бастауында, in illotempore болғандыға сендіреді. Осылайша, мифтер, адамдардьщпайдаланып жүрген барлық білімінің жиынтығын қүрайды.Дербес ғүмыр, оның жинақталған тәжірибелер мен ойларданшабыт алуындағы мәні және жауаптылыгының мөлшерінеқарай кәдуілгі және абсолютті адами сүрмек болады жөнеболып қала береді. Осынау “үжымдық жадтың” мазмүнынбілмеу немесе үмыту “табиғи” жай-күйге, “күнәға” немесеапатқа қарай шегіну (регрессия) дегенге пара-пар.Платон үшін саналы түрдегі сүрмек (существование),ягни, ақиқатты, көрікгілік пен қайырымдылықты қабылдаужәне түсіну, ең алдымен, түлгаланбай түрган кездегі, тазарухани сүрмекті есте сақтау қабілетіне тең. Осы гүмырды“үмыту” міндетті түрде “ к ү н ә ” емес, бірақ, қайтабойламыштың (перевоплощения) салдары гана. Платон үшінде “үмыту” өлімнің қүрамдас бөлігі емес, қайта оның өмірмен,жаңа бойламышпен терең байланысты болып есептелгендігінайта кетеміз. Жерлік өмірге қайтып орала отырып, жанидеяларды “үмытып” кетеді. Бүл жердегі әңгіме бүрынгысүрмекгерді, ягни, жеке тәжірибенің, жекелік “тарихтың”жиынтыгын үмыту жоніңде емес, жекеден жогары және мәңгіақиқат болып есептелетін идеяларды үмыту жонінде болыпотыр. Философиялық anamnesis, бүрьшгы сүрмектерде болыпоткен оқигалар туралы естеліктерді қалпына келтірмейді, олақиқатты, болым қүрылымдарын қайта төрітеді. Осыфилософиялық позицияны дәстүрлі қогамдардың позициясыменсалыстыруга болады: мифтер, қандай ма болмасын біриндивидтің жеке тәжіриебелерінің тізбегінен емес, бетер-текті130169 Салыст.: Le Mythe de 1-Etemel Retour, pp. 63 sq.

сүриеттердін (сверхъестественные существа) қолымен жасалғанпарадигмалық модельдер болып табылады170.Үйқы (түс) және өлімГрек мифологиясындағы Үйқы (Түс) пен өлім, Гипноспен Танатос — ағалы-інілі егіздер. Еврейлерде де, еңқүрығанда, олар қуғынға үшырағаннан кейінгі замандарда,өлімнің үйкыға теңестірілгенін еске түсірейік. Мәселен,мәйітханадағы (гробница) (Иов Кітабы, III, 13-15; III, 17),Шеолда (Экклез., IX, 3; IX, 10) немесе бір мезгілде екіжердегі (Псалом LXXXVIII, 87) үйқы. Христиандар олімүйқықосарламасын қабылдады және оны мағыналықтүрғыда қайта жасақтады: in pase bene dormit, dormit insomno pasis, in pase somni, in pase Domini dormias171, бүлсөздер қүлпытастық эпитафиялар арасында ең жиі кездесетінформулалар түрінде көрінеді172.Гипнос, Танатостың ағасы (інісі) болғандықтан да,неліктен Грекияда, Үндістандағы жөне Гностиктердегісияқты, “ояну” деген үғымның сотериологиялық мәнге (осысөздің кең мағынасында) ие болып отырғандығын түсінугеболады. Сократ өзінің сүхбаттастарын, кейде олардың өзеріктерінен тыс оятады. “Не қылған шыдамсыз едің,Сократ!”—Калликес осылайша үн қатады (Горгий, 508, d),бірақ, Сократ өзіне, оның адамдардьщ санасын оятумиссиясының қүдайы болымды (божественный) маңызға иеекендігіне жақсы есеп береді. Ол озінің Қүдайда “қызмегге”түрғандығын еске салудан жалықпайды (Апология, 23 с.;сондай-ақ, 30 е, 31 а, 33 с-ны қараң.). “Афинылықтар,сендерге мен сияқтыны табу қиын, егер де сендер мағансенген болсаңдар, сендер менің өмірімді сақтар едіңдер.Қатты үйқыда жатып, кенеттен оянган адамдар сияқты,шыдамсыздық танытып, сендер мені сабайтын, Анитостыңайтуымен ойланбастан мені олтіретін шыгарсындар; егер Қүдай1,0 Салыст.: Mythes, reves et mystères, pp. 56-57. К.Г.Юнг үшінүжымдық естергілік (бессознательное)” да индивидуалдық психиканыңалдында болады. Юнгтің архетиптер дүниесі кандай да бір дорежедеплатондық идеялар дүниесін еске салады: архетиптер трансперсоналдыжәне индивидтің тарихи уақытына ем ес, уакыт түрін е, яғни,органикалык өмірдің уақытына қатысты болады.Дүниеде үйқыда жатыо, жайлы үйқыда жатыр, торқада үйыктасын,жане т.т. (лат)Салыст.: Cumont, Lux perpetua, p. 450.131

сіздерге деген сүйіспеншілікке бола басқа біреуді жібермесе,онда букіл гумырларыңды уйқымен өткізерсіңдер” (Апол., 30 е).Құдай өзінің адам баласына деген сүйіспеншілігіне бола,оларды (бір мезгілде білмеу, үмыту және “өлім” деп түсінілетін)үйқьщан “ояту” үшін, оларға Қожацынды жібереді деген ойғатоқталып көрелік. Осы, бірақ, өте күшті өнделген түріндежәне жаңа түстеп-жоруларға (интерпретация) түскен, мотивтігностицизмнен де табуға болады. “Інжуге Мадақ ”( “Фоманыңістерінде ” сақталған) үсынып отырған негізгі гңостикалықмиф жадты жоғалту және anamnesis төңірегінде орбітіледі.“Теңіз ортасында, айналасындағы жүрттың барлығын ащыысқырығымен үркітетін жылаін орап жатқан, өз болмысындағыжалғыз інжуді” таппақ болған Шығыс хан-оғланы (приңц),Мысырға келеді. Мысырда оны жергілікті түрғындар түтқынетеді. Олар оған өз тағамдарынан дәм татқызады, хан-оғланыжадын және өзінің кім екендігін үмытады. “Мен өзімніңпатша баласы екендігімді үмыттым, мен ата-анам алып келудітапсырған інжу жөнінде үмыттым, жэне осы тағамныңәсерінен терең үйқыға кеттім”. Бірақ ата-анасы осыны,баласына не болғанын естіп-біліл, оған хат жолдайды. “Саған,біздің үлымыз, сенің өкең, патшалардың патшасы, жән^ сеніңанаң, Шығыстың қатын-қожайыны (хозяйка), және сеніңағаң (інің) саған сәлем жолдайды! Оян, және үйқыңнан түр,және біздің хатымыздағы сөздерге қүлақ түр. Патша баласыекенінді есіңе ал. Қандай қүлдыққа душар болғаныңа қара.Мысырға атгандырылуыңа себеп болған інжу туралы есіңетүсір”. Хат хан-оғланға қүстай самғап үшып барып, аяғыныңастына түседі де, созге айналады. “Осы дыбысты және хатгыңсыбдырын естігенде мен ояндым, үйқы мені тастап кетті.Мен хатты колыма алып жүрегіме бастым, ашып оқыдым,оның сөздері менің жүрегімде бейнеленген сөздерге сәйкесболып шықты. Мен патша қанынан өрбігенімді есіме түсірдім,менің асыл тегім өзін көрсетті. Мен, Мысырға інжу іздепкелгенімді есіме түсірдім, сосын ысылымен жүртты үркіткенжыланды арбай бастадым. Арбаулардың көмегімен мен оныүйықтаттым да, інжуді қолға түсіріп еліме қайттым”173.173 H.Leisegang, La Gnose (Jean Gouillard төржімесі,Paris, 1951), pp.247-248; Robert M. Grant, Gnosticizm, A source book of Heretical Writingfrom the Early Christian Period (New York, 1969), pp. 116 sq. G.Widengren,“Der iranische Hintergrund der Gnosis” (Zeitschrift fur Religione- undGeistesgedchichte, IV, 1952, pp. 97-114), pp. 11 sq., осы миф Иранда,Парфия патшалығында пайда болган деп есептеледі.132

“Інж уге М адақт ы ң” жалғасы бар (кетер алдындаоғланнын шешіп кетіп, қайтып оралған соң киген “нүршашқан киім”), бірақ, оның біздің тақырыбымызға тікелейқатысы жоқ. Қуғынға үшырау, бөгде елде түтқын болу,түткынды үйқы сы нан оятатын және жолға шығуғашақыратын жаушы тақырыптары Сохравардидің “Батыскақуылу жөндегі әңгімесінде” кездесетіндігін айта кетеміз174.Қай жүрттьщ (сірә, ирандық болуы қисындырақ) мифіненбастау алғандығына карамастан “Інжуге М адақтың”артықшылықтарының бірі - оның дарамалық формадабірнеше кең танымал гностикалық мотивтерді көрсетуі.Жақында жарық көрген кітапта гностиқалық символдармен бейнелерді талдай отырып, Ганс Ионас “қүлау, түтқынболу, далаға тасталу, аңсау, қалтиып қалу, үйқы, мае болу”мотивтерінің маңыздылығын баса атап көрсетеді175. Осытізімді жалғастырып жатудың қажеттілігі жоқ. Тек, елеулімысалдардың бірнешеуін ғана атап көрсетеміз.М атериялдыққа және “тән рахатын тануға дегенынтығуға” бет бүрған жан өзі туралы түсініктен айырылады.“Ол өзінің о бастағы мазмүнын, өзінің кәміл кіндігін, өзініңмәңгі мән-мағынасын үмытады”. Әл-Хатибидің нақ осысөздері бізге Хараниттердің сенім-нанымдары жоніндегітүсінікті бере алады176. Гностиктердің козқарасы бойынша,адамдар тек үйықтап жатпайды, олар үйықтағанды жақсыкөреді. “Неліктен сендер әрқашан да үйқыны жақсыкөресіңдер және қателескендерге қосылып кателесебастайсындар” —Гинза осындай сауал қояды177. “Кімде кімүйқыда жатқан болса, сол қатты үйқысынан оянсын” —Иоанның Апокрифінде осылай жазылған178.Дәл осы мотивті біз манихейлік космогониядан да табааламыз, Теодор Бар-Хонайда бүл туралы былай делінген:“Қасиеггі Иисус бейкүнә Адамға179, оны босату, оліммен174 Henry Corbin, “L-Homme de Lumière dans le Soufizme iranien” (Ombreet Lumière, Paris, 1961, pp. 137-257 Өжымдық жинақта), pp. 154 sq. Оньщбұрынғы еңбектеріне қатысты библиографиялық сілтемелер бар.175 Hans Jonas, The Gnostic Religion (Boston, 1958), pp. 62 sq.‘76 H.Jonas, op. cit., p. 63.177 Сілт.: Jonas, p. 70.178 Jean Doresse, Les Livres secrets des Gnoctiques d-Egypte. Vol. I (Paris,1958), p. 227.179 FЬүл жердегі жэне осыдан осы такырып ауқымындағы Адам —Қазақ тіліндегі “адам, кісі” дегенді білдірмейді, ол — бүкіл адамзаттыңтүпкі атасының есімі.133

пара-пар үйқысынан ояту үшін түсті”180. Білместік пен үйқы,сондай-ақ, “мае болу” деген сөзбен берілген. АқиқаттыңІнжілі жоғарғы теологиядағы (гностиктер ілімінеіі) “танымғаие” болғанды “мае болып, қайтадан сауыққан, өз-өзіне келіп,ес жиып, өзінің жеке мән-мағынасының неде екендігін айтабастаған” адаммен теңестіреді181. Гинза болса, Адамның“үйқысынан оянғанын және нүр төгіп түрған жерге көзсалғандығын” айтады182.Ионас толық негізбен, бір жағынан, “жерлік” ғүмырындапенденің қашып қүтыла алмайтын “далаға тасталғандық”,“қорқыныш”, “аңсау” күйге түсетіндігі, екінші жағынан,осындай ғүмырдың “түс”, “мае болу”, “үмыту” түріндесуреттелетіндігі туралы қорытынды жасайды: “(егер біз маеболуды есепке алмасақ) барынша бүрынғы замандарда жерасты патшалығында жатқан өлгендерге берілген белгісипаттарғаие болады”183.Адамды үйқысынан оятатын “жаушы” (посланник) оған“өмір” және “қүтқарым” береді. “Мен түн патшалығындағыүйқыдан оятар дауыспын” —Ипполит сақтап қалған (Жоққашыгару, V, 14, 1) гностикалық мифтің фрагменті осылайшабасталады. Anamnesis, жанның өзінің түрқын иемденуі, өзініңаспандық шығу тегін тануы “оянудың” негізгі шарты .олмақ.Оянғаннан кейін “жаушы” адамға күнәсін өтеу (өтеміс етуге)уәдесін береді, және, ақыр соңында, бүл дүниеде өзінқалайша үстау керектігі жөнінде жөн-жосық береді184. “Өзіңбаткан мастығыңнан айық, оны сілкіп таста, оян және мағанқара!” — Түрфаннан табылған манихейлік мәтін осылайдейді185. Басқа мәтіннен мынадай создерді оқимыз: “Оян,көрікті жан, өзің батқан үйқыдан менен мастықтан (...) Обаста өзің бар болған сол бір биік жерлерге артымнан еріпжүр” 186. Манихейлік мәтін Аспан Жаушысының Адамдыоятып, оған: “Мен сені, Адам, нүрландырмаққа, бүлдүниеден азат етпекке келдім. Маған қүлағынды түр, үғынжәне жеңімпаз түрде Жоғарғы Ақыл түрағына самға”, —180 F.Cum ont, Recherches sur le manicheisme: I. La cosm ogoniemanicheenne d-apres Theodor bar Khonai (Bruxelles, 1908), pp. 46 sq.;L.Derelle, I, pp. 235 sq.181 H.Jonas, op. cit., p. 71.182 Ibid., p. 74.183 Ibid., p. 68.184 Ibid., p. 23.185 Ibid., p. 83.186 Ibid., p. 83.134

дейді187. Мұндай нүсқау тағы да үйқының мелшимесіне(оцепенение) түс деген бүйрық болып түсінілмейді.“Үйқыға берілме, үйықтама, Қүдай тағаланың саған артқанпарызы жөнінде үмытпа” 188.Әрине, бүл формулалар тек қана гностицизмге тән емес.Павелдың Эфес түрғындарға арнаған жолдауында (Ү, 14)мынадай анонимді сілтеме бар: “Үйықтап жатушы, түр,тіріл, және сені Христос нүрландырсын”. Үйқы жэне оянумотивін герметикалы қ әдебиеттен де таба аламыз.Пуамандордан мынаны оқимыз: “О, жерде туғандар, үйқығажазғандар, мае болғандар мен Қүдайды үмытқандар, —өзақылдарыңның саулығына қайтып оралыңдар! Маскүнемдіктенжәне мәнсіз үйқыдан бас тартындар!”189.Үйқымен күресте қол жеткен жеңіс және үзақ сергекболу жетпек кезіндегі кәдуілгі (типтік) сынақ болыптабылады. Осындай сынақтар мәдениеттің ілкі қауымдықсатыларында-ак кездеседі. Кейбір австралиялык тайпалардажетпек (инициация) барысынша жетпекші үш күн бойынаүйықтамауы керек, еондай-ақ, оған таң алдында жатуға датиым салынады190. Қосөзендік қаһарман Гильгамеш,олімсіздікке іздеуге аттанып, мифтік ата-баба Утинапиштинніңаралына келеді. Мүнда ол алты күн, алты түн бойынаүйықтамай, сергек жүруі тиіс болады, бірақ, ол осы сынақтыорындай алмай, өлімсіздікке қол жеткізу мүмкіндігіненайырылып қалады. Орфей мен Эвридика туралы мифкеүқсайтын солтүстік америкалық мифтердің бірінде, біз,өзінің әйелін жоғалтқан адамның Тозаққа түсе алғандығынжәне ол жақтан әйелін тапқандығын біле аламыз. Тозақтыңәміршісі оған әйелін кері алып кайтуға рүқсат етеді, текол, шарт бойынша, түні бойына үйықтамай отыруы тиісболады. Бірақ, адам, тап таң атар шақта үйықтап кетеді.Тозақ әміршісі оған тағы бір мүмкіндік береді, енді ол,түнді үйықтамай өткізу үшін күндүз үйқысын қандырыпалуы тиіс болады. Соған қарамастан, оған түні бойына, таңатқанға шейін сергек жүрудің сәті түспейді, ол Жер бетінежалғыз қайтуға мәжбүр болады191.187 Ibid., p. 84.I®8 Ibd., p. 84.189 Corpus Hermeticum, I, 27 sq.; H.Jonas, p. 86.Салыст.: M.Eliade, Naissances mystiques, p. 44.Салыст.: М.Элиаде, Le chamanisme et les Techniques archaiques de 1-e«ase, pp. 281 sq.135

Көріп отырғанымыздай, сергек болу тек физикалықшаршауды біддіріп қоймайды, ең алдымен рухани күштікөрсете білу дегенді білдіреді. “Сергек” болып қалу дегеніміз—өз сана-сезімінді толық дәрежеде иемдене білу, рухдүниесінде бар больш отыру (присутствовать) дегенді білдіреді.Иисус озінің шәкірттеріне үнемі сергек болу жөнінде айтыпотыратын (қараң., мәс., Матфейден қалган Інжіле, XXIV, 42).Ш әкірттерінің Иисуспен бірге нақ осы сергек болугақабілетсіздігі Гефсиман багьщдагы түннің трагедиялы болуынасебеп болган. “Жаным менің өлімші болып қайгырады, осындаболындар және менімен бірге сергек болындар” (Матфей,XXVI, 38). Бірақ, қайтып оралганда, олардың үйықтапжатқанын көреді де Петрге былай дейді: “Сонымен, сендербір сагат болса да менімен бірге сергек болып отыраалмадындар” (XXVI, 40). “Сергек болындар және жүгініндер(молиться)”, олардан тагы да осыны сүрайды. Бірақ, бәрібекер: “Келгенде, көздері ауырлап кеткендіктен, тагы даүйықтап жатқандарын кореді” (XXVI, 41-43; қараң. Марк,XIV, 34 жэне келес.; Лука, XXII, 46). Бүл жолы да “жетпектепсергектік” адам күшінен жогары болып шықты.Гностицизм жэне үнді философиясыБүл кітаптың шагын колемі бүл жерде гностицизммәселесін оның бүкіл түтастыгында талқылауга мүмкіндікбермейді. Бізге әлгі, кейбір, жогаргы даму деңгейіне жеткенмәдениеттердегі “Yмыту мен Еске түсіру мифологиясының”даму барысын корсету қажет. Біз үзінді келтірген гностикалықмэтіндер жанның, бір жагьшан, материалдықкд (омірге), соданкейін, өліммен пара-пар үйқыга бата алатындыгын, бірақ,екінші жагынан, жанның жерлік емес (внеземное) тектіекендігін пайымдайды. Жанның материяга бойлап кетуі(погружение), жанның орын ауыстыруъін (переселение душ)кейде гректік спекулятивтік философиясы түсіндіріпжүргеніндей, ертеректе істелінген күнөнің нәтижесі болыптабылмайды. Гностиктер күнәнің әлдебір басқа нәрсегеқатысты екендігіне ыңгай танытады192. Өздерін жерден тыс(внеземное) жаралган рухани пенделер деп есептейтінгностиктер оздерін осы дүниеге жатамыз деп ойламайды.Пуештің атап көрсеткеніндей, гностиктердің қолданьш жүрген192 Салыст.: P.M.Grant, Gnosticism and Early Christianiti (New York,1959), pp. 188, n. 16.

тілінін негізгі сөзі - “басқа”, “бөгде, ботен”193. Ең бастыкөнілашар (откровение)‘“ол бүл дүниеде бар болып отырсада, ол (гностик) бүл дүниеден емес, ол оған жатпайды, оләлдебір жақтан келген” дегенге саяды194. Оң Гинза (ГинзаПравая) гностикке былай дейді: “Сен осыннан емессің, сеніңбастау-тамырларың осыдүниеде емес” (XV, 20). Сол Гинзада(Гинза Левая, III, 4) былай делінеді: “Сен осыннан келгенжоксың, сенің бастау-тамьшарың бүл дүниеде емес, сеніңшежірең бүл дүниеден басталмайды: сенің ақиқат орның -Өмір аймагы (область Ж изни)”. “Иоанның кітабынан”мынаны окимыз (67-6): “Мен басқа Дүниенің адамымын”195.Коріп өткеніміздей, үнді философиясында, әсіресеСамхья-Йогада да осы сияқты келтірімдер бар. Жеке “Мен”(ригисһа) дегеніміз —“бөгде”, оның бүл Дүниеге (prakriti)еш қатысы жоқ. Исвара Кришнаның жазганындай (Samkhya-Кагіка, 19), “Мен” (Ақыл) —Өмір мен Тарих драмасының“оқшау, селсоқ, қарапайым әрекеттіз барлап түрушысы(наблюдатель)”. Оның үстіне: егер, трасмиграция циклініңбілместіктен және “күнәден” үзара беретіндігі рас болса,онда “Меннің” өмірге бойлап “батуының” себебі және Мен(ригисһа) мен Материя {prakriti) арасындагы шешілмейтін(немесе, дәлірек айтқанда, нақты адамның үлес-несібесіжагдайында шешілмейтін, әрі алдамшы болатын) қарымқатынастардыңпайда болуы —мәселенің мән-сүрі (суть)болып табылады. Қалай болганда да, гностиктердіңпайымдауынша, гүмыр сүрулер шырқ-айналымы “Менді”ілкі туарлық (ягни, адам) күнәга батырады.Біздің зерттеулерімізге қаты сты айтар болсақ,гностикалық мифтің маңыздылыгы, Үндістандагы философиялықой-машыгы (мышление) да сияқты, адамның, соладамның өзін жасаган ілкі бастаулық драмага деген қарымқатынасынөздерінше түстеп-жоритындыгында болып отыр.Бағзы (архаикалық) діндердегі сияқты (алдыңгы тараулардабіздің тарапымыздан зертгелген), гностикалық философиядада мифтік уақыттарда болып өткен драманы танып-білудің(немесе, дүрысырагы, еске түсірудің) маңызды. Бірақ, багзыҚогамдардагы, мифтік бейнелерді қабылдап алып, оз басынаілкі бастаулық оқигалардың салдарының барлық жауапкер-193 H.-Ch.Puech, L-Annuaire du College de Ғгапсе-де, 56e annee (1956,PP. 186-209), p. 194.1,4 H.-Ch.Puech, op. cit., p. 198.195 H.-Ch.Puech, op. cit., p. 198.137

шілігін арқалайтын адамнан айырмашылығы, гностикалықфилософияны ұстанушы мифті, сол оқигалардың нәтижесіненөздерін бөлектеу (отмежеваться) үшін зерттейді. Қүдцыолімге үқсас үйқысынан оянған гностик (және Самхья-Йоганың шәкірті де), миф әңгімелеп берген ілкі бастаулықапат үшін езінің ешқандай жауапты емес екендігін, олайболса өзінің Өмірге, Дүниеге және Тарихқа ешқандайболымды (реалды) қатысы жоқ екендігін түсінеді.Гностик, және Самхья-Йоганың шәкірті де өзінің нагыз“Менін ” умытқан кунәсі үшін жазасын алып болған. Адамньщғүмырын қүраушы үзіліссіз азаптанулар, ояну сәтінде(сонымен бір мезгілде anamnesis уакыты болып табылатын)жогалады. Мүндай ояну тарихқа, әсіресе қазіргі заманғытарихқа деген толық “бәрібірлік” (селқостық) түріндекорінеді. Ілкі бастаулык оқиғалар жонінде баян ететін мифқана маңызды. Аңызды өткен шақта откен оқиғалар даеленуге түрарлық, ойткені, оларды танып-білу барысындагана адам өзінің кәміл табигаты жөнінде өзіне есеп беребастайды жэне оянады. Таза тарихи оқигалардың (мәселен,Троя согысы, македондық Ескендірдің жорыктары, ЮлийЦезарьді олтіру) ешқандай мәні жоқ, ойткені олардыңешқандай сотериологиялық мазмүны да жоқ.Anamnesis және тарихнамаГректер үшін де тарихи оқигалар ешқандай сотериологиялықмаглүмат бере алмайды. Соған қарамастан,Грекиядагы историяграфия Геродоттан басталады. Геродотөзінің Тарихтарын адамдардьщ ерлігі туралы жадтың гасырлартүңгиыгында гайып болып кетпеуі үшін жаза бастаганындеп айтып түсіндіреді. Ол гректер мен варварлардың істегеністері жөніндегі жадты сақтауды ниет қылды. Антикзаманының басқа тарихшыларының мотивтері басқашаболган. Мәселен, Фукидид, оның ойы бойынша, адамтабигасының сипатты белгісі болып табылатын билік үшінболатын мәңгі күресті корсетуге талпынган; Полибий үшін,д үниенің бүкіл тарихының соңгы жөне ең жогаргы нүктесі —Рим империясы. Ол озінің кітаптарын тарихты зерттеубарысында жинақталган тәжірибенің өмірдегі ең жақсы жолбасшы болады деген оймен жазды; Тит Ливий тарихтан “бізгежәне біздің елімізге арналган модельді” іздеген және т.т196.138196 Салыст,: Karl Lowith, Meaning in History (Chicago, 1939), pp. 6 sq.

Осы авторлардың ешқайсысы, тіпті, экзотикалыққүдайлар мен теологияларға қүмар болған Геродот та, өзТарихын, Израильдің өте ежелгі тарихи баяндарыныңавторларының жазғаны сияқты жазбаған, яғни, қандай дабір халықтың емірінде қүдайы жоспардың (бүйрықтың)және Жоғарғы Қүдайдың болғандығын дәлелдеу үшінжазбаған. Бүл, гректік және латындық историографтар дінисезімнен мақүрым болған дегенді білдірмейді. Бірақ,олардың діни түжырымдамасы жалғыз және түрпаттанғанҚүдайдың Тарихқа килігуін (вмешательство) қарастырмаған,олар тарихи оқиғаларға, осындай оқиғалардыңизраильдіктерге жасаған ықпалы сияқты, діни мән-мағынабермеген. Айтпақш ы, гректер үшін тарих ғаламдықпроцестің калыптасу зандары негіздеген аспектерінің біріболған. Тарих кез келген ғаламдық қүбылыс сияқты,адамзат қоғамдарының да пайда болып, дамып, азғындапжэне жойылып кететіндігін көрсетіп берді. Міне, сондықтанда, тарих таным нысаны бола алмады. Соған қарамастан,халықтар өмірінің мәңгі қалыптасу процесін бейнелейтінболғандықтан жөне, ерекше маңыздысы, адамзаттыңжадында әр түрлі халы қтарды ң ерлігін, көрнектітүлғалардың есімдері мен істерін жадта сақтайтынболғандықтан, озалнама (тарихнама) қажет жэне пайдалы.Біздің ниетімізге Августин мен Джоакимо де Фьориденбастап, Вико, Гегель, Маркс жэне бүгінгі тарихшыларғадейінгі тарихтың түрліше философиялық жүйелерінқарастыру кірмейді. Бүл жүйелердің барлығы да бүкіләлемдік тарихтың мән-магынасы мен багытын ашуды мақсатқылады. Бірақ бүл біздің мақстатымыз болып табылмайды.Бізді қызықтыратыны Тарих ие болған мән-мағына емес,тарихнама: басқаша айтқанда, бізді адамның өзімен түстасоқиғаларды адамзат жадында сақтауға мүмкіндік беретінәрекеті және адамзаттың өткені туралы мүмкін болғаншадәл білуге деген талпынысы қызықтырады.Мүндай қызығушылық Орта Ғасырлардан, әсіресе ҚайтаӨрлеу заманынан бастап үдетіле дами бастаған. Әрине, ҚайтаӨрлеу дәуірінде антикалық тарихтан ең әуелі “кәміладамның” жүріс-түрысына қажетті модельді іздеген. ТитЛивий мен Плутархдың, азаматтық жэне рухани өмірсаласыңдағы үлгі алуға түрарлық модельдері жеткізе отырып,европалық элитаны тәрбиелеудегі атқарған рөлі, дәстүрліҚоғамдардағы мифтің атқарған мифтің рөліне пара-пар деуге139

болады. Бірақ XIX ғасырдан бастап‘тарихнама өте маңыздырөлді ойнай бастады. Bâfbic мәдениеті тарихнамалық анамнезбойынша орасан зор күш салуда. Ол, адамзатты^ барлық'өткенін қайта тірілтуді ниет қылып, барынша экзотикалықжэне барынша алыстағы қоғамдардың өткенін, сондай-ақ,Таяу Шығыс пен жойылып кетуге шак түрған “тағы”халықтардың алдыңғы тарихын анықтау, “ояту” жәнеқалпына келтіруге талпынуда. Тарих көкжиегігіің кеңеюіғаламат жылдамдықпен жүруде.Бүл қазіргі дүниенің саны аз шабытгандырушы синдромдарыныңбірі. Тарихты Мысырдан, әдебиетті Гомерден,философияны Фалестен бастап келген батыс европалық мэденипровинциализм шегінен аттап отуге эрекет жасалынды. Булбүл ма, историографиялык anamnesis арқылы “Меннің”түңғиығына дейін тү.суге болады. Егер бізге қазіргі заманғыавстралиялықты немесе оған үқсас адамды түсінудің, палеолитзаманының аңшысын түсінудің сәті түссе, онда бізге озіміздің“Меніміздің” түңғиығындағы ілкі қауымдық адамныңэкзистенциалдық жай-күйін (қалпын) және жүріс-түрысын“оятудың” да сәті түсер еді. Әңгіме жай ғана “сырттай” таныпбілу,қандай да бір елдің астанасы ны ң атауы менКонстантинопольдің қүлауған жыльін жаттау жөнінде болыпотырған жоқ. Нағыз тарихнамалық anamnesis оз халқыныңжойылып кеткен немесе тарихи процестің жырақ шетіндетүрған халықпен ортақ болар түстарын ашуды қажет етеді.Бүл археологиялық қазбалар немесе этологиялықзерттеулер аркасында ашылған өткенді, тіпті “ілкі бастаулық”өткенді шын мәніндегі қайта корсету болып табылады.Соңғы жағдайында біз “өмір түрпаттарымен”, жүріп-түрутүрпаттарымен, мәденит типтерімен, яғни, түтас алғанда,тарихқа дейінгі ғүмырдың қүрылымымен жүздесеміз.Мыңдаған жылдар бойына адам, осыған деген озкөзқарасынан ештеңені өзгерпей жүмыс істеді, жәнемакрокосм мен микрокосм аралығьшдағы аналогияны мифтікбейнелерде ой толғамынан өткізді. Осылайша ол дүниеге“ашыла” алатын еді жэне, осыны істеу арқылы Ғаламныңкиелілігіне жакындай алатын. Қайта Өрлеу дәуірінен бері,Жаһанның шексіздігі туралы ашылғаннан бері, адамзатғүмырына (атам заманнан бері осылай істелініп келе жатқан)ғаламдық өлшем беру мүмкін болмай қалды. Уакытгыңбилігінің астында өмір сүріп және өзінің тарихилығыныңаумағымен шекгеліп отырған бүгінгі заман адамының дуниеге140

“ашылуға” және уақытгық кеңістікте жаңа өлшемдерге шығуғаталпынуын табиғаи қүбылыс деп есептеуге болады. Естергі(бессознательное) түрде ол, қазіргі тарихтың салмагынан, таңергемен газёт бетін парақтаумен шектелу аркылы, тарихнамалықanamnesis- тің көмегімен қорғануға тырысады, ал, тарихнамалықanamnesis, Гегельдің сөзімен айтсақ, егер адам “ЖаһандықАқыл-Оймен сүхбаттаса алатын болса”, онда оның алдындағаламат қиырларды (перспекТиваны) ашып бере алар еді.Әрине, мүны үлкен жаңалық деп айтуға болмас: антикзаманынан бастап, адам ө зі^ тарих алдында қоркынышсезімін басынан кешіре отырып, откен заман тарихшыларыноку аркылы жүбатып келеді. Бірақ, қазіргі заманның аДамымол мүмкіндікке ие: оның историографиялық кокжиегіелеулі болғандықтан, оған, anamnesis-тің арқасында, “Тарихкасаботаж ж асай ” отырып, ғаламат ш ы ғармаш ы лы қбелсенділікке ие мәдениетгерді табудың сәті түседі. Батыстағыбіздің замандасымыздың реакциясы, егер ол, мәселен,үндістандықтардың македондык Ескендірдің Үндістандыжаулап алғанына, осы жаулап алушылықтың осы елдіңкейінгі тарихына жасаган цқпалына қарамастан, үлыжаугершінің есімін сақтамаганын білгенде қандай болар еді?Үндістан, басқа да дәстүрлі мЪдениеті бар елдер сияқты,жекеге және индивидуалдыкка емес, тек үлгілік модельдермен парадигмалық оқиғаларға ғана қызьи^шылық танытады.Батыс дүниенің историографиялық anamnesis-і өзініңбасталу сатысында түр. Оньщ мэдени резонансы жоніндежөнінде баға беру үшін ең күрығанда бірнеше үрпақтыңауысу уақыты қажет. Бірақ, anamnesis, басқа деңгейде болсада, жад пен еске түсірудің діни мәнділігін үзартады. Әңгімемифтер және, тіпті, діни ғүрыптар жөнінде болып отырганжоқ. Бірақ, әдоебір ортақтық бар: откенді дәл және толықкалпына келтірудің маңыздылыгы. Дәстүрлі қоғамдарда -мифтік оқиғаларды қалпына келтіру, қазіргі заМанғы батысевропалық қоғамда —тарихи уақыттарда болып өткенніңбарлыгын қалпына келтіру. Осыны діттей беруге болмас,өйткені екі арадағы айырмашылық тым көзге үрып түр.Дегенмен екі anamnesis те адамды оның “тарихи сәтінің”сыртына шығара алады. Және нағыз тарихнамалық anamnesis,адамның, бір кездері Бетер-текті Сүриеттер (сверхъестественныесущества) көрсетіп берген деп есептейтін жүрістүрысынсол мәдениеттің талаптарына сай реттеген ідкіастаулық оқиғалар Уақытына шыгады.141

VIII тарау. МИФТЕРДІҢ ҮЛЫЛЫҒЫ ЖЭНЕ ҚҮЛАУЫДүниені ашык кылу үшінМәдениетгің ең ежелгі сатыларында дін адам үшін астамтекті дүниенің, аксиологиялық мүрат-қүндылықтардүниесінің “аш ы қты ғы н” сақтайды . Бүл мүраттар“трансцендентті”, өйткені, олар қүдайы болымды сүриеттің(существо) немесе мифтік ата-бабаның арқасында “ашылыпотыр”. Сондықтан да олар әлдебір абсолюттік мүраттар,адамның іс-әрекетінің барлық түрінің парадигмалар болыпкорінеді. Коріп отырғанымыздай, бүл модельдер, бөгдедүниенің, қүдайы болымды немесе Ата-баба Дүниесін сезінебілуді ояту және қалыпта үстап отыру үшін ауық-ауықоралып түруды қажет ететін мифтер арқылы таратылады.Бүл “бөгде дүние” бетер-текті (сверхъестественный),“трансцендентті” деңгейлі, асболютті болымдар дүниесіболып табылады. Нақ осындай киелі тәжірибеде, бетер-тектіболыммен кездесуде адамның басында әлдебір болымның,адамға бағыт-бағдар бере алатын және оның ғүмырына мәнмағынабере алатын әлдебір абсолютті мүраттардың барекендігі туралы ой туады. Тек осындай киелі тәжірибеніңарқасында ғана дүниеге, кейінірек метафизикалық оймашығының қайта қорытылуынан және жүйелеуінен отетінболым (реадьность), шындык, (правда), мән-маңыздылық(значимость) деген үғымдар келеді.Мифтің отіп кетпес (непреложная) қүндылығы үнеміжоралғылық іс-әрекеттер арқылы қалыпта үсталыныпотырады. Ілкі бастаулық оқиғаларда жадта қалпына келтіружәне рёактуалдау ілкі қауымдық қоғамның адамына оныңжадында болымды (реальность) ажырата білуге жене үстапқалуға көмектесті. Парадигмалық ым-ишараттарды (жесты)үзақ уақыт бойына қайталаудың арқасында жаһан ағымындамызғымайтын және орнықты әлденеме ашылады. In illotem p o re-^ болғанды ауық-ауық қайталау барысында142

абсолюттік формада гумыр кешіп жатқан әлденеменің барекендігіне деген сенім қалыптасады. Бұл “әлденеме” —“киелі”, яғни, бетер-адамдық (сверхчеловеческий) жәнебетер-жаһандық (сверхвселенский) табиғатқа, сонысынақарамастан, адамның тәжірибесі үшін ашьшу мүмкіндігінеде ие. “Болым”, жоралғылық ғүрыпта бастан кешіругеболатын “трансценденттіліктен” орбіп шыға отырып,ашылады жэне бой түзейді, жэне, соның нәтижесінде адамөмірінің қүрамдас бөлігіне айналады.Осынау, Қүдайлардың, Қаһармандардың және мифтікАта-бабалардың “трансцендентгі” дүниесіне, бағзы қоғамныңадамы Уақыттың Қайтпастығын (Необратимость Времени)мойындамайтын болғандықтан да жетуге болады. Біз атапөткенбіз: жоралғы зайырлы (светское), хронологиялықУақытты жояды және мифтің киелі уақытын қайта төрітеді.Адамдар “Сол бір уақьітта” қүдайлардың жасаған ерліктерініңкуәгерлері, замандастары болып шығады. Уақыттың керіқайтпастығына қарсы адамның көтеріліс жасауы оған“болымды қүрастыруға” көмектеседі, екінші жағынан, онырәсуә етілген уакытгың жүгінен босатады, осылайша, оған,өткенді жоққа шыгарып, өз омірін жаңадан бастауға жәнеоз дүниесін қайта торітуге болады деген сенім береді.Қүдайлардың, мифтік Ата-бабалар мен Қаһармандардыңпарадигмалық ым-ишараттарын имитациялау “бір нәрсенімәңгі қайталау беру”, толық мәдени қозғалыссызДық болыпкорінбейді. Этнология уақыттың өне бойьша озгермей қалған,тарихқа ие болмаған бірде-бір халықты білмейді. БірКараганда, бағзы қоғамньщ адамы бір қозғалысты шексізқайталай беретін сияқты болып корінуі мүмкін. Шынуайтында,ол жалықпастан дүниені жаулап алып, оныүйымдастырады, табиги пейзажды мәдени ортаға айналдырады.Космогониялык мифтің ашып берген еліктеуге арналғанмодельінің комегімен адам, оз кезегіңде жасампазға айналады.Мифтер, мызғымас сияқты болып корінгеңдіктен, адамныңиницативалы қ жігерін қүм ететін сияқты корінер,шьшдығьшда олар адамды, оньщ ойлап тапқыш акылына жаңаҚиырларды аша отырып, шығармашылыкка итермейлейді.Миф адамга, оның істегелі отырган ісінің барлыгыныңДа бір кездері істеліп қойылгандықтан, толық сенімділікбереді, істелгелі отырган әрекеттердің нәтижесіне қатыстытуындайтын күмәнділіктерді сейілтуге комектеседі. Егераңыздық уақыттарда Қаһарман істеп қойган болса, онда143

теңізде сапар шегудің алдында екі ойлы болудың не қажетібар? Тек оның үлгісіне арқа сүйеу керек. Осындай жолмен,сіздер де, жаңа және тың территорияларды игеруге шешімқабылдаған шақта, қорықпауларыңыз керек. Бар болғаныкосмогониялык жоралшның қайталау керек, сонда беймәлімтерритория (“Хаос”) “Ғаламға” айналады, жоралғы арқылызаңдастырылған imago mundi-rt, қоныстау мекеніне айналады.Еліктеуғе болатын модельдің бар болуы шығармашылықізденістерге кедергі келтірмейді. Мифтік модельді сан алуантүрлі жолмен пайдалануға болады.Миф тірі қүбылыс бодып есептелген қоғамның адамы,күпияға толы және “жүмбақталған” (зашифрованный) болсада, “ашық” дүниеде омір сүреді. Дүние адаммен “сөйлеседі”,жэне, осы тілді түсіну үшін мифтерді білсе жөне символдардышешуді меңгерсе жетіп жатыр. Аймен байланысты мифтермен символдар арқылы, адам, уақтгың, туудың, өлу менқайта тірілудің, сексуалдықтың, өнімділіктің, жаңбырдың,өсімдіктер дүниесінің, т.т. арасындағы тылмыс байланысқаене алады. Дүние, енді, бір жерге кездейсоқ жиыстырылғаннысандардьщ беттетпес массасы емес, реттелГен және мәнмағынатолы тірі ғалам болып табылады. Ақыр аяғында,дуние өзін тіл ретінде ашьіп көрсетеді. Ол адаммен өзініңжеке ғүмыр кешу әдісімен, өзінің қүрылымдарымен жәнеөзінің ырғақтарымен сойлесе алады.Дүниенің бар болуы —қүдайы болмысты жасампаздықіс-әрекеттің нәтижесі, ал оның қүрылымдары мен ырғақ- -тары —уақыттар басталуында болып өткен окиғалардыңтуындысы. Ай, сондай-ақ, Күн мен Мүхит, осімдіктер менжануарлар, —осының барлығы да өздерінің мифтік тарихынаие. Әрбір ғаламдық нысан озінің “тарихына” ие. Бүл, оладаммен “сойлесуге” қабілетті дегенді білдіреді. Нысан өзітуралы, бірінші кезекте, озінің шығу тегі, нөтижесінде озіпайда болған ілкі бастаулық оқиғалар туралы “сөйлеп”түрғандықтан, болымды ж әнемәнді болып шыққандықтан,ол ендігі жерде ары қарай өткізбес (непроницаемый), өзініңмән-мағынасын танытпас “иррационалды” нысан болыптабылмайды. Ол енді адам өмір сүріп отырган дүниегеқатысты болып шығады.Осындай бірлескен қатыстылық дүниені тек “жақын”және түсінікті гана емес, өткізгішті (танылуы мүмкін) етіпте шығарады. Осы дүниенің нысандарын зерггей отырып,144

басқа дүниенің күштері мен сүриеттерінің (существа) деіздерін табуға болады. Міне, сондықтан да, жоғарыда айтыпөткеніміздей, бағзы қоғамның адамы үшін дүние бір мезгілде“ашык” та, жөне қүпияға толы да. Өз-өзі туралы баяндайотырып, дүние өзінің авторлары мен демеушілеріне қарайсілтейді және өзінің тарихын айтып бере алады. Адам сылбыр(инертный) жэне өткізбес (непроницаемый) дүниеде түрғанжоқ, бірақ, бір жағынан, дүниенің тілін игере отырып, ол,қүпиямен бетпе-бет кездесіп қалады. “Табиғат” біз мезгілде“бетер текті” атаулыны ашып та, жасырып та түрады, және,бағзы қоғамының адамы үшін іргелі және өзгеріссізтылсымның мәні де нақ осыда жатыр. Мифтер бүрынырақта(космогониядан бастап әлеуметтік жэне мәдени жөнжосықтардыңжасалғандығына дейінгі) болғанның барлығынашады. Бірақ бүл жаңалықтар “мәнді” сөзінің турамағынасындағыдай бола алмайды, олар ғаламдық жәнеадамдық болымның қүпияларының сарқылмастығын азайтаалмайды. Түрлі-түрлі ғаламдық болымдар (от, егін,жыландар, т.т.) “таным нысандарына”, тек олардың шығутегі жөніндегі мифті танып-білу барысында біздің осыболымдарды меңгере алуға мүмкіндік алатындығымызданғана айналм айды . Олар өздерін ің ілкі бастаулы қонтологиялық терендігін сақтап қала береді.Адам және дүниеОсындай дүниеде адам өзін өзінің ғүмыр кешуініңаумағында шектеліп қалғандай болып сезінбейді. Ол да ашық,ол, сол бір символдар тілін пайдаланғандықтан, дүниеменсүхбаттаса алады. Егер дүние онымен жүлдыздар, өсімдіктермен жануарлар көмегімен, өзендер мен таулар, жыл мезгілдерімен тәуліктерінің көмегімен сөйлесетін болса, онда адам оған,оз кезегінде, озінің армандары мен елестету қабілеті, озінің(іс жүзінде табиғат та, астам тектілік те, адам да болыптүрған) ата-бабалары мен тотемдері, жетпек жоралғысындаозінің өліп жэне қайта тірілу қабілеті, өзінің бетперде киіп,Рух кейпіне енуі кабілеті арқылы жауап қата алады. Егербағзы қоғамның адамы үшін дүние жеткізімді (доступный)және өткізімді (проницаемый) болса, онда ол адам даДүниенің өзіне “тесіле карап” жэне озін түсініп түрғанынсезіне біледі. Қашып келе жатқан жануар адамға қарайды,°л да оны түсінеді (коп жагдайла аң өзін үстатуға мүмкіндік208-ю145

береді, өйткені, ол адамның аш екендігін біледі), бірақ жартас,ағаш , өзен туралы да осыны айтуға болады. Осықұбылыстардың қай-қайсысы да өзінің “тарихына” ие, оныол адамға жеткізіп бере алмайды, және өз ақыл-кеңесіне деие, оны ол адамға бере алады.Өзін адами пенде ретінде сезіне жэне өз мойынына осыныүшін жауапкершілікті ала отырып, бағзы қоғамның адамы,өзінің бүл дүниедегі маңыздырақ бірдеме екендігін де біледі.Мэселен, ол өзінің арғы бабасының жануар болғандығынбіледі, ол өзінің өліп қалуының мүмкін екендігін және өміргеқайтып орала алатындығын (жетпек, бақсы трансы) біледі,өзінің оргиялары арқылы егін шығымдылығына ықпал ете(ол езінің эйеліне, Аспанның Жерге істегені сияқты істейалады, ол күрек рөлін, әйелі —түрен рөлін ойнай) алатынынбіледі. Күрделірек мәдениетгерде адам, өзінің тыныс алуының— Жел екендігін, оның сүйектерінің — тау жоталарыекендігін, оның асқазанында от лаулап жатқанын, оныңкіндігі дүниенің кіндігі бола алатынын, т.т. біледі.Бүл дүниеге деген мүндай “ашықтықты” ғүмыр кешудіңбуколистік, идиллиялық түрғыда қабылдаудың нәтижесі депойлауға болмайды. Қарабайыр халықтардың мифтері менғүрыптары, жэне онымен байланысты істері Аркадияныбейнелемейді. Көріп өткеніміздей, ілкі қауымдық жерөндеушілер, өсімдіктер дүниесінің гүлденуіне оздерініңжауапты екендігін түсіне отырып, қүдайларға, егінніңшығымдылығын арттыру үшін шалынатын қүрбандықтыазаптауға дейін, секскуалды оргияларға және каннибализмге,жауларының басын аулауға дейін барған. Осылардың барлығыда ғүмыр кешудің трагедиялы түжырымдамасына түнып түржәне азаптану мен зорлықпен өлтіруге берілген дінибағалаудың нәтижесі болып табылады. Гайнувеле туралысияқты миф және оның жасақтап отырған және қүрылтайлағанкүллі әулеуметтік-діни комплексі адамды өзінің өлімді,жерлік, тәндік үлес-сыбағасын мойы үсына қабыл алуынамәжбүрлейді. Адамның маңдайы, өзіне қорек табу үшінөлтіру және еңбек ету “жазған”. Өсімдіктер жэне жануарлардүниесі оған оның шыққан тегі туралы, яғни, жеме-жемгекелгенде, Гайнувеле туралы “сөйлейді”, және, оны түсініп,оны қоршап жатқанның және оның істеп жатқаныныңбарлығынан да діни мән-мағынаны ашып береді. Бірақ бүлоны қаталдық пен өлтіруді оның ғүмырының қүрамдас,146

ажырамас бөлігі ретінде қабылдауын міндеттейді. Әрине,қаталдык, азаптау, өлтіру тек қарабайыр қоғамныңадамдарына ғана тэн емес. Олар Тарихтың бүкіл ене бойынакездесіп отырады және, бағзы қоғамға белгілі болғаннананағүрлым үлкен масштабтарда көрінеді. Айырмашы-лығы,“қарабайыр” қоғамдардағы осындай қаталдықтың дінимөнділікке ие болып, жене бетер-адами модельдер бойыншақүрылатындығында. Мүндай дүние-қабыл (мировосприятие)өзінің анағүрлым кейініректегі Тарихта да жалғасын табады:мәселен, Шыңғысхан заманындағы жаппай қырып-жоюларда оз уақытында діни ақталуды өлі де болса тауып отырған.Миф озінен озі жақсы да, жаман да бола алмайды, оныморалдық козқарас түрғысынан бағалауға болмайды. Оныңфункциясы —модельдерді беру жэне, осылайша, дүниегежэне адамның ғүмырына мәнділік беру. Адамның бүкілсүрмек (существование) қүрылымындағы мифтің рөліолшеусіз. Мифтің арқасында, біз айтып әткеніміздей, болым,мәнділік, трансценденттілік үғымдары бірге-бірте озініңмән-сүрін (суть) байқатады. Мифтің арқасында, дүниеозінің кәмілдігіндегі үйымдастырылған, ақылды және мәндіҒалам түрінде түсініледі. Дүниенің қалай жасалғандығынәңгімелей отырып, мифтер, қандай да бір нәрсенің қалайшажэне не үшін, және қандай жағдайларда жасалғандығынашып корсетеді. Мүндай “коңілашарлар” (откровения) аздыкоптімелшерде адамға тікелей қатысты болады жэне “киелітарихты” қүрайды.Көз алдына келтіру және шыгармашылык қабілеттерТүтас алғанда, миф Жер бетінде ғаламат оқиғалардыңболғандығын жэне осы “даңқты откен шақты” ішінара болсада қайта торітуге боладындығы туралы үнемі еске салуменкеледі. Парадигмалық ым-ишараттарды имитациялаудыңонды жақтары да бар: жоралғы адамды озінің мүмкіндіктершегін кеңейтіп отыруға мәжбүрлейді, озін қүдайлар менмифтік қаһармандардың қасындағы өз орнын, солардың ісәрекетінқайталай аларлықтай болу үшін, сезіне білугеитермелейді. Тоте немесе жанама түрде болсын, мифадамның “самғауына” ықпал етеді. Мүны бағзы қоғамдардағымифтік дәстүрлерді баяндаудың азын-аулақ топтыңҚүзіретінде (прерогатива) қалып отырғандығынан да коругеболады. Кейбір қоғамдарда мифті ауздан-ауызға баяндайтын147

(излагать) адамдар бақсылардың жэне емшілердің немесеқүпия туыскандықтардың мүшелерінің арасынан іріктеліпалынады. Қалай болғанда да, кім мифті баян етсе, сол өзініңбейімділігін (призвание) дәлелдеуі керек және ақсақалдартарапынан дайындықтан өтуі тиісті. Сыналушы міндеттетүрде не өзінің есте сақтау (мнемонический) қабілетімен, неөзінің елестету қабілетімен, не әдеби дарынымен ерекшеленіпкөзге түсуі тиіс.Мифті қайта төрітудің стереотипті болуы шарт емес.Кейде оның варианттары түпнүскадан елеулі түрде өзгешеболып шығып жатады. Әрине, біздің уақытымыздағыэтнологтар мен фольклоршылар тарапынан жүзеге асырылғанзерттеулер мифологиялық шығармашылык процесті ашыпкорсетушінің орнына үміттене алмайды. Өйткені, мифтіңнемесе фольклорлық тақырыптың варианттары тіркеп(жазып) алудың сәті түскенімен, жаңа мифтің жасалу сәтітіркеле алған жоқ. Әрқашан да әңгіме алдындағы мәтінніңаз-көп өзгеріске түскен варианттары жөнінде болатын.Қалай болганда да, бүл зерттеулер мифтерді жасақтаудағыжэне оларды жеткізудегі шығармашыл индивидтің ролінесәуле түсіре алды. Бүл рөлдің бүрындары, бүгінгіше айтқанда,“поэтикалық шығармашылық” экстатикалық тәжірибеменортақ табиғалы және оған бағынышты болған заманда,анағүрлым үлкен болуы әбден мүмкін. Олай болса, бағзықоғамдағы “шабыттың қайнар-көздері” жөнінде түспалдауғаболады: бүлар “дағдарыстар”, “дауыстар” (голоса), “көрулер”(видения), “көңіл-ашарлар” (откровения), қысқаша айтқанда,сан алуан айрықша тірі және драмалық бейнелер менсценарийлері қоса жүретін әлдебір діни тәжірибе. Нақ осы,Жаһанның тылсымы мен экстаздың тылсымына бағышталғандар(посвященные) дәстүрлі мифологиялык мотивтердікобейтіп және қайта өндеп отырады. Ең соңында, діни көзалдына келтіру деңгейіндегі шығармашылық белсенділікдәстүрлі мифологиялық талшықты (ткань) жаңартыпотырады. Бүдан шығатыны, шығармашыл түлгалардың рөлібіз ойлағандағыдан да анағүрлым елеулі болганы. Киелісаланың мамандарына, бақсылардан бастап жыршыларға,әншілерге дейін, ақыр аяғында өздерінің коз алдына келтірулікөрімдерінің ең қүрығында бір бөлігіне тиісті қауымдастықтардысендірудің сәті түскені анық. Эрине, осындайкөрімдердің сәттілігі қолда бар схемалар арқылы дайындалған148

болатын: дәстүрлі бейнелер мен сценарийлерге қайшыкелетін көрулерді (видения) әлгі қауы мдасты қты ңкабылдамауы мүмкін. Бағзы қоғамдардың діни өміріндегіемшілердін, бақсылардың және ақсақалдардың рөлініңшамасы белгілі. Осы адамдар, қалай болмасын, экстатикалықтәжірибенің тылсымына кіре алған. Дәстүрлі схемалар меноларды индивидуалдық жаңашыл түрғыда қайта бағамдаудыңара қатынасы өзгермей қала алмайды: күшті діни түлғаныңыкпал етуімен дәстүрлі негіз (канва) өзгеріске түсе бастайды.Бір сөзбен айтқанда, тандантарлык фантастикалықсценарийдің көмегімен берілетін діни тәжірибе озінің жекешабыттануының модельдері мен қайнар-көздерін бүкілқауымға бере алады. Бағзы қоғамдарда, басқа жерлердегісияқты , бірнеш е индивидуумның ш ы ғармаш ы лы ктәжірибесінің арқасында мэдениет жасалады және қайтажаңғыртылады. Бірақ, бағзы мэдениет, үнемі жаңаша мәнмағынағаие болып және киелі саладағы мамандардыңпәрмені арқасында терендеп отыратын мифтердің тоңірегіндеүйымдасатын болғандықтан, қоғам, түтас алғанда, осындайтүлғалардың ашқан және таратып жүрген қүндылықтарғақарап бағдар алады. Бүл мағынасында миф адамға озініңмүмкіндектері шегінен ары қарай отуге комектеседі жәнеоны “үлылардың деңгейіне” дейін самғауына итермелейді.ГомерҮлы діни түлғалардың арасындагы, ен алдымен,реформаторлар мен пайғамбарлардың, және дәстүрлімифологиялық схемалардың арасындағы байланысты зертгеукерек-ақ. Бүрынғы отарлардағы халықтардың мессиялықжәне милленаристік қозғалыстары зерттеулерге қажеттісарқылмас оріс деп айтуға болады. Заратустраның иранмифологиясына, Будданың - Үндістандағы дәстүрлімифологияға жасаған ықпалын қандай да бір молшердеҚалпына келтіруге болады. Иудаизм туралы айтар болсақ,паигамбарлар жүзеге асырған елеулі “демифизация” жоніндебүрыннан белгілі.Осынау шағын кітаптың колемі осы мәлелелерді,талқылауға түралық молшерде талқылауға мүмкіндікеРмейді. Біз грек мифологиясына (оның озіне емес, оныхРистиандықпен сабақтастыратын кейбір моменттерге)тоқталып отуді қажет деп есептейміз.149

Грек мифологиясы туралы ішкі тебіреніссіз сөз қозғауқиын. Өйткені, нақ осы Грекияда миф эпикалық поэзияға,трагедия мен комедияға, сондай-ақ, пластикалық өнергешабыт мен бағыт беріп отырды, екінші жағынан, нақ осыгрек мәдениетінде миф үзакка созылған және терендетілгенталдауға тап болды, нәтижесінде ол түбегейлі түрде“демифтенген” болып шықты. Ионийлық рационализмніңсамғауы “классикалық” мифологияны, өз керінімін Гомермен Гесиодтың туындыларында тапқан, үсті-үстіне кеміребастаған сынмен түспа-түс болып шықты. Егер европалықтілдердің барлыгында “миф” деген сөз “ойдан шыгарылган”дегенді білдіріп отырса, онда ол осыдан жиырма бес гасырбүрынгы гректердің осылай деп қорытуының салдарынанболып отыр.Қалаймыз ба, қаламаймыз ба, бірак грек мифін, еңқүрыганда, батыстық типтегі мэдениет ауқымьшдағы, түстепжорудыңбарлық талпыныстары, азды-көпті мөлшерде грекрационалистерінің сынының алдын-алга белгілеген сарыныбойынша анықталады. Коріп отырганымыздай, бүл сынның“мифологиялық ой-машыгы (мышление)” деуге болатыннәрсеге, немесе осылармен анықталатын жүріп-түруформаларына қарсы багытталуы сирек болган. Сын, еңалдымен, (Гомер мен Гесиодта шыгармаларында баян болган)қүдайлардың жүріс-түрысына қатысты еді. Ксенофонполинезиялық космогониялык мифке, немесе, Ригведасияқты елеңсіз (абстрактный) ведалық мифке қалай қарареді? Бірақ мүны қалай білуге болады? Рационалистердіңшабуылының нысанасы тәңіриелердің (божества) күләйлан(взбалмошное) жүріс-түрысы мен жөнсіз наздары (каприз),олардың әділетсіз әрекеттері, сон дай-ақ, олардың“көргенсіздігі” (аморальность) болгандығын баса атап корсетумаңызды. Олардың негізгі сыни дүрсе қоя берулері, Қүдайтуралы барынша самгаулы идеядан өрбіп шықты: кәміл Қүдайкөргенсіз, әділетсіз, қызганшақ, кекшіл, білімсіз, т.т. болаалмайды. Осыган үқсас сынды кейінірек христиандыкапологеттер қабылдап алып, одан әрі үдете түсті. Ақындаркелтірген қүдайы болымды миф ақиқат бола алмайды дегентезис, бастапқыда интеллектуалдық грек элитасынынортасында, кейінірек, христиандықтың жеңісінен кейін, бүкілгрек-роман дүниесінде үстемдікке болып шыкты.Бірақ, Гомердің теолог та, мифограф та болмагандыгынестен шыгармаган жон. Ол грек діні мен мифологиясынын150

бүкіл түтастығын барынша толық (аяқталған) және жүйелітүрде үсынушының орнына таласпаған. Платонныңайтқанындай, Гомер бүкіл Грекияны тәрбиелеген де шыгар,бірақ ол өзінің поэмаларын барынша тар ауқымдыаудиторияға - әскери және феодалдық аристократия үшінғаарнаған болатын. Оның әдеби генийі ғажайып еліткіштікқасиетке ие болды, оның шығармалары грек мәдениетініңқалыптасуына және түтастанунына түрткі болды. Бірақ, олмифология туралы трактат жазбағандықтан, грек дүниесіндебар болган барлық мифологиялық тақырыптарды түрлептүстепшыгу оның міндетіне кірмеген еді. Ол, сондай-ақ,кобіне-коп патриархалды және әскери болган аудиториясыүшін қызықты болмайтын басқа елдердің діни жәнемифологиялық түжырымдамаларына коңіл аударуды дамақсат қылган жоқ. Гомердің шыгармаларынан, біз, грекдіні мен мифологиясындагы түнгі, тоникалық жәнежерлеулік деп аталатын мотивтер женінде ештеңе таппаймыз.Сексуалдық және тугыштық, өлім жэне о дүниелік омірсияқты діни идеялардың маңыздылыгын бізге анагүрлымкейініректегі авторлар немесе археологиялық табындыларашып береді. Нақ осы, қүдайлар мен олар туралы мифтердіңгомерлік түжырымдамасы дүние жүзінде орнықты жәнеклассикалық дәуірдің суретшілерінің пәрменінің арқасындабіржолата, олардың жасаган архетиптерінің уақыттан тысжаһанында бекітілді. Бүл жерде Гомердің үлылыгы мен асылтектілігі және оның батыс европалық сана-сезім діқалыптастырудагы рөлі туралы айтып жату артық болар.Осынау бір “кәміл формалар” дүниесіне шомып кету үшінВальтер Оттоның “Грекия қүдайлары” деген туындысыноқып шықса жетіп жатыр.Әрине, Гомердің генийі мен классикалық онер осы қүдайыболымды дүниеге тендеусіз жарқыл берді, бірақ, бүл, олардыңмән бермегенінің барлыгы анық емес, түнеріңкі, пәс жәнеортаңқол дегенді білдірмеуі тиіс. Мәселен, онсыз Грекиянытүсіну мүмкін болмайтын, Гомердің шыгармасында оныңбалалық шагының жай-жапсары жөнінде үстірт, емеуріндітҮРДе атап қана өтілген Дионис те бар болатын. Ал,тарихш ылардың ж эне эрудиттердің сақтап калганмифологиялық фрагменттері бізді үлылыгынан айырылмаганРухани дүниеге кіргізеді емес пе. Осынау, жалпы мәнмағынасындагомерлікжәне “классикалық” деуге болмайтын151

мифтер, сірә, халықтық болып табылады. Олар, рационалистіксынның қиратқыш әсерін сезінбей, бірнеше ғасыр бойынажоғарғы мәдениеттің шеткері қияндарында сақталып қалды.Осы халықтық мифологияның сарқындары грек және басқада жерорта теңіздік сенім-нанымдарда өмір сүріп жатуымүмкін. Біз бүл мэселеге әлі де қайта оралатын боламыз.Теогения жэне генеалогияГесиод адамдардың басқа ортасы ны ң назары наудармаққа ниеттенді. Ол беймәлім немесе гомерлік поэмадаүстірт аталып өткен мифтерді әңгімеледі. Ол Прометейжөнінде бірінші болып айтты. Бірақ, ол, Прометей туралынегізгі мифтің білместікке немесе, дәлірек айтқанда, ілкібастаулық діни магынасының “естен шыгуына” негізделгенінбіле алмайтын еді. Расында да, Зевс, ілкі қүрбандықшалудагы садақаны бөлісудің төрешісі болган Прометейден,оның қүдайларга май қабатының астына жасырылган қүрсүйек-саяқты беріп, қарынмен жабылган ет пен ішекқарындыбермей алып қалгандыгы үшін кек алады( Теогония, 534 жэне келес.). Карл Мойли197 осы олимпиялыққүрбандық шалуды солтүстік Азияның ежелгі аңшыларыныңгүрыптарымен салыстырады: осы аңшылар жогаргыаспани тіршілік иелеріне табынып, күрбандық шалганда,оларга жануардың сүйек-саягы мен басын арнаган. Осыганүқсас салт орталық Азияның көшпелі халықтарында бар.М әдениеттің багзы сатысы нда аспан қүдайлары натабынудың көрсеткіші болган нэрсе, Грекияда, жогаргықүдайды, Зевсті алдаудың үлгісіне айналып шыга келді.Біз ілкі бастаулық жоралгылык мән-магынаның қай уақытгабүрмаланганын жэне осы қылмысы үшін Прометейдіңқандай жолмен сотталганын білмейміз. Біз бүл мысалды,Гесиодтың, қайнар-кодері тарихқа дейінгі дәуірге кететіноте ежелгі мифтерге коңіл болгенін корсету үшін келтіріпотырмыз, бірақ бүл мифтер, ақын қагаз бетінде тіркепалганга дейін, үзаққа созылган сан-алуан тра не форм а циял армен модификациялар процесінен откен.Гесиод мифтерді жай гана тізіп шыгуды қанагат етіпқоймаган. Ол оларды, мифтік ой-машыгының туыңдыларын197 Karl Meuli, “Griechische Opferbrauche” (Phyllobolia fur Peter Vonder Muhl, Basel, 1946, pp. 185-288).152

пационалдық принципке бағындыра отырып жүйелеген. Олкүдайлар шежіресін (генеалогиясын) дүниеге келулердің бірбірінетіркескен тізбегі ретінде түсінген. Ол тууды “дүниегекелудің” идеалды формасы деп есептеген. В.Егер, осы,мифологиялық ой-машық (мышление) өзін себепкер болганой-машыққа (причиненное мышление) багындыратын,түжырымдаманың рационалдық сипатын дүрыс атапкорсетеді198. Эростың Хаос пен Жерден кейінгі бірінші болыпдүниеге келгендігі жөніндегі Гесиодтың ойын кейінірекПарменид пен Эмпедокл де қабылдады199. Платон осытүжырымдамының грек философиясы үшін маңыздылыгынбаса атап корсеткен болатын.Рационалистер жэне мифологияБіз, мифтің, оның өзінің жэне гомерлік қүдайлардыңілкі, нагыз мәнін жогалтуга алып келген, қиратылу жэнешайылуының үзақ процесінің даму барысын көрсетуді мақсатетпейміз. Егер Геродотқа сенер болсақ (1, 32), тіпті,Солонның өзі-ак “тәңіриелер қызганшақ және түрақсыз”деп айтқан екен. Қалай болганда да, Милеттің алгашқыфилософтары қүдайлардың гомерлік суреттеулеріненешқандай ақиқат қүдайы болымды көрмеген. Фалес“дүниедегі барлық нәсені қүдайы болым жайлаган” дегенде(А 22), ол тәңіриелерді жекелеген галамдық сфераларгаорналастырган Гомердің түжырымдамасына қарсы шыққан.Анаксимандр болса, қүдайлары да, мифі де жоқ Жаһан туралыжалпыга ортақ түжырымдаманы үсынган. Ксенофан (565ж. Шамасында өлген) жөнінде айтар болсақ, ол гомерлікпантеонга ашыктан-ашық қарсы шықты. Ол тәңіриеніңкүйгелектеніп, және Гомерде суреггелгеніндей іс-әрекет етедідегенге дегенге сенуден бас тартты (В 26). Ол, Гомер менГесиод үсынган, тәңіриелердің олімсіздігін жоққа шыгарып:Гомер мен Гесиодгікі бойынша, тәңіриелер, адамдар арасындаүятсыз етеп есептелінетін адюльтер, үрлық, озара алдаусияқты эрекеттер жасап жүреді” (В 11, В 12) 200. Ксенофан198 Wemer Jaeger, Paideia: The Ideals of Greek culture, vol. I (2e ed.,ew York, 1945), pp. 65 sq.; id., The Theology of the Early Greek Philosophers(Oxford, 1947), p. 12.гм mer Jaeger, The Theology of the Early Greek Philosophers, p. 14.Jaeger-дің тәржімесі (op. cit., p. 47.)208-11153

құдайы болымды дүниеге келу идеясын да қабылдамайды:“Бірақ, өлімділер болса, тәңіриелер туады (дүниеге келеді,тудырады), киім киіп жүреді, өзіндік тіл мен тәнге иеболады деп ойлайды” (В 14)201. Ең алдымен, ол тәңіриелердіңантропоморфизмін сынайды: “Егер бүқалар, аттар жәнеарыстандар қолға ие болып жэне, адамдар сықылды, суретсалып, әр түрлі туындылар жасай алган болса, онда, аттарөздерінің тәңіриелерінің пішінін атқа үқсас, бүқалар —бүқаға үқсас етіп салып, өз тәңіриелеріне өздерінікі сияқтыкескін берген болар еді” (В 15)202. Ксенофан бойынша,“барлық тәңіриелер мен адамдардьщ үстінде түрған қүдайбар; оның сырт келбеті жэне ойлау қабілетінің кәдуілгіөлімділердің сырт келбеті мен ойлау қабілетіне ешқандайүқсастыгы ж оқ” (В 23).“Классикалық” мифологияға катысты осындай сынипікірлерден қүдайы болым түжырымдамасын ақындардыңатропоморфизмінен босатып алуға деген талпыныстыбайқауға болады. Пиндар сияқты терең діндар автордың өзі,сенуі мүмкін емес мифтерді қабылдамайды ( / Olympiqul, 28және келес.). Эврипидтегі қүдай түжырымдамасы түтастайКсенофан сынының ықпалымен қалыптасқан. Фукидид өмірсүрген түста mythologes деген анықтауыш “дәлелдері жоқ,ойдан шыгарылган” деген, ақиқат пен болымга қарамақарсьшықтыбілдірген203. Платон { “Республика”, 28 жэнекелес.) ақындарды, олардьщ Тәңіриелерді бейнелеу үрдісіүшін айыптаганда, өз сөздерін, сірө, ырқына көндірілгенаудиторияга арнап айтқан сияқты.Александриялық риторларда мифологиялық дәстүрдісынау үсак-түй екш ілдікке дейін ж еткен. Томендекоретініміздей, христиандық апологеттер, Інжілден тарихиэлементгерді алып тастау қажет болган кезде, осы авторлардыпайдаланды. Александриялық гүлама Элий Феон (шамаменб.з. II г.) қандай да болмасын мифтің немесе тарихи әңгіменің201 G .S.Kirk et J.E.Raven-нің төржімесі, The Presocratic Philosophers(Cambridge, 1957), p. 168; сонд. салыст.: Kathleen Freeman, Ancila Pre-Socratic Philosophers (Cambridge, Mass., 1948), p. 22. Милет мектебінеоатысты материалдар мен библиографияны мын. табуға... : Pierre-MaximeSchuhl, Essai sur la formation de la pensee grecque (2e éd., Paris, 1949, P-163 sq., ж„не: Kathleen Freeman, The Pre-Socratic Philosophers. A Companionto Diels, Fragmente der Vorsocratiker (Oxford, 1946), pp. 49 sq.202 G .S.Kirk and J.E.Raven-нің тэржімесі, op. cit., p. 169.203Салыст.: Thucydide, Histoire, I, 21; W.Jaeger, op. cit., pp. 19, 197-198.154

кабылдауға түрмайтындығын дәлелдеу қажет аргументтердіүзак уақыт бойына талқылағанда, өз әдісінің көрнекіліккүралы ретінде Медея туралы мифтің сыни талдауынкелтіреді. Феон, ана өзінің үлдарын өлтіре алмайды деппайымдайды. Бүл әрекет “мүмкін емес”, өйткені, Медеяөзінің үлдарын сол, олардың әкесі Ясон түрган қалада(Коринф) өлтіре алмайтын еді. Оның үстіне, істелінгенқылмыстың әлісі ш ындыққа келмейді: Медея өзініңқылмысының іздерін жасырыуға тырысар еді, және, дуашыретінде, семсерден гөрі уды пайдаланған болар еді. Еңсоңында: оның істегенін ақтап алу ең жоғарғы дәрежедешындыққа жатпайды: өзінің күйеуіне деген ашу (долдану)оны мынадай қылмысқа —сонымен бірге өзінің де балаларыболып табылатындарды өлтіруге итермелей алмас еді.Осындай эрекеттер арқылы ол, ең алдымен, әйелдереркектерге қараганда сезімге бой алдыргаш болғандықтан,өзіне үлкен зиян, жапа шегу әкелді204.Аллегоризм және эвгемеризмБүл сын мифті қиратар сын болудан гөрі, қарапайымдатупсихологиясы мен қарабайыр рационализм үшін жасалыпотырған бүкіл есестетілген дүниенің сыны болып табылады.Әйткенмен, Гомер мен Гесиодтың мифологиясы грекқогамыны ң бүкіл жогаргы қабаты н қы зы қты руы нжалгастыра берді. Бірақ, енді мифтер сөзбе-сөз мәніндеқабылданбайтын болды: олардан енді “астыртын мәнмагыналарды”,астар-ойды (подтекст), һуропоіаі-ды (allegoriaтермині кейінірек қолданыла бастаган) іздей бастады. ЕндіРегиумнан шыққан Феагеннің өзі, Гомердегі Тәңіриелер неадамдардьщ қабілетгерін, не түрлі-түрлі табиги стихиялардыкөрсетті жөне түлгалады деген ой айтты. Гомерлікм иф ологияны ң ж әне, түтас алганда, барлы қ дінидәстүрлердің аллегориялық түстеп-жорылуын стоиктер дежалгастырды, дамытты. Хрисипп грек тәңіриелерінфизикалық және этикалық принциптерге дейін жеткізді.Гераклиттің “Quaestiones H om erical” (б.з. I г.) дегеншьігармасынан аллегориялық жорулардың түтас коллекция-204 Aelius Theon, Progymnasmata (94, 12-32), мында баянд.: Robert М.rant,The Earliest Lives of Jesus, (New York, 1961), pp. 41-42; сонд.салыст.: ibid., pp. 120 sq.155

сын табуға болады: мәселен, Зевстің Гераны байлаптастайтын мифологиялық эпизод эфир ауаның шекарасыболып табылады, т.т. дегенді білдіреді. Филон Ескі Өсиеттің“жүмбақтарын” бейнелеуге, және жүмбақтарын шешу үшіналлегориялық әдісті пайдаланған. Төменіректе коретініміздей,кейбір аллегориялық қондырғылар, нақты алғанда,екі Өсиет арасы ндагы типологи я, сәй кестік ж әнесалыстырулар шіркеу әкейлері, ең алдымен, Оригентарапынан кеңінен қолданысқа ие болды.Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша, аллегорияГрекияның өзінде ешқашан таралмаған, анағүрлым үлкентабыспен ол Александрия мен Римде қолданысқа ие болған.Соған қарамастан, сан-алуан аллегориялық түстеп-жоруларарқасында, Гомер мен Гесиод грек элитасының көкірегінде“қүтқарылды” және Гомердің қаһармандарына өзіндікжогаргы мэдени күндылықтарын сақтап қалудың сәті түсті.Грек пантеоны мен гомерлік мифология тек қанааллегориялық әдістің арқасында қүтқарылып қойган жоқ.Б.з.д. III гасырдың басында Эвгемер, “Қасиетгі тарих” (Ніегаanagraphe) атты философиялық сапар түріндегі романынжариялады; ол тез және галамат табысқа ие болды. Эннийоны латыншага тәржімеледі; айтпақшы, бүл —осы тілгетәржімеленген ең алгашқы гректік мөтін. Эвгемергеқүдайлардың пайда болуының сырын ашудың сәті түскендейболып корінді: олар бүрынгы қүдайыландырылган патшаларболып шықты. Бүл Гомер тәңіриелерін сақтауга үмтылғантагы бір “радионалистік” әрекет болатын. Олар жаңа“болымга” —тарихи (дәлірек айтқанда, тарихқа дейінгі)деңгейдегі болым сипатына ие болды: мифтер ілкіпатшалардың істері мен әрекеттері жөніндегі естеліктердіңелестету барысындагы өзгерінділері болып түсінілді.Мүндай іші сыртына қаратылган аллегоризм, Эвгемерде, Энний де, тіпті, Эвгемердің пайымдарына сүйене отырып,грек тәңіриелерінің адамга үқсастыгьш, олай болса, болымсызекендігін дэлелдемек болган Лактанс пен басқа дахристиандық апологеттердің ойыларына да кірмеген асамаңызды салдарларга ие болды. Аллегориялық жаңаша мәнмагынаберу мен эвгемеризмнің арқасында, жэне, әсіресе,үзаққа созылган демифологизация мен христиандықтынжеңісіне қарамастан, әдебиет пен пластикалық өнератаулының барлыгы да қүдайлар мен қаһармандар туралы156

мифтердің төңірегіне шоғырланған уының арқасында, ежелгіГрекияның осы тәңіриелер мен қаһармандары ұмытылмады.Бүл бүл ма, Жан Сезнектің өзінің “Мәжуси тәңіриелерқалайш а сақталып қалды ” деген тамаша кітабындакөрсеткеніндей, эвгемеризацияньщ әсерімен грек тәңіриелерібүкіл орта ғасырлардан аман-есен өтіп, өздерінің бүрынгыклассикалык формаларынан айырылып қалғанына қарамастанмүлде жаңа, күтпеген реңкке ие болды. Ренессанстың еңбегіең алдымен “классикалық формаларды” қалпына келтірудеболып отыр205. Қайта өрлеу дәуірінің соңына таман Батыста,сонымен бір мезгілде орта ғасырлар антикалық заманды жекетарихи орта, откен уақытқа кеткен кезең деп қарастырмасада, ендігі жерде грек-латы н ды қ “м әж уси лік” пенхристиандықты бітістіру мүмкін еместігін түсінді206.Осылайша, секулярланған жэне эвгемерленген гректәңіриелері сақталып қала отырып, Ренессанс дәуіріненбастап гылыми зертгеудің нысанына айналды. Мүның себебі,күні батып бара жатқан антикалық заман ендігі жердеГомердің тәңіриелеріне де, мифтердің нагыз, ілгі мәнмагынасынада сенбейтін халге жетуінде еді. Христиандықосьшау мифологиялық мүраны, олардьщ енді тірі діни магынамен мөнді сақтай алмауынан гана қабылдай және сіңіре алды.Ол “мәдени мүрага” айналды. Қалай болганда да, классикалықмүра антикалық заманның соңынан бастап Қайта Өрлеузаманына жэне XVII гасырга дейін, мәдениетті адамдардьщешқайсысы да оларды созбе-соз магынасында қабылдамасада, шыгармашылықта, әдебиетшілер мен суретшілердіңтуындыларында гүмыр кеше берді.Жазба қүжаттар мен ауызша дәстүрлерМәдениеттің арқасында, киесізденген діни миф пенмифологиясызданган мифология, үлгі мен мысалдыңмәнділігін сақтай алган жалгыз оркениет —батыс европалықөркениетгі нәрлендіріп отырды. Бүл жерде іс логостың мифтіжеңуінен де үлкен нәрсе жөнінде болып отыр. Бүл жердегіәңгіме кітаптың ауыз екі дәстүрді жеңуі туралы, қүжаттыңЖеҢісі туралы, жөне, ең алдымен, жазба қүжаттың, тек дей-205 Jean Seznec, The Survival of the Pagan Gods. Mythological Traditionand its plase in Renaissance Humanism and Art (New York, 1953), pp. 320 sq.206 Jean Seznec, op. cit., p. 322.157

әдебиеттік (долитературный) ой жеткізу қүралдарына ганаие болған бастан кешірілген тәжірибеден басым түсуі жөніндеболып отыр. Көне мәтіндер мен онер туындыларының басымкөпшілігі қүрып кеткен. Бірақ, олардың аман қалғаныныңөзі де ғажайып жерортатеңіздік өркениеттің жай-жапсарыныңнегізгі нышандарын қалпына келтіруге мүмкіндік берді.Мәдениеттің дей-әдебиеттік формаларына катысты айтарболсақ, Грекияда да, сондай-ақ, антикалық Европада да,олардың тағдыры мүлде баскаша болды. Жерорта теңізініңхалыктық діндері мен мифологиясы жөнінде біз өте аз білемізжәне сол азын-аулақтың өзі үшін біз ескерткіштер менбірнеше жазба қүжатқа қарыздармыз. Кейде ақпаратжетімсіздігі жетпектің (инициация) тиянақты қорылатынқүпиясымен түсіндіріледі. Мәселен, Элевсин мистерияларыныңici осындай қүпиялыкқа байланысты. Кейде халықтықкульттер мен сенім-нанымдар туралы күтпеген сәттіліктіңарқасында біле аламыз. Егер, Павсаний өзінің жеке басыныңтәж ірибесін Лебадеядағы (IX, 39) сәуегей (оракул)Трофонийге баяндап бермегенде, онда, Гесиодтың,Эврипидтің және Аристофанның бүлыңғыр емеуріндерінқанағат қылуға тура келер еді. Біздің басымызға осы діниорталықтың қандай маңызға ие болгандыгы туралы ой дакелмеген болар еді.“ К лассикалы қ” грек мифтерінің өздері-ақ әдебишығарманың діни сенім-нанымдарды жеңуінің көрсеткіштеріболып табылатын еді. Мифтер бізге әдеби және көркемқүжаттардан белгілі, бірақ, біз культ ауанында сақталғанбірде-бір грек мифін білмейміз. Гректердегі тірі, халықтықдіни тәжірибенің барлық сферасы, осы тәжірибе жүйелі түрдежазба қүжаттар мен куәліктерде тіркеліп қалмағандықтан,біз үшін жетпес дүниеге айналды.Грекгердің діни сезімінің оміршендігі туралы олардынмифтерге және олимпиялық қүдайлардың культтеріне дегенкозқарастарының (сену-сенбеу) дәрежесіне қарап бага беругеболмайды. Гомерлік мифтерді сынау рационализмді немесеатеизмді міндетті етпейді. Рационалистік сынның мифтікой-машықтың классикалық формаларын “абыройсызқалды руы ” бүл ой-м аш ы қты ң бірж олата жогалыпкеткендігін білдірмейді. М әдени элитаның окілдерімифологияның, жаңа діни ой-қабылды көрсетуге жәнежеткізуге қабілетті жаңа формаларын тапты. Элевсиндікмистериялар діні өмір сүрді, гректік-шыгыстық мистерияла-158

ры бар, императорлар дәуіріндегі Римде жэне провинциялардакенінен танымал болған, орфик-пифагорлық туыстық өмірсүрді- Бүдан басқа, нео-пифагоркйліктер мен гностиктержасақтаған, сотериологиялық (жалпыға ортақ қүтқарылудыкажетсінетін) жүйлері бар жан мифологиясы да өмір сүрді.Осы қатарға күн культтері мен миф ологиялары н,жүлдыздык жэне жерлеу мифологияларын, сондай-ақ, кезкелген текті “соқыр сенімдер” мен “карапайым халықтықмифологияларды” да жатқызуға болады.Бүл фактыларды келтіргенде біз, Гомер тәңіриелері менклассикалы қ дінді дем иф ологизациялау ісінің, ешқарсылықсыз христиандық жайлап алған Жерорта теңізіаймағында діни вакуум туғызбағанын көрсетуді мақсат етгік.Шынуайтында, христиандық бірқатар діни сенім-нанымменқақтығысып қалуға мәжбүр болған. Нағыз қарсылықтың“көкесін” аллегорияланған және эвгемерленген барлық“классикалық” емес діндер мен мифологиялар көрсетті.Олардың күші, ең алдымен, саясатқа және мәдениеткебайланысты болды: грек-рим мәдениетінің қаласы, мемлекеті,империясы, беделі ауыз аштырарлықтай, адам сендірерлікгекғимарат болды. Бірақ, тірі дін көзқарасы түрғысынан қарағанда,бүлардың барлығы да орнықсыз, нағыз діни тәжірибеменсоқтыққанда қирап түсуге әзір түрған дүниелер еді.Христиандыққа нағыз қарсьшықты мистериялық діндер,сотериологиялық жүйелер (жеке қүтылуды мақсат түтқан,азаматтық діннің формаларымен санаспаған), және еңалдымен, Рим империясының тірі халықтық діндері менмифологиялары корсетті. Бүл діндер жөнінде біз, грек жәнежерортатеңіздік халықтық дінгерге қарағанда да аз білеміз.Біз, Геродоттың геллеспонттық гректерден естіп-білгенкейбір мәліметінің арқасында ғана геттердің Зальмоксисіжөнінде бірдеңе білеміз. Бүл мәліметтерсіз біз олар туралыБалқанның фракиялық тәңіриелері —Дерзала, Бендит, Кота,т.т. туралы білгенімізден артық ештеңе біле алмас едік.Егер Европаның дей-христиандық діндері жөнінде сәл ғанакөп ақпаратқа ие болған болсақ, онда олардың күрделілігімен байлығын түсіну мүмкін болар еді. Бірақ, бүлхалықтардың мәжусилік дәуірде жазба дәстүрі болмағандықтанжәне кітаптарын қалдырмағандықтан, біз, шынмәнінде олардың діндері мен мифологиялары жөніндеешқашан ештеңе біле алмаймыз.159

Бірақ, он ғасыр бойына христиандыққа және шіркеуөкіметінің тарапынан болған “жарықтарға” қарсылықкөрсеткен барынша орнықты және өміршең дін менмифологияның болғаны аны қ қой. Оның ғаламдыққұрылымы болды, жөне, біз көргеніміздей, шіркеу, ақырсоңында оны қабылдады және сіңіріп алды емес пе. Расындада, ауылдық, ең алдымен, оңтүстік және оңтүстік-шығысЕвропадағы христиандық ғалами өлшемдерге ие болып отыр.Соз қорыта келе мынаны айтуға болады: түбегейлі түрдесекулярланған және демифологизацияланған гректік дін менмифология, әдебиет пен онердің көрнекті туындыларындакөрініс табуының арқасында ғана европалық мәдениеттесақтала алды. Сол мезгідде, мәжусиліктің тірі формаларынанжалғыз ілікті болып қалған (олар туралы, жазба ескерткіштерқалмағандықтан, іс жүзінде ештеңе білмейміз) діндер менмифологиялардың халықтық түр-тармақтары, ауыл түрғындарыныңдәстүрлерінде, христиандана отырып сақталды.Әңгіме, алдымен, түп-тамыры неолиттің түңғиығына кетіпжатқан, ауыл шаруашылық қүрылымға ие дін жөніндеболып отырғандықтан, Европаның діни фольклоры, сірә,дей-тарихтық мүраны сақтап отыр деуге болады.Бірақ, елеулі рухани қүбылыс болып есептелгенінеқарамастан, бағзы мифтер мен діни ғүрыптар, мәденидеңгейде болмашы салдарға ие болды. Жазба дәстүрдіңпайда болуының нәтижесінде қалыптасқан озгерістербіржолата, қайтпас болып шықты. Ендігі жерде мэдениеттарихы тек археологиялық қүжаттар мен жазба қүжаттардығана есепке алып отырады. Осындай тектегі куәгерліктеріжоқ халық тарихсыз халық деп есептелінеді. Халықтықсенім-нанымдар мен ауызша дәстүрлер көп кейінірек, немісромантизмі дәуірінде бағасын алады; бірақ бүл ендіантикварлық деңгейдегі қызығушылық қана. Мифологиялықой-машығы әлі де болса сақталған фольклор кейбіревропалық суретшілердің шабыт көзі қызметін де атқарды.Бірақ, осындай халықтық шығармашылық мәдениеттеешқашан да қандай да бір елеулі рөлге ие болып көргенемес. Жеме-жемге келгеңце олар “қүжат” ретінде багаландыжэне осындай сапада тек азын-аулақ маман үшін қызықтыболып шықты. Бүгінгі заман адамының қызығушылығынтудыру үшін, осынау дәстүрлі ауызша мүра кітап түріндеүсынылуы тиіс болды.160

IX тарау. МИФТІҢ САРҚЫҢДАРЫ ЖЭНЕЖ4СЫРЫН ФОРМАЛАРЫХристиандық жэне мифологияБірнеше бетте христиандық пен мифологияның озарабайланысы жонінде келтірім беру қиын. Бұл озарабайланыстар бірнеше, сан-алуан, бір бірімен байланысы жокмәселелерді қояды. Алдымен, “миф” деген сөзді қолдануменбайланысты екі үдайлылык бар болып отыр. Алғашқыхристиандық теологтар бүл терминді, фек-рим мәдениетісферасында қолдангандагьщай, ягни, “ойдан шыгарылган”,“мисал”, “ертегі”, “жалган” магынасында пайдаланган.Сондықтан да, олар, Христ түлгасынан “мифологиялықкейіпкерді”, оның омірлік драмасынан “мифті” көруге қарсыболды. Екінші гасырдан бастап христиандық теология, бірмезгілде гностиктер мен доцетистерге қарсы да, мәжусифилософтарга қарсы да, Христік түлгасының тарихи сипатынқоргауды бастады. Ж уы қ арада біз, христианды қтеологияның, осындай тезисті қорғау үшін пайдаланганаргументтерімен танысатын боламыз, ойткені, олармен зертгеубарысында үшырасып отыруға тура келеді.Екінші мәселе де біріншісіне үқсас: іс Иисустыңтүлгасының тарихи сипатында емес, оның тарихи сипатынегізделген әдеби куәгерліктердің шындыгы (ақиқатөлшемділігі — правомерность) мен мән-маңыздылыгыжөнінде болып отыр. Тарихи оқиғаны даусыз, күмәнсізКүжаттармен негіздеудің қиын болатындыгына Ориген де,өз түсында, есептесуге мәжбүр болган. Қазіргі кездеРодольфо Балтманның, тарихта болгандыгына күмәнданбайтынболса да, Иисустың өмірі мен түлгасы жөнінде ештеңебілуге болмайтындыгы жөніндегі түжырымдары белгілі.Мүндай позиция, Інжіл және басқа ілкі бастаулықкуәгерліктер “мифологиялық элементтерге” (ақиқатында161

болуы тиісті емес деген мағынадағы “мифологиялық”)қаныққан дегенді білдіреді. Інжілде “мифологиядан” көпнәрсенің бар екендігі мүлде дау тугызбайды. Бұдан басқа,христиандық еврейлік немесе жерорта теңіздік өркениеттердіңсимволдарын, бейнелерін және ғүрыптарын тым ерте сіңіріпжіберді. Төменіректе біз ерте христиандықтағы “мәжусилік”жэне “иудаизм” элементтерінің үштасуы мен өзарабайланысының мәнін үғынатын боламыз.Сондай-ақ, христиандықта Күн культінің, және демистериалдық қүрылымның көп мөлшерлі символдары менэлементтерінің бар болып отыруы, кейбір галымдардыИисустың тарихи сипатын жоққа шығаруға итермеледі. ОларБалтманның идеясын лақтырып тастады, жөне, жылдамжүрген “мифологизациялау” салдарынан ештеңе білугемүмкін болмай қалған христиандық бастауындағы тарихикейіпкерді айғақтауды ң орны на, олар, керісінш е,христиандардың алгашқы үрпақтарыньщ түрпайы түрде“тарихиландыруынан” өткен “мифті” айгақтады. Егер текАртур Дроуз (1909) бен Петер Иенсеннен (1906, 1909) бастапП.Л.Кушуге (1924) дейінгі казіргі замандық галымдарды ғанақарастырар болсақ, сан-алуан бағытгар мен маманданулардыңзерттеушілері Христің түлғасын туғызар, сосын христиандықтыңозін туғызар “ілкі бастаулық мифті” тиянақты түрдереконструкциялауга тырысты. Осынау, қанш алықтыгалымдарды, соншалықты тәуекелді қүрылыстарды зерттеугетүтас ізденуді арнауга да болар еді. Олар бүгінгі адамның“мифтік ілкі тектілікке” қатысты аңсарын корсеткісі келді(П.Л. Кушу үшін тарихи нақтылыгының жетімсіздігініңесебінен мифтің тарихи еместік сипатын басып корсету даусызболган сияқты). Бірақ, осьшдай анти-тарихтық болжамдардьщешқайсысы да мамандар тарапынан қабылданган жоқ.Және, ең соңында, мифологиялық ой-машыгы менхристиандық арасындагы озара қарым-қатынастарды зертгеубарысында үшінші мәселе де пайда болады. Оны мына түрдеқиюластыруга болады: егер христиандар озінің дініненэллинистік дәуірдің киесізденген мифін коруге қарсы болса,онда христиандықтың ілкі қауымдық және дәстүрліқогамдардың тірі мифіне деген козқарасы қандай болган?Біз екі мың жыл бойына түсініп жэне бастан кешіп кележатқан христиандықтың толық түрде мифологиялық оймашыгынанажыратыла алмайтындыгын коріп отырмыз.162

Інжілдегі тарих және “жүмбақтар”Шіркеу Әкейлерінің қандай жолмен Иисус түлғасыныңтарихи сипатын кәпір мәжусилерден де, “еретиктерден” деқорғағандығын қарап көрелік. Иисустың шынайы, яғни,апостолдардың ауыз екі түрдегі хабарлауынан қалған жәнебелгілі болған түрінде ғүмырын қалайша көрсету жөніндемөселе туындағанда, ерте христиандықтың теологтарыныңалдында қоғамның сан-алуан қабатында танымал болғанбірнеше мәтін мен ауызша дәстүрлер жатқан еді. Апокрификалықевангелиелерді және logia agrapha-ны нағыз ақиқатқүжаттар ретінде қарастырудан бас тартқан шіркеу өкейлеріХристің түлғасының тарихи ой-қабылына ден қоюмен қатарсын козбен қарауды корсетті. Олардың идеялары шіркеуиерархтары ортасында үзаққа созылған пікір таластардытуғызды, рл, бір емес, торт бірдей Інжілді мойындау христианеместер тарапынан оларды сынға алуды жеңілдетіп берді.Синоптикалық інжілдер мен Иоаннан қалған Інжіларасында айырмашылықтар бар болғандықтан, оларды жору(истолковать), түсіндіру және ақтау кажет болды.Жорумен байланысты қиындықтар 137 жылдан басталды.Марсиан тек қана жалғыз, нағыз, бастапқыда ауыз екі түрдежеткізіліп, артынан хатталған және иудаизмді оршеленеқорғаушылар тарапынан сабырлы түрде интерполяцияланғанІнжілдің болғандығын жария етті. Жалғыз да кәміл Інжілболып Лукадан қалған Інжіл мойындалды, Марсионныңпайымдауынша, осында ғана нағыз үйытқы жинақталған207.Марсион, көне теологиялық мәтіндерден мифологиялыққабаттануларды ажырату қабілетіне ие болған грек-римграмматикгерінің әдісін пайдаланды. Марсионға және басқаДа гностиктерге қарсы уәж айта отырып, ортадокстер десол әдісті пайдалануға мәжбүр болды. Екінші ғасырдыңбасында Элий Феон озінің “ П рогимнасмата” дегентрактатында миф пен эңгімелеудің арасындағы айырмашылықжонінде айтты: миф “ақиқаттың жалған, ойданшығарылған мазмүны” болса, әңгімелеу “болған немесеболуы мүмкін оқиғаларды баяедау” болып табылады208.‘°7 Осылардың барлығы жөнінде, қараң.: Robert М. Grant, The Earliest2 M ° f J e S U S ( N e w Y o r k ’ 1 9 6 1 > ' p p - 1 0 s q -Grant, op. cit., p. 15. Феон туралы, караң.: ibid.,p. 39 sq. Сондай-ак,.:e Letter and the Spirit (Londres, 1957), pp. 120 sq., et Jean Pepin, Mythe etegorie. Lesjrogines grecques et les contestations judeo-chretiennes (Paris, 1958).163

Христиандық теологтар, әлбетте, Інжілдің “миф” немесе“қиял-ғажайып ертегі” дегенді мойындамады. Мәселен,Юстин, Інжідці “қиял-гажайып ертепмен” салыстыруға мүлдеболмайтындығын айтты. Иисустың ғүмыры Көне Өсиеттіңсәуегейліктерінің орындалуы болып табылады, Інжілдіңәдеби формасьша қатысты айтар болсақ, ол мифтің формасыболмаған. Оның үстіне: Юстин христиан емес оқырманғаІнжіддің тарихи шындыққа үқсастығынның материалдықайғақтарын түспалдауға болады деп есептеген. Туу фактысы,мәселен, Квиринус прокурордың түсындағы келтірілген және(болжам түрінде?) Римде бір жарым ғасыр уақыт өткен соңқабылданған “табыстар жөніндегі декларациялар” арқылыдөлелденуі мүмкін209. Александриялық Клемент пен Татиенде Інжілді тарихи қүжат деп есептеген.Бірақ, біз үшін барлығынан да маңыздырағы Оригенніңпікірі. Ол Інжілде келтірілген тарихтың рухани мәнділігінекәміл сенді, оларды, қарапайым сенушілер немесе еретиктерсияқты, қарабайыр әдеби көзқарас түрғысынан қабылдауғамүлде қарсы шықты, сондықтан да оның аллегориялықжоруын үсынды. Бірақ, христиандықты Цельстен қорғайортырып, ол, Иисустың өмірінің тарихи шыншылдығынбасып көрсетті жэне тарихи куәліктердің барлығына да мәнмаңызберуге тырысты. Ориген ғибадатханадан сауда жасапжүргендерді қуып шығу эпизодының тарихи сипатын жоққашығарды. “Өз жүйесінің шабыттануға және түстеп-жоруғақатысты бөлігінде, Орион, тарихи болым рухани ақиқатпенсэйкес түспеген жерлерде жазбаға не мүлде болымды емес,не болуы мүмкін, не шынуайтында болмаған оқиғаларкіргізілген”210. “Миф” пен “ойдан шығарылғанның” орнынаол “жүмбақ” жэне “емеурін” (притча) деген үгымдардықолданады, бірақ, ол үшін осы түсініктердің тең дәрежеліекендігіне күмән жоқ211.Ориген, әлбетте, Інжілдегі кейбір эпизодтардың,олардьщ тарихи түрғыдан Караганда шын емес болуынақарамадтан, рухани деңгейде “кәміл” болып қала беретіндігінмойындайды. Бірақ, Цельстің сынына жауап қата отырып,ол тарихи оқиғаның тарихи сипатын дәлелдеудің сондай164209 R.M.Grant, The Earliest Lives, p. 21.210 Origene, De principiis, IV, 2, 9, сілт.: Grant, op. cit., p. 65.211 Grant, op. cit., p. 66.

мөлшердегі қиындығын да мойындайды. “Кез келген дерліктарихтың тарихи факт ретіндегі ақиқаттығын анықтау, тіптіол сенімді болғанның өзінде де, - ең қиын, кейде тіптімүмкін емес міндеггердің бірі”212.Соған қарамастан, Ориген Иисус өмірінің кейбіроқигалары жеткілікті мөлшерде тарихи куәгерліктер арқылыайғақталатынды деп есептейді. М әселен, Иисус көпхалықтың алдынға кермеге керілген. Жер сілкіну мен күнтүтылу Флегон мен Траллестің тарихи куәгерліктері арқылыайғақталады213. Қүпия ақшам (Тайная вечеря) - датасы дәланықтала алатын тарихи оқиға214. Иоаннан қалған Інжілде(Евангелие от Иоанна) ештеңе айтылмаса да (Оригенайтылмай қалудың себебін Иоанды кобіне-коп Иисустыңқүдайы болымды мән-мәйегі мен жолынан тайдырылуымүмкін емес Қүдай-Рух қызықтырғанымен түсіндіреді)Гефсиман бағындағы сцена да осындай сипатқа ие. Қайтатірілу сездің тарихи мән-мағынасында “ақиқат”, ойткені,ол, қайта тірілген тән физикалық дүниеге жатпайтын болсада (қайта тірілген тән —рухани, ауалық тән215), оқига.Ориген Иисус Христің омірінің, кәрген азабының жәнеқайта тірілуінің тарихи ақи қатты гы н а еш күм әнкелтірмейді, бірақ, оны кобіне-коп інжілдік мәтіннің тарихиемес, рухани мән-магынасы қызықтырган. Ақиқат мәнмагына“тарихтан жогары”216. Түсіндіру “тарихи материалданбосатылуы” қажет, ойткені, ол бар болганы “трамплин”қызметін атқарады. Христің тарихи ақиқаттыгын білдіруде,оның гүмыры мен оның осиеттерінің терең мәнін ескермейжатып, тым басы м ды қ таны ту — христи анды қтыүсқынсыздау, жүтандату болмақ. Ол былай деп жазады:“Барлыгы да Христің омірінің оқигаларына тәнті болып,елітеді, бірақ, олардың негүрлым терең мән-мәйегін ашыпкөрсеткен шақта, оның кәмілдігін мойындаудан бас тартып,скептикке айналады”217.212 Contra Celsum, I, 42, сілтеме.: Grant, p. 71.15 Contra Celsum, II, 56-59, Grant, p. 75.214 Салыст.: Grant, p. 93.г!!

Тарихи жэне литургиялык уақытОриген христиандықтың өзіндік ерекшелігінің алдымен,түлғаланудың тарихи уақыттың емес, ғаламдық уақыттыңөне бойы нда ж үзеге асы ры луы нда ж атуы нда депкемеңгерлікпен атап көрсеткен болатын. Бірақ ол түлгаланумистериясының тарихилыққа апарып тіреле алмайтындығында естен шыгарған емес. Иисус Христің қүдайы болымдылығыжөнінде бүкіл дүниеге жар сала отырып, алғашқыхристиандар оның трансисторизмін ойлаған. Бүл, Иисустарихи түлга ретінде қарастырьшмаған дегенді білдірмейді,бірақ, ең алдымен оның Қүдай Үлы, жалпыға ортақҚүтқарушы болгандыгы, тек қана адамдарды гана емес, бүкілТабигатты да ақтап алгандыгы баса көрсетілген еді. Оныңүстіне, Иисус түлгасының тарихи ақиқаттыгы трансценденттітүрде, оның аспанга самгауымен жэне оның қүдайы болымдыдаңқа беленуімен басып отіледі.Үган-жогарыны (Всевышный), Қайта тірілуді (Воскресение)жэне Самгауды (Вознесение) жария ете отырып,христиандар өздерінің жаңа мифті жасамагандыгына сенімдіболып қала берді. Шынуайтында, олар мифологиялық оймашықтыңкатегорияларын пайдаланган еді. Эрине, олароздерінің білімдар замандас-мәжусилердің киесізденгенмифологиясындагы осындай мифологиялық ой-машықтымойындамай түра алмаган. Бірақ, барлық конфессиядагыхристиандар үшін діни өмірдің кіндігі Иисус Христіңдрамасы болғаны кәміл анық. Тарихи оқига ретінде болғандеп есептелген бүл драма қүтқарылуды мүмкін етіпшыгарды. Олай болса, қүтқарылуга ие болудың жалгызәдісі бар: бүл драманы, оның ең үздік үлгісі болыптабылатын Иисустың омірі мен ілімін жоралгы түрінде қайтатөріту, қайталау. Осындай діни жүріс-түрыс нагызмифологиялық ой-машыққа тән.Бірден қоса кетер жайт, христиандық дегеннің өзі дінболгандықтан да, оның мифологиялық жүріс-түрыстыңэлеменгтерін, ең қүрыганда, литургиялық уақытты, ягни,illudtempus, “бастаулардың”, “қайнар-көзді” ауық-ауық қайтатөрітіліп отыруын сақтауы тиіс болды. “Христианның дінитәжірибесі Хриске улгі ретінде еліктеуге, Қүдайдың өмірін,өлімін, қайта тірілуін литургиялық қайт алауга жәнехристианның өмірі мен Вифлеемдегі дүниеге келуденбасталып, уакытша Самгаумен аяқталатын уақыттардың бір166

шақтылыгына негізделген”. Біздің көргеніміздей, “бетерадамдықүлгіге еліктеу, сценарий бейнелерін қайталау, жерлікуақыттың бүзылып Үлы Уақытқа бойлап еніп кету, —осының барлығы “мифологиялықжүріс-түрыстың”, яғни,ілкі қауымдық қоғамдардағы, мифтің озі ғүмыр кешудіңқайнар-көзі болып есептелген адамның жүріс-түрысыныңелеулы белгілері болып табылады”218.Литургия циклді уақыт болып табылғанымен, христиандар,иудаизмнің сенімді мүрагерлері ретінде, тарихтыңсызықтық уақыт да мойындайды: дүние бір-ақ ретжаратылған, және оның бір ғана ақыры бар. Түлғалану датарихта бір-ақ рет болған, және Қорқынышты сот да бір ретболмақ. Өзінің пайда болғанынан бастап, христиандық өтекөп және қарама-қайшылыққа толы, әсіресе, гностикалыкілімдердің, иудаизмнің және мәжусиліктің тарапынанықпалдарға түсті. Шіркеудің реакциясы да бір қалыптыболған жоқ. ІІІіркеу әкейлері гностиктердің акосизміменжәне эзотеризмімен үздіксіз күрес жүргізді, бірақ, Иоаннанқалған Інжілде де, апостол Павелдың жолдауларында да,олардың алдындағы жазабаларда да гностикалық элементгердісақтап қалды. Бірақ, қуғынға салуға қарамастан гностицизмбіржолата жоқ болып кеткен жоқ, азды-копті астыртынформада Орта Ғасырлардың ауызша жэне жазбашаәдебиеттерінде қайта пайда болып отырды.Иудаизмге қатысты айтар болсақ, ол шіркеу үшінЖазбаны (Писание) түстеп-жорудың аллегориялық эдісінберді және мерекелер мен ғаламдық діннің символдарын“тарихилау” әдісін үсынды. Ілкі бастаулық христиандықтың“иудаизациясы ” оны ң “тарихилануы на” , алғаш қытеологтардың Иисус уағыздары мен жаңа туып келе жатқаншіркеудің тарихын израиль халқының киелі тарихыменбайланыстыру туралы шешіміне пара-пар. Бірақ, иудаизмкейбір маусымдық мерекелер мен ғаламдық символдарды,оларды израиль халқының тарихындағы маңызды оқиғаларғатели отырып (сый сақтау мерекесі, пасха, Ханука, т.т.)тарихилан-дырса”. Шіркеу әкейлері де осы жолмен жүрді:олар Азия мен Жерорта теңізі дүниесінің симводарын,жоралғыларын және мифтерін, оларды, табиғи түрде КонеW vw M.Eliade, Mythes, reves et mysteres, pp. 26-27. Сонд. қараң.: Allan• atts, Myth an Ritual in Christianiti (Londres, New York, 1955); Olivierement, Transfigurer le Temps (Neuchatei-Paris, 1959).167

Өсиеттің ауқымынан шыққан және, енді Жаңа Өсиетті,Апостолдар жолдауларын, кейінірек, әулиелер ғүмырнамаларында кіргізген “киелі тарихпен” үштастыра отырып“христиандандырды”. Ғаламдық символдардың қандай дабір молшерін —су, ағаш, жүзім лозасы, соқа, балта, кеме,қосаяқ арба, т.т. —бүрындары-ақ иудаизм219 сіңіріп алғанболатын, сондықтан олар, сакраментаддық немесе экклесиологиялықмән-мағынаға ие бола отырып шіркеудің теориясымен практикасыны оңай ендіре алынатын еді.Ғаламдык христиаңдықНағыз қиындықтарға христиан уағызшылары кейінірек,әсіресе батыс және орталық Европада, тірі халықтықдіндермен бетпе-бет кездескен шақта тап болды. Амалсыздан,жойылуы мүмкін емес қүдайы түлғалар мен “мәжуси”мифтерді “христиандауға” тура келді. Айдаһарларды олтіріпжүретін сан-алуан қүдайлар мен қаһармандар Георгийжеңімпаздарға,күркірету қүдайлары әулие Ильяға, сан-алуанонімділік тәңірешелері Қүдай-анаға немесе әулиелергетеңестірілді. Дей-христиандық Европаның халықтық дінініңқандай да бір болігінің күнтізбелік мерекелер формасынажәне әулиелер культіне енудің арқасында сақталып қалаалғандығын айтуға болады. Он ғасырдан астам уақыт бойынашіркеуге “мәжусилік” элементтердің (яғни, ғаламдық дінтежататын) түрақты тасқыны мен ағынына қарсы күресугетура келді. Осындай оршеленген күрестің нәтижесі, әсіресе,XIX ғасырдың аяғында ең терең конеліктерге және тіптідей-тарихи дөуірлерге кететін мифтер мен жоралғыларсақталған Европаның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысындаболмашы болып шықты220.Рим-католик және православиелік Шіркеулерді, олардыңмәжусилік элементтердің коп санды молшерін христиандыққаенгізгенін айтып айыптаушылар да болды. Бірақосындай айыптаулардың жоні бар ма? Бір жағынан,219 Салыст.: Erwin Goodenough, Jewish Symbols in Judaism (New York,1958); Jean Danielou, Les Symboles chretiens primitifs (Paris, 1961).220 Леопольд Шмидт, Европаның ауылдық фольклорында гректінклассикалық мифологиясынан Гомер мен Гесиодтың кезінен бастапақжоғалып кеткен жоралғылык және мифологиялық элементтердіҢкездесіп түратындығын дәлелдеген; салыст.: L.Schmidt, G e stalteilig k e itіш bauerlichen Arbeitsmythos (Vienne, 1952), ерекше pp. 136 sq.168

“мәжусилік” тек, үстірт болса да, христиандана отырыпжойылмай, сақталып қала алды. Жойылуы мүмкін емес“мәжусилікті” осылайша сіңіріп жіберу саясаты жаңалықемес еді; Шіркеу ертеректе-ақ христиандыққа дейінгі киелікүнтізбенің сүбелі бөлігін қабылдап койған және сіңіріпжіберген болатын. Екінші жағынан, шаруалар, өздерініңгүмыр кешу тәсіліне байланысты “тарихи” және моралдықхристиандыққа бейімділік таныта қоймады. Ауылдықаймақтардың түрғындарының айырықша діни тәжірибесі“ғаламдық христиандық” деп атауға боларлық христиандыққаарқа сүйеді. Европаның шаруалары христиандыкты ғаламдыклитургия деп түсінді. Христологиялық мистерия Ғаламныңтағдырын да қозғап отырды. “Күллі табиғат Қайта Тірілудікүтіп, демін ішіне тартуда”: міне, пасхалық литургияныңда, шығыс христиандықтың діни фольклорының да негізгімотиві осындай. Көне Өсиеттің пайғамбарларының өршеленежоққа шығарған жөне шіркеудің амалсыздықтан әреңшыдап отырған, ғаламдық циклдермен мистикалық бірігіпкету ауылдык аудандардың, әсіресе оңтүстік-ш ығысЕвропада діни өмірінің үйытқысы болып шықты. Осыаудандардың христиандары үшін “табиғат” күнә дүниесіемес, Қүдайды ң қолы нан ш ы ққан туынды. Қайтатүлғаланудан кейін дүние өзінің ілкі бастаулық даңқынасай қайта қалпына келтірілген. Сондықтан да, шіркеу менХристос сонша ғаламдық символдарды қабылдап алды.Оңтүстік-шығыс Европа халықтарының діни фольклорындакиелі әрекеттер Табиғатты да киелендереді.Шығыс Европаның шаруалары үшін жағдайдың дәлосындай сипат алуы христиандықтың “мәжусиленуі” болыпемес, керісінше, олардың ата-бабалар дінінің “христиандануы”болып табылады. Осы “халықтық теологияның”,күнтізбелік мерекелер мен діни фольклорда озін қалайкөрсететіндігі жонінде тарихы жазылған шақта, “ғаламдықхристиандықтың” мәжусиліктің формасы да, мәжусиліктіңхристиандықпен синкретизмі де болмайтындығы анықталмақ.Ол, эсхатология мен сотериология ғаламдық ауқыммолшерлергеие болатын ерекше діни жамаспаздық болыптабылады; оның үстіне, Христос, Барлығын Билеуші(Пантократор) болуын тоқтатпай-ақ, ілкі қауымдықхалықтардың мифтеріндегі Жоғарғы Сүриеттің (Верховное

Существо) демалушы қүдайға айналмастан бүрынғы істегенісияқты, Жерге түседі жэне жер өндеушілерге келеді.Халықтық сана-сезімді хронология да, оқиғалардың дәлдігіде, тарихи кейіпкерлердің ақиқаттығы да қызықтырмайтынболғандықтан, бүл “тарихи” Христос емес. Бүдан, ауылдықаудандардың түрғындары үшін Христос, бүрынғы “көптәңіриеліктен” мүра болып қалган “тәңіриелердің” біреуігана деген түсінік туындамауы тиіс. Інжілдік Христ пендіни фольклордағы Христ бейнесінің арасында қарамақайшылықжоқ: Туаршақ (рождество), Христ ілімі, оныңкереметтері, керіліп тасталу мен қайта тірілу халықтықхристиандықтың маңызды тақырыптары болып есептеледі.Бір жагынан, “мәжусилік” емес, христиандық рухтың нақөзі фольклордың осы туындыларын дендеп өтеді: барлыгыда Христің адамды қүтқару әрекетіне, сенімге, үмітке жәнекөңілшектікке, Қүдай-Әке жасагандықтан және күнәсінОның Үлы өтеміс болғандықтан (искуплен) “жақсы” болыпесептелетін дүниеге, мүлде мән-магынасыз емес адамдықгүмыр кешуге шогырланады; адам қайырымдық мензүлымдықтың біреуін тандауга ерікті, бірақ, ол тек осытандауы үшін гана сотталмайды.“Халықтық діннің” негізгі багыттары жөнінде келтірімберу біздің міндетімізге кірмейді. Бірақ, ауыл-аймақтардыңгаламдық христиандықтың оне бойы Иисустың қатысыпотыруы арқылы киеленген табигатты, Үжмақты аңсауга,үнемі болып түратын дүрбелеңдерден, жаугершіліктен,согыстардан, ойрандардан қоргайтын, қандай күштің эсереткеніне қарамастан сақталу (сірілік —неуязвимость) жәнеқайта жаратылу табигасына ие болуды көксеуге толы. Үнеміжаугершіл көш пелі ордалар ойрандап, түрлі-түрлі“қожайындары” қанап отырган жер өңцеуші халықтардың“идеалының” корсетілімі осындай. Бүл, сондай-ақ,тарихтың әділетсіздігі мен трагедиясына қарсы, тек жекебастың еркі мен жеке бастың шешімінің салдарынан ганаемес, тарихи дүниенің түлгадан жогары түрган қүрылымыболып түрган зүлымдыққа қарсы пассивті протестіңформасы да болып табылады.Қысқаша қайырганда, егер біздің тақырыбымызгақайтып оралар болсақ, халықтық христиандықта күнібүгінге шейін мифологиялық ой-маш ы қты ң кейбірнышандары көрініс тауып отыр.170

Орта ғасырлардың эсхатологиялық мифологиясыОрта ғасырлардан біз мифологиялық ой-машықтыңөрістеуін байқай аламыз. Барлық әлеуметтік таптар оздерініңмифологиялық дәстүрлерін жария етті. Сүлей-серілік(рыцарство), қолөнершілер, діндар қауым, шаруалар -барлығы да өз әулеуметтік жіктерінің “шығу тегі жөніндегімифін” немесе өздерінің пешенесін (предназначение)қабылдады және кейбір үлгілерге қарап еліктеуге тырысты.Осы мифологиялардың генезистері сан-алуан. Артур падишахтуралы циклде жэне Грааль тақырыбында, христиандықреңкке ие бола отырып, коптеген келттік, әсіресе, басқадүниеге жэне о дүниелік гүмырға деген сенімге байланыстысенім-нанымдар түтастанды. Сүлейлер (рыцари) Ланселотпен П ерсиф альмен теңескісі келеді. Трубадурлер,христиандықтың элементтерін пайдалана отырып, бірақ,кейде шіркеу іліміне қарсы жүре отырып, Әйел туралы жәнеМаһаббат туралы түтас мифологияны өрбітті.Орта ғасырлардың кейбір тарихи қозғалыстарымифологиялық ой-машықтың ең негізгі көрінімдерін кереметкөрнекі түрде бейнелейді. Біз бүл жерде, Норман Конның“Мыңжылдықтың табалдырығында” деген кітабында тамашазертгелген, крест жорықтары, Танхельм мен Эда де Туальдіңқозгалыстары, Екінші Фредерикті мессия дәрежесіне котеружэне коптеген басқа м ессиялы қ, утопиялы қ жәнереволюциялар қарсаңындағы қозғалыстар кезінде көрінебастаған милленаристік экзальтациялар мен эсхатологиялықмифтер жонінде айтып отырмыз. Бір сәтке Екінш іФредериктің мифологиялық ореолына тоқталар болсақ:императордың канцлері Пьетро де Винья өзінің әміршісінғаламдық Қүтқарушы түрінде таныстырады: осыған үқсасЖаһанбасының (Космократор) келуін бүкіл дүние күтіпотырган еді, енді міне, зүлымдық аулауы өшеді, семсерлерсоқа ретінде қайта согылады, жаппай бейбіршілік, әділетжәне қауіпсіздік орнайды. “Оның үстіне, Фредериктежаһанның барлық боліктерін біріктіріп, түтастандыратын,ьістық пен суықты, қатты мен сүйықты, бір сөзбен айтқанда,Рлық қарама-қарсылыктарды бітістіруетін тендесі жоқҚабілет бар. Ол, жер, теңіз, ауа қабылдайтын жәнеҚүрметтейтін галамдык мессия. Оның келуі қүдайы болымдыжазмыштың колының ici, ойткені, дүние озінің ақырынаЖақыңцап қалды және соңгы сот міне қазір болады, Қүдай171

өзінің үлан-ғайыр қайырымды-лығына сай, соңгы күндергешейін бейбітшілік, тәртіп және үйлесім өркен жаюы үшін,қүрып кету уақытын кері шегерді және жер бетіне жүрегімен рухы таза билеушіні жіберді. Бүл көрсетілімдерФредериктің, оның Анкона маңындағы туған ауылы Джезигежолдаган хатынан аңғарылатынындай өзіне жақын. Ол, өзініңбүл дүниеге келуін адамзат үшін, Христің туғаны сияқты,маңызды екендігін, ал Джези ауылының Вифлеем сияқтыатакты екендігін жазады. Фредерик, сірә, өзін, тек міндетпарызытүргысынан ғана емес, өзінің табигасы түрғысынанда тәңірие деп есептеген, өзін, аз да, коп те емес, қүдайбойламышы (воплощение бога) немесе бойламыщ қүдай(воплощенный бог) деп есептеген орта гасырлық Европаныңжалғыз монархы”221.Екінші Фредерик туралы миф оның өлімімен біргежоғалып кетпейді, өйткені, халық жады оның шынында даөлімгеніне келіскісі, болдыргысы келмеген: Император барболганы қандай да бір қияндагы елге кетіп калган немесе,ең жиі таралган халықтық аңыз бойынша, Этна тауыныңастында үйқыда жатыр. Күндердің күнінде ол оянады жэнеөзінің тагын талап етеді. Оның өлімінен кейін отыз төртжыл өткенде бір отірікші Нейс қаласында өзін қайта тірілгенЕкінші Фредерик деп жариялады. Жалган есім иемденушініВецларда жазага тартты, бірақ, бүдан кейін де миф өзініңтанымалдығын жогалтқан жоқ. XV гасырдың өзінде деФредерик тірі, ол Заман ақырына дейін өмір сүретін болады,ол жалгыз занды император деген сенім сақталган болатын.Екінші Фредерик туралы миф анағүрлым коп таралганжэне орнықты қүбылыстың тамаша мысалы гана болыптабылады. Европадагы патшалардың діни беделі менэсхатологиялық функциясы XVII гасырга дейін сақталыпотырды. Эсхатологиялық монарх идеясының секулярланухалық көңілінде терең тамыр жайып кеткен, жаңаформалардың біріндегі (ол реформатор, революционер,азапталушы (халықтар бостандыгы үшін), партия жетекшісі)жаңа қаһарманның жүзеге асыратын жалпыга ортақ,универсал жаңаруга деген үмітін жоя алмады. Коптеген221 Norman Cohn, The Pursuit of the Millenium, p. 104. II ФредериктіНмессиялык таластары жөнінде, салыст.: E.Kantorowitz, Frederick theSecond, 1194-1250 (ағыл. торж., Londres, 1931), pp. 450 sq., 511 sq.;N.Cohn, pp. 103 sq.172

эсхатологиялық және сотериологиялық мезеттер қазіргізаманғы тоталитарлық қозғалыстардың негізін қалаушыларымен басшыларының рөлі мен миссиясының елеулі қүрамдасбөлігі болып шықты. Мифологиялық ой-машық өздерініңбурынғы ескіріп қалған формаларын лақтырып тастай, жаңаәлеумеггік жағдайларға, жаңа мэдени лептерге (поветрия)бейімделе алады. Бірақ, ол біржолата жоқ болып кете алмайды.Альфонс Дюпрон крестшілер жорығы сияқты қүбылыстыңмифологиялық қүрылымдары мен эсхатологиялықбағытталуын ашып көрсете білді. “Крестшілердің жетекшіидеясы Иерусалимді азат ету парызы болды... Крестшілержорығы феноменінде екіленген, уақыттың өне бойындағыжәне адамдық кеңістіктегі арманның түтасуы күшті көрінді.Кеңістіктік мән-мағынасында уақыттың орындалуыныңбелгісі халықтардың киелі қала-ананың, дүние кіндігінің,Иерусалимнің төңірегінде бірігуі болып шықты”222. Әңгімебүл жерде рухани, иррационалдық, үжымдық қүбылысжөнінде болып отыр: кенеттен, 1212 жылы СолтүстікФранция мен Германияда басталған балалардың крестжорықтары осының дәлелі бола алады.Осы оқиғалардың сырқы күштердің ықпалынсыз, ішкісебептерден, өзінен-өзі болғандығы күмөн туғызбайды:“оларды осындай іске итермелеген ел ішінде де, шекараныңсыртынан да ешкім болған жоқ”, —замандас куәгер осылайжазады223. “Балаларды бір мезгілде олардың тым жастығымен шегіне жеткен кедейлігі, араларында бақташылардыңкөп болуы ерекшелейді”224. Олар жорыққа әндетулі шеруменаттанды, олардьщ саны, сірә, шамамен 30 000 төңірегіндеболған. Қайда бара жатырсыңдар деген сауалға олар‘Қүдайға” деп жауап берген. Замандастың сөзіне қарағанда,олар теңізді жүзіп өтіп, билеушілер мен патшалар істейалмағанды істемекті, —Қүдайдың табытын азат етуді ниетҚылды”225. Діни қауым бүл ж оры ққа қарсы болды.Франциядан аттанған балалар жорығы апатпен аяқталды:Марсельге жетіп, жеті үлкен кемеге мінген; оның екеуі222 Alphonse Dupront, “Croisades et eschatologie” (Umanesimo eesoterismo-fla. Atti del Vo Convegno Internationale di Studi Umanistici, aCUrardi Enrico Castelli, Padoue, 1960, pp. 175-198), p. 177.Paul Alphandery et Alphonse Dupont, La Chretiente et 1-idee de Croisadeu » (Paris, 1959), p. 118.2“ Ibid., p . 119.3 Reinier, Alphandery et Dupont-нан сілт., op. cit.,p. 120.173

Сардиния жағалауы маңында, дауыл кезінде қирап,ішіндегілері түгелдей суға кетгі. Қалған бес кемені сатқьшдарАлександрияға дейін апарып, балаларды сарациндердіңкөсемдері мен қүл саудалаушыларға сатып жіберді.Германиядағы балалардың крест жорықтары да осығаңшамалас болып шықты. Сол уақыттың жылнамасында, 1212жылы Николас есімді баланың өз жанына коп бала менәйелдерді жинастырғандығы хабарланады. Ол періштеніңоған өздерімен бірге Қүдай табытын азат ету үшінИерусалимге аттануды бүйырғанын, бір кездері Израильхалқьінда болганы сияқты, теңіздің екіге айырылып, олардыңжаяу жүріп өтуіне мүмкіндік беретіндігін айтқан еді226.Оларда қару-жарақ болған жоқ. Кельннен шыққан олар,Рейнді бойлай жүре, Альпыны асып оте отырып СолтүстікИталияға жетті. Кейбіреулері Генуя мен Пизаға дейін жетеалды, бірақ шашырап кетті. Ал, Римге жете алғандарыныңөкімет өкілдерінің оларды қолдамайтындығына көзі жетті.Папа олардың жоспарларын қолдаған жоқ, жас кресшілергетарап кетің деп әмір етгі. Сол жылдардың Annales Carbacensesжылнамасының авторының сөзіне қарағанда, “олар аш, албажүлба,үнсіз және жалғыз болып қайтып оралды”. Ешкімоларға көмектеспеген. Басқа кәугер былайша хабарлайды:“Коптеген бала жол бойында өлді, олардың денелері аландардажатгы, ешкім оларды жерлеген жоқ”227.П .А льфандари мен А.Дюпрон осы қүбы лы станбалалардың халықтық діндарлықтың иерархиясындағы өзіншебір самғауын көруін жөнді деуге болады. Бүл, бір мезгілдекүнәсіздер (пәктер) туралы миф те, Иисустың балаларғаарналған шақыруы да, барондардың крест жорықтарына қарсыхалықтық реакция да, бірінші крест жорықтары түсында,“Тафурлар” төңірегінде пайда болған аңыздардың реакциясыда болды228. “Киелі орындарды қайтарып алу енді теккереметтің нәтижесінде ғана мүмін бола алатын, кереметтерболса тек ең таза (пәк) және күнәдан ада жандарға, яғни,балалар мен кедейлерге келетін”229.226 Annales Scheftlariensis, Alphandery-Dupont-нансілт. мэтін., p. 123.227 Alphandery-Dupont-нан сілт. мәтін., р. 127.228 “Тафурларға” қатысты, сонд. караң.: Norman Cohn, The Pursuit ofthe Millenium, pp. 45 sq.229 Alphandery et Dupont, op. cit., p. 145.174

Эхатологиялық мифтің еаркыншактарыКрест ж орықтарының сәтсіздігі эсхатологиялықүміттерді өшіре алған жоқ. Томмазо Кампанелла өзінің“Испан монархиясы туралы ’'шыгармасында испан патшасынТүрік империясына қарсы жаңа крест жорығын қаржыландырудыжәне жеңістен соң дүние ж үзілік ҮлыМонархияны негіздеуді жалынып сүраған еді. 38 жыл өткенсоң, болашак XIV Людовиктің дүниеге келу қүрметіне,XIII Людовик пен Австриялық Аннаға арналған Эклогтабір мезгілде Киелі жердің қайтарылуы мен уақыттыңж аңаруын болжайды. Ж ас патш а мың күн ішіндекүбыжықтарды жеңе, яғни, кәпірлерді бағындыра жәнеГрекияны азат ете отырып, бүкіл жер бетін жаулап алады.Магомет Европадан қуылып, Мысыр мен Эфиопия қайтаданхристиандық болады. Татарлар, парсылар, қытайлар жәнебүкіл Шыгыс христиан дініне өтеді. Барлық халықтарбіртүтас христиан әлемін қүрайды, жаңарған Жаһанныңбір орталыгы —Иерусалим болады. “Шіркеу, —деп жазадыКампанелла, — Иерусалимде басталды, бүкіл дүниеніайналып өтіп Иерусалимге қайтып оралады”230. Өзінің“Бірінші және екінші қайта тірілу” деген трактатында бүданбылай, Әулие Бернардікі сияқты, “Иерусалимнің жаулапалынуы тек аспан Иерусалиміне апарар саты болыптабылады” деп есептемейді. Ол үшін бүл мессиялықпатшалықтың орнауы болып табылады231.Мысалдарды көбейте беруге де болар еді. Бірақ, ортагасырлық эсхатологиялық идеялар мен XIX гасырдың жәнеАғарту заманының “тарих философиясының” түрлішебағыттарының арасындагы үздіксіздік пен жақындыкты басаатап корсету керек. Міне, отыз жылдан аса уақыттан беріXIII гасырда пайда болган жөне азды-көпті секулярланганФормада XIX гасырга дейін жалгасын тапқан осындайбарлық мессиялық қозгалыстардың қүрьшымы мен пайдаболуындагы Джоакино де Фьоренін сәуегейлігінің айырықша0 Кампанелланың Эклоги-індегі 207 елеңге катысты ескертпесі, А.uP -m , “Croisades et eschatologie’’-нен сілт., p. 187.Романо Америгоның сынды басылымы (Rome, 1955), p. 72. А.Uupront, op. cit., p. 189.175

рөлі белгілі болып отыр232. Джоакиноның бүкіл дүние үшінболмай қоймайтын үшінші тарихи заманның, бостандықзаманының басталатындығы жөніндегі идеясы, бүл заманқасиетті Рух туының астында өтетін болғандықтан, кеңтанымалдыққа ие болды. Бүл сонау өулие Августинніңзаманынан бері шіркеу қабылдаған көзқарасқа қайшы келетінеді. Жалпы қолданысқа ие ілім бойынша, Шіркеу жер бетіндетолық кәмілдікті орнатып қойғандықтан, бүдан былай,болашақта басқа жаңару болмайды. Жалғыз ғана шешушіоқиға Христің екінші рет келуі мен Қорқынышты сотболмақ. Джоакино да Фьоре христиандыққа жаппай (жалпыгаортақ) қайта төрітілу туралы бағзы мифті енгізеді. Үшіншізаман, оның пікірі бойынша, Қасиетгі Рухтың басшылығыменболатын Бостандық патшалығьі болмақ, ал бүл, тарихихристиандық уақыт түңгиыгына кетіп, осының салдарыретінде, бүгінде бар барлық ережелер мен жөн-жосықтаржоққа шыгарылуына алып келеді.Біз бүл жерде түрліше, Джоакино да Фьоренің ойы түрткіболган эсхатолгиялық қозғалыстарға тоқталып жатпаймыз.Дегенмен, калабриялық сәуегейдің идеяларын күтпегенжалғасы болып шыққан кейбір ілімдер жөнінде еске алудыңда артықтығы жоқ. Мәселен, Лессинг өзінің “Адамзат нәсілінтәрбиелеу” деген еңбегінде үшінші заманда татам болатын,үнемі және ілгерілемелі (прогрессивный) көңілашар туралытезисті дамытады. Мүны Лессинг тәрбие берудің көмегініңарқасында жетуге болатын ақыл-ойдың жеңісі деп багалағанеді. Оның пікірі бойынша, мүнда, “жаңа мәңгі інжілдің”орнау уақытын тым ертерек жариялап жіЪергені гана жалгызадасу болып табылатын, “XIII жөне XIV гасырлардагыэнтузиастар” туралы христиандық көңілашарлардыңорындалуы іске асады233.Лессингтің ықпалы елеулі болган, Сен-Симонныңжақстастары арқылы ол Огюст Конт пен оның үш жай-күйтуралы іліміне де эсер ете адды. Оеың ықпалын Фихте,232 Эрнесто Боунаутидің үлкен еңбегі, оның Tractatus super quatuorEvangelia (Rome, 1930) басылымы мен Gioacchino da Fiore (Rome, 1931)жинағынада Фьоренің еңбектерін зерттеуге қайта оралуы болып отыр.Сондай-ақ, оның екі маңызды мақаласын қараң.: “Prolegomenei allastoria di Gioacchino da Fiore” (Ricerche Religiose, IV, 1928) жене “IImisticismo di Gioacchino da Fiore”.233 Салыст.: Karl Lowits, Meaning in History, p. 208.176

Гегель, Шеллинг те көрді; бүл идеялар бойынша, үшіншізаманда Тарихтың жаңаруы болмақ. Осы ойшылдар арқылыэсхатологиялық миф кейбір орыс жазушьшарына, оньщіш інде, “ Рухтың үш інш і п атш алы ғы н ы ң” авторыКрасинскийге, “ҮшіншіӨсиетгіңхристиандығының” авторыМережковскийге ықпал етгі234. Эрине, біз бүл жерде ҚасиеттіРухтың дәурен қүруынның эсхатологогиялық күтуімен емес,жартылай философиялық идеологиялар мен фантазияларменістес болып отырмыз. Дегенмен, бүл теориялар менфантазиялардың барлыгында да аз болсын, коп болсын,жаппай жаңару туралы миф қылаң беріп қалады.Жаңа заманның мифтеріКейде мифологиялық жүріс-түрыс көз алдымызда тірілебастайды. Соз бүл жерде ілкі бастаулық ділдің (менталитет)“сарқыншақтары” жөнінде болып отырган жоқ. Мифологиялықой-машыгының кейбір аспектері мен функцияларыадам гүмырының (пенденің) аса маңызды қүраушы бөлігінқалыптастырады. Біз кейбір “қазіргі заманның мифтер”туралы басқа жагдайларда айтып өттік235. Бүл мазмүнын түтаскітаптың бірнеше бетінде баяндап бере алмайтын өте күрделіжөне қызықты мәселе. Тек “қазіргі замангы мифологияның”кейбір аспектері жөнін әңгіме қылумен шектелмекпіз.Біз ілкі қауымдық қогамдарда сан-алуан жол арқылыжүзеге асырылган “бастауларга қайтып оралудың” ойнайтынрөлін көрдік. Қазіргі замангы европалық қогамдарда осындай“қайта оралуга” деген қызыгушылық әлі күнге шейінбайқалып отыр. Әрбір дерлік инновация бүл жерде Тауратқа(Библияга) қайтып оралудың қандай да бір варианты ретіндетүсініледі немесе қабылданады жэне ерте христиандықтың,ілкі христиандық қауымдардың тәжірибесін қайта тірілтудіөз алдарына қойган м ақсат етіп қояды . Ф ранцузреволюциясының жетекшілері үшін Рим мен Спартаныңқайраткерлері үлгі болган. Тарихи циклдің соңын234 Карл Левит (op. cit., р. 210) осы соңғы еңбектің “Үшіншіпатшалық” кітабының герман-орыстық авторы Г. Меллер ван дер Бруккеықпал еткенін еске салады. Сондай-ақ, Гегельдің философиясыДжоакино да Фьореның тарих философиясымен салыстырылатын Jacoblaubes, Abendlandische Eschatologien (Bern, 1947) еңбегін қараңыз.Салыст.: M.Eliade,Mythes, reves et mysteres, pp. 16-36.177

көрсетететін бірінші шешуші және жеңімпаз революцияныңдем берушілері мен орындаушылары өздерін Тит Ливий менПлутархтың жырлаған байырғы шапағатты істің қорушылары(хранители древних добродетелей) деп есептеген.Қазіргі дүниенің таң атар шағында “ояну” миагиялықдеуге түрарлық мәнге ие болды. Жақсы “қайнар-көздерге”болу мен асыл текті шығу тегіне ие болу бір-біріне пара-партүсініктер болып шықты. “Біз өз шежіремізді Римненбастаймыз”, — XVIII жэне XIX ғасырлардағы румынзиялылары осы сөздерді мақтаныш сезіммен қайталайтын.Латындықтарға барып тірелетін шежіре олар үшін Римніңүлылығына әлдебір мистикалық қатыстылықты білдіретін.Венгр зиялы қауымы мадиярлардың тарихи миссиясы менасыл тектілігінің, көнелігінің “ақтығын” Гунор мен Магортуралы мифтен жэне Арпад туралы сагадан табатын. XIXғасырдың басында “асыл текті шежіремен” әуейі болуы(гипноз) орталық және оңтүстік-шығыс Европада үлттықтарихқа, әсіресе оның бастапқы кезеңдеріне дегенынтығушылықты оятты.“Тарихы жоқ халық (ягни, тарихи қүжаттары менисториографиясы жоқ халық) қүдды жер бетінде өмір сүріпжатпаған сияқты”. Осындай идеялар орталық және шығысЕвропаның халықтарының тарихнамасында кеңінен таралды.Мүндай ынтазарлықтың Европаның осы бөлігіндегі үлттықсана-сезімнің оянуының салдарынан болғанына дау жоқ жәнеаз уақыт ішінде саяси күрес пен насихаттың қүралынаайналып шыға келді. Оңтүстік-Шығыс Европадағы өзхалықтарының “асыл тектілігі” мен “ежелгілігін” дәлелдеугедеген талпынысы барлық тарихнамалар (азын-аулақзерттеулерді есепке алмағанда) үлттық тарихпен шекгелудәрежесіне дейін жетті және ақыр соңында барып түрғанмәдени “ауылбайшылыққа” провинциализмге алып келді.“Асыл тектшікке’’ деген ынтазарлық, сондай-ақ, “арийлар”туралы нәсілшіл мифке (әсіресе, Германияда) ауық-ауыққайтып оралудың себебін де түсіндіре алады. Бүл мифтіңәлеуметгік-саяси ауаны тым жақсы таныс, біз оларға тоқталыпжатпаймыз. Бізді қызықтыратьшы, “арийлықтың” бір мезгілдеең алыстағы, “ілкі бастаулық” ата-баба да, және, 1789 және1848 жылдардағы революциялардың нәтижесінде қалыптасқанмүрат-қүндылық-тармен келіскісі келмегендердің барлығыүмтылған, абырой мен идеал атаулының барлығын бойынажинақтаған асыл текті “қаһарман” да болып табылатын еді.178

“Арийлық”, бір сөзбен айтқанда, атағы мәшһүр, жасампаздық“бастаулық” уақытта бар болған нәсілдік “тазалыққа” жету,табиғи күш-қуатқа, қаһармандық моральге иелену жолындағыүлгі боларлық модель болып табылатын еді.Марксистік коммунизмге қатысты айтар болсақ, оныңэсхатологиялық және милленаристік көңіл-күйлері әлденешемәрте анықталған болатын. Біз, бүдан бүрындары, Марестіңжерортатеңіздік-азиялық дүниенің аса танымал эсхатологиялықмифтерінің бірі — әділетті отеміс (искупитель)қаһарман (біздің уақытымызда бүл азап шегуі дүниеніңонтологиялық мәртебесін өзгертуі тиіс пролетариат) туралымиф. “Расында да, марскстік тапсыз қоғам, және, оныңнәтижесі боларлық тарихи дегбірдің (напряженность)жойылуы —кәдімгі, сан-алуан дәстүрлерден белгілі, тарихтыңбастауын да, аяқталуын да көрсететін алтын ғасыр туралымиф. Маркс осы конеден келе жатқан мифті мессиялықжөне иудей-христиандық идеологияның элементтеріменбайытты: бір жағынан, пролетариаттың сотериологиялықфункциясы мен профетикалық рөлі, екінші жағынан, Христпен Антихрист арасындағы апокалипсистік жанжалмен оңайсалыстыруға болатын, біріншісінің жеңісімен аяқталатын,Қайырымдылық пен Зүлымдықтың арасындағы соңғы жәнешешуші соғыс. Маркс тарихтың абсолютті ақыр-бітуіне дегенэсхатологиялық үмітті үстанады, мүнысы тарихтыңшиеленісті сәттері адамның оз болмысына, табиғасына тәннәрсе, және, сондықтан да олар ешқашан да біржолататоқтатыла алмайды деп есептейтін осындай тарихи процестіңбасқа философтарына (мәселен, Кроче немесе Ортега-и-Гассет) қарама-қайшы келеді”236.Мифтер және бүқаралык ақпарат күралдарыЖақында атқарылған зерттеулер бүқарапық ақпаратКүралдары үжымдарының коғамға ықпал ету жолындапайлаланатын бейнелер мен жүріс-түрыстардың мифтікҚүрылымдарын ашып корсетті. Бүл қүбылыстар әсіресеАҚЩ-қа тән237. “Комикстердің” кейіпкерлері мифологиялық236 M.Eliade, Mythes, reves et mysteres, pp. 20-21.237 Мэселен, салыст.: Coulton Waugh, The Comics (New York, 1960);mberto Eco, “Il Mito di Superman” (in Demitizzazione e Imagine, a curaEnrico Castelli, Prdoue, 1962, pp. 131-148).179

немесе фольклорлық қаһармандардың қазіргі заманғыверсиялары болып табылады. Олардьщ өз бойына көрерменқауымның орасан үлкен бөлігінің идеалын түлғалапкөрсететіні соншама, осы кейіпкерлердің тағдарында болатыншырғаландар, ең алдымен, олардың өлімі оқырмандардыңжан-дүниесін қатты толғандырады; олар газеттер менжурналдардың авторлары мен редакторларына өздерініңқарсылықтарын білдірген мындаған хаттар мен телеграммалардыжолдайды. Фантастикалық кейіпкер, бетер-адам(сверхчеловек), өзінің түлғасының екіүдайлылы-ғыныңарқасында аса танымал болып шықты; апат нәтижэесіндежоғалып кеткен планетадан Жер бетіне келген бетер-адам(сверхчеловек) Кларк Кент деген қарапайым журналистіңкейпінде өмір сүреді. Ол қарапайым, елеусіз, оның әріптесіЛойз Лейн оны үнемі басып озып отырады. Ш ексізмүмкіндіктерге ие болған, бірақ қарапайымдылық бет перденіжамылған қаһарман іс жүзінде танымал мифологиялықтақырыпты қайта төрітеді. Істің мән-мағынасы жөнінде айтарболсақ, супермен туралы миф өзін жүртта қалган жәнеқауқарсыз сезінетін, күндердің күні “қаһарманға”, ерекшетүлғаға, “бетер-адамга” айналып шыға келуді армандайтынқазіргі заман адамның ішкі көксеулерін қанағаттандырады.Полицейлік романдарға қатысты да осыны айтуға болады:бір ж ағы нан , біз бүл жерде қай ы ры м ды лы қ пензүлымдықтың арасындагы, қаһарман (детектив) пенқылмыскердің (демонның осы заманғы бойлануы —воплощение) арасындагы күрестің куәгері боламыз. Екіншіжагынан, оқырман, естергілік (бессознательное) түрдеидентификациялау процесіне кірісіп кетеді, ол драма менмистериянга қатысушы болып шыгады, бір мезгілде қауіптіәрі “қаһармандық” болып табылатын әрекетке өзі де қатысыпотыргандай эсер алады.Масс-медианың көмегімен түлгалардың мифологизациялануы,олардың үлгі түтарлық бейнеге айналуы жүзе асатыныдәлелденіп те қойылган. “Лорд Уорнер өзінің “Өмір жәнеӨлім” деген кітабының бірінші бөлігінде бізге осы типтегікейіпкердің пайда болуы жөнінде әңгімелейді. Бигги Малдун,Янки Ситидің полисмені, Хилл Стриттен шыққан ақсүйеккедеген қарама-қарсылықтың айқын корсеткіші болыпшыққандықтан, үлттық қаһарманга айналады, баспасөз бенрадио одан жарты қүдай жасап шыгарады. Ол бізге байлық-180

тың қамалына шабуыл жасаушы, халықтан шыққан крестшіболып көрінеді. Кейін, бұл бейне қалың бұқараны мезі етебастаган шақта, бүқаралық ақпарат қүралдары оны оңбаганга,коғамнын тауқыметтерін өз пайдасына жаратып жүргенпарақор полисменге “ләппайлата” айналдыра салды. Уорнер,нағыз Биггидің үсынылып отырған екі түрлі бейнелікнүсқағада да үқсамайтындығын, бірақ, оның бір бейнегесай өзінің жүріс-түрысын екіншісін жоққа шыгаруга мәжбүрболатындығын көрсетеді”238.Мифологиялық жүріс-түрыс қазіргі заманға қоғамға тәнжәне дамның пенделік мүмкіндіктердің ауқымынан шыгыпкетуге деген, ойында болмаса да, іс-әрекетінен аңғарылатынкүңгірт, түйсікті пейілді көрсетуші “табысқа” жетуге дегенөршеленген талпыныстан да көрінеді. Бүл пейіл “ілкібастаулық көмілдікті” аңсау деп түсіндіруге болатын“табалдарықтарға” (предместье) кетіп қалудан да, “қасиетгіқос аяқты арба культіне (культ священной колесиницы)”деген айырықша ынтазарлықтан да көрініс табады. ЭндрюГрилидің ескертуі бойынша, “жыл сайын болып түратынавтомобиль салонына барганда оньщ нагыз діни жоралгыболып табылатындыгын коріп, түсінуге болады. Түс-реңктер,жарықтандыру, музыка, тәнті болган келушілердің тагзыметуі, гимараттық абыз-қыздардың (жрица) (манекенқыздардың)болуы, жарқыл мен салтанат, шашпалық, көпхалық —осының барлыгын да басқа мәдениеттерде нагызлитургиялық қызмет деп атауга болар еді (...) Қасиеттіавтомобильдің культі озінің үмбеттері (последователь) менбагышталгандарына (посвящ енный) ие. Сәуегейдіңкөңілашарларын (откровения оракула), гностик, дэлавтомобильге табынушының жаңа модельдер туралы жаңамәліметтерді күткеніндей асыга күтпейтін шыгар. Жылдықмаусымлық циклдің нақ осы кезеңінде культтің қызметшілерінің— автомобиль сатушылардың маңызы мен рөліартады, ал ты ны м сы з тобыр ж аңа қүтқаруш ы ныДегбірсіздене күтеді”239.Өзінше бір элитарлық деп атауга болатын мифтерге, оныңішінде коркем шыгармашылыққа жэне оның мэдениет пенҚогамдагы көрініс табуына байланысты мифтерге көңіл аз238 Andrew Greeley, “Myths, Symbols and Rituals in the Modern Wordl”(The Critic, dec. 1961, janv. 1962, vol. XX, no 3, pp. 18-25), p. 19.239 Ibid., p. 24.181

бөлінді. Нақтылап алар болсақ, ең алдымен, қалың бүқарамен ресми инстанциялардың өнер саласындағы кемтарлықкомплексі болуына орай, бүл мифтер бағышталғандардыңаз санды шоғырының арасында ғана танымал бола алды.Публика, сыншылар мен ресми өкілдер тарапынан болган,Рембо жэне Ван Гог сияқты суреттішілерге қатыстыжаугершіл түсінбеушілік (агрессивное непонимание),коллекдионерлер мен мүражайлардың импрессионизмненкубизмге және сюрреализмге дейінгі жаңашыл ағым атаулыныдер кезінде көз қырына алмауының келеңсіз салдарлары,сыншылар, публика, кітап сатушылар, коллекционер-лер менмүражай әкімшілер үшін қатал сабақ болды. Қазіргі кездеоларда тек бір гана үрей сезімі бар: жаңа генийді байқамайқалудан, жіберіп алудан, мүлде түсініксіз туындыданболашақтагы жауһарды танымай қалудан қорқу. Сірә,ешқашан да, тап бүгінгідей, суретші өзін барынша телі-тентекетіп, негүрылым түсініксіз, абсурдты және танылмастай етіпкөрсетсе, согүрлым танымалдыққа, сүйіспеншілік пенқүрметке ие болмаган шыгар. Кейбір елдерде, тіпті, ішісыртына қаратылған (өңі айналдырылган) озінше біракадемизм, авангард академизмі пайда болды, осындай жаңаконформизммен санаспайтын суретші елеусіз қалатын немесебәсекелестері тарапынан ыгыстырылып шыгарылатынжагдайга дейін жетіп отыр.XIX гасыр бойына үстем болган қаргыс атқан суретшітуралы миф бүгіндері ескіріп қалды. Ең алдымен АҚШ-та,сондай-ақ, Батыс Европада суретшіге көбіне-көп оныңбетсіздігі (наглость), телі-тентектігі (дерзость), бөгденіңжүйкесіне тиерлік жүріс-түруы (вызывающее поведение)пайда әкеледі. Одан бір түрлі болу, ешкімге үқсамау және“тек қана жаңа нәрсені” жасау талап етіледі. Қазіргі кездеөнерде нагыз перманентті революция үстемдігі өтіп жатыр.Барлыгына рүқсат етілген деудің өзі аздық етеді: кез келгенжаңашылдық алдын-ала Ван Гогтың немесе Пискассоныңдарындылыгына теңестіріледі және жария етіледі, бүл жерде,суретшінің қолы қойылған жыртылган афиша немесе консервіқалбыры бола ма, бәрі бір.Онер тарихында, мүмкін, түңгыш рет ендігі жердесуретшінің, сыншылардың, коллекционерлер мен публиканыңарасында түсінбеушілік жоқ болып отыргандықтан,182

осындай мэдени қүбылыстың мәні одан әрмен маңыздыболмақ. Жаңа туынды пайда болмастан бүрын, ешкімгебелгісіз суретшіні ашпастан бүрын толық жэне жаппайкелісімпаздық үстемдік етіп отыр. Біреуі ғана маңызды:күндердін күні жаңа көркем тәжірибені түсінбей, жаңадарынды аңғармай қалдық деп мойындауға тура келетіныңғайсыз жағдайды болғызбау.Қазіргі элиталардың осындай мифологиясына қатыстытек кейбір ескертулермен шекгелеміз. Ең алдымен “жеткізбес”(недоступность) үғымының отемістік (искупительная)функциясын, бүгінгі заманғы өнердегі оның қалайша көріністабатындығын атап өткіміз келеді. Егер элита “Финнегандыаза түтуды”, атоналдық музыка мен ташизмге ден қойғанболса, онда, мүндай әуестенуді, аталған шығармалардың, ілкіқауымдық қоғамдардағы бағышталушылдардың өтуі тиіссынақтармен салыстыруға болатын, тек айырықша күшсалып барып қана енуге болатын оқшау да жабық дүниелер,бітеу (жабық) жаһандар болып табылатындығынан деп түсінукерек. Бір жағынан, бүгінгі қоғамда жоқ болып кеткен деугеболатын “жетпек” сезімі сақталады. Екінші жағынан,“басқалардың” көзінде, “бүқараның” көзінде әлдебір күпияазшылыққа, “аристократияға” емес (қазіргі замангы элитакөбіне-көп солшыл партияларға ден кояды), гносзиске, бірмезгілде мәңгі, орнықты жэне рухани, ресми мүратқүндылықтарғада, дәстүрлі шіркеуге де қарама-қарсытүратын жататындығы афишаланады. Экстравагантты жәнетүсініксіз даралық культінің көмегімен элита озін, бір мезгілдебүгінгі заманғы күдер үзу (отчаяния) философиясына қарсышыға отырып, оз ата-аналарының қарабайыр, тоғышардүниесінен ажыратады.Іс жүзінде, өнер туындысының апармастық, түсінілместікгипнозы дүние мен адам ғүмырының осыған дейін беймәлімболып келген, жаңа, тылсым мән-мағынасын аңғаруға дегенниетін көрсетеді. “Жетпек” пейілі, осынау көркемдік тілдіКиратушылықтьщ, осынау, бір карағаңда, өнермен бес қайнасада сорпасы қосылмайтын барлық “даралық” тәжірибелердіңастыртын мән-мағынасын табуға деген пейіл козге үрыптүр. Жүлмаланған афишалар, вернисаж кезінде пышақпентілгіленген бос полотнолар немесе вернисаж кезіндежарылатын жанып біткен “онер нысандары”, актерлері183

қайсысының сөз айтуы тиістілігін анықтамақшы болыпжеребе тастап жатқан импровизацияланған спектакльдер, —осылардың барлыгы да, “Финнеганды аза түтудагы”,бағышталғандар (хабары барлар) үшін, егер олардың бүгінгігрек тілінің немесе суахили тілінің сөздерінен шыгарылғандығыбелгілі болса, онда сан-алуан мағынаға және ғажайыпкорікке ие болатын, егер оларды дауыстап жэне жылдамайтқан кезде болса, онда астартын ықтимал каламбурлықемеуріндермен байыгылатын кейбір түсініксіз сөздер сияқтымән-мағынаға ие болуы тиіс.Ә рине, қазіргі замангы онердің револю циялы қтәжірибесінің барлыгы да рухани дагдарыстың немесе жайгана таным мен көркем шыгармашылықтың дагларысынкорсетеді. Бірақ біз үшін ең алдымен “элитаның” осызамангы туындылардың экстраваганттыгы мен түсініксіздігіненөзінше бір жетпекті көреді. Бүл қүдды, сынықтармен жүмбақтардан қайта қүрастырылатын, өзінікі деугетүрарлық дүние, хабары бар (багышталган) азын-аулақ топүшін гана өмір сүретін “жаңа дүние” іспетті. Бірақ,түсінудегі қиыншылықтар мен түсініксіздіктің беделініңорасандыгы сонша, коп уақыт отпей жатып-ақ қалыңжүртшылық осы процеске тартылады және элиттаның жаңакоңіл-ашарларларымен (откровения) өздерінің толықкелісетіндігін жария етеді.Коркемдік тілді қирату ici кубизм, дадаизм жэнесюрреализм, додекафонизм жэне “нақты музыка”, Джойс,Беккет пен Ионеско тарапынан жүзеге асырылды. Оданәргі қиратуларга тек эпигондар гана істей алады. Алдьщгытарауда айтып өткеніміздей, нагыз суретшілер қирандыларнегізінде шыгармашылықпен айналысуды қаламайды.Осының бәрі бізді, “коркем жаһанның” materia prima ілкібастаулық жай-күйіне, ілкі материяга келтіру ici барболганы бүдан да күрделірек процестің бір мезеті ганаболып табылады деген түйін жасауга итермейлейді. Ілкіқауымдық қогамдардың циклді түжырымдамаларындагысияқты, “Хаостан”, materia prima праформаларына дейінгібарлық формалардың регресінен кейін, космогония сияқты,жаңа шыгармашылық басталады.Бізді қазіргі замангы өнерлердің дагдырысының өзіқызықтырмайды. Дегенмен, әдебиеттің, әсіресе, мифология184

мен мифологиялық жүріс-түрыспен байланысқан әдебиетгіңрөліне тоқталып өту керек-ақ. Эпос пен роман, басқа даәдеби жанрлар сияқты, басқа деңгейде және басқа мақсаггардамифологиялық әңгімелеуді жалғастыратындығыбелгілі. Осы және басқа да жағдайларда аз болсын, копболсын ойдан шыгарылган откен шақта болып откеноқиғалар хакында баян етіледі. Бул жерде “мифологиялықматерияны” эпикалық баяндаудың “сюжетіне” трансформациялағанүзақ та күрделі процестің мазмүнын тәптіштепжатуга орын жоқ. Соган қарамастан, қазіргі замангықогамдардагы баян етуші прозаның, оның ішінде, романның,ілкі қауымдық қогамдардагы мифологиялық әңгіме менертегінің орнын алмастыргандыгын баса атап көтсетуімізкерек. Оның үстіне, кейбір қазіргі замангы романдардың“мифтік” қүрылымы жонінде айтудың жөні бар, коптегенелеулі мифологиялық тақырыптар мен кейіпкерлердің әдебибет пердеде (бүл, әсіресе, қаһарман-өтеуші тап болатьш жетпекпен сынақ тақырыбына, оның қүбыжықтармен шайқасына,әйел мен байлықтың мифологиялық тақырыбына катысты)жаңа гүмырга не болады. Осының барлыгын ескере келе,қазіргі замангы романга деген ынтазарлық десакралданганнемесе зайырлы (светский) формаларга жасырылган“мифологиялық тарихтарга” деген ден қоюшылықтыкөрсетеді деген қорытынды жасауга болады.Басқа бір есекеруге түрарлық мезет: дәстүрлі модельбойьшша өрбітілетіндіктен парадигмалық деп атауга боларлық“тарихтар” мен әңгімелерге деген сүраныс бар. Қазіргізамангы романның дагдарысы қаншалықты болса да, “басқа”жаһандарда енуге жэне “тарихтың” шыргаландарыныңартынан ілесуге деген қажетгілік, сірә, адамньщ оз табигасынатэн, сондықтан да ешқашан жойылмайды. Оның мән-сүрін(суть) анықтау оңай емес: бүл жерде “баскалармен”,беймәлімдермен” жүздесуге деген, олардьщ тагдыртауқыметтерімен үміттерін бөлісуге деген тілек, болуы эбденмумкін оқиганы білуге деген қажетттілік көрініс табады.Әңгіменің” әдеби кейіпкерлердің “екі үдайлы болымына”ие болган адамдардьщ басынан кешірген, бір мезгілде қазіргізамангы қогамның мүшелерінің тарихи және психологиялықболымын көрсететін ж әне ш ы гарм аш ы лы қ ойданШыгарушылықтың магиялық күшіне ие елеулі оқигалар208-13185

туралы баяндаулардың арбауына түсіп қала алмайтын адамдыкөз алдымызға келтіру қиынның қиыны. Бірақ, оқудыңкөмегімен жүзеге асырылатын “Уақыттың сыртқы шегінешығып кету”, —әдебиет пен мифологияның функцияларынбір біріне көбірек жақыңдататын алатьш нәрсе болмақ. Әрине,романды оқу барысында “бастан кешірілетін” уақыт бағзықоғамдардағы мифті тындау барысында бір түтастыққабіріктіріліп, жинақталатын уақыт бола алмайды. Бірақ,бірінші жағдайда да, екінші жағдайда да тарихи жэне жекеуақыттан “шығу” жэне ойдан шыгарылган, транстарихиуақытқа бойлап ену іске асады.Оқырман коз алдына елестетіліп отырган богде, әрбірәңгіме озінің дербес, арнайы жэне айырықша уақытына иеболатындықтан ыргагы шексіздікке шейін озгере алатынуақыт сферасына енеді. Роман мифтердің ілкі текті, ілкібастаулық уақытына шыга алмайды, бірақ, ол шындыққаүқсас тарихты баяндау мөлшеріне қарай, романист тарихиуақытты пайдаланып отырган сияқты болганымен, оныкеңейтілген (расш иренной) немесе түйінш ектелген(свернутой) формада пайдаланады, сондықтан да, оныңуақыты, коз алдына келтіріле алатын дүниелердің барлықбостандыгына ие болып шыгады. Әдебиетте, басқа энертүрлеріне Караганда тарихи уақытқа қарсы котерілу, біз өмірсүруге және еңбек етуге мәжбүр болган уақыттыңауқымдагыдан озгеше басқа уақыггық ыргақтарды табу жәнеаңгаруга теген ниет айқынырақ аңгарылады. Сауал қоюгаболады: күндердің күнінде өзіндік, тарихи жэне жекеуақыттың шегінен шыгып, “бөгде”, экстатикалық немесекоз алдына келтірілген уақыттың бойына енуге деген тілекжойыла ала ма? Осындай тілек бар болып отырган шақта,қазіргі заман адамында ең болмаса “мифологиялық жүрістүрыстың”рудименттері сақталып қала алады деп айтугаболады. Мүндай мифологиялық жүріс-түрыстың белгілерібіз бастан өткізген немесе алгаш рет танып-біліп отырган(алыс откен шақка, “ілкі бастаулардың” жыргалаң уақытынаие болу) сәттердегі интенсивтілікке қайтадан иеленутілегінде де байқалады.Барлыгы да күткеніміздей қисындар, сол баягы уақыткақарсы күрес, сол баягы жаншып, өлтіріп отырган “өліуақыттың” ауыр жүгін лақтырып тастау үміті.186

Мирна ЭлиадеМ И Ф Т ЕР, ТҮС КӨРУ, М ИСТЕРИЯЛАРI тарау. БҮГІНГІ ЗАМАН МИФТЕРІСонымен, іс жүзінде миф дегеніміз не? Он сегізіншіғасырдың тілінде “болымның” сыртына шығып кететінніңбарлығы да “миф” деп есептелген: Адамның жаратылуынемесе көзге көрінбейтін адам, сондай-ақ, зулустарәңгімелеген дүние тарихы, немесе Гесиодтың Теогониясы -осының барлығы да “миф” болған еді. Ағарты жәнеПозитивизм заманының басқа да клишелеріне сияқты,қарабайыр христиандық бойынша, Өсиеттің біреуіне немесеекіншісіне жасалған сілтемелер арқылы “дәлелденбегеннің”барлығы да “ойдан шығарылған” деп есептелгендіктен, буларда христиандық шығу тегіне не құрылымға ие болған еді.Бірақ, этнологтардың ізденістері бізді, мәжуси дүниеге қарсыбағытталған христиандық полемиканың семантикалықмүрасын қайта қарауға мәжбүр етті. Біз, ақыр аяғында,мифтің, оған “қарабайыр” және бағзы қоғамдардың, яғни,миф қоғамдық өмір мен мәдениеттің кәміл негізі болыптабылатын адамзат қабатының тарапынан салынған мөнмаңызынсезіне және түсіне бастағандаймыз. Ендігі жердемынадай факт бірден көзге түседі: осындай қоғамдарда миф,қасиетті тарихты, яғни, адамнан жоғары түрған, ҮлыУақыттың таңатарында, бастаудың in illo tempore қасиеттіуақытында болып өткен көңілашарды кәміл (абсолют)ақиқатты жеткізіп береді деп есептелген. Болымды жэнеҚасиетті (киелі) болган миф типтік (дағдылы, үйреншікті)сипаткд ие болды, үлгі етер модель және, белгілі бір дәрежедекүллі адамдық жүріс-түрыс атаулыны ақтап алушысы болыптабылатындықтан, қайталанып түратын дүниеге айналды.Ьасқа сөздермен айтканда, миф уақыт бастауларында болып187

өткеннің кәміл тарихы болып табылады жэне адамның жүрістүрысыүшін үлгі бере алады. Қүдайдың немесе мисгикалыққаһарманның типтік іс-әрекеттерін кошіре (қайталай)отырып, немесе олардьщ бастан кешкендерін жай ганабайыпты (егжей-тегжейлі түрде) баяндай отырып, бағзықоғамның адамы озін дүниәуйлік уақыттан ажыратып аладыжәне магиялық жолмен қайтадан Үлы қасиетті уақыттатүрған болып шығады.Даусыз анығы, бүл жерде біз мүрат-қүндылықтардыңтолық орын ауыстыруымен (перестановка) істес болыпотырмыз, ойткені, қазіргі заман тілі мифті “ойданшығарумен” шатастырып алып жүрген шақта, дәстүрлімәдениеттің адамы одан ақиқаттың мумкін болар жагызкөңілашарын кореді. Осындай корытынды шығарылғаннанбері коп уақыт оте қойған жоқ. Бірте-бірте біз миф мүмкінемес жэне адам сенгісіз туралы әңгімелейді деген фактынықорғаштамайтын болдық, миф біздікінен озгеше ойлаумашыгы болып табылады деген түжырымды қанағат ететінболдық, жэне, кез келген жагдайда да біз мифке о бастан(априорлы) қателесу болмақ деп карай алмайтын болдық.Біз одан ары карай жылжи отырып, мифті, ақьш-ойдыңжалпы тарихындагы үжымдық ой-машықтың негүрлыммаңызды формасы ретінде, интеграциялауга тырыстық. Ешбірқогамда (оның даму деңгейіне қарамастан) үжымдық оймашықешқашан да толықтай жоққа шыгарылмайтынболгандықтан, біз, қазіргі дүниенің мистикалық жүрістүрыстыңіздерін әлі де болса сақтап отыргандыгын кормейқала алмайтын едік: мәселен, символдардың бүкіл қогамтарапынан қабылдануы үжымдық ой-машыгының сақталудеп жорылады (түсіндіріледі). Өзінің барлық түсінілуіменқоса алгандагы Үлттық тудың функциясының бағзымәдениеттердің кез келген символдары ның бірінін“қабылдануынан” мүлде айырмасы жоқ екендігін корсетутым күрделі болмайды. Бүл қогамдық өмір жазықтыгындабагзы және бүгінгі дүниелердің рет-ретімен болатынауысуында үзіліп қалу жоқ деп айтумен бірдей. Жалгыз ғанаелеулі айырмашылық бүгінгі когамды қүрап отырғаниндивидуумдардың копшілігінде, дәстүрлі қогамдардыңмүшелерінің арасында болмаган, немесе болмаган деугеболатын, дербес (жеке-дара) ой-машыгының болуында жатыр.Бүл жерде “үжымдык ой-машықтың” котеріп отырганжалпы жон-жосықтарын талқылауды бастауга орын жоқ.188

Біздің міндетіміз барынша қарапайым: егер миф “қарабайыр”адамзаттың инфантилді немесе қателескен жай ганатуындысы емес, дуниедегі болмыс формасының кескінделуіболса, онда бүгінгі заман мифтері жөнінде не айтуға болареді? Немесе барынша нақтылап айтар болсақ, мифтіңмәдениетгердеіі салтқа негізделген елеулі орнын қандай нәрсеалып отыр? Тіпті, егер, бүгінгі заман тарапынан кейбірмифтер мен ж иы нты қ символдарды әлі де болса“қабылданып” жүрса де, олары дәстүрлі қоғамдардағымифтердін атқарған орталық рөлінен тым алыста түр;соңғыларымен салыстырғанда біздің қазіргі заманымызмифтерден ада болған тәрізді көрінеді. Тіпті, қазіргі замангықоғамның барлық індетгері мен дағдарыстары сәйкес (тиісті)мифологияның жоқтығынан болып отыр деген де пікір бар.Юнг өзінің кітаптарының бірін “Рух ізтеу үстіндегі қазіргіадам” деп атағанда, ол христиандықтан түбегейлі түрдеажырап кеткеннен бері дағларыста түрған бүгінгі дүние,оған жаңа рухани қайнарлардан сапырып қүйып алугамүмкіндік бере алатын және оның жасампаздық күштерінжаңартуға мүмкіндік беретін жаңа мифті іздеу үстінде түрдеген ойды үстанған болатын297.Бір қарағанда, бүгінгі заманның (дүниенің) мифтергебай емес екендігі анық. Мәселен, жаппай ереуілге шығуоқиғасы туралы біздің заманымыздың сирек мифтерінің біріретінде әңгімеленген болатын. Бірақ, мүндай түсіеікті дүрысдеуге болмайтын: адамдардьщ басым көпшілігіне кеңінентанымал (популярная) идея, алыс не жақын болашақта мифкеайнала алады деп есептеліп жүрген еді. Бірақ, мифтеросылайша “пайда болмайды”. Жалпыға ортақ ереуіл саяси297 “Қазіргі заман (дүние)” деп автор қазіргі заманғы батыстықҚоғамды және қайта өрлеу мен Реформация дэуірлерінен бастап, біртебіртеқалыптасқан ақыл-ойдың белгілі бір жай-күйін түсініп отыр. Бүлмөн-мағынасында, қала халқының таптарының белсенділігі “қазіргізамангы” болып табылады —яғни, адамзаттың азды-көпті ағарту (білімбеРУ) жоне емір сүріп отырған мәдениетгін калыптастырған бөлігі болыптабылады. Түрғындардың калган бөлігі, эсіресе, орталық және оңтүстікшьіғысЕвропада, әлі де болса өздерінің дөстүрлі жоне жартылайхРистиандық рухани жаһанға жататындығын сқөтап отыр. Ауылшаруашылығы басым мэдениеттер, эдетте, тарих дегенде салғырт; копжагдайда олар тарихта жай күңілінен бастарынан өткізеді, улкен тарихи°Қиғаларға тап болган жағдайларда (м эселен, ежелгі замандагыварварлардың баса-көктеп кіруі сиякты), оларга тек салгырт карсыласутүрінде гана жауап береді.189

күрестің қүралы болуы мүмкін, бірақ оның мифологиялықпреценденттері жоқ, және, оны мифологиялық мәртебеденжүрдай қылу үшін осының өзі де жетіп жатыр.Маркстің коммунизміне келсек, іс мүлде басқаша.Марксизмнің философиялық негізділігіне қатысты барлықмәселені жайына қалдырып, коммунизмнің мифологиялықүлгісымағын және оның танымалдығы мен табыстарыныңэсхатологиялық мән-мағынасын ғана қарастырып көрелікші.Маркстің ғылыми бақ-талайы (притязания) туралы не ойласақта, Коммунистік манифестің авторының Жерорта теңізіаймағы мен Орта Шығыстың үлы эсхатологиялық мифтерініңбіреуін алып және жалғастырып отырғандығы анық.Нақтылар болсақ: азап-қайғысы дүниенің онтологиялықмәртебесін өзгертуге бағышталған Әділетті Біреудің(“таңдалған”, “сайланған”, “пәк”, “уағызшы”, біздіңзаманымызда —пролетариат) атқаруы тиіс күтқарушы рөлі.Маркстің іс жүзіндегі тапсыз қоғамы жэне сол алып келетінбарлық тарихи дегбірлердің (напряженность) жойылуы,бірқатар ілімдер бойынша Тарихтың басы мен ақырындажатқан Алтын Ғасыр туралы мифтен өзінің барынша дәлмысалын (перецендентін) табады. Марек осы көне мифтімессиялық иудей-христиандық идеологияның, бір біржағынан —пролетариатқа таңылған (бүйырылған) сәуегейлікжәне қүтқарушы рөлдері, екінші жағынан — Христ пенАнтихрист арасындагы апокалипсистік ш айқаспенсалыстыруға әбден болатын Қайырымдылық (соның шешушіжеңісімен аяқталатын) пен Зүлымдық арасындагы шешушішайқас сияқты идеологияның нағыз өзімен байытты. Расындада, Маркс тарихтың абсолютті мақсат-муратына дегениудей-христиандық эсхатологиялық сенім-нанымды өзпайдасьша жаратқан; бүл жағынан ол басқа, тарихи кернеулерадамның табиғи болмысына тән, сондықтан оларданешқашанда толықтай қүтылуға болмайды деп есептегентарихи философтардан (мәселен, Крочеден, Ортега-и-Гассеттен) алшақтап кетеді.Коммунистік мифтің салтанаттылыгы мен салауаттылыоптимизмімен салыстырғанда, үлтшыл-социалистердіңуағыздап жүрген мифологиясы жонсіз болып көрінеді; текнәсілдік мифтің шектеулілігіне (қалган Европа үстем нәсілгебагынады дегенді елестетудің озі мүмкін емес кой)байланысты ғана емес, ең алдымен, герман мифологиясының190

хүбегейлі түрдегі пессимизміне байланысты осылай деугеболады. Христиандық мүрат-қүндылықтарды лактырыптастауга және “нәсілдің”, яғни, нордтық мәжусиліктің руханибастауларын қалпына келтіруге талпынған нацизм германмифологиясын тірілтуге мәжбүр болды. Бірақ, психоанализкөзкарасы түргысынан алганда, мүндай әрекет, іс жүзіндеүжымдық озін-озі олтірушілікке шақыру болып шыққанеді, өйткені, ежелгі германдықтардың уагыздаган жәнекүткен эсхатоны298, басқа емес, рагнаректің299 нақ өзі, ягни,заманның апатты ақыры болып табылатын еді. Бүл қүдайлармен демондар арасындагы, барлық қүдайлар мен барлыққаһармандардың қаза табуымен және дүниенің біржлдатахаосқа регрессиясымен аяқталатын галамат шайқас болатын.Рас, рагнаректен соң дүние жаңарган түрде қайта төрітілуітиіс еді (ежелгі германдықтарга да галамдық циклдердокторинасы мен дүниенің қайталаны п отыратынқиратылулары мен жаратылулары туралы миф белгілі болганеді). Соган қарамастан, христиандық мифологиянынордтыққа алмастыру дегеннің озі жүбату мен уәдеге толыэсхатологияны (христиандықта “заман ақыр” тарихтыаяқтайды жэне сонымен бір мезгілде қайта тугызады гой)анық пессимистік эсхатонга ауыстыру дегенді білдіреді.Саясат тіліне аударганда бүл ауыстыру мынадай создергепара-пар дерлік болып шыгады: “Өздеріңнің ескі иудейхристиандықертегілерінді жайына қалдырындар да, коцілтүңгиыгында оздеріңнің германдық ата-бабаларыңныц сенімнанымдарынмаздатыңдар; сосын біздің қүдайлар мендемондық күштер арасындагы соңгы үлы ш айқасқадайындалындар. Осынау апокалипсистік шайқаста біздіңқүдайлар, біздің қаһармандар және солармен қоса біздер қазатабамыз. Бүл рагнарек болмақ, бірақ, кейінірек “жаңадүние”туады”. Осындай тарихтың соңын пессимистік түргыданкөрудің герман халқының бір болігінің ойын жаулапалуының озі таң қаддырарлық; осының расында да осылайболып шыгуының озі әлі де болса психологтар алдына мәселеҚойып келеді.298 Көне грек тіліндегі eshatos— соңғы — алдағы ақыр заман туралымифтер.Көне исланд тіліндегі ragnarok— қүдайлар тағдыры (казасы).андинав мифологиясындағы қүдайлар мен хтоникалык қүбыжыкрдыңарасындагы соңғы шайкастан кейінгі күдайлар мен бүкілДүниенің жойылуы.191

Осы екі саяси мифтен басқа, қазіргі замангы қоғамның,сірә, мән-маңыздылығы жагынан осылармен салыстыруғатүрарлық басқа мифтері жоқ сияқты. Біз мифті адамныңжүріс-турысының muni ретінде, сонымен бір мезгілде,дәстүрлі дәстүрлердегі сияқты, өркениет элементі ретіндеқарастырамыз. Жеке-даралық (индивидуал) қабылдау (көру)деңгейінде миф ешқашан толық жоғалып корген емес: олқазіргі адамның түс көрулерінде, фантазияларында,талпыныс-ниеттерінде көрініс тауып отырады. Саны есепсізпсихологиялық әдебиет бізгі әрбір индивидуумның естергілік(бессознательное) және жартылай естік (полусознательное)әрекеттерінлегі үлкенді-кішілі мифологияларды ашуғадагдыландырып тастады. Бірақ, қазір, бізді бәрінен де бүрынқазіргі дүниеде, дәстүрлі мәдениеттерді мифтің иеленгенорталық орнын не нәрсенің иеленіп отыргандығықызықтырады. Басқа сөздермен айтқанда, психиканыңбүлыңғыр түңғиы нда үлы м иф тік тақы ры птарды ңқайталанып жататындыгын сезіне отырып, біз, өлі де болса,мифтің, оз замандастарымыздың арасында азды-көпті азыптозганкүйде болса да адамның жүріс-түрысының еліктеугеболатын үлгісі ретінде сақталган-сақталмағанына көңілбөлуімізді қоймай келеміз. Мифтің өзі де, миф қозгалысқакелтіретін символдар да, психиканың бүгінгі (осы шақтағы)дүниесінен ешқашан да толық жоғальш кетпегенге үқсайды;ол тек қана өзінің аспекгін өзгертеді және озінің әрекетгерінтүмшалап тастайды. Әлеуметтік деңгейдегі мифтің іс-әрекетінашу және зерттеуімізді жалгастыруымыз сабақ бола ала ма?Тағы бір мысал. Бүгінгі дүниеде атап өтіліп жүрген жәнесырт көзге таза дүниәуйлік болып көрінетін кейбір мерекелерәлі де болса мифологиялық қүрымы мен функциясын сақтапкеле жатқандығы анық көрінеді. Жяңа жылды тойлау немесебаланың дүниеге келуімен немесе жаңа үйдің салыныпбітуімен байланысты салтанаттар —осылардың барлыгы даincipit vita novam , ягни, толық жаңадан төрітілуге мүлдежаңа басталуга деген бүлыңгыр түрде болса да сезіліп отырганқажеттілікті корсетеді301. Осынау дүниәуйлік салтанаттардынөзінің мистикалық архетипінен —жаратылудың ауық-ауыкқайталануынан қаншама алыстап кеткеніне қарамастан,300 Жаңа өмірдің басталуы (лат).301 M.Eliade, The Myth of the Eternal Retupn, trans. by W .R.Trask,London, 1955, pp. 83.192

қазіргі заман адамының осындай, қаншалықты секулярланыпкетсе де, сценарийлердің ауық-ауық қайта “ойналып”тұруына деген қажеттілікті әлі де болса сезініп отырғандығыанык. Қазіргі заман адамының өз мерекелерінің мифологиялыкнегізін әлі де болса қаншалықты сезіне алатындығынанықтау мүмкіндіктері жоқ; біз үшін осындай салтанаттардыңоның өмірде аз, бүлыңгыр да болса терең серпінге(резонансқа) ие болып отырғандығы маңызды.Бүл жалғыз гана мысал: бірақ та ол бізді затгардың жалпыж а й -к ү й і деп аталатынға қатысты хабардар (қанық) ете алады.Кейбір мифологиялық тақырыптар бүгінгі заманғымәдениетте әлі де болса сақталып отыр, дегенмен, оларды,үзаққа созылған секулярлану процесіне түскендіктен де,танып-түстеу оңай болмайды. Бүл бүрындары-ақ белгіліболды: расында да, бүгінгі заманғы қоғамды өмір менҒаламның секуляризациясы тьш алысқа әкеткен қоғам депанықтауға болады. Бүгінгі заманғы дүниенің жаңалығыежелгі киелі қүндылықтарды зайырлы деңгейде қайтаданбағамдауда жатыр302.Біз, дегенмен, бүгінгі дүниеде “мистикалықтан” ең болмасабірдеме қалғандығын, одан басқа, әрекет пен қүндылықтың,дүниелік деңгейге сәйкес келуі үшін жаңаша жорылғанбейнесінің нені көрсететіндігін анықтағымыз келеді. Егер дебарлық қүбылыстар осындай сипатгауга сәйкес келіп жатқанболса, бізге, бүгінгі заманғы дүниенің өзіне дейінгі барлықтарихи формаларға қарсы шығып түр дегенмен келісуге туракелер еді. Бірақ, осындай гипотезаны христиандықтыңболуының өзі жоққа шыгарады. Христиандық “қазіргізамангы” мәдениетке тэн галамга немесе өмірге дегенсекулярланган козқарастарды еш мойындамайды.302 Осы процестің жақсы мысалы ретінде табиғатта таңылып жүргенҚүндылықтар трансформациясы болып табылады. Біз адамныңТабиғатпен өзара байланысын лақтырып тастағанамыз жоқ, бүл мүмкінДе емес. Бірақ, бүл өзара байланыс өзін ің мон-мағынасы менытталуьгн өзгертті. Табиғатқа көзайым болу бақылауға, тәжірибегежәне есепке ауысты, магиялық-діни байланысты біз эстетикалық немесежаи ғана сентиментті сезімдерге, спортапен айналасуға жоне гигиенанымойындауға, т.т. алмастырдық. Қайта өрлеу доуіріндегі физика немесеКаз‘Ргі кездегі натуралисттер туралы, олар “табигатты сүймейді” деп•луга болмайды, бірақ, бүл “сүйіспеншіліктен” біз ендігі жерде бағзымәдениеттердің адамының — ауыл шаруашылык кэсібіне бағытталғанропалық мәдениеттерде сақталып отырган рухани позициясынанштеңені таба алмаймыз.193

Сонымен бірге көтеріліп отырған сауал қарапайым емес.Бірақ, батыс дүниесі немесе оның үлкен бөлігі әлі де болсаөздерінің христиандыққа жататындығын айтып отырғандықтан,бүл сауалды айналып өтуге болмайды. Мен қазіргіуақыттағы христиандықтағы “мифтік элементтер” депаталатындарға тоқталы п жатпаймын. Осы “ мифтікэлементтер” туралы не айтылса да, олар баяғыда-ақхристиандыққа сіңірілген жэне кез келген жагдайдахристиандықтың мән-маңызы басқа қиырда (перспективада)қарастырылуы қажет. Бірақ уақыт откен сайын, қазіргізамангы дүние, христиандық болудан қалды немесе әліхристиандық болып табылмайды деп түжырымдайтындауыстар шыгып қалып жатады. Біздің алдымызга койылганміндетті назарда үстар болсақ, бізге entmythologisierungm -кеүміт артатындарга, оның мөн-сүрін (сущность) қүрайтынақиқатты қалпына келтіру мақсатында христиандықты“демифоло-гизациялау” керек деп есептейтіндерге тоқталыпжатудың қажеттілігі жок. Кейбіреулер мүлде керісінше депесептейді. М өселен, Ю нг қазіргі замангы дүниеніңдагдарысының себебін христиандық символдар мен“мифтердің” енді уақытта күллі адамдық сүриетпен(существо) қабылданбауынан, олардың өмірден ада болган,ш орланып біткен, сы ртқы ж ай-ж апсарлармен ганатүсіндіріліп, сондықтан да психиканың гүмыр түңгиындаешқандай рол ойнамайтын создер мен қимыл-нышандаргадейін қысқаруынан деп түсіндіреді.Біз үшін мәселе басқа болып корінеді: христиандық,қазіргі замангы секулярланган жэне зайырланган (светский,мирской) дүниеде, қаншалықты дәрежеде, багзы мәдениеттердегіүстемдік еткен мифтің орнымен салыстыруга болатынүқсас рухани кокжиекті сақтап отыр? Христиандықтыңмүндай салыстырудан қорықпауына болатындыгын бірденайтуымыз керек; оның ерекшелігі, оздігі, діни дүниесезімsui generis304 категориясы ретінде жөне тарихтагы озінінқүндылықтарын рет-ретімен орналастырган сенім-нанымменсақтандырылган, кепілденген. Иудаизмді есепке алмаганда,христиандыққа дейінгі бірде-бір дін, қүдайдың дүниементүзу (тура) және қайтусыз корісуі ретінде тарихқа да,194303 Демифологизация (нем).304 Өз тегіндегі жалғыз, уникум(лат).

қүтқарылудың жалғыз ғана қуралы (Авраамнан өрбіген сенімнанымдіалып отырмыз) ретінде сенім-нанымға да осындайбағам бермеген. Сондықтан да, мәжусиліктің діни дүниесінеқарсы бағытталған христиандық полемика тарихи жағынаналғанда ескіріп қалып отыр: христиандыққа оны ендігі жердекандай ма болмасын басқа бір дінмен немесе гностикалықмекгеппен шатастырылып алу қаупі төніп түрған жоқ. Осыныжэне барынша жақында ғана белгілі болған “миф дүниедегібелгілі бір жүріс-түрыс бейнесін үсынады” деген жаңалықтыатап корсете отырып, христиандық, бір гана фактының, оныңдін бояуының арқасында, ең қүрығанда, бір мифтік позицияны—литургиялық уақытқа қатысты, яғни, дүниелікуакыт пен illud tempus үлы уақыттың ауық-ауық қайтыпоралуын қабылдамау позициясын сақтауы тиіс.Христиандар үшін Иисус Христос мифтік түлға болыпесептелмейді, қайта керісінше, ол тарихи кейіпкер болыптабылады; оның үлылығы абсолюттік тарихилы ққанегізделген. Христос өзін жай ғана адам, “жалпы алғандағыадам” етіп жасап алған жоқ, арасында дүниеге келуді тандапалған адамдардьщ тарихи жай-күйін қабылдады да. Жәнеоған осы тарихилықтан қашу үшін ешқандай да кереметке(мешелдерді түрғызып, мерездерді емдеп жаза отырып,басқалардың “тарихи жағдайын” жүмсарту үшін кереметтердіжасап отырғанына қарамастан) жүгінудің қажеттілігі жоқ.Соған қарамастан, христианш ылдардың діни дүниеқабылдауы Христке типтік үлгі ретінде, Қүдайдың өмірін,өлімі мен қайта тірілуін литургиялык қайталауға жәнехристан уақытының Христік Вифлеемдегі дүниеге келуімен(Рождество) басталатын жэне шартгы түрде оның Самғауымен(Вознесение) аяқталатын Ulus tempus-пен дәлме-дәл түсуінееліктеуге негізделеді. Ендігі жерде біз адам үлгісінің кіргізілу,типтік сценарийді қайталау және дүниелік уақыттан ҮлыУақытта ашылатын сәт арқылы шығып кету - “мифтікжүріс-түрыстың”, яғни, мифтен өзінің сүрмегінің қайнаркөзінкөретін бағзы мэдениет адамының жүріс-түрысыныңнепзгі нышан-корсеткіштері болып табылатындығын білеміз.Ьіз, мифті қайталаған немесе оған, мифтік кейіпкерлерініңҚозғалыс-нышандары арқьшы еліктеген кезде әрқашан дамиФтің замандасы (тустасы) болып шығамыз. Киркегордыңкәмщ христианға қойған талабы - оның Христке замандас,Уақыттас болуы еді. Бірақ, Киркегор бойынша “кәміл195

христианин” болып табылдмайтын кісінің өзі де бәрі-бірХристік замандасы болмай қала алмайды, өйткені, жүгінудіңоне бойында христиан ом ір сүріп ж ат қан литургиялықуақыты - жай ғана уақыт емес, өзінің мән-сүрінде, Сөзтәнге айналатын, Інжілдің illud tempus-ы , киелі уақыт болыптабылады. Христианшыл крестегі азапты, мәселен, жылсайынғы Төртінші шілде немесе Он бірінші қыркүйектегімерекелеуге қатысқандағы сияқты еске алуға қатыспайды.Ол оқиғаны атап өтпейді, тылсымдықты қайта жасайды.Христиан үшін Иисус оның алдында hic et nuns305 өледіжәне қайта тіріледі.Крестік Азаптар немесе Қайта тірілу арқылы христиандүниелік уақытты ыдыратыды (шашады, таратады) және ілкібастаулық және киелі уақытқа бойлап кетеді.Христиандық пен бағзы дүниені ажыратып түрғантүбегейлі озгешеліктерге тоқталып жатудың қажеттілігі жоқ:дауласпаққа олар тым анық көрініп түр. Тек біз жаңағағана еске салып өткен жүріс-түрысты сәйкестендіру ғанақалады. Христиан үшін, бағзы қоғамның адамы сияқты,уақыт біртекгі емес, ол өзін “дүниелік” және “киелі” уақытқаболіп, ауық-ауық болып түратын ажыраулардың (үзілулердің)субъектісі болып табылады. Мүндағы “киелі” уақыт, өзінөзішексіздікке дейін қайталай отырып, бір уақыт болыпкала береді, шексіз қайтымсыз болады. Бағзы діндерденайырмашылығы, христиандықтың Уақыттың ақырынжариялайтындығы және күтетіндігі айтылған болатын,мүнысы тарихтың “дүниелік” уақытына қарағанда түрысболғанымен, Иисус Христегі қүдайлық пен адамдықтыңтүтастануынан басталатын литургиялық уақытқа катыстыбүрыс болып шыгады. Христиандық illud tempus тарихтыңаяқталымен бітіп қалмайды.Осындай бірнеше үстірт бақылаулар бізге христиандықтыңбүгінгі заманғы дүниедегі өмірдің “мифтік” жүрісіннақты қандай мағынада үзартатындығын көрсетіп берді.Егер біз мифтің кәміл табигаты мен функциясын есепке(назарға) алатын болсақ, онда христиандықтың бағзыадамның болмысының бейнесінен асып өте алмағанынбайқаған болар едік; ол мүны істей алмайтын да еді. Homonaturaliter Christianusi06.196305 Осында жоне казір (лат).306 Адам өз табиғасында христиандыө (лат).

Дегенмен, өлі әріптен басқа христиандыктан ештеңекалмаған замандастарда мифтік орнын ненің алғандығынаныктау қажетгілігі қалып отыр.Мифтік жүріс-тұрыс үшін маңызды болып табылатындардыңішінен типтік үлгінің, қайталаудың, дүниелікуақытган шығып о бастағы уақытқа еніп кетудің — еңқүрығанда алғашқы екеуінің кез келген адамдық жайжапсарларүшін маңызды болып табылатындығын ескерерболсақ, кез келген қогамның өз мифтерімен толықтайқоштасуы мүмкін емес сияқты болып көрінетін шыгар.Сондықтан да қазіргі заман адамының оқу (үйрету), білімберу және дидактикалы қ мэдениет деп ж үргенініңбарлыгының да багзы қогамдардагы мифтің атқарганфункциясындай функцияны атқарып отыргандыгын керуқиынга соқпайды. Мифтер —бүзылмай сақталуы маңыздыболган тайпалық (рулық) дөстүрлер мен нормалардыңжиынтыгы гана емес, мифтердің, өдетте, қүпиялы ,багышталу түріндегі жеткізілуі — азды-көпті мөлшердеқазіргі замандагы қогамның “білім беруіне” эквивалента.М иф пен біздің көпш ілік оқы туы м ы зды ң сәй кесфункцияларының гомологиясы европалық білім-берудәстүрі үстанып отырган типтік модельдердің шыгу тегінқарастырган кезде анық байқалады. Ежелгі замандамифология мен тарихтың арасында ажырату болган жоқ:тарихи кейіпкерлер оздерінің архетиптеріне, қүдайлар менмифтік қаһармандарга еліктеуге тырысты307.Және, оз кезегінде, бүл кейіпкерлердің өмірі мен ісәрекеттерікелесі үрпақтар үшін үлгіге айналды. ПлутархҒүмырсипатты (Жизнеописание) —келесі үрпактар үшінҮлгі болар мысалдардың нагыз қазынасын жазган уақытта,Левий жас римдіктер үшін еліктеудің елеулі мөлшерінжинастырып қойган еді. Осы кейіпкерлердің моралдық жәнеазаматтық қасиетгері европалық педагогиканы, әсіресе, Қайтаерлеу дәуірінен кейін ең жогаргы критерийлерменқамтамасыз етуін жалгастыра берді. Он тогызыншы гасырдыңсоңына дейін европалық білім беру әлі де болса, европалықтаргрек-латын мәдениетінің дамуының ең шарықтау нүктесіДеп есептейтін классикалық көнеліктің архетиптеріне ілесіп,т М° tempore пайда болган, модельдерді үлгі еткен еді.0 Бұл жерде Георг Думезирдің зерттеулеріне жүгінуге болады.°ндай-ақ, қараң.: M.Eliade, The Myth of the Eternal Return, p. 37.197

Олар мифология функциясы н оқыту процесіне теңесгіруді(салыстыруды) ойлаган да жоқ, өйткені, бүкіл қоғамғақажетті типтік моделдерді жасауда жатқан мифтің бірмаңызды сипаттамасын назардан тыс қалдырған еді. Оныңүстіне, бүдан біз өте ортақ, ж алпы лама адамдық,нақтылағанда, бір адамдық омірдің тарихын мысал ретіндекорсету жэне тарихи кейіпкерді архетипке айналдырутенденциясын танимыз, мойындаймыз. Бүл тенденция, т іт і,гылыми дүниенің неғүрлым корнекгі өкілдерінің арасындада сақталып отыр. А.Жидтің дүрыс байқағанындай, Гетеөмірді, басқа адамзаттың барлыгына да үлгі боларлықтайетіп сүру қажет деп есептеген. Ол істеген ісінің барлығынанда улгі жасамақ болды. Өз кезегінде, өзінің жеке өміріндеол, қүдайлар мен мифтік қаһармандарға еліктемесе де, еңқүрығанда солардың жүріс-түрысына еліктеді. 1932 жылыПоль Валери былай деп жазган болатын: “Ол біз үшін адамнәсілінің джентльменінің, өзін қүдай ретінде үсынудың еңсәтті талпынысының бірін көрсетеді”.Бірақ, мүндай моделдік өмірлерге еліктеу тек мектептікбілім беру қүралдары арқылы ғана қолдау тауып қоймайды.Ресми педагогикамен бірге және ол ықпал етуін қойғаннанкейінгі үзақ уақыт бойына, қазіргі заман адамы, шашыраңқытүрде болса да күшті эсер ететін, еліктеу үшін мысалдардыңтүтас тізбегін үсынатын мифологияның ықпалына түседі.Болымды (реалды) жэне ойдан шыгарылган қаһармандаревропалық жас өрендікті қалыптастыруда маңызды рөлойнайты: шытырман оқигалы әңгімелердің кейіпкерлері,согыс қаһармандары, экран нақсүйерлері, т.т. Уақыттыңөтуіне қарай бүл мифология үнемі байытылып отырады.Біз өзгермелі (айнымалы) сәннің үсынып отыратын елікгеугеарналган бейнелерінің бірінен соң бірімен кездесіп отырамызжәне соларга еліктеуге тырысамыз. Жазушылар, мәселен,Дон Жуанның, саяси немесе әскери қаһарманның, жолыболмайтын ашынаның, циниктің, нигилистің, меланхолиялыкақынның, т.т. қазіргі замангы версияларын жиі-жиікорсетеді — бүл моделдердің барлыгы да топикалыкформалары мифтікжүріс-түрыста ашылатын мифологиялыкдәстүрлерді жалгастырып келеді. Осы архетиптерді көшіріпқайталау адамның өзінің дербес тарихына деген белгілі бірқанагатганбауын көрсетіп қояды. Бүл жерде өзінің жергілікппровинциялық тарихының кемерінен асып қандай да бір198

Үлы Уақытқа (алғашқы сюрреалистердің мифтік уақытынемесе экзистенциалистердің манифесті болсьш, бәрібір) тапболуды аңсаған бүлыңғыр талпынысы бар.Бірақ, секулярланған, шайылып кеткен, жасырылғанмифтер мен мифологиялық бейнелер барлық жердентабылатындықтан, қазіргі заманғы дүниенің мифологиясынынадекватты анализі түтас томдарды алар еді; барболғаны оларды тани (байқай, көре) алу ғана қажет. БізЖаңа жылдың мерекелеудің жэне кез келген “жаңабасталуларды” атап өтулердің мифологиялық негізін ескесалып өткенбіз. Олардан біз тағы да жаңаруга деген аңсауды,дүниенін жаңаруын қалауды, жаңарған, яғни, қайтаданжаратылган дүниенің жаңа тарихына кіруге деген тілектібайқай аламыз. Осының сан-алуан мысалдарын келтіру қиынемес. Жоғалтып алынған үжмақ туралы миф әлі күнге шейінүжмақты арал немесе күнәсіз жер, зандары жойылғанбосатылған, ал уақыты орнынан тапжылмай түрған жербейнелерінде сақталып отыр. Қазіргі заман адамының, еңалдымен, оның уақытқа деген позициясын анализдей отырып,мифологиялық журіс-түрысының бетпердесінің аргы жагынаене (өте, кіре) алатьшдыгымызды айтуымыз қажет. Біз ілкібастаулық уақытка шығуды қамтамасыз етудің мифтегі еңмаңызды функцияларының бірі болып табылатындығын естеншығармауымыз керек. Бүл “тарихи мезет” деп аталатындынемесе осы шактық уақытты елеусіз қалдыру, байқамағансу,жоққа шығару тенденциясынан көрінеді.Полинезиялықтар, үлкен теңіз сапарына аттана отырып,оның “жаңа екендігін”, тендессіздігін және сыртқы күштермен себептердің ықпалынсыз, өзінен-өзі болып отырғандығынжоққа шығаруға тырысады; олар үшін тек қандай дабір мифтік каһарманның, “жол көрсетпек”, үлгі-мысалҚалдырмақ болып, in illo tempore-де жасаған саяхатынҚайталау окиғасы болып табылады. Бірақ, мифтік саганықайталау ретінде жүзуге қазіргі заманғы атгану дегеннің өзіосы шақты бастан (ойдан) лактырып тастау дегенді дебілдіреді. Адамның, нақ осы шақтың алдында түрудыҚаламауы, оның қандай да бір атақты, ілкі бастаулық,абсолюттік уақыт “оқиғасына” қатысуға деген бүлыңғыртілекгі —кей жағдайда бүгінгі заман адамының уақыттыңbip текті сүрықсыздығының бүзып өтіп, уақыттың үзына°йының “шегінің сыртына” шығып кетіп, қайтадан (тағы199

да) өз ағымында, өзінің дербес тарихын жасап жатқан “осы”уақыттан сапалы түрде озгеше болып түрган “басқа”уақытттың ішіне енуге деген жанталаса талпынысы болыптабылады. Осыны оймызда үстай отырып, біз бүгінгідуниеде мифтерге не болды деген сауалга жауап бере аламыз.Бүгінгі заман адамы сан-алуан жэне қолда бар қүралдардыңкомегіне сүйене отырып өзін оз “тарихынан босатып алуга”және басқа темпоралдық ыргақта омір сүруге тадпынады.Осылайша істей отырып, ол, өзі де сезбей, өмірдің мифтікбейнесіне қайтып оралады.Мүны, егер бүгінгі заман адамының пайдаланып отырган“қашып шыгудың” екі принципті тәсілін —оқу мен коріністікөңіл-көтерулерді байыптырақ қарастырар болсақ, жақсырақтүсінуге болады. Біздің көпшілікке арналган ойын-сауықты(зрелищ ны е) көрсетілім дерім іздің барлы қ мифтікпрецендентін қарастырып жатудың қажеттілігі жоқ; бүқаларүрысының, ат бәйгелері мен атлеттердің жарыстарыныңжоралгылық шыгу тегін еске түсірсек те жеткілікті; олардыңбарлыгы бірыңгай ортақ нәрсеге ие, ол —“шогырланган”уақыт бойьщда, жогаргы дегбірге (напряжение) жеткен уақытбойында, діни уақытта, немесе оның магиялық ауысымыболган уақытта жүріп жату. Бүл “топтастырылган,жинақталган” уақыт театр мен киноның да ерекше өлшеміболып табылады. Драманың немесе фильмнің гүрыптықшыгу тегі мен м иф ологиялы қ қүры лы м ы на назараудармаганның өзінде де —көріністің осындай екі типі бізді“секулярланган агымнан” сапалы түрде озгеше болатынуақытта, бір мезгілде жиынтақталган және дәл нақтьшанган,эстетикалық түргыдан алганда оқигага қатысты болыпотырудан басқа, көрерменнің көңілінде терең тебіреніс,тербеліс (эхо) тугызатын (оятатын) темпоралдық ыргақтаомір сүруге мәжбүр етеді.Егер біз кітап оқуга назар аударатын болсақ, онда, бүлжердегі мәселе өте нөзік. Бір жагынан, ол әдебиеттіңформалары мен мифтік бастауларына қатысты, екіншіжагынан —оқудың өзін қолдап отырган ақылга эсер етуінеқатысты. Мифтің, әфсененің, эпикалық поэманың жәнеқазіргі замангы әдебиеттід рет-ретімен жалғасқан сатыларыжиі корсетіліп жүр, сондықтан да бүл жерде оларгатоқталудың қажеттілігі жоқ. Жай гана, бүгінгі замандагыатақты романдарда белгілі бір дәрежеге дейін мифтік200

208- ыархетиптердің сақталып отырғандығын еске сала кетейікші.Роман каһарманының өтуі тиіс қиындықтар мен сынақтаралдыңғы мифтік қаһармандардың хикаяларында кездесіпотырады. Ілкі бастаулық сулар, Үжмақ аралдары, КиеліГраальді іздеулер, қаһармандық және мистикалық бағыштаусиякты мифтік тақырыптарының қазіргі заманғы европалықәдебиетте әлі де болса үстем болып отырғаңдығын көрсетугеболады. Жуық арада біз сюрреализмдегі мифологиялықтақырып пен ілкі бастаулық символдардың орасан зордүмпуінің болғандығын бақыладық. Кітап киоскілерініңәдебиеті туралы айтар болсақ, олардың мифологиялықсипаты көзге үрып түр. Әрбір танымал роман Қайырымдылықпен Зүлымдықтың, қаһарман мен оңбағанның(ібілістің қазіргі заманғы бойлануы) типтік күресін көрсетуіжәне фольклордың универсал мотивтерінің бірі —қуғынғатүскен жас әйелді, қүтқарылған маһаббатты, беймәлімдемеушіні, т.т. мотивін қайталауы тиіс. Тіпті детективтікромандар да (Роже Кэлуа жақсы көрсеткен) мифологиялықтақырыптарға түнып түр.Лирикалық поэзияның мифтерді қайталайтындығы менжалғастыратындығын еске салуымыз қажет пе? Поэзияатаулы тілді “қайта жасауға” тырысады, басқаша айтқанда,қазіргі заманғы күнделікгі гілден алшақтап кетіп, жаңа, жекежәне өз сөзін, соңғы анализге сәйкес —қүпия сөзді табуғатырысады. Бірақ, поэтикалық туынды, лингвистикалықтуынды сияқты, уақттан —тілде шоғырланған тарихтан бастартуды ойластырады — және, уақыт сезінілмегендіктен,темпоралдық ағымның жады болмағандықтан өткен шақболмаған кезде, қьісылып-қымтарылмай шығарма тудырумүмкін болған кездегі үжмақтық, ілкі жай-күйге қайтыпоралуға ден қояды. Оның үстіне, қазіргі уақыттың өзіндеДе, үлы ақын үшін “өткен шақ” деген жоқ, ол дүниені,Жаратудың алғашқы күніндегі космогониялық мезетіндеқандай болса, сондай түрде кореді деп айтылады. Белгілі біркөзқарас түрғысынан қарағанда біз әрбір үлы ақын дүниені,егеР Уақыт пен Тарихтың болмаған жағдайындағы дүниеқандай болса, сондай етіп коруге тырысқандықтан, “қайта*асап ш ы ғарады ” . Бүл ж өнінен оны ң позициясыҚарабайыр” адамның және дәстүрлі мэдениет адамыныңпозицияларына таңғажайып түрде үқсас болып шығады.Бірақ, ең алдымен бізді кітап оқудың, бүл жерде біз,еРтедегі өркениеттерге беймәлім болған, қазіргі дүниенің201

арнайы қүбылысымен істес болып отыргандықтан, өзініңмифологиялық функциясы қызықтырады. Оқу тек, әлі деболса Европаның ауыл шаруашылық қауымдарындасақталып отырған дәстүрлі ауызша фольклордың орныниемденіп қана қоймайды, сонымен қатар бағзы қогамдардағымифтерді баяндаудың орнын да иемденеді. Қазіргікітап оқу индивидуумға, сірә, қы зғы лы қты көңілкөтерулергеқарағанда анағүрлым коп мөлшерде паузажасауға жэне сонымен бір мезгілде “уақыттан кетуге”мүмкіндік береді. Біз уақытты детективті әңгімемен“олтіреміз” бе, немесе басқа темпоралдық жаһанға шығыпкетеміз бе —кез келген романды оқып жатып біздің істепжататынымыз —біз басқа ырғақта, басқа тарихта өмір сүруүшін, бәрібір өзіміздің жеке-дербес уақыт агысынан шығыпкетеміз. Бүл мән-мағынасындағы оқу бізге “жеңіл жол”үсынады, ол бізге шығын аз көңіл-кешпектер модификациясынүсынады. Қазіргі заман адамы үшін бүл, адамның өлімгеалып бара жатқан уақыттың кері қайтпас ағысынана шығыпкетуге деген астыртын тілегін қанағаттандары алады депесептеуге болатын Уақытқа үстемдік ету иллюзиясынберетін тамаша “алаңсыздану” болып табылады.Біз кез келген текті мифологиялық позициядан көретін,бірақ, іс жүзінде, адамның табиғасынан ажырағысыз уақыттанқоргану, бүгінгі замангы дүниеде, негізінен оныңалаңсыздықтары (отвлечение) мен ойын-сауықтарды(увлечение), түрлі бейнеде түмшаланган түрде көрінеді. Нақосында қазіргі заман мәдениеттері мен басқа өркениеттерарасындагы түбегейлі айырмашылықтарды көруге болады.Барлық дәстүрлі қогамдарда кез келген манызды әрекетөзінің мифтік, түлгадан жогары жатқан моділін қайта төрітеді,ягни, олай болса, киелі уақьггта болып откен. Еңбек, қолөнер,согыс жэне махаббат —бүлардың барлыгы тылсымдықтарболган еді. Қүдайлар пен қаһармандардың in illo tempore-jxtбасынан кешкен оқигаларды қайталау адамдық сүрмеккекиелі табигатпен, өмір мен галамга таңылатын қасиетті аспектберді. Үлы Уақытқа осылайша ашыла отырып, киелі сүрмек,көбіне-коп қаншалықты жүтаң болмаса да, өз мән-магынасыбойынша бай болган еді: қалай болганда да, ол уақыттираниясының астында түрмаган еді. Кәміл “уақыттыбагындыру” жүмысты секуляризациялаудан басталады. Текбүгінгі қогамда гана адам өзін күнделікті жүмысының, оның202

ауқымында уақыттан ешқашан да кетіп қала алмайтынболғандыктан түтқыны болып сезінеді. Адам ендігі жердеөзінің жүмыс сағаттарының өне бойында —яғни, ол өзініңболымды өлеуметтік мән-сүрін корсетіп отырган шақта,уақытты “олтіре алмайтын” болғандықтан —ол уақыттандемалыс сағаттарында кетуге тырысады: қазіргі оркениеттіңойлап тапқан ойын-сауықтары мен сауық-сайрандарыныңөте көптігі де осыған байланысты. Басқа сөздермен айтқанда,затгардың реті дәстүрлі мәдениеттердегі ретке қарама-қарсыболып орналасқан сияқты корінеді, ойткені, әлгілерде“алаңсыздану” деген атымен болған жоқ; әрбір маңыздышаруаның (істің) озі “уақыттан кету” болып табылатын. Нақсондықтан да, жаңа ғана коргеніміздей, ешқандай кәмілдіни сенім-нанымдары жоқ индивидуумдардың басымкопш ілігінің м иф тік позициясы - оларды ң коңілкөтерулерінде, сондай-ақ, олардың естергілік (бессознательное)психикалық іс-әрекетінде (түс кору, фантазия,ностальгия, т.т.). Ал бүл “уақы тқа кіру” жүмыстысекулярлаумен жэне одан кейінгі сүрмек автоматизациялауменшатастыра бастау дегенді білдіреді, мүнысыбайқалмай қала алмайтын бостандықтан айырылуға алыпкеледі; сондықтан қоғамдык деңгейдегі шындықтан (болмысақиқатынан) кетудің мүмкін болған жалғыз жолы коңілкотеру,алаңсыз болу, сауык-сайран қүру болып табылады.Келдірілген бірнеше бақылау жеткілікті болар депойлаймыз. Біз қазіргі дүние мифтік жүріс-түрысты толықтайжогалтып алды деп айта алмаймыз, бар болғаны оның әрекетету орісі ғана озгерді: миф ендігі жерде омірдің маңыздысекторларында үстемдік қүра алмайды, ол, ішінара болса да,психиканың неғүрылым жасырылған деңгейлеріне, ішінараҚогамның екінші дәрежелі және, тіпті, жауапкершілі жоқіс-әрекетіне ығыстырылған. Рас, комескіленген түрде болсаДа мифтік жүріс-түрыс, білім беру атқарып отырған рәлде,оның озінде де тек оте жас адамдарға қатысты болігіндесақталып қалды. Оның үстіне, мысал (үлгі) үсынуда жатқанбілім беру функциясы жоғалып кету жолында түр: қазіргізамангы педагогика озім ен-озі болуды, даралықты(непостредственность) қолдайды. Нағыз діни омірді есепкеалмаганда, мифтің ең алдымен коңіл-котерулерде гана жүмысістеитіндігін кордік. Бірақ, ол ешқашан да жоқ болып203

кетпейді; кейде ол өзі туралы, қоғамдық өмірде саяси мифформасында, ерекше күшпен жария етеді.Мифті түсіну күндердің күнінде жиырмасыншы ғасырдыңнеғүрлым пайдалы жаңалыктарының қатарына жатқызылатындығынтүспалдауға болады. Батыстык адам дүниеніңәміршісі болып табьшмайды; ол ендігі жерде аборигендердібасқармайды, алармен әңгіме жүргізеді. Егер ол осы әңгіменінеден бастау керектігін білсе жаман болмас еді. Оған,“қарабайыр” немесе “артта қалған” дүниенің ретті түрдеқазіргіге үқсас дүниеге алмасуында ажырасу, үзілу жоқекендігін сезіну қажет. Ендігі жерде, жарты ғасыр бүрынғыдағдылы болған, негрлердің немесе тынық мүхиттықаралдыктардың онерін озі үшін ашып, соларға тәнті болу(тамсану) аздық етеді. Қазір бізге осы өнердің рухани қайнаркоздерінөзіміздің бойымыздан қайтадан ашу қажет; әлі деболса “ м иф тік” болып қалып оты рған біздің осыуақытымызда осы өнердің не нәрсе екендігін және оның,мифтің адамдық жай-күйдің ажырамас бөлігі болыптабылуының арқасында аман қалып, уақыттың ауқымындаөмір сүріп жатқан адамның аландаушылығын көрсетіпотырғандығын сезінуіміз қажет.204

VIII тарау. ТЫЛСЫМДЫҚ ЖЭНЕ РУХАНИ КДЙТА ӨРЛЕУАвстралиялық космогония жэне мифологияКарадж ерилердегі м истериялар, яғн и , олардьщжектпегінің қүпия рәсімдері космогониямсн байланыстыболып шыгады. Егер барынша дэл айткымыз келсе, ондаолардьщ жоралгылық тірлігінің барлыгы да космогиниягатәуелді дер еді. Вигагі (“түс кору замандары”) замандарында,дүние жаратылган кезде, адамзат қогамдарының күні бүгінгешейін сакталып, гүмыр кешіп отырган формаларықалыптаскан кезде, жоралгылар да салтанатты түрдебасталган, сондан бері олар да еш өзгеріссіз, галаматтиянақтылықпен қайталанып келеді. Басқа да багзықогамдардагы сняқты , караджерилердің козқарасытүргысынан Караганда да, тарих in illo tempore мифтікуақытгарында, Қаһарман атагын иеленген, қүдайы болымдысүриеттер (существа) іс-әрекеттерінің арқасында болып откенбірнеше оқигалармен шектеледі. Караджерилер тарихқакилігуге (вмешиваться) хақымыз бар деп, ягни, “тол” тарихжасауга болады деп есептемеген. Түтас алганда, олар озболымды(самобытность) мойындамайды: олар уақьгг таңындаболып откен типтік іс- әрекеттерді қайталай береді. Бірақ,бүл типтік іс-әрекеттер қүдайлар мен қүдайы болымдысүриеттердің тарапынан жасалып отыргандықтан, олардыбагзы адамның ауық-ауық және міндетті түрде қайталапотыруы оның космогонияның қасиетті атмосферасында қалабергісі келетіндігін көрсетеді. Іс жүзінде, озіндік болымдыжоққа шыгарудың озі дүниәуй дүниені (мирского мира)жоққа шыгару, адамзат тарихына деген кызыгушылықтыңболмауы дегенге пара-пар. Сайып келгенде, багзы адамныңсүрмегі Уақыт бастауындагы корінілген типтік модельдердіүнемі қайталап отырга негізделіп отыр. Қазір көретініміздей,мистериялар осы ілуі бастаулық көріністерді ауық-ауық қайтатөріту арқылы мәңгіленеді.205

Міне, Караджерилердің танымы осында жатыр.241Түс керу заманында, Жерден динго кейпін иемденген,Багаджимбири деген ортақ есімі бар агалы-інілі екеу шығады.Сосын олар, алыптығы соншама, төбелері көкке жететін екіалып адамға айналып кетеді. Багаджимбирилер пайдаболғанға дейін ештеңе де —ағаштар да, жан-жануарлар да,адамдар да болмаған еді. Алыптар жерден “бірінші күннің”таңы атар қарсаңында ғана шыққан болатын және бірнешесәт өтпей жатып-ақ олар әрқашан да таң атқан кезде әнсалатын кішкентай duru қүстың даусын естиді. Бүған дейінБагаджимбирилер ештеңе білмеген еді. Ағайындыларжануарлар мен өсімдерді көргеннен соң әрқайсысына ат беребастапты. Осы сәттен бастап жануарлар мен өсімдіктер,атауларына ие болып үлгергендіктен, шынымен де өмір сүребастапты. Багаджимбирилердің біреуі сиіп алу үшінтоқтайды. Оның інісі де, ағасының оқыс әрекеттерінеқызығып кетіп, тоқтайды да, ағасының іс-өрекеттерін (ымишараттарын)қайталай бастайды. Міне, австралиялықкараджерилер, кіші дөрет алу үшін, тоқтайды да белгілі бірарнайы позаға түседі: олар ілкі бастағы позаны имитациялайды.Содан кейін Багаджимбирилер солтүстік жаққа жүздерінбүрып, жүлдыз бен айды кореді, оларды “жүлдыз” және“ай” деп атайды. Олар еркектер мен әйелдерді кездестіреді:олардың отбасылық қарым-қатынастары мен кландарғаболінуі жетіле қойм аган болаты н, сонды қтан да,Багаджимбирилер оларды, күні бүгін қандай болып отырса,сондай жүйе сай етіп үйымдастырып береді. Ол ол ма, бүладамдардьщ озі жетіле қоймаган еді: олардың жынысмүшелері жоқ болатын - Багаджимбири саңырауқүлақтыңекі түрін алып, бүгінгі адамдарда бар мүшелерменқамтамасыз етіп береді. Агайындылар бір жерге келгендетоқтап, әлдебір түқымды (бидайды) шикілей жеп кореді де,сол бойда-ақ, қарқылдап күле бастайды, ойткені олартүқымды (бидайды) бүлайша жеуге болмайтындыгын білетінеді; түқым (бидай) дайындалуы тиіс болатын —содан беріадамдар әрқашан да, әлгілерге еліктей отырып, түқымды(бидайды) ас қылып жеуге дайындап келеді. Багаджимбирилерpirmal-ды (үлкен таяқ сиякты бірдеме) бір жануарга241 Қараң.: Ralph Piddington, “Karadjeri Initiation”, in Oceania, II, 1932-33, pp. 46-48: жэне An introduction to Sosial Anthropology, Edinburgh-London, 1950, pp. 91-105.206

карата лактырып, оны өлтіреді —содан бері адамдар дэлосылайша өрекет етеді. Кэптеген мифтер Багаджимбирилердіңсалт-дәстүрлердің (олардьщ жүрісін суретгей отырып) негізінқалаушы болып шыққандығы жонінде әңгімелейді. Еңақырында олар жетпек рөсімдерін енгізген және ең біріншіболып, содан бері қасиетті деп есептеле бастаған кремнийкездік (пышақ), rhombe 242 және рігтаі сияқты тылсымдықкүралдарын пайдаланган. Бірак, Нгариман деген еркекағайынды егуін найзамен өлтіреді. Олардьщ анасы, Дилга(кейбір мифтерде, олардың осіп-өнуі қүрсақтан/жатырдантыс болса да, олардьщ анасы болғандығы айтылады), тымалыста болғанына қарамастан, жел арқылы олардьщмәйіттерінің иісін сезеді. Сол бойда оның емшектерінен сүтаға бастап, сүт өлген қос қаһарман жатқан жерге төгілебастайды, сол жерде, екпінді агысқа айналып, ағайыңдылардытірілтеді, қылмыскерді батырыгі жібереді. Кейінірек екіБагаджимбири су жыландарына айналып, олардьщ жандарыкокке (европалықтар Магеллан түмандығы деп атап жүрген)түмандықка айналу үшін көтеріліп кеткен.Караджери жетпегіБүл аңыздар Караджери тайпасының мифологиялықнегізін қүрайды. Жетпек тылсымы (ғүрпы) ағайындыБагаджимбири бастап берген рәсімдерді, олардыңжалғыларының кейбіреуінің мәні толық түсінікті болмасада қайта өрбітеді. Алдымен, осы жетпектің бірнеше жылғасозылып кететін біраз санды рәсімдерден түратындығынескертіп алуымыз керек. Осылайша, бүл тек бір ғана, жасбалалық шақтан ересектікке оту гүрпының мәселесі емес,өзінің атына сай, бірте-бірте жүргізілетін және сатыларғабөлінген, тек жас оренге тайпаның мифтері, дәстүрлері жәнеәлкуметтік әдет-ғүрыптары жонінде айтып қана коймайтын,сөздің тура мағынасында оны үйрететін бір жетпектікмәселесі болып табылады. Жас өрен тек физиологиялықтүрғыдан гана кәмелетке толып қоймай, екі мифтік сүруші~ Багаджимбири жария еткен түрінде қоршаган дүниеменістес болып шыгады.Таспа-белбеудің шетіне байланған ағаш таяқ, айналдырғанда үзік-ІК кҮРілдеген дыбыс шығарады.207

Ғүрыптар едәуір шырмаулы жөне ортақ белгілеріңжинақтау үшін күрделі болып шыққан. Оның үстіне, бізолардың маңыздырақтарына ғана тоқталумен шектелмекшіміз.Біріншісі тііуа, ол балалық шақпен қоштасуды атапөтеді: он екі жастар шамасында баланы тағы, бүталы (тоғайлы,буш) алқапқа апарады, және ол жақта оның денесіне басынанаяғына дейін адам қанын жағады. Бірнеше ай өткен соңоның мүрнын теседі және сол тесіктен қауырсын өткізеді.Осыдан кейін бала арнайы есімге ие болады. Екінші,неғүрлым мақызды ғүрып —піштіру (сүндетке отырғызу)ғүрпы, ол екі немесе үш жыл өткен соң барып істеледі. Олтылсымдықтың озі болып табылады. Баланы оның отбасысыжәне бүкіл тайпа, қүдды бір ол өліп қалғандай, жоқтайды,жылап-сықтайды. Кейбір мөн-мағынасында ол расында даөліп қалған, түнде оны орманға алып барады, сол жерде олалғаш рет киелі өндерді естиді. Орман арғы (о) дүниеліктіңсимволы болып табылады: біз осыменен қарабайырхалықтардың ғүрыптары мен тылсымдауларында әлденешерет жолығысатын боламыз. Бірақ, басқа нышан-белгілер деөлу процесіндегі баланың өз жай-күйінің түбегейлі түрдеөзгертіндігін көрсетеді. Келесі күні еркектердің әрқайсысықолдарының күре тамырын кесіп, аққан қанды ыдысқажинайды. Тыр-жалаңаш жатқан, ештеңені көріп-естімес үшінкоздері байланып, қүлақтары бітеліп жатқан бала, оттыңжанында отырып коп мөлшерде қан ішуі тиіс болады. Олқанның озіне өлім әкелетіндігіне сенімді, бірақ, бақытынақарай, аз уақыт өткен соң, жетпекті өткізіп жатқантуыстарының да әлгі қаннан ауыз тиіп -отырганын көреді.Бала өзірше жерде қала түрады. Оның тізелерін қалқан жауыптүрады. Содан кейін оған еркекгер бірінен соң бірі жақындапкеле бастайды, олардың кесілген күре тамырларынан шыққанқан оның басына тамады. Осыдан соң туысқандарының біреуібаланың беліне адам шаштарынан өрілген белбеуді байлайды,бүкіл тобыр лагерьге қайтып оралады, мүнда әйелдер ментуысқандары тағы да оны жоқтай бастайды. Асты жорлғылықтүрғыдан қабылдағаннан кейін, жетпекшіге жағылуға дайыналауды тапсырады және осының оған оның жыныс мүшелеріөртеніп кететін отты жағуға көмектесетіндігін айтады. Келесікүні жиырма торт күнге созылатын, саны коп рэсімдермен(біз оларға тоқталып жатпаймыз) үзіліп түратын саяхатбасталады. Баланың касына оның еркек туысқандарыныН208

бірнешеуі еріп жүреді. Жоралғылық сапар кезінде оғансөйлеуге болмайды. Тек, ең үлкені, оган озіне назар аудартуүшін ерекше бір дыбыс шығаруға, озіне не керек екендігінкөрсету үшін ымдап не қолдарымен белгі беруге гана рүқсатетіледі. Ол ол ма, сынак кезінде (яғни, ол таіиіи, жетпекпродесіндегі бала болып түрған кезінде) ол тек озін қолынанжетектеп жүргенде ғана қозгалып жүре алады. Ол үнемібасын томен қарай салбыратып үстайды. Бақылаушыныңсөзіне қараганда, оның бет-әлпетінде ешқандай сезімнышаны болмайды. Пиддингтон бүлған қатысты былайдейді: “Егер оның озіне берілген нүсқауларға тез “жауапберетіндігін” байқамаған болсақ, онда оны ақылы кем депойлап қалуға болар еді”243.Лагерьге қайтып оралған соң жаңа бағышталғанға(жетпектен откен балаға) оның жолының бойында омірсүретін барлық тайпалардың оківдер тобы келіп кетеді. Оларлагерьге жақындағанда әйелдер оларды бастарына коконіслақтыра отырып қарсы алады (амандасы), Олар болса мүндаймадақтауға бумеранг лақтырып жауап қатады. Бүл еліктеуде жоралгылық сипатқа ие. Бірақ, кейде, қандай да бірбумеранг әйелге тиіп кеткенде нагыс айқай-шу, үрысубасталады. Қайтып оралуы туыстарының осындай гүрыптықжылауы (причитание) мен ерікті түрде оз-оздерін азаптауынтугызган жетпекші, түн болысымен басталатын және түрлітүрлімифтік оқигаларды көрсететін әндер мен билердентүратын мерекеге (тойлауга) қатыстырылмайды. Таң қылаңбере жаңа багышталганда піштіру үшін тогайга (бушқа) алыпбарады. Ол, бірнеше оташы (оперирующие) кремнийпышақтармен піштіру жүмыстарын тындырып болганша,көздері байланған, қүлақтары бітелген күйде отырады.Осындай піштірудің барынша күрделі және оте ауырболатындыгын айтуымыз керек: жыныс мүшесінің түпжагынан ота (операция) жасаушылар тіліп, мүшенің барлықэпидермисін (терінің сыртқы кабатын) алып тастайды. Бүлкезде лагерьде оның туысқандары жылап-сыктап жатады.Бәрі біткен кезде, басқалар сияқты, жылап-сықтап түрганоперация жасаушылар, әлі көздері байланып, қүлақтарыбітеліп, басы салбырап отырган жаңа багышталганныңалдында тагы да тізіледі. Операция жасаушылар сыйлық'43 R. Piddington, Karadjeri Initiation, pp. 68-69.209

есебінде өздерінің бумерангтерін лақтырады және өздерініңшын есімдерін атайды. Жақында ғана жетпектен өткен жасжігітгердің тобы өздерінің rhombe-лерін былғақтатып түрыпжетпекшіге көрсетеді, жетпекші болса, осынау үрейтудыратын қүралдарды алгаш рет көріп түрған еді. Әйелдермен барлық жаңа бағышталғандар сияқты, ол да rhombeшығаратын дыбысты қүдайы болымды тіршілік иесініңдауысы деп есептеп келген еді.Оның жаракатындағы қан кеуіп кеткен соң, отажасагандар оған кремний қүралдарды көрсетеді. Осыменен“жетпек” деуге болатын жетпек рәсімі аяқталады. Бірақжас жігіт бірнеше күн буш ішінде қала түрады. Лагерьгеқайтып оралатын күні оның денесіне түгелдей қанжағылады, оны жас өрендердің үздіксіз айналдарып түрганrhom be-лерінің шуылымен қарсы алады. Лагерьдегібүтақтардың астында жасырынган әйелдер мен балалар,еркектер rhombe-nepin жасырып қойганша одан шығаалмайды. Әйелдер жаңа багышталганды гүрыптық жылапсықтауменқарсы алып, ас үсынады.Екі немесе үш жыл бойына жас өрен жетпектің осысатысында қала береді және miangu деп аталатын болады.Одан кейін ол басқа бір операцияга —келтелеуге (подрезание)тартылады. Бүл гүрыптың мәні төменірек, ол бір күнге ганасозылады жэне оган тек бірнеше көрші-қолаң гана жиналады.Сәл кейінірек laribuda деп аталган тагы бір рәсім откізіледі.Орман ішінде, еркектер киелі әнді айтып жатқан кезде, жаңабагышталушы агаш басына өрмелейді. Пиддингтон осы әнтақырыбының агаш туралы мифпен байланысты екендігін,бірақ, караджерилердің оның мән-магынасын үмытыпкеткендігін жазыпты. Бірақ, біз осы жоралгының мәнісінқандай болатындыгын түспалдай аламыз: агаш галамдық өсті,Ғаламдық Агашты символдайды; оның басына өрмелейотырып, жаңа багышталушы аспанға жетеді. Бүл —коптегенавстралиялық мифтер мен жоралгыларда кездесіп отыратынКокке символдық түрде көтерілу оқигасы244.Бірақ толық тағышталып болудың мөртебесіне жетуаяқталган жоқ. Белгілі бір уақыт откен сайын басқа дарәсімдер өткізіліп түрады, бүл жерде біз оларды сипаттапкорсете алмаймыз. Біз тек қана, бірнеше жыл өткеннен кейін244 M.Eliade, Le chamanisme et les techniques de 1-extzse, pp. 55, 125.

midedi рәсімінін жасалатындығын атап өте аламыз: ақсақалдаржана бағы ш талғанды ж етектеп ж үріп р іг т а і-ды ң(жорлғылык бағандар сияқты бірдеме) қайда жерленгенінкөрсетеді. Бүл, саяхат деуге боларлықтай үзақ жол. Осындайкөрсету әндер, ең алдымен, Багаджимбири саяхатынсимволдайтын билер арқылы жүзеге асырылады. Еңсоңында, олар оған Багаджимбиридің рігтаі рәсімін бастапбергені туралы түсіндіріп береді.Тылсымдық жэне жетпекБіз, әрқашан да өзіңнің зерттегелі жүрген типтесғүрыптарын біреуін болса да таныс болғанның артықтықетпес деген оймен караджери тайпасының жетпегіне тоқталыпөттік. Енді біз баска жетпектерге де тоқталуға тиістіміз, бірақкараджери мысалы тиянақты суреттеу (сипаттама беру)нәтижесінің біз күткендегідей, істің оп-оңай болмайтындығынкөрсетіп берді. Караджерилердің жетпекгің терең мәнмағынасынбіз басқа халықтардағы осыған үқсас рәсімдердіқарастырғаннан соң ғана үғынатын боламыз. Біз қазірдіңөзінде-ақ оның кейбір арнайы нышан-белгілеріне нүсқайаламыз. Айтып өткеніміздей, бүл жерде жай ғана бір жасшамалық топтан екіншісіне өту ғүрпынан да үлкенірекбірдеме бар. Жетпек жылдарға созылады, ал коңілашардың(откровения) бірнеше деңгейлі болады. Ең алдымен, біріншіжәне ең үрейлі көңілашар —tremendum сияқты киеліліктіңкөңілашары. Көңілашарлардың астам текті ақикатын, күшін,автономиялығын, өлшеусіздігін (несоизмеримость) ең алғашрет басынан кешіп (көңіл-кешіп) отырған жас өреносылардың алдында өзін үрейлі сезінуден бастайды. ОсынауҚүдайы болымды үреймен бетпе-бет кездесіп қалған жетпекшіоледі: ол балалық ш ақ үшін - яғни, білместік пенжауапкершіліксіздік үшін оледі. Міне, сондықтан да, оныңотбасысы жылап-сықтап, жоқтау айтады: ол орманнанҚайтып келген кезде ол бүрынғы, бала күніндегідей болаалмайды. Жаңа ғана көргеніміздей, ол, қорқынышқа, азаптанУга,қиналуға бетпе-бет кездесуге мәжбүрлейтін, ең алдымен,оған тіршілік етудің жаңа бейнесін —ересектерге тиесілі,нақтылағанда, бір мезгідде көңілге ашылатіын касиеттіліктің,өлімнің және сексуалдылықтың бейніесін қабылдауғамәжбүрлейтін жетпектік сынақ қатарларынан өтеді.211

Австралиялықтар осының барлығын сезіне (үғына) аладынемесе жетпек тылсымдығын, біздің қазіргі заманғыпедагогоика жүйесін жасағанымыз сияқты, сана және ерікгітүрде ойлап тапқан деуге болмайды. Олардың жүрістүрыстары,бүкіл бағзы адамзаттың жүріс-түрыстарысияқты, экзистенциалды болып шығады. Австралиялықосылайша әрекеттерге барғанда, өзінің көңілінің тереңкөкейінде өзінің Жаһандағы ерекше хал-жағдайын сезінеалғандықтан, яғни, адамзаттың ғүмыр кешуінің тылсымдығынсезіне алғандықтан ғана бара алды. Жаңа ғана атапөткен тылсымдық киеліліктің көңілашарына, сексуалдылықтыңкөңілашарына және өлімді сезінуге қатысты болыпшығады. Балаға осы көңіл-кешерлер (переживания) туралыештеңе белгісіз. Ересек болса, оларды бірінен соң бірінқабылдай отырып, оларды өзінің түлғасына, жоралғылықөлімі мен қайта тірілуінен кейінгі түлғасына қосады. Бүлтақырыптар —tremendum, өлім және сексуалдылық, өзіміздіңбаяндау барысында көргеніміздей, сансыз рет қайталанады.Айтып алар жайт, жаңа, нүрланған ғүмырында қайтатірілмекке, өзінің балалық, зайырлы және қайта оралмасөмірі үшін өлген жетпекші, оған таным-білімді, сана-сезімді,даналықты иемденуді мүмкін етер жаңа кейіпте қайта туады.Жаңадан бағышталушы тек кайтадан туған ғана емес,тылсымдықтардан хабары бар, бетер-табиғи (метафизикалық)деңгейдегі коңілашарларды білетін білім ді(образованный) адам болып табылады. Үйретілу кезінде олкиелі қүпияларды, қүдайлар мен дүниенің пайда болуытуралы мифтерді; қүдайлардың шын есімдерін; rhombe-нің,жоралғылық пышақтардың және т.б. астарында жатқанақиқатты танып-білетін болады. Жетпек рухани деңгейдегіжетілгендікке пара-пар. Адамзаттың барлық діни тарихыныңөне бойында үнемі, үздіксіз қайталанып келе жатқантақырыбы — тылсымдықты танып-білген, білімді болыпшыққан жаңа бағышталушы туралы тақырып болыптабылады. Бірақ, біз көріп өткендей, караджери жетпегі —бар болғаны Багаджимбириге тән, типтік іс-әрекеттердіқайталау. Дегенмен, бүл іс-әрекеттер, Багаджимбирилерқазіргі қалпындағы дүниені осылай етіп жасағандықтан да,космогонияны қүрайды. Қысқаша айтқанда, өрбір жасореннің жетпегі кезінде адам баласы жаңа космогонияныңалдында түратын болады. Бүл дүниенің генезисі адамды“калыптастыруға” қажетті модель болып қызмет атқарады.212

Барлық жерде біз жетпек тылсымдарымен кездесеміз,және барлық жерде, тіпті, ең бағзы деген қоғамдарда, оларөлім мен жаңадан туу символизмін қамтиды. Біз, бұл жерде,жетпектің, түрлі мәдени қүрылымдар мен жетпек типтерініңарасындагы өзара байланыстылықты анықтауға мүмкіндікбере алар, осындай тарихи анализін жүзеге асыруғакауқарсызбыз, бірақ, ең қүрығанда, осы қүпия рәсімдердіңбасым көпшілігіне тән ортақ, тән нышан-белгілерді сүрыптапкөрсетіл көрелікші245.(1) Барлық жерде тылсымдық жетпекшіні өз отбасысынанажыратып алу және ормандағы “оқшауланудан” басталады.Осының өзінен-ақ өлім символизмі аңгарыла бастайды:орман, джунгли жөне қараңғылық “арғы дүниелікті”,Көлеңкелер Дүниесін символдайды. Кейбір жерлердежолбарыс шығып үміткерді арқасына отырғызып алыпджунглиге кіріп кетеді дегенге сенеді. Таңы жануар жасорендерді Көлеңкелер Дүниесіне жетектеп алып жүретінмифтік Ата-бабаны, жетпек Өгерін (мастер) келбеттейді. Басқажерлерде жетпекшіні қүбыжық жүтып қояды деп есептейді—жетпекгегі бүл тақырыпқа біз кейінірек қайта айналыпсоғатын боламыз: қазіргі сәтте бізді қараңғылық символизміқызықтырады. Қүбыжықтың (монстр) жемсауында —ғаламдық Түн; бүл —ғаламдық деңгейдегі де, адам гүмырыдеңгейіндегі де сүрмектің тумақтық типі болып табылады.(2) Коптеген діндерде орман (тогай, джунгли, буш) ішіндежетпекке арналган лашық болады. Осы лашықта жасүміткерлер сынақтың бір болігінен отеді және тайпаныңқүпия дәстүрлеріне үйретіледі. Жетпекке арналган лашықана қүрсагын (материнское лоно) символдайды246.Жетпекшінің олімі тумақтық (үрықтық) күйге қайтадан түсудегенді білдіреді, бірақ, мүны тек адамдык физиология245 H einrich Schurtz, Altersklassen und M hherbunde, Berlin, 1902;H.Webster, Primitive Secret Sosieties. New York, 1908; J.G.Frazer, Totemismand Exogamy, 1910, III, pp. 457-550; E.M.Loeb, Tribal initiation and SecretSocieties. Unoversity o f California Publications in American Arheology andEthnology, Berkeley, 1929, Vol. 25, 3, pp. 249-288; Ad.E.Jensen, Bescheidungund Reifezeeremonien bei Naturvolkem, Stuttgert, 1932, Сондай-ак, караң.:Semaine d-Ethnologie Religieuse; compte rendu analytique de la lllieme session,Enghien-M oedling, 1923, pp, pp. 329-456. Richard Thurhwald, “Primitiveinitations und Weidergeburtsriten” Eranos Jahrbuch-Ta, 1939, VII, Zurich,1940, pp. 321-398, M .Eliade,Birth and Rebirth, New York, 1958.246 R. Thurhwald, “Primitive initations und Weidergeburtsriten” pp. 393.Сондай-ақ, караң.: Frazer,Spirits o f the Com , I, pp. 225.213

көзқарасы түрғысынан ғана емес, сондай-ақ, ең әуелі, галамдықтұрғыдан түсіну керек. Тумақтық жай-күй уақытша,караджерилер айтатындай, “бірінші күннің таңыныңатуының алдындағы” виртуалдық немесе ғаламға дейінгіғүмыр кешу бейнесіне қайта түсумен (регрессия) бірдей(эквивалентті). Бүған, көп мағыналы, пісіп-жетілутүрғысынан анықталып қойылған жаңадан туудыңсимволына қайта айналып согудың мүмкіндігі бізде әлі деболады. Қазіргі сәтте мыналармен толықтыруға рүқсатетсеңіздер: үміткердің туар алдындағы күйге (пренатальноесостояние) қайтадан түсуі (регрессиясы) оны дүниені жаратууақытының түстасы, замандасы етіп шығаруга арналған.Енді ол өзінің биологиялық түрғыдан қарағанда өміргекелгеніне дейінгі сияқты ананың қүрсағында емес, ғаламдықТүнде жөне “таңның атуын” —яғни Жаратылуды күтудеөмір сүреді. Жаңа адамға айналу үшін оған космогонияныбасынан өткізуі керек.(3) Жетпек кезіндегі өлім символизміне басқа дажоралғылар да өз сәулесін түсіреді. Кейбір халықтардаүміткерлерді комеді (жерлейді) немесе жаңа ғана қазылғанкөрге жаткызады. Оларды не бүтақ-шабақтармен жабады,олар, қүдды өліктер сияқты, қозғалыссыз жатады; не олардьщденесіне, сүлде-елес (привидение) сияқты корінуі үшін ақүнтақ жағылады. Соңғы жағдайда жетпекшілер сүлделердіңжүріс-түрысын қайталайды: олар ас жеу кезінде қолыменжемей, өлген жандар сияқты, тамақты аузымен жейді. Еңаяғы, олар, көп мағынасы бар, азаптаулар мен қинауларғатап болуы тиіс. Солардың бірі мынадай: әбден қиналғанжәне жарақаттанған (изувеченный) жетпекші демондар —жетпек өгерлері (мастер) —яғни, мифтік Ата-баба азаптайды,бөлшектейді, пісіріеді (қайнатады) немесе қуырады.Жетпекшінің физикалық азаптанулары демондық жабайыжануарлар “жеп жатқан”, еттері жетпектік қүбыжықтың(монстрдың) жақ-азуында жүлмаланып, жыртылып жатқанжәне оның жемсауында қорытылып жатқан адамның жайкүйінесәйкес келеді. Жаңадан бағышталушылардынжарақаттары (увечья) да өлім символизміне ие. Бүлжарақаттардың көпшілігі ай тәңіриелеріне де қатысты болыпшығады. Ай ауык-ауық жоғалып кетеді — ягни, үш күноткен соң қайтадан туу үшін өледі. Осындай айлыксимволизм өлімнің —барлық мистикалық қайта төрітулердінбірінші шарты болып табылады деген ойды айгактайды.214

(4) Жетпектік жарақат салу (тістерін жүлу, саусақтарынкесіп тастау, т.б.) туралы айтпай-ақ, піштіру (обрезание)жэне келтелеу (подрезание) сияқты айырықша операцияларданбаска олу мен қайта тірілудің татуаж (татуировка),тілу сияқты басқа да сыртқы нышан-белгілері бар.Мистикалық қайта торітілу символизміне қатысты айтарболсак, ол сан-алуан түрлі формаларда көрінеді. Үміткерлергежаңа есім беріледі, бұлар осыдан кейін олардьщ шын есімінеайналады. Кейбір тайпаларда жас жаңа бағышталушыларөздерінің бүрынғы барлық ғүмырларын үмытып кетеді депесептеледі. Жетпек біткен бойда оларды нәрестелершетамақтандырады, қолынан жетектеп жүреді және, қүдды жасбалалар сияқты, оларға өзін-өзі қалай үстауды үйретеді.Орманда (бушта) олар, тек бағышталғандар ғана білетін жаңатілді, ең қүрығанда қүпия сөздерді үйренеді (үйретіледі).Осылайша, жетпек кезінде барлығының да жаңадан Incipitvita nova басталатындығын көріп отырмыз. Кей жағдайда“екінші рет дүниеге келу” символизмі нақты ымишараттардан(жесты) көрінеді. Банту халықтарыныңбірқатарында піштірілуі тиіс бала, соз жоқ, белгілі болыпотырған “қайтадан туған” рәсімінің нысаны больштабылады247. Әкесі қошқарды қүрбандыққа шалады жәнеүш күн өткен соң баланы жануардың асқазан қабығымен(қарынмен, желудочная оболочка) және терісімен ораптастайды. Осылайша киінер алдында бала анасының тосегінекіріп, жаңа туған сәбидей жылауы тиіс. Ол қошқар терісіндеүш күн бойына ораулы жатады, төртінші күн болғанда әкесішешесімен жыныстық қатынасқа түседі. Нақ осы халықтаөлгендерді тумақтық позада (қол-аяқтарын бауырына жинап,бүктетілген), қошқар терісіне орап жерлейді. Ежелгі Мысырмен Үндістанда да болған символизмге, жануардың терісінежоралғылық ораны бар мистикалық қайта төрітілудіңеимволизміне ендігі жерде қайтып оралмайтын боламыз248.(5) Және, ең ақырында, біз коптеген жетпектердекөрінетін және үнемі барынша қарабайыр қоғамдарда ғанакездесе бермейтін басқа тақырып жөнінде де бірнеше сөзаитуымыз керек. Бүл адамды өлтіруге қатысты. Мәселен,- 24 V.Canney, “The Skin o f Rebirth”, inMan, July, 1939, n. 91, pp. 104-^ C .W .H o b le y , Bantu Beliefs and Magic, London, 1922, pp. 78, 98.E.A.Wallis Budge, From Fetish to God in Ancient Egypt, Oxford, 1934,P- 494; S.Stevenson, The Rites o f the Twice-bom, London, 1920, pp. 33, 40.

папуалық коколар былайша өтеді249: Ең алдымен үміткеркез келген басқа жетпектегі сияқты сәйкес сынақтарға(үзаққа созылған ораза, жалғыздық, азаптаулар, гһотЬе-піккөңілашар және дәстүрлі үйретілу) түседі. Бірақ, соңыңдаоған бьшай дейді: “Сен енді рухты көрдің және нағызеркексің. Енді сен, осыны өз-өзіңе дәлелдеу үшін кісініөлтіруің керек”. Бәгденің басын иемдену (басқаны өлтіру)жолындағы аңшылық және каннибализмнің кейбірформалары бір деңгейдегі жетпектің бөліктері болыптабылады. Осындай салт-дәстүрге моралдық түрғыдан үкімшығармастан бүрын, адамды олтіру жэне оны жеу немесеоның басын олжа ретінде сақтау әрекеттерінің рухтардыңнемесе қүдайлардың іс-әрекетін қайталау болып табылатындығынеске түсіруіміз қажет. Озінің барлық мән-болмысындаосы әрекет діни, жоралғылық әрекет болып шығады. Қүдайсолай істегендіктен жетпекші де осылай етіп, адамды олтіруітиіс. Оның үстіне, жетпекшінің озі жетпек кезінде қүдайтарапынан олтіріліп отыр ғой. Ол олімді танып-білді. Олозіне берілген коңілашарды, мифтік уақытгарда қүдайлардыңенгізген тылсымдықтарын қайталуы тиіс.Біз осы типтегі жоралғы жонінде еске алып отгік, ойткені,ол әскери жетпектерде, ең алдымен тарихқа дейінгі Европадамаңызды рол атқарған. Жауынгер-қаһарман тек айдаһарлармен басқа да қүбыжықтарды ғана емес, адамдарды даолтірген. Қаһармандық дуэль —бүл да қүрбандық шалу.Соғыс —бүл, жеңіс қүдайларына сансыз қүрбандық берілетіндекаденттік жоралғы.Тағы да жетпектің қарабайыр тылсымдықтарына қайтаоралайық. Барлық жерден біз бүкіл рухани туудың —яғни,қайта орлеудің негізі болып табылатын олім символизмінкезіктіреміз. Осындай барша ситуацияларда да олімдүниәуйлікгің, киеленбеген жай-күйдің, дінді білмейтін жәнеруханият дегенде көр соқыр “кәдуілгі” адамның жай-күйініңауқымынан (тысқары) шығу дегенді білдіреді. Жетпектіңтылсымдығы жетпекші алдында ғүмыр сүрудің кәмілкемерлерін (кенере, ернек, рамка) аз-аздап ашып корсетебастайды. Оны киелілікпен таныстыра отырып, тылсымдыконы еркектің міндеттерін алуға мәжбүрлейді. Сол бір, бағзы249E.W.Chinnery and W .N.Beaver, “N otes on the Initation Ceremony ofthe Koko; Papua” in Journal o f the Royal Anthropological Institute, n. 45,1915 (pp. 69-78), pp. 76.216

қ о ғ а м д а р д а ғ ы руханилыққа қол жеткізудің өлім символизміа р қ ы л ы көрсетілетіндігі жөніндегі маңызды фактыныесімізден шығармайықшы.“Еркектер коғамдары” және күпия қоғамдарЖыныстық жетілуге байланысты өткізілетін рәсімдерменқатар басқа да, ересектерге арналған тылсымдықтарбаршылық. Бүл еркектер (ерлер) қоғамдары, Mannerbundeнемесе қүпия қоғамдар, ешкім де ештеңе біле алмайтын немесеескім де бағышталушы сынақтардың тағы бір сериясынанщыдап өткенше мүшесі бола алмайтын қүпия қоғамдар. ОсыMannerbunde-шц морфологиясы елеулірек, бүл жерде олардыңқүрылымы немесе тарихын сипаттауға мүмкіндігіміз жоқ250.Еркектердің қүпия қоғамдарының тарихына қатыстыбірдеме дер болсақ, ең коп таралғаны Фробениус үсынғанжэне тарихи-мэдени мектептің тарапынан қабылданғанболжамы болып табылады251.Осы гипотезаға сэйкес, еркектердің қүпия қоғамдары —матриархалдық қүрылыстың нәтижесі. Олардың мақсатыматриархаттың онімі болып табылатын әйелдер үстемдігінжеңу, осы үшін маскарадтарда демондар мен олгендердіңрухтары қатысып отырады дегенге сендіру нәтижесіндеәйелдердің бойына үрей орнату. Бүл жерде, озіміздің баяндайалмайтын дәйектерге сүйенер болсак, осы гипотеза оншажақсы негізделмеген сияқты болып корінеді. Перде киюдідәстүр қылған еркектер қоғамдарының ерлер үстемдігі үшінкүресте қандай да бір рол ойнаған да шыгар, бірақ, олардынжалпы сипаттағы қүбылыс ретінде матриархаттың салдарыболғандығын корсетер ешқандай айғақ жоқ. Қайта керісінше,біз, жаңа гана сараптап откен жыныстық пісіп-жетілуғүрыптары мен еркектік қүпия коғамдарының мүшелігінеөткізер жетпектердің сынақтарының арасындағы даусыз(абсолютті) ажырағызсыздықты тауып отырмыз. Мэселен,бүкіл Океанияда жос эрендер жетпегі де, еркектік қүпияҚоғамдарының мүшелігіне оту жетпегі де бірдей дерлік250 Жоғарыда сілтеме жалған еңбектерді қараң., сондай-ақ,:С.Н Wedgwood, “The Nature and Function o f Secret Societies” in Oceania,*> 2, 1930, pp. 129-151; W ill-Erich Peuckert, Geheimkulte, Heidelberg, 1951.. Sem aine d-E thnologie Religieuse III, pp. 335, W .Schm idt, DasMutterecht, Vienna, 1955, pp. 170.208-1 s217

өлімнің символдық жоралғысын —құбыжықтың жүтып қою,одан кейінгі қайта тірілу жоралғысын қамтиды, мұнысыолардың бір қайнар-козден бастау алғандығын корсетеді252.Осыдан шығатын балама, бізге даусыз болып корінетінтүйін мынадай: еркектік қүпия қоғамдар, Mannerbunde өзбастауын таипалық жетпектен алады.Біздің еншімізге тек осынау жаңа қүпия ассоциациялардыңпайда болуы мен мақсат-мүратын түсіндіру ғанақалып отыр. Ең алдымен, бізге, ерлердің де, әйелдердіңде(соңғылары оте аз болса да) болғандығын атап оту қажет.Әйелдердің қүпия қоғамдарының пайда болу себептерінолардьщ еркектер ассоциациясының еліктеуімен (соғанүқсауға тырысуымен) түсіндіре салудан қашып қүтылу қиынболар. Тіпті, кейбір жерлерден осындай имитация процесініңболғандығы дәлелденер де. Бірақ, кейінірек коретініміздей,әйелдердің қүпия қоғамдары, Werberbunde, озінің кейбірғүрыптарын алғашқы менструалдық циклмен байланыстыжыныстық пісіп-жетілу жетпегінен алады. Сондықтан да,еркектер оздерінің матриархатқа деген жаман козқарасыныңнәтижесінде қүпия қоғамдарға үйымдасты және, әйелдерде, оз кезегінде, еркектердің терроризміне қарсы қаруланумақсатында, еркектердің әрекеттерін кошіре (қайталай)отырып, Werberbunde-ш р'т үйымдастырды деп есептеугебізді ешкім міндеттей алмайды. Тағы да бір еске саларболсақ: осындай күбылыс пен оған қатысты реакцияадамзаттың діни тарихында жеткілікті түрде байқалатындығынешкім жоққа шығарғысы келіп отырған жоқ, бірақ,ол әлдебір табиғи және ілкі бастаулык бола алмайды.Жыныстық пісіп-жетілу шағында жас орендер мен қыздаротетін жетпек тылсымы осыларға бастау болған феноменболып табылады. Басқа типтегі тылсымдықтар өзбастауларын осы, еркекке немесе әйелге айналу үшін әрбірадам алуы тиіс ілкі негізді коңілашарлардан бастайды.Тылсымдықтармен әуестенетін қүпия қоғамдардың пайдаболуын түсіндірудің жалғыз, шын деуге түрарлық жолынекі жыныстағылардың әрқайсысының мүмкіндігі болғаншабарынша толық киелі (сакраменталды), ерекше дүниеде омірсүруге деген ниетінен іздеген жон сияқты.Нақ осы себептерге орай күпия қоғамдардағы жетпекжыныстық пісіп-жетілу кезіндегі жетпектерді жақынырак218252 E.M.Loeb, Tribal Initation and Secret Societies, p. 262.

еске түсіреді. Бүл жерде біз сол баяғы қатаң сынақтарды,сол баяғы өлім мен қайта тірілу символдарын, сол баяғыдәстүрлі және күпия сенім-нанымның көңілашарларынкездестіреміз. Жетпек сценарийі киелілікті sine qua non253жана жөне неғүрлым толық қанды кабылдаудың (сіңірудің)шарты болғандықтан да біз осыларды кезіктіреміз. Бірақбүл жерлердегі айырмашылыктар дәреже-деңгейлерденбайқалады: M an n erbunde-де тылсымдық тайпалықжетпекгегіге қарағанда үлкен рөл ойнайды. Тіпті, жыныстықпісш-жетілудің қүпиялығы болмашы ғүрыптары да (мәселен,Отты Жер аралының түрғындарындағы сияқты) кездесіптүрады. Бірақ, қүпия сақтау туралы серті (анты, уәдесі)болмайтын бірде бір қүпия қоғам жоқ, нақтырақ айтсақ,жергілікті халықтар өзлерінің ежелгі дәстүрлерін озгеріссізсақтап отырған кездері болмаған. Бүл үшін екі себеп бар.Біріншісі: қүпия қоғамға мүше болудың өзі іріктеуді,таңдауды білдіреді; тайпалық жетпектерден өткендердіңбарлығы бірдей, тіпті олардың қалауы осындай болса да,іріктеуден оте алмайды. Қүпиялықты күшейтудің екіншісебебі кеп дәрежеде тарихи деңгейде жатыр: дүние, тіпті,қабайыр қоғамдар үшін де өзгеріп отырады, және атабабалардыңкейбір аңыздары жоғалып (үмытылып) кетуқаупін басынан кешіреді. Олардың азғындап кетуін тоқтатуүшін, ілім жиі-жиі қүпиялылық жамылғысының астындаберіліп отырады. Осынау, доктринаның жақсы таныс“қүпияға бойлап бату” феномені, оны сақтап отырған коғамтүбегейлі трансформация жағдайында түрған шақта болады.Дэл осындай жағдай Европада да, қалалықтардыхристиандыққа өткізуден соң болып өтті: христиандыққаДейінгі діни сенім-нанымдар болашақта қайта жанданбақмақсатында, үстірт христианданып немесе христиандықтыңпердесін жамылып ауылдық жерлерде сақталды. Бірақ, еңалдымен олар дуашылардың қүпия ортасында жасырылғанеді- Қүпия қоғамдардың мистерия кезінде жеткізіп беретінкәміл шын аңыздарды білеміз деу өзімізді-өзіміз алдау болыпшығар еді. Әдетте, бақылаушылардың қолынан бар болғаныекінші дәрежелі жоралғыларды және кейбір әндерді жазып“ЛУ ғана келетін. Соған қарамастан, олардын символизміанық керініп түр, мүның өзі бізге олардың рәсімінің мәнағьінасынтүсінуге мүмкіндік береді.Онсыз (ештеңе ) жок (лат).219

Міне, мөселен, Ngoye (Ndsasa) —“тек қана клан басшыларыкіре алатын, басқалардың кіруіне шекгеу қойылған” туысқандықтыңқүпия культіне бағышталу ғүрпы254.Адептерді пантера терісінен жасалған қамшыменшықпыртып сабайды, содан кейін жер бетінен шамаменбір ярд биіктікте түрған көлденең бағанға байлап тастайды—бізге “осы ғүрыптың барысында жетпекшілердің бойьщүрей билеп, олар қашып кетуге жанталаса әрекеттенеді”дегенді айтады255.Келтірілген сипаттамадан үрейдің себебін түсіну қиын,сондықтан да бүл басқа, этнологтардың бақылауынамүмкіндік болмаған қорқынышты ғүрыпқа қатысты болуымүмкін деген күдік туғызады. Содан кейін жәңабагышталғандарды “күйдіріп-шаққыш өсімдіктермен”сылайды, олардың денелері мен шаштарын өте күштіқышытатын өсімдіктермен жауып қояды. Айтпақшы,қамшымен сабау немесе күйдіргіш шөппен (қалақаймен)сылау жетпекшіні бөлшектеп-паршалауын жөне оныдемондардың өлтіруін символдайтын жоралғы болыптабылатындығын ескертуіміз керек. Осындай символизм меносындай ғүрыптарды біз бақсылық жетпектерден де табааламыз. Ақырында, тағы бір сынақ “адепт бес-алты метрлікағашқа өрмелеп шығып, соның басында қүрамында mukunguбар дәріні ішуін міндеттейтін” сынақ та бар. Жетпекші ауылғақайтып оралғанда әйелдер оны жылап-сықтап қарсы алады.Олар, күдды жаңа бағышталушы өлуі тиістей... жылайды.Куганың басқа кейбір тайпаларында жетпекшіні “жақсылап”үрып-соға отырып, оған жаңа есім беруді мүмкін ету үшін,оның ескі есімін “өлтіріп” жатқандыгын айтады. Бізге осығүрыптарға байыпты түрде тоқталып өтудің қажеттілігі жоқ.Жыныстық пісіп-жетілуге қатысты жетпектегі сияқты, бүларда символдық олім мен одан кейінгі аспанға самғауы барқайта тірілумен байланысты болып шығады.Манджа жэне Банда тайпаларында Нгакола деген атауменмәлім когам бар. “Жетпектен өту кезінде жетпекшілергеалдын-ала айтылып берілетін миф бойынша, ертеректеНгакола жер бетінде өмір сүріпті. Оның денесі үзын шашты(түкті), қап-қара түсті болыпты. Оның қайдан шыққанын254 E.Andersson, Contribution a 1-Ethnographie des Kuta, I, Upsala, 1953,p. 211.255 E.Andersson, сонда қаран., pp. 213-219.220

ешкім білмепті, ол ну орманда (бушта), батпақты бүоақманында өмір сүріпті... Ол адамды өлтіре және үрлеп жаңаөмір бере алады екен. Ол, тіпті, жай адамды керемет адаметіп шығара алады екен. Ол адамзатқа мынаны жария етіпті:“Бірнеше адамды маған жіберіңцер, мен оларды жеймін де,сосынжаңа, өзгерген түрінде қүсып тастаймын!” Оньщ сөзінеқүлак асады, бірақ, Нгакола жүтылған адамдардьщ жартысынғана қайтарып отырғанын корген соң, адамдар одан кек алмақболады. Олар оган “коп мөлшерде маниокпен, ішіне тасқосып азықтандырды, нәтижесінде қүбыжық әлсіреп қаладыда, адамдар оны пышақтап мен келте найзалардың көмегіменөлтіреді”. Осы миф қүпия қогамның негізінде жатыр жәнеоның жоралғыларын түсіндіріп береді. Киеленген жалпақтас жетпек рәсімдерінде үлкен рол атқарады. Аңыз бойынша,осы тасты Нгаколаның денесінен шығарып алған. Жетпекшініқүбыжықтың денесін символдаушы лашыққа камайды;осында ол Нгаколаның қорқынышты даусын естиді, нақосында оны азаптайды және қинайды, өйткені, оган “жаңағана Нгаколаның тәніне енгендігі”, оның ішінде қорытылыпжатқандығын айтылады. Басқа багышталушылар бірлесебірыңгай үнмен дауыстап: “Нгакола, біздің ішекқарнымыздыал! Нгакола, біздің өмірімізді ал!” —деп әндетеді.Осыдан кейін, жетпекші сынақтарды басынан өткізген соң,гүрыпты откізіп түрган кісі, ақыр соңында, жетпекшініжүтып қойган Нгаколаның оны сыртқа қарай түкіріптастагандыгын жария етеді256.Бүл жерде біз тагы да қүбыжықтың қарнындагы (жемсауындагы),жыныстық пісіп-жетілу жетпектерінде үлкенрөл ойнайтын олім символизмімен кездесеміз. Қүпия қогамгаК1РУДІҢ гүрыптарының барлық жагынан да тайпалықжетпектерге сәйкес түсіп жататындыгына тагы да бір ретназар аударыңыздаршы: оқшаулану, қинаулар мен багышталусынақтары, өлім мен кайта тірілу, жаңа есімге ие болу, қүпиятілге үйретілу, т.б. Бүл бельгиялық уагызшы Л.БиттермиксҮеынған майомба тайпасындагы Бахимба қүпия қоғамыныңсипаттамасынан негүрлым анық байқалады257. Мүндаis? ^'^Jlderss°n , жоғарғы сілтемелерде, pp. 213-219.g Еео Bittermieux, La Société secrete des Bakhimba au M ayombe,TyDasels’ 1936. Сьерра-Леонедегі poro деген африкалық қүпия қоғамSti,HJIbI Little, “The Poro Society as an Arbiter o f Culture” in AfricanMudies, VII, 1948, pp. 1-15.221

Aжетпектің сынақтары екі жылдан бес жылға дейін созыладыжәне осындағы ең басты мөн-мағына өлу мен қайта тірілурәсімінде жатыр. Жетпекші түнде ойналатын (өрбітілетін)сцена кезінде “өлтірілуі” тиіс. Кәрі бағышталушылар“билетуші даңғыралардың (барабандардың) дүңкіліне ілесеөлуге тиістілерді жоқтаған аналар мен туыс-тумалардьщжерлеу әнін айтады”. Үміткерді қамшымен сабайды, ол алғащрет “ажал ішкілігі” деп аталған есірткілік ішкілік ішедісодан кейін, ақыл-ойды символдайтын (өлу арқылы адамданалыққа ие болады дегенді білдіретін оте маңызды еіжетей)ботелке тәрізді асқабақтың бірнеше түқымын жейді. Үміткер“ажал ішкілігін” ішіп болғаннан кейін, оның қолынанүстайды және, қарттардың бірі, ол жерге қүлап түскенгешейін оны айналып жүреді. Содан кейін олар “пәленшежәне түгенше олді!” —деп айқайлайды. Жергілікті түрғындарданшыққан куөгердің айтуы бойынша, “хор жерлеу әнін(“Ол мүлде оліп қалды! Ол мүлде өліп қалды! О, Кхимба,енді мен оны ешқашаш коре алмаймын!”) айтып жатқаншақта, олгенді әрі-бері домалата береді”.Осындай түрде жетпекшіні оныц анасы да, ағасы менапасы да (інісі мен қарындасы да) жоктайды, жылапсықтайды.Осыдан кейін бүрын бағышталған туысқандары“оліктерді” арқаларына салып алып, “қайта тірілуге арналғаналаңқай” деп аталатын киеленген қоршаулы жерге жеткізеді.Осывда оларды тыр-жалаңаш күйінде крест формасындағықазылған көрге салады, және, жергілікті торт күндік аптаныңбірінші күніне сәйкес келетін “озгеру” немесе “қайта тірілу”күні болғанға шейін сонда қалдырады. Содан кейінжетпекшілердің шаштарын алады, оларды үрып-соғьш, жергетастайды, және, ақыр соңында, коздері мен кеңсірігінекүйдіргі сүйықтың бірнеше тамшысын тамызу арқылы тірілтшалады. Бірақ, қайта тірілместен бүрын олар абсолюттіқүпиялықжөнінде ант қабылдауы тиіс: “осында коретіндерімніңбарлығын да ешкімге —әйелге де, еркекке де, бағышталмағандарғада, аққүлаққа да айтпаймын —егер осылайетер болсам, менің парша-паршамды шығарып тастандар!”258“Осында коретіндерімнің барлығы” —жетпекші әлі деболса нағыз тылсымдықты коре қоймаған дегенді бівдіреді-Оның жетпегі —яғни, жоралғылық өлу мен қайта тірілу "бар болғаны оның қасиетті тьшсымдықтарға (бүл жонінде222258 Сонда, pp. 50-52.

біздін қолымызда өте аз ақпарат қана бар) қатысып отыруынақажетті sine qua non шарты ғана.Біздің басқа еркектік құпия қоғамдар, мәселенОкеанияның қоғамдары, оның ішінде тылсымдықтары(таинства) бағышталмағандардың бойына үрей жайлататын,бақылаушылардың санасында қатты эсер қалдырған dukdukжөнінде немесе, Солтүстік Американың өздерінің бағышталуазаптауларымен мәшһүр болған еркектік туысқандықтарыжөнінде талқылауға мүмкіндік жоқ259. Мәселен, тайпалықжетпек ғүрпы сонымен бір мезгілде қүпия туысқандыққакіру болып табылатын мандандар арасындағы азаптау менқинау кез келген көзге елестетілген азаптап-қинаудан даасып түседі: екі еркек қүрбандықтың кеудесі мен арқасыныңбұлшық еттеріне пышақ тыққылап, өздерінің саусақтарынтесілген жарақат ішіне тереңірек сүғады, бүлшық еттердіңастын үңгу арқылы екі жақты тесік (петля) жасап, оған жіпбайлап, жетпекшіні жерден жоғары көтереді; көтерместенбүрын аяқ-қолының бүлшық еттеріне ауыр салмақты тастармен бизон бастары ілінген қазықшаларды шаншитын еді.Катлиннің айтуына қарағанда, жас орендердің осындайғаламат азаптауға қалайша төтеп беріп, төзімділік танытуыадам сенбестей: азаптаушылар оның тәнін тескілеп жатқаншақта, олардың бетттерінің бірде-бір бүлшық еті қозғалмағанеді260. Қүрбандық жоғарыға салбыратып ілініп қойылғаннанкейін, оны үршықша бастайды, сорлы жігіт есінен танып,оның денесі шүберекке үқсап салбырап қалғаншаайналдыруды үдеткеннін үстіне үдете береді.Жетнектегі қиналудың мәніОсы азаптаулардың (қинаулардың) маңызы қандай болуымүмкін? Алғашқы европалық көз көргендер әдетте жергіліктіжүрттардың табиғи қатігездігі жөнінде айтатын. Бірақ, бүл259 Dukduk-ке қатысты, қараң.: Western Pacific and New Giunea, pp. 27-33, reproduced by Webster, Secret Societies, pp. Ill by O.E.Briem, Les Socitessecretes de mysteres (trans. from the Swedish), Paris, 1941, pp. 38. Соңдай-ак,Караң.: Piddington, introduction to Social Anthropology, pp. 208-209.; Arioiсияқты құпия қоғамдар туы сканды қтарды ң баска типіне жатады.R-W.Wiffiamson and R.Piddington, Essays in Polihesian Mythology, Cambridge,1939, pp. 1 1 3 - 153; W.E.Muhlmann, Arioi und Mamaia, Wiesbaden, 1955.'60 George Catlin, O -K ee-Pa, London, 1867, pp. 13, 28 жоне соныкі:Annual Report o f the Smithsonian Institition for 1885, Washington, 1886,nd Pert, pp. 309. O.E.Briem, Les Socites secretes de mysteres, pp. 94-95.223

түсінік беру бола алмайды. Аборигендердің қатігездігіөркениетті жүрттардікінен артық та, кем де емес. Бірақ,әрбір дәстүрлі қоғам үшін азапталудың жоралгылық мәнмаңызыбар, өйткені, азаптауды жүзеге асыратындар астамтекті тіршілік иелері жэне олардың мақсаты қүрбандықтыңкайта төрітілуі болып табылады деп есептелінеді. Қинаудыңөзі —жетпекті өлімнің көрінісі. Адамды азаптап жатқан кезоның денесін демондар (жетпек Өгерлері) жүлмалау,паршалау, бөлшектеу арқылы өлтіріп жатқан кез дегендібілдіреді. Әулие Антонийді ібілістің (дьяволдың) қайлайқинағанын еске түсіріп көрелікші. Оны ауаға көтерді, жерастында түншықтырды, төнін кескіледі, аяқ-қолдарынқайырды, денесін болшектеді. Бүл азаптауларды христиандықілім “Әулие Антонийдің жолдан таюы (искушение)” депатайды — расында да осындай тиым салынған нәрсегеқызығып, жолдан таюы белгілі бір дәрежеде бағышталушыңсынақтарына тең болып шығады. Осы сынақтардыңбарлығына тотеп беру (тозу, шыдау) арқылы —яғни, осындай“жолдан тайдырғыш алдамшылардың” барлығына берілмеуарқылы —Антоний машайық әулиеге айналады. Басқашаайтқанда, ол оз бойындағы бүрынғы, сол бір бағышталмаған(хабары жоқ) адамды “олтіреді” және омірге басқа, қайтаторітілген, әулие адам болып қайтып оралады. Бірақ, бүл,христиандық емес козқарас түрғысынан алғанда демондароз дегеніне, яғни, бағышталмаған адамды “олтіру” және оғанқайта торітілуге мүмкіндік беруге мүмкіндік беруге дегенмақсатына жетті дегенді де білдіреді. Зүлымдық күштерінхристиандық ібілістермен шендестіру олардың қүтқарудыүйымдастырудағы жагымды функцияларынан ада қылды.Бірақ, христиандыққа дейінгі демондар, басқа сипаттарынайтпағанның өзінде, жетпек огерлері (мастер) де болған еді.Олар, жетпекшілерді, тәнімен де, жанымен де түбегейлі түрдежаңарып, кайта торітіліп, қайтадан дүниеге келе алуы үшін,үстап алып, азаптап қинады, сансыз сынақтардан отугемәжбүрледі. Ібілістердің Әулие Антонийдің жолдантаюындағы жетпекті функцияны атқарып түрғанын айтуғаболады, ойткені, калай болганда да, нақ солардың қинауларымен “жолдан тайдыргыш уәделері” әулие Антонийдіңәулиелікке (киелілікке) жетуіне мүмкіндік берді гой.Бүл ой толгамдары біздің тақырыбыздан ауып кету емес.Біз тек мандандардагы жетпектік азаптаулардың американ-224

үндіс әдет-ғүрпының табиғи қатігездігінен туындамағанын,олардын (нақтыласақ, жетпек демондарының дененіпарашалағанын білдіретін) жоралғылық мәнге ие болғанынбаса көрсеткіміз келді. Азаптанулардың осындай діни бағамыбаска да фактылар арқылы айғақталады, ең алдымен,акылдық-психикалық бүзылушылықтар (умственнопсихическиерасстройства) “қарабайыр” адамдар тарапынан,азапталушы адам қүдайы болымды тіршілік иелері тарапынанбақсы жэне мистик болу үшін тандап алынған адам болыптүсінілгендіктен “демондармен әуейі болу” (диуаналық)болып есептеледі, сондықтан да ол жетпек процесіне түседі—яғни, оны қинап азаптайды, денесін бөлшектеп, паршалайды,жэне “демондар” “өлтіреді”. Біз әр түрлі жерлерденосындай, болашақ бақсылардың басына түскен жетпектілікбүзылушылықтың бірқатар мысалдарын тіркей алдық261.Осының барлығынан біз мынадай түйін шығара аламыз:азапталулар, физикалық та, психологиялық та, жетпектенажырағысыз; қарабайыр адамдарда ауру астам текті тандалудеп қарастырылған жэне, олай болса, жетпекті сынак ретіндеқарастырылған. Адам, жаңадан қайта төрітілу мүмкіндігінеие болу үшін, әлденемеге қатысты алғанда “өлуі” тиіс болды,яғни емделуі тиіс болды: адам өзінің бүрынғы болмысытүрғысынан алғанда өледі, өзінің бағышталмаған жай-күйітүрғысынан алғанда өледі. Осындай емделуден откен адамбасқа, жаңадан қайта төрітілген (туған) адам — біздіңжағдайымызда —бақсы мен мистик болып шығады.Түрлі деңгейлерде және түрлі ситуацияларда біз,сынақтарды, қинауларды, жоралғылық өлтірілу менсимволдық қайта тірілуді қамтитын жетпектің бірыңғайсхемасын кезіктіреміз. Біз осы рухани қайта өрлеудіңсценарийдің жыныстық пісіп-жетілу уақытына орайоткізілетін жөне тайпаның барлық мүшелері үшін міндеттіболып табылатын жетпектерде де, тайпа ішінде “жабықортаны” қүрайтын еркектердің қүпия ассоциацияларындаДа үқсас болатындығын анықтадық. Оның үстіне, біз,болашақ бақсылардың жетпекті аурулары сияқты жеке-дарамистикалық бейімділіктердің де (ден қоюшылықтарлың) сол„ 261 Қараң.: Le Chamanisme..., pp. 45, 75.Психологиялық ауанындағыҚинаулардың" алхимиялық символизмі не катысты, қараң.: C.G.Jung,sychology and Alchemy, London, 1953, pp. 320; Von den Wurzeln desBewusstseins, Zurich, 1954, pp. 154, 211.225

сол бір азапталу, қиналу, өлу мен қайта тірілу сценарийіңқамтитындығын аңғардық. Осының барлығы бізге руханиқайта төрітілудің тылсымдықтары әр түрлі деңгейлерле жәнеәр түрлі жолдармен жүзеге асырылатын архетиптік процестеңтүрады деген қорытынды жасауға итермелейді. Ғүмыр сүрудіңбір формасының шегінен шығып, басқа, неғүрлым жоғарғыформасьша енуге деген қажетгіліктуьщдаған, немесе, барыншанақты айтар болсақ, рухани деңгейде өзгеріске түсу туралымәселе туындаған жағдайларда бүл әрқашан да іске кіріседі.Жыныстық пісіп-жетілу уақытындағы жетпек тылсымдықтарымен қүпия қоғамдардың жоралғылары жәнемистикалық парызды (призвание) анықтаушы пенденің ішкікөңіл-кешпектерінің (переживания) арасындагы абсолюттісәйкестік пен ажырағызсыздық бізге өте маңызды болыпкөрінеді; бірақ бүған кейінірек қайта айналып соққандыжөн көреміз.“Әйелдік мистериялар”Әйелдік деп аталатын мистериялар өте аз зерттелген,сондықтан да біз әйелдік жетпектердің мазмүнына қатыстыбүдан аз қүлакдар (ақпаратты) болып отырмыз. Дегенменде, тылсымдықтардың екі класының, еркектік жөне әйелдіккластардың арасында таң қалдырарлык үқсастықтың барекендігін айта кетуіміз қажет. Бір жастық топтан келесіжастық топқа өту ғүрыптарына сәйкес қыздарды алғашкыменструалдық циклден кейінгі жіктеу үрдісі де бар.Еркектердің қоғамдары, Mannerbunde сияқты, әйелдердіңқоғамдары, W eiberbunde де бар. Ең ақыры, еркектіктуысқандықтардың қүрамдас болігі болып табылатынбағышталу ғүрыптары таза әйелдік тылсымдықтарда дакездесіп отырады. Жалпылама мойындалу бойынша, мүндайсәйкестер ортақ сипаттарға ие. Әйелдер откізетін жетпектермен тьшсымдықтар ғүрыптарынан бізге, еркектік жетпектермен туысқандықтарда кездесетін ғүрыптардағы сәйкескелетін символизмді, нақтырақ айтар болсақ, символдыккорсетілімдерді күтуге болмас. Бірақ, бір ортак мезет бар:барлық осы ғүрыптар мен тылсымдыктардың негізіндетерең діни көңіл-кешерлер (переживания) жатыр-Жыныстық пісіп-жетілу уақытында өткізілетін жетпекғүрыптары мен әйелдік қүпия қоғамдардың ғүрыптарынын226

максаты мен нысаны әйелдің ерекшеліктеріне орай солайболып көрінетін киелілікке (қасиеттілікке) жету (қолжеткізу) болып табылады.Жетпек алғашқы менструалдық циклге байланыстыбасталады. Физиологиялык нышан-белгі қызды оган танысболған дүниеден ажыратылуды, сол ортадан шығарылудыанықтап береді: ол тез арада қауымнан бөлінеді жәнеоқшауланады. Бүл жерде бізге аборигендердің алғашқыменструациялық қанды да, оның зиянды (пагубный) сипатында түсіндіретін мифтері туралы әңгімелеудің қажеттілігі жоқ.Сондай-ақ, біз, этнологтар мен осы замангы социологтардыңжасактаган, осынау бір түрлі жүріс-түрысты түсіндіругеарналган теорияларын да жайына қалдыра аламыз. Текоқшауланудың лезде іске асырылатындыгын, оқшауланудыңорман (буш) ішіндегі арнайы лашықта немесе түрақжайдыңқандай да бір қараңгы бүрышында жүзеге асырылатындыгынжәне, менструалдық цикл басталган қыздың сол жердебарынша жайсыз (ыңгайсыз) жагдайда үсталатындыгын жәнекүнмен және бөгде біреумен “кездесіп қалудан”, богденіңқолы тиіп кетуінен (жанасуынан, жүздесуінен) сақтануытиістілігін айтып отсек те жеткілікті. Қыз, белгілі бірмөлшерде ол үшін айырықша болатын арнайы киім киедінемесе белгі-таңба тагынады немесе түс-реңк жамылады, жәнешикі аспен тамақтануы тиіс болады262.Кейбір егжей-тегжейлер (деталь) —колеңкедегі, орманішіндегі қараңгы лашықтагы оқшаулану мен жалгыздануыбірден козге үрып түр. Бүл орман ішіндегі, жабыклашықтардагы жас өрендердің жетпекті олімдерін ескесалады. Бірақ, алгашқы менструалдық циклге орайбасталатын жылдам оқшаулап тасталу, және, сондықтан да,Даралық сипатқа ие (жас өрендердің жетпектері топ-топтүріңде өткізіледі гой) түрінде айырмашылық та бар. Бірақ,бүл айырмашылық өз-өзінен балалық шақтың аяқталуыныңКыздарда айқынырақ байқалатын физиологиялықаспектілері арқылы түсіндіріле алады. Қыздарды арадаменструалдық циклдің нышандары көріне салысымен-ақ262 Ploss and Barters, Das Weib in der Natur- und Volkerkunde, I, Leipzig,1908, pp. 454-502; Frazer, Tabu and the Perils o f the Soul, pp. 204-233;R-Briffault, The Mothers, London, 1927, II, pp. 365-412; W .Schmidt andW.Koppers, Volker und Kulturen, I, Regenscburg, 1924, pp. 273-275.227

оқшаулап тастау жылдамдығы (тездігі) жетпектің әйелдікғүрыптарының аз сандылығымен түсіндіріледі. Соғанқарамастан, олар, тіпті австралиялық арандаларда жәнеАфриканың көптеген аймақтарында сақталған263.Оқшаулап тастау мерзімінің ауытқып отыруының(Үндістанда —үш күннен, Жаңа Ирландияда —жиырмаайға дейін, немесе, Камбоджада —тіпті, бірнеше жылғадейін) мәдениетке төуелділігінде жатқанқандығын көздентаса қылмаған жөн. Бүл, ақыр аяғында қыздар топқа біріді(топтасады) және олардың жетпегі үжымды түрде, қартәйелдердің бақылауының астында аяқталады дегендібілдіреді. Жаңа ғана айтып откеніміздей, қыздардыңжетпектері туралы мәлімет оте аз. Бірақ, біз, олардыңтайпадағы белгілі бір дәстүрлерге сай264 (мәселен, басутотайпасындағы сияқты), сондай-ақ сексуалдылықтыңқүпиялықтарына қатысты барынша толық үйретілуден(дайындықтан) отетіндігін білеміз. Жетпек кезеңіүжымдық би билеумен (Pflanzervolker-ae265 бақыланғансалт, коптеген аймақтарда бағышталған қыздар дүғмжүрттың алдына корсетілу және қүрметтелу үшіншығарылады266, немесе олар сыйлық алу үшін шеру жасапбарады267). Олар, мәселен, татуаж (татуировка) немесетістерінің қарайтылу сияқты, жетпектің аяқталгандығынбілдіретін сыртқы нышан-белгілер (таңбалар) арқылытаңбалана (белгілене) алады268.Бүл жерде жас қыздардың жетпегінің ғүрыптары менсалттарын егжей-тегжейлі түрде қарастыруға қажеттімүмкіндік жоқ. Бірақ, кейбір, жетпекшіге оқшауланукезеңінде үйретілетін, ең алдымен, сан-алуан космология-263 В.Spencer and F .G .G illen, Native Tribes o f Central Australia, London,1899, pp. 92, 269; Northern Tribes o f Central Australia, London, 1904, pp.133; C.Y.Wedgwood, “G irls’ Puberty Rites in Manam Island, N ew Guinea”,in Oceania, IV, 1933, pp. 132-155; Webster, жоға. қараң.: pp. 45 (Africa)264 Қараң.: Hehaka Sapa, Les rites secrets des Indiens Sioux (Frenchtranslation), Paris, 1953, pp. 146.265 W.E.Peuckert, G eheim ekulte, p. 258.266 Ploss and Bartels, жоғар. караң.: I, pp. 464; E.Gasparini, N ozze,societa e abitazione degli antichni Slavi, Venise, 1954 (Lithographed).Appendices, 1 and 2, p. 13.267 Gasparini, жоғар. қараң.: p. 14.2“ Gasparini-дегі библиографияны қараңыз, p. 15, бүдан осыған үқсасславяндык салттарды табуға болады.228

лардың символизмінде маңызды рөл атқаратын, иіру (жүниіру) және тоқу (өру) сияқты әйелдік кәсіптердің жоралғылыкмән-маңызын еске түсіріп көрелікші269.Нақта Ай ғана уақытты иіріп және адамзаттың өмірлерін“өріп” отырады: тағдыр тәңірешелері (богиня) жіп иірушілерболып көрсетіледі.Бір жагынан, жарату немесе дүниеніқалпына келтіру, Уақыт пен тагдырды иіру, екінші жагынан,қүпия жагдайда, жасырын деуге боларлық, күн жарыгынаналыста атқарылатын әйелдік іс —бүл жерден біз мистикалықболымның (реальность) екі қатарының арасында оккульттіксәйкестікті коре аламыз. Кейбір өңірлерде, мәселен,Жапонияда, әлі күнге шейін жас қыздардың қүпияқогамдары мен M annerbunde еркектік қогамдардыңарасындагы үзаққа созылган дегбір (напряжение) және, тіпті,жанжал туралы мифологиялық естеліктің сақталуынанықтап коруге болады270. Еркектер мен олардың тәңіриелерітүнде күйеуге шықпаган қыздарга шабуыл жасайды,олардың істегендерін қүртады, тоқыма станоктарыныңоймашақтарын (челнок) және өруге арналган қүралсаймандардысындырады. Басқа аймақтарда нақ осыжетпекті оқшаулану кезінде қарт әйелдер жас қыздарга,йіру өнерінен баска, басым көпшілігі эротикалық және тіптіанайы (көргенсіз) болатын жоралгылық әндер мен билердіүйретеді. Окшаулану кезеңі аяқталган соң да қыздар кәрікемпірдің үйінде жіп иіру кештерінде кездесіп жүре береді.Біз осы бір әйелдік істің жоралгылық сипатын баса атапкөрсетуіміз керек; иіру оте қауіпті, сондықтан да оныментек арнайы үйлерде және белгілі бір уақытқа (сагатқа) дейінайналысу керек. Дүниенің кейбір аймақтарында оныңмагиялық қатерлілігінің кесірінен (салдарынан) иіруден бастартқан және тіпті мүлде естен шыгарып алган271.Осыган үқсас сенім-нанымдар осы күнге шейін Европадасақталып келеді (Perch, Honda, Frau Holle және басқалардыКараңыз). Қысқа қайырганда, әйелдік жетпектер, жіп иіру269 Mircea Eliade, Images et Symboles: Essais sur le symbolisme magicoreligieux,pp. 120.2,0 Alex Slawik, “Kultische Geheimebunde der Japaner und Germanen”ut Wiener Beitrage zer Kulturgeschichte und Linguistic, IV, Vienna, 1936(P P.675-775), pp. 737; W.E.Peuckert, Geheimkulte, p. 253.”R .H eine-G eldem , Sudostasien G.Bushan, Illustrerte Volkerkunde, II,tuttgart, 1923, p. 841; Gasparini, жоғар. қараң.: p. 18.229

және сексуалдылықтың арасында қүпия байланыс барекендігі анық272.Жас әйелдер белгілі бір дәрежеде некеге дейінгі еркіндікқызығына батады, жөне жас жігіттермен кездесу жіп иіружиналысы өтетін үйде болады. Бүл салт Ресейде, онтоғызыншы ғасырдың басында да белгілі болған273.Таң қаларлығы, қыздың пәктігі өте жоғары бағаланғанмәдениеттерден жас жігіттер мен бойжеткендердің кездесуінерүқсат етіліп қана қоймай, ата-аналар тарапынан да қолдаутауып отырғандығын көреміз. Батыстық көз көргендер үшін,ең алдымен Европаның діни басшылығы (духовенство) үшіносындай салттар моралдық азғыңдануға алып келетін сияқтыкөрінетін. Бірақ, нақты осы жағдайда бүл олай емес. Бүлжерде мәселе моралда емес, омірге қажетті әлдебір тереңірек,маңыздырақ нәрседе жатыр. Осылардың ар жағындағы қүпия,әйелдік (аналық) киеліліктің көңіл-ашары болып табылады,өмір мен өнімділіктің қайнар-көздеріне қатысты болыпшығады. Осынау, жас өйелдердің неке алдындағы еркіндіктерэротикалық емес, жоралғылық сипатқа не: олар, зайырлы(светский) қызықтарды емес, үмыт болған тылсымдықтардыңіздерін көрсетеді. Біз инабаттылық (скромность) пен пәктік(целомудрие) міндетті болатын қоғамдардағы осындайфактыны —белгілі бір қасиетті (киелі) окиғалар, ең алдыменнекелесу кезінде қыздар мен әйелдердің бақылаушыларды(көз көргендерді) осылайша шошындыруын басқаша жолментүсіндіре алмаймыз. Жалғыз мысал келтіріп көрсек. Украинадаәйелдер, жанып жатқан оттың үстінен секіре келе етектерін(юбкаларын) беліне шейін көтереді; олардың айтуынша,“қалындықтың шашын күйдіруі (жүнін үйітуі)” керек274.Инабаттылықтан эксгибиционизмге дейінгі осындайжүріс-түрыстың түбегейлі озгерісі жоралғылық рөлге ие,сондықтан да бүкіл қауымның мүддесіне қызмет етеді. Осыөйелдік тылсымдықтың “бетімен кету” (разгульный) сипатыауық-ауық дүниәуйлік сүрмекті (существование) реттеп272 Marsel Granet, La civilisation chinoise, Paris, 1929, pp. 406; Gasparini,жоғар. қараң.: pp. 20. халықтық славяндык, сенім-нанымдардағы “ібіліс"аңыздарына катысты, қараңыз: Gasparini, жоғар. караң.: р. 40.273 D.Zelenin, Russische (ostslavische) Volkskunde, Berlin, 1927, pp. 337.сондай-ақ, Gasparini, жоғар. караң: pp. 22-23.274 Th.Volkov, “Rites et usages nurtiaux en Ukraine” in Anthropologie,1891-1892. Gasparini-де атап өтіледі, жоғар. қараң.: pp. 42.230

отыратын жөн-жосықтары ысырып тастаумен, басқасездермен айтқанда, күнделікті тірлікте ауыр салмақпенбасып отырған зандардың пәрменінен уақытша болса да кетужәне абсолюггік “бет ашылған” (непосредственность) күйінетүсу кажеттілігімен түсіндіріледі.Кейбір өңірлерде әйелдік жетпек бірнеше сатьщан түрады.Мәселен, Яо тайпасында жетпек алғашкы менструалдықциклге орай басталады және алғашқы жүкітілік кезіндетерендей түседі және алғашқы босанудан кейін аяқталады275.Туу (дүниеге келу, өмірге келу) тылсымдығы —яғни,әйелдің өзінің жасампаз кушке ие екендігін ашуы (білуі) —еркектердің қабылдау (восприятие) қабілетінің сөздеріменберуге болмайтын діни коңіл-кешпектерге (переживания)пара-пар. Сондықтан да, бала туудың неліктен, кейжағдайларда нағыз тылсымдықтарға (сарқындары, тіпті,Европада да сақталған) дейін дамытылған қүпия әйелдікжоралғыларының негізі болып шыққандығын түсінугеболады. Шлезвигтің солтүстігінде барлық ауылдық әйелдерқүдды естерінен ауысқандай болады: оларга жол бойындакез болган ер адамдардьщ қалпақтарын жүлып алып қига(көңге) толтырады; өздері кездесіп қалган арбаны қиратып,быт-шытын шыгарады да атты босатып жібереді (бүданеркектік кәсіптерге қарсы багытталган әйелдік реакцияныкөруге болады). Әйелдер жаңа гана әйел босанган үй алдынажиналган соң, бүкіл ауыл көшесі арқылы жүрген ессіздүрбелең басталады. Менадалар (абыз-әйел, вакханка)сияқты, топтасып алып жүгірген, “ура!” деп дауыстаган,айқайлаган әйелдер бүкіл ауылды басына көтереді. Оларжолшыбай кездескен үйлерге кіріп, үйдегі көңілі қалаганбарлық ішіп-жейтінді алып шыгады, жэне, егер сол үйдееркектер болса, онда оларды би билеуге мәжбүр етеді276.Сірә, ежелгі замандарда кейбір қүпия жоралгылар жасбосанган (бала туган) үйде откізілген тәрізді. Он үшіншіғасырды көрсететін материалдар бойынша, Данияда мынадайсалт болган екен: өйелдер бір үйге жиналып, айқайлап-шулапжәне ән айта жүріп сабаннан өздері Бүқа деп атаганҚуьіршақты жасайды. Екі әйел оны оздерінің араларына175 R.P.Heckel, “M iscellanea”, in Anthropos, XXX, 1935, p. 875, ж энеasParini, жоғар. қараң.: pp. 42.b Richard Wolfram, “Weiberbunde” in the Zeitschrift fur Volkskunde,42, 1933, pp. 143.231

орналастырып (қысып) алып, көргенсіз қимыл (распутныежесты) жасай жүріп билейді, соңына қарай “Бүқа үшін өңайтындар” деп айқайлайды. Содан кейін басқа бір әйелтөменгі, түрпайы дауыспен, жаман (анайы) сөздерді қолданаотырып ән айта бастайды277.Машайық жеткізген осы ақпаратта басқа ештеңе айтылмайды;бірақ, сірә, бүл жоралгы анағүрлым күрделірекеболған, және Бүқамен жүргізілген диалог “тылсымдық”мәпіне ие болған сыңайлы.Әйелдік күпия қоғамдарӘйелдердің қүпия конклавтары барлық уақытта да туу(өмірге келтіру, босану) және өнімділік тылсымдығыменбайланысты болган. Тробриан аралдарының әйелдері бау-бақшаотырғызғанда, жүмыс істеп жатқан кезде өздеріне жақындапқалган (тап болган) кез келген еркекке тап беріп, жерге қүлатухүқына ие болган. Әйелдің қүпия ассоциациялардың бірнешетипі осы уақытқа дейін сақгалып келеді. Олардың гүрыптарыәрқашан да өнімділік символдарын қамтиды. Міне, мәселен,мордвалықтардагы әйелдердің қүпия қогамдарына қатыстыкейбір егжей-тегжейлер мынадай. Бүган ер адамдар, күйеугешықпаган қыздар мен балалар жіберілмейді. Қогамныңталисманы ат басы қондырылган таяқ, оны алып жүретінәйелдер “аттар” деп атайды, оздерінің мойындарына тарытолтырылган, таспалармен сәнделген қапшықты іліп алады,оган (үрық-тасақ деп есептелетін) кішкентай жүмыршықтарды(шариктерді) бектітіп қояды, мүның барлыгын аттың қарныдеп есептейді. Жыл сайын, қогам қарт әйелдердің біркуініңүйінде жоралгылық той откізеді; жаңадан кірген әрбір жасәйелді қарт әйел үш рет қамшылайды, “Жүмыртқаны қой!”-~деп айқайлайды, —осыдан кейін келіншек киімінің өзініңкеуде жагынан (корсажынан) пісірілген жүмыртқаны алады.Қогамның әрбір мүшесі алып тамақ, ішімдік және ақшатүрінде қосатын үлесінен түратьгн осындай банкет, көп уақытөтпей-ақ “бетімен кетеді” (разгульный). Қараңгы түнболганда, әрбір ауыл екі бөлікке бөлінгендіктен, бір жартысыекінші жартысына барып қайтады. Осының барлыгы дакарнавалды шеру түрінде өтеді, мае болып қалган қарт әйелат басы қоңдырылган таяқты “ерттеп мініп алып”, эротикалЫК232277 R. Wolfram, жоғар. караң.: pp. 144; W.Reuckert, Geheimkulte, p. 230.

әндерді айтып келе жатады. Қоғамның екі жартысы кездесіп,біріккен кезде сөзбен айтып жеткізуге болмайтын айқайшукөтеріледі. Ер адамдардьщ осындай сәттерде көшегешығуға батылдары бармайды. Егер де, олардың біреуі осылайетіл, көшеде шулаған әйелдерге тап болса, оған әйелдер тапберіп, шешіндіреді, қорқытадыжәне, босатып жіберместенбүрын қүн төлеуге мәжбүр етеді278.Әйелдік қүпия қоғамдардағы жетпектер туралытолығырақ білу үшін кейбір африкалық мысалдарға байыптытүрде үңілуге тура келеді.Мамандар бізді, осы қүпия ғүрыптар жөнінде мәліметтіңөте аз екендігін абайлап ескертеді. Соған қарамастан, олардыңжалпы сипатын анықтау қиын шаруа емес. Солтүстіккуталардағы (Okondja) Лисимбу қоғамы туралы бізгебелгілілері мынау. Рәсімнің елеулі бөлігі озен жағасынданемесе, тіпті, өзен ішінде откізіледі. Бүл жерде Африканыңосы бөлігінің барлық қүпия қоғамдарындағы су символизмініңқатысып отыруын атап өту маңызды болмақ. Өзенішінде әйеддер бүтақтар мен жапырақтардан лашық жасайды:“Оның тек жалғыз кірері бар және төбесі су бетінен бір ярдқана көтеріліп түрады”279.Он екі мен отыз екі жас аралығындағы үміткерлер (қыздармен әйелдер) жағалауға әкелінеді —әрқайсысының қадағалаптүратын, “ана” деп аталған бағышталған (хабары бар)жетекшісі болады. Олардьщ барлығы бірге су ішімен, текбастары мен иықтары ғана корінетіндей болып еңкейе жүреді.Олардың беттері pem be-u tn әлеміштенеді (боялады),өрқайсысының аузында жапырақ болады (...). Бүл шеру(процессия) өзен ішімен томен қарай (ағыс бойымен) жүреді.Лашыққа жақындап келгенде, кенеттен тоқтап, тесікке кірмекболып сүңгиді. Лашык ішінде олар толықтай шешінеді де,су бетіне, лашықтан қайта шығады. Еңкейіңкіреп, лашыққакіре берісте жарты шеңбер қүрайды және “балық аулау”биін бастайды . Осыдан кейін, “аналардың” бірі өзенненшығады, санына байлап қойған матаны сыпырып тастайдыжәне тыр-жалаңаш күйінде, шегіне жеткен нәпсіліксарындағы биді билей бастайды280.278 Uno Harva, D ie religios un Voistell ngen der Mordwinen, Helsinki.!952, pp. 386.208-16279 E.Andersson, Les Kuta, I, p. 216.280 E.Andersson, жоғар. қараң.: pp. 217-218.233

Содан кейін үміткерлер лашыққа кіруі тиіс —бірінщіжетпек нақ осында өтеді. “Аналар” олардың киімдерін альщқояды, “бастарын түншыға бастағанға шейін суда батырыптүрады және олардың денесін бүдырлы жапырақтармен сүртеді(сылайды, ысқылайды)”. Жетпек ауылда жалғасады. “Ана”озінің “қызын” алып, оның басын бір уыс бүрыш тасталганотқа жақын үстайды және, ақыр соңында, оны қольшан үстапбилеуге, содан кейін аяқтарының (бүтының) арасынан өтугемәжбүр етеді. Рәсім бірқатар би билеуді қамтиды, олардыңбірі жыныстық қатынасты символдайды. Екі ай өткен соң,тағы озен жағасында, келесі жетпек откізіледі. Бүл жагдайдажетпекші сол баяғы сынақтардан откізіледі: су жағасындаоның шашын сол қоғамға тән түрде кияды. Ауьшға қайтыпоралар алдында рәсімді басқарушы лашық төбесінің үстіндежүмыртқаны жарады: “Аңшыларды мол олжамен (дичь)қамтамасыз ету үшін”. Ауылға қайтып оралған соң, әрбір“ана” өзінің “қызының” тәнін киіа-мен сүртеді (сылайды,ысқылайды), бананды екіге бөліп, жартысын жаңабағышталуға (қызға) береді, жартысын өзіне қалдырады,сосын екеуі бірге отырып жеп қояды. Осыдан кейін “қызы”еңкейіп “анасының” бүтының (екі аяғының) арасынан өтеді.Бірнеше (кейбіреуі жыныстық қатынасты символдайтын)биден соң үміткен бағыштаудан откен болып есептеледі.“Олар Лисумбу рәсімі бүкіл ауылдың тіршілігіне игі ықпалжасайды деп сенеді: өсімдіктер жақсы онім береді, аңшылықпен балық аулау сәтгі болады, эпидемиялар мен дау-дамайларауыл түрғындарын айналып өтеді дегенге сенеді”.Біз Лисумбу тылсымдығының символизміне тоқталыпжатпаймыз. Тек жетпек рәсімдерінің озенде өткізілетіндігін,судың хаосты символдайтындығын, лашықтың ғаламжаратуды келтіретіндігін атап қана өтеміз. Суға ену тагы дағаламга дейінгі жоқ болушылық жай-күйіне дегенді білдіреді.Осыдан кейін бойжеткен, “анасының” бүтының арасынаноте отырып қайта төрітіледі, мүнысы бойжеткеннің жаңарухани сүрмек (существование) үшін тууын білдіреді.Космогонияның, сексуалдылықтың, жаңадан туудың,өнімділіктің және тағдырдың элементтері бір-біріменүйлеседі. Африканын сол оңірінің қүпия әйелдікқоғамдарындағы жоралғылардағы жетпектік кейбір нышанбелгілербүдан анығырақ байқалады. Мәселен, Габонда Nyembeнемесе Ndyembe деп аталатын қогамдар омір сүреді, олар да234

өздершін қүпия рәсімдерін өзен не бүлақ жағасында өткізеді.Олардын жетпекті сынақтарының арасынан мынаны атапөтуіміз керек: отты үнемі сөндірмей жағып отыру керек,және бүл үшін жаңа бастаушыларға, көбіне түнде немеседауыл кезінде, отын әкелмекке орман ішіне жалғыз баруғатура келеді. Басқа сынак ән айта отырып, күнге козін алмайКарауға байланысты болады. Ең соңында, әрбір жаңабастаушы қолын жылан ініне сүғуы және жыланды үстапалуы тиіс. Сосын осы, қолына оралтылған жыландардыауылға алып келеді. Жетпек кезеңінде апалық қауымның(сестринская община) мүшесі болып алған әйелдер тыржалаңаштаныпалады және үятсыз (непристойные) әндердіайтады. Бірақ, бүл жерде, тылсымдықтың соңғы әрекетіндеөткізілетін олім мен жетпекті қайта тірілу жоралғысы дабар. Оны рәсімді жүргізушілер қос-қостан бірлесіп атқарады.Біреуі леопарды, екіншісі —“ананы” кейіптейді. Соңғысыныңмаңына он шақты қыз жиналады, оларды леопард “олтіреді”.Ананың кезегі келгенде, ол леопардқа тап беріп олтіреді.Тағы жануардың олімі кыздарға оның жемсауынан(қарнынан) босап шығуға мүмкіндік береді деп табалойланады(предполагается), яғни, есептеледі281.Жаңа ғана әңгімеленгендерден бірнеше ерекше мезеггершығады. Біз осынау Weiberbunde-яср мен әйелдердің қүпияассоциацияларының жетпекті сипатына кез боламыз.Олардың мүшесі болу үшін, физиологиялық деңгейдегі(бірінші менструалдық цикл немесе босану сияқты) емес, олбойжеткеннің немесе жас келіншектің бүкіл сүриетін(существо) қозғалысқа келтіреді деген мән-мағынасындағыжетпекті деңгейдегі сынақттан сәтті оту қажет. Осындайжетпек ғаламдық ауанда (контекст) жүзеге асырылады. Жаңағана орманның, судың, қараңғылық пен түннің жоралғылықмән-маңызын кордік. Әйел, оны трансцендентгейтін осындайболымды коңіл-ашарға (такое реальное откровение), солболымның бір болшегі болып түрғанына қарамастан, иеболады. Тылсымдық босанудың (туудың) табиғи феноменіндеЖатқан жоқ. Ол әйелдің киелілігін ашуда (танып-білуде),яғни, өмірдің, әйелдің, табиғаттың және қүдайы болымныңлбірегейлігінде жатыр. Бүл —түлға үсті деңгейдегі (надличностногопорядка) коңіл-ашар, сондықтан да, ол символдарE.Andersson, жоғар. қарац.: pp. 219-221.235

арқылы көрсетіледі және ғұрыптарда қайта төрітіледі.Бойжеткен немесе бағышталушы әйел өзінің сүриетінің еңтүңғиынан шығып жатқан киелілікті сезіне бастайды. Бүлсезіну, қаншалықты бүлыңғыр болса да, символдар арқылыкөрсетіледі. Осы киелілікті “іске жарату” мен “өміргеендіруден” әйел өзінің жеке сүрмегінің рухани мәнмағынасынтабады. Ол өмірдің бір мезгілде болымды(реальный) және киелі (священный) екендігін, яғни, жайғана соқырлықтың, психологиялық автоматизмнің, пайдасыжоқтықтың және, ақыр соңында, абсурдтылықтың шегі жоғтізбегі емес екендігін сезетін болады. Әйелдер үшін жетпексүрмектің бір формасынан келесіне ауысуға пара-пар. Жасәйел қатал түрде дүниәуйлік дүниеден ажыратылады. Олрухани сипаттағы, басқа қүбылулар сияқты өлімді көңіліменкешу (көңіл-кешпек — переживание) дегенді білдіретінқүбылуға үшырайды. Жаңа ғана көргеніміздей, жасәйеддердің сынағы жетпекті өлімді символдайтьш сьшақтардыеске түсіреді. Бірақ, бүл жердегі сөз өрқашан да қазіргі,киелілік, үғымдық мән-мағынасынан ада болған өлімжөнінде емес, әлденемеге қарагандагы өлу, әлденемені басып(аттап, кеіиіп) эту туралы болып отыр. Адам озгеру (қүбылу)жэне сүрмектің жоғарғы деңгейіне жету үшін өледі.Қыздардың мысалы жағдайында, бүл —балалық шақтыңанық емес (бүлыңғыр) және аморфты жай-күйіне қатысты,түлға мен өнімділікте қайта төрітілу үшін болатын өлім.Еркектік те, әйелдік те ассоциациялардың жайттарындабізге бірте-бірте күшейе (үлғая) бастаған тылсымдық пенқүпиялықтың түрлі формаларының тізбегімен істес болуғатура келеді. Ең басында қыздар мен жас келіншектердіңбарлығының да өтуі тиіс жалпыға ортақ жетпектер жәнеәйелдердің қүпия қоғамдарын, W eiberbunde-nepp,iқүрылтайлауға алып келетін жетпектер түрады. Содан кейін,біз Африкалық мысалдардан кездестірген немесе антикалықзамандағы тьшсымдыққа енгізуді қамтамасыз ететін әйелдікассоциацияларға — менадаларлардың (абыз-әйелдер,вакханка) жабық топтарына кезек келеді. Біз осы типтеп(мәселен, ортағасырлық Европадағы өздерінің жоралғылыккездесулері мен “оргиялары” бар “мыстандар” (ведьмы)сияқты) апалық қауымдардың (сестринская община) үзакуақыт бойына өмір сүргенін білеміз. Дуашылықпенайыптауға қатысты ортағасырлық процестердің себептерін,236

хабал-озалдағы (предистория) терең шорланып (укоренившийся)кеткен нағыз ауылдық магиялық-діни дәстүрлердіөте күрделі сипатгағы үжымдық психоздардан ажырату қиынболса да, көп жағдайда сол заманғы ресми діннің діни сенімнанымдықұстанымдардың салдарынан болғанын айтуғаболады. Өздерінің бастапқы, кәміл мөн-мағынасында олар,оргиялық ғұрыптарды қамтыған, яғни, өнімділіктылсымдығына жататын рәсімдерді қамтыған қүпиякездесулер (бас қосулар) болған еді.Мыстандар (ведьмы), басқа қарабайыр қоғамдардағыбақсылар мен мистиктер сияқты, тек жетпек кезіндеашылатын (көңілге ашылатын) діни көңіл-кешпектерді(переживания) үйыстыра, олардың пөрменділігін арттыранемесе терендете ғана алатындар еді. Бақсылар сияқты,мыстандар да өздерінің, басқа ейелдерге қарағандатьшсымдықтарының көңіл-ашарларымен тереңірек омірсүруге мәжбүрлеген мистикалық парызының соңынан жүрді.Қүбыжыктын жүтуыОсылайша, еркектерден де, әйелдерден де біз, жыныстықпісіп-жетілуге орай өткізілетін жетпек кезінде берілетінкиеліліктің ілкі көңіл-ашары мен одан кейінгі, шектелулітүрде (Mannerbunde және Weiberbundé) берілген көңілашарлар,және, тіпті, кейбір тандаулы индивидуумдар үшін олардыңмистикалық парызының синдромы болған жеке көңілашарлардыңарасындағы ажырағысыз сабақтастықты тауыпотырмыз. Біз іс тылсымдыққа, яғни, рухани қайта төрітілугеҚатысты болған жағдайда, азаптау-қинауларды, өлтірілу жәнеқайта тірілуді қамтитын жетпектің бір сипатты сценарийініңҚайталана беретіндігін кордік. Жетпектердің осындайсценарийлерінің түрақтылығы жэне сонымен бір мезгілдеолардың түрлі-түрлі ситуацияларының көптігінде жүзегеасырылатындығы туралы жаксы келтірім қалыптастыру үшін,біз қазір осынау архетиптік тақырыптардың біреуін байыптытҮРДе қарастыратын боламыз. Ягни, мақсаттарына сәйкесжіктелген жоралғылық жүйелерді - тайпалық жетпек,Mannerbunde және Weiberbunde-re кіру ғүрыптары, т.т. —таныстыру үшін, біз, бір символдық тақырыпқа ғана коңілолетін жэне осы тақырыптың аталған жоралғылықжҮйелердің барлығына қандай жолмен қосьшатындығын237

(кіргізілетіндігін) және қаншалықты дәрежеде олардьщ мәнмаңызынбайытатындығын көруге тырыспақшымыз.Біздің баяндауымыздың кезінде біз біронеше ретқұбыжықтың жұтып қоюы арқылы көрсетілетін жетпексынағымен кездестік. Осы, Ионаның китке қатысты бастанкешкен хикаясына ұқсас ғүрыптың сансыз вариациясы бар.Біз Иона тарихиндағы ойда ұстап отырылған символизмніңпсихоаналитиктердің, әсіресе профессор Юнг пен докторНойманның кәміл қызығушылығын туғызғандығын білеміз.Осы бір жетпекті тақырып тек орасан көп ғүрыптардыңтууына себеп болып қана қойған жоқ, сонымен қатар, әрқашанда жоруға болатын мифтер мен әфсенелерді дүниеге келтірді.Қарастырылып отырған тылсымдық —символдық өлім менқайта туудың тылсымдығы, дегенмен, оны да толығыраққарастырып көрелік. Кейбір өңірлерде жыныстық пісіпжетілугеорай өткізілетін жетпек ғүрыптары су жануарын(темсақты, китгі немесе үлкен балықты) пішінге кіруді (енуді)қамтиды. Бірақ мүндай рәсім, оны этнологтар зерттейбастаган уақытта, өткізілмейтін болып шыққан еді. Мәселен,Жаңа Гвинеяның папуастарында рафиядан, Каіетипи депаталатын, еркектер үйінде сақталатын қүбыжық түлыбыжасалады282. Жетпек кезінде баланы осы қүбыжықтың ішіне(қарнына) кіргізеді. Бірак осы әрекеттің жетпектік мәнмағынасыүмыт болған; жетпекші Каіетипи-лің ішіне, әкесіосы аяқтаумен әлек болып жатқан шақта кіреді. Осығүрыптың мән-мағынасы үмыт болғандықтан да,жетпекшінің бойын ешқандай үрей билей алмайды. Бірақ,осы дәстүрді ата-бабалар үстанғандыктан да, жетпектенөтушілерді Kaiemunu-ï'd кіргізу жалғасып келеді.Басқа аймақтарда тек жетпекшілерді қүбыжықтыңжүтатындығын ғана біледі, бірақ оның ішіне жоралғылықкіру енгі жерде жүргізілмейді283. Мэселен, Сьерра Леоне мен282 F.E.W illiams, “The Pairama Ceremony in the Purari Delta, Papua”,in the Journal o f the Royal Anthropological Institute, 53, 1923, pp. 363.Nevermann, Masken und Geheimbunde M elanesien, Leipzig, 1933, pp. 51.283 Hans Schaerer, D ie Gottesidee der Ngadju Dajak in Sud-Bom eo,Leiden, 1946, pp. 102. Адамның темсақтың аузында жүтылуы ж етп ектібілдіреді. Бүл тақырыпқа қатысты қараңыз: Carl H entse, B ronzegerat,Kultbauten, Religion im altesten China der Shangzeit, Antwerpen, 1951, PP-176. Балаларды жүтатын sosom туралы қараңыз: Wirz, “Die M a rin g -an imvon H ollandisch-Sud-N eu-G uinea”, Hamburg, 1922. “И она мотивініитаратылуы картасы L.Frobenius, “das Archiv fur folkloristic”, Paideuma I,1938, p. 9. жоне Peuskert-те берілген, жоғ. караңыз: pp. 355.238

Либерияның аборигендерінің арасында Рого2М құпиякоғамының болашақ мүшелерін Наму деген, екі қабаттығы(жүктілігі) терт жыл бойына сақталатын қүбыжық жүтыпкоядьі, сосын жаңа бағышталғандарды әйел (үрғашы) сияқтыдүниеге келтіреді деп есептеледі. Кута тайпасындағы Mungalaкүпия коғамында мынадай ғүрып қолданылып келеді: жүнді(түкті), ақ түске боялған матадан үзындығы төрт жәнебиіктігі екі метр болатын, “алыстан болса да жануардыңбейнесін еске салатын” каңқа түрғызылады. Қаңқа(конструкция) ішіне еркек кіріп, рәсім кезінде онымен орманішінде, үміткерлерді қорқытып жүреді. Бүл жерде дебастапқы мән-мағына естен шығарылған. Бірақ, біз,Манджья мен Банда тайпаларындағы (Нгакола қүпияқоғамында) үміткерлерді жүтып және қүсып тастайтынқүбыжық туралы мифологиялық естің қалай сақталыпқалғандығын көрдік қой285.Мифтер ғүрыптарға қарағанда сөзшең (ақпараты мол).Олар біздің алдымызда қүбыжықтың ішіндегі уақытшаболып қайтугың бастапқы мән-мағынасын ашып көрсетеді.Мауи туралы полинезиялық мифтен басталық. Маорихалқының осы бір үлы қаһарманы өзінің шытырман менхикаяға толы ғүмырының соңына таман туған еліне, өзініңәжесі Хайн-нуи-те-по, (Түннің) Үлы Қатын-Қожайыны депаталатын әжесінің үйіне қайтып оралады. Келіп, әжесініңүйықтап жатқанын көрген соң, оның ғаламат алып денесінекіруге дайындалады. Бірақ каһарманға қүстар ілеседі: олсақтық қамын жасап, оларға, өзінің хикаясын (приключение)жеңіспен аяқтағанын көргенше күлуге тиым салады. Жалпы,қүстар, Мауи өз әжесінің денесі арқылы откенше күлмейді,тек, оның әже денесінен жартылай шығып жатқанынкөргенде, ягни, қаһарманның денесінің жартысы алыпқатынныңаузында жатқанда, күле бастайды; (Түннің)ҮлыҚатын-Қожайыны оянып кетіп, тістерін басып қалғанда,Қаһарманды екіге бөледі. Қаһарман оледі. Және, сондықтанДа, маорилердің айтуынша, адам өлімді болып қалған. ЕгерДе Мауиге әжесінің денесін аман-есен шыққан болса, ондаадамдар да өлімсіз болып калган болар еді286.284 E.Andersson, Les Kuta, I, pp. 297 and Peuckert, жоғ. қараңыз: pp. 355.286 ^ ^ ndersson' Les Kuta, I, pp. 263.W.D.Westervelt, Legends o f Ma-ui the Dem igod, Honolulu, 1910, pp.. J F.Stimson, The Legend o f Maui and Tahaki, H onolulu, 1937, pp. 46.239

Бұл мифтен біз құбыжықтың денесіне кіруге берілетінтағы бір мәнді көре аламыз. Бүл енді барлық жетпектергеортақ артында қайта тірілуі тақырыбы емес, ғаламат түпананыңқүрсағына түсу арқылы өлімсіздікті іздеу болыптабылады. Басқа сөздермен айтқанда, осы жолы бүл өлмей,Түн мен Өліктер Патшалығына түспей жатып-ақ, өлімдібасынан кешіру (сынау) және, бүгіндері әз транстарыныңкезінде бақсылардың істеп жүрген, тірілерге қайтып оралуболып табылады. Бірақ, егер бақсылар Өліктер патшалығынатек рух түрінде ғана енеді, Мауи өз төнімен түсуге батылыбарады. Бүл —бақсы экстазы мен қаны мен тәні (жаны)бар қаһарманның бастан кешкендері арасындагы жақсытанымал айырмашылық. Біз осындай айырмашылықты діниомірге бақсылық ықпал ететін бақсылығы (шаманизмі) барсолтүстік және арктикалық аймақтардан кездестіреміз.Калеваланың кейбір варианттары бойынша, данышпанВяйнямейнен оліктер елі Туонелаға атганады. Туонидің, арғыдүниенің әміршісінің қызы оны жүтып қояды. Алыпқатынныңасқазанына түскен Вяйнямейнен қайық жасайдыжәне, мәтіннің әңгімелеуі бойынша, “ішектің бір шетіненекінші шетіне қарай” жылдам есе бастайды. Ақыр соңында,алып-қатын оны теңізге қүсып тастауға мәжбүр болады287.Лапландияның бақсылар оздерінің трансы кезінде үлкенбалықтың немесе китгің ішек-қарнына кіреді деп есептеледі.Әфсене бізге бақсы баласының озінің үш жыл бойына үйықыдаболған әкесін “Эке! Оян да балықтың ішінен шық; балықтыңішегінің үшінші орамынан шық!” деген создерді айтыпты288.Бүл мысалда теңіз қүбыжығының қарнында рух түріндеэкстатикалық саяхат оқигасы бар. Жақын арада біз бақсыныңнеліктен “ішектің үшінші орамында” үш жыл бойына жатуғамәжбүр болғандығын түсіндіруге тырысып кормекпіз. Әзіршеосы типтес басқа да бірқатар хикаяларды еске түсіріпкорелікші. Әлі де болса сақталып отырған аңызда,Финляндияда, Ильмаринен есімді үстаның жас келіншеккеқырындап жүргендігі соз болады, әйел оған егер олқорқынышты Хийси мыстанның тістерінің арасынан оте алсағана күйеуге шығатындығын айтып, шарт қояды.287 Martti Haavio, Vainamoinen Etermal Sage, F.F.Com munications, no.144, Helsinki, 1952, pp 117.288 M.Haavio, Vainamoinen, pp. 124.240

Ильмаринен шартты орындамаққа жолға шығады, мыстанғажақындап келгенде, ол Ильмариненді жүтып қояды. Сосынол Ильмариненге кері қарай, аузы арқылы сыртқа шығуғаәмір етеді, бірақ, Ильмаринен “Өзім есік жасап аламын”деп шықпай қояды, магиялық жолмен соғып алған үсталыққүрал-саймандарын пайдалана отырып, кемпірдің асқазанынтесіп есік жасайды да, сыртқа шығады. Басқа вариантбойынша, жас келіншек басқа шарт қойған екен —үлкенбалықты үстап алу керек. Осы балық Ильмариненді жүтады.Бірақ, балықтың қарнына түскен ол, қарын ішінде, балықтыңөзі артқы тесігінен шығып кетуін сүрағанша, әрі-берішапқылай бастайды. “Мен бүл жолмен шықпаймын”, —депжауап қатқан үста: “Мені жүрт қалай атап кетерін ойла!” —дейді. Сонда балық оған аузы арқылы шығуын сүрайды,бүл жолы да Ильмаринен келіспей: “Мен бүлай істемеймін,өйткені, мені адамдар қүсық деп атар еді”, —деп жауапбереді. Осылайша үста балық ішінде қүтырына секіребастайды, ақыр соңында балық жарылып кетеді289.Тарих көп вариациясында қайталанады. Самосатаданшыққан Лукиан өзінің Шын хикаяларында (Правдивыеистории) теңіз қүбыжығының түтас кемені адамдарыменқоса жүтып қойғандығы айтылады. Еркектер үлкен отжағып қүбыжықты өлтіреді. Сыртқа шығу үшін олар оныңжақ-тістерін баған-сырықтардың көмегімен керіп ашады.Осыған үқсас әңгіме Полинезияда да белгілі: әлдебір китНганаоа батырдың қайығын жүтып қояды, бірақ, қаһарманқайық мачтасын алып, киттің аузына тығыда да, аузынкеріп ашып қояды. Содан кейін балықтың асқазанынатүсіп, сол жерден өзінің әлі тірі ата-анасын табады. НганаоаҚаһарман асқазан ішінде от жағып, қүбыжықты өлтіредіДе, оның аузы арқылы сыртқа шығады. Бүл тақырыпОкеанияның фольклорында кеңінен таралған290.Теңіз күбыжығы ойнап отырған қарама-қайшы рөлді атапөтелік. Ионаны және басқа да мифтік қаһармандарды жүтыпҚоятын балықтың елімді символдайтындығына, оның қарныТозақ алдын келбеттейтіндігіне катысты ешқандай күмән289 Сонда, pp. 114.■V L.Rademachen, “Walfschmythen” in the Archiv fur Religionswissenscaft,* , 1906, pp. 246; F.Graebner, Das Weltbild der Primitiven, Munich, 1924,PP. 62.241

болмауы керек. Ортағасырлық келтірімдерде Тозақ алдысірә, прототипі таураттық (библейский) Левиафан болуымүмкін, ғаламат үлкен теңіз қүбыжығы түрінде суретгелген.Сондықтан да, жүтылып қойылу өлімге, Тозақ алдына түсуге~ бір талқылаған жетпектің қарабайыр ғүрыптарында ойдажүретін көңіл-кепектерге пара-пар. Бірақ, бір жағынан,қүбыжықтың қарнына түсу сүрмектің формадан бүрынгы,тумақтық күйіне қайтып оралу дегенді де білдіреді. Айтыпөткеніміздей, қүбыжық ішіндегі қараңгылық ғаламдық түнге,жаратылмастан бүрынғы Хаосқа сәйкес келеді. Басқасоздермен айтқанда, бүл жерде біз екі үдайлы символизммен— бір жағынан, өлім символизмімен, нақтылағанда:дүниәуйлік сүрмекті аяқтаумен, олай болса, уақыттыңақырымен, екінші жағынан, басқа формалардың барлығыныңда жэне кез келген дүниәуйлік сүрмектен бүрынырақтаболатын сүрмектің тумақтық формасына кайта оралусимволизмімен істес больш отырмыз. Космологиялық деңгейдебүл екі үдай символизм Urzeit пен Endzeit-ке жатады.Жетпектегі өлім символизміЕнді біз жетпек жоралғыларында, қүбыжықтың жүтыпқоюының, сондай-ақ, қаһармандық мифтер мен мифологиялардағыАжалдың осыншалықты елеулі рөл атқарғандығынтүсіне алатын боламыз291. Бүл тылсымдық жетпектің еңүрейлі сынағы —өлім сынағын қамтитын тылсымдық болыптабылады. Бірақ, ол, сондай-ақ, уақыт ағымынан сыртқақалудың —басқаша айтқанда, тарихи сүрмекті жоққа шыгаружәне бастапқы (ілкі) күйге қайтып оралудың мүмкін боларжалғыз жолы болып шығады. Сірә, “бастаудың” тумастанбүрынғы күйіне қайтып оралудың езі өліммен тең: адам,мән-сүрінде (сущность), Уақыт бүлдірмеген, пәк те ашықсүрмекке қайтып оралу үшін, өзінің пайдалануға жарамсызболып қалған зайырлы тарихи сүрмегін “өлтіреді”.Бүдан шығатыны, жетпектің барлық ауандарында(контекст) өлімнің мән-мағынасы, өзіміздің күнделіктітірлігімізде, әдетте, беріп жүрген сипат-мағынасынаКараганда басқаша болып шыгады. Әуелі, бүл, адам, басқа291 Осы символизмнің физиологиялық жорылуына катысты, караң.:Charles Baudouin, Le mythe du héros, Paris, 1952.242

сүрм екге қайта төрітіліп, бәрін жаңадан бастау үшін, өзініңөткен шағын жоқ қылды және өзінің, барлық дүниеліксүрмектер сияқты, жоғалтулардан түратын осы сүрмегіне“нүкте қойды” дегенді білдіреді. Осылайша, жетпектегі өлімешқашан да ақыр болмақ емес, ол тағы бір басталу болыптабылады. Бірде-бір ғүрыптан немесе мифтен біз жетпектіөлімнің әлдебір соңы (ақырғы, біржола) өлім болыпесептелгендігін кездестіре алмаймыз. Ол әрқашан да sinequa non жаңа сүрмек формасына ауысу шарты, қайта туудан,яғни, жаңа өмірдің басталуынан ажырамас сынақ ретіндекөрінеді. Қүрсаққа қайтып оралу символизмінің әрқашанда космологиялық мәнге ие болатындығын баса атапкөрсетелік. Бүкіл дүние, тағы да жаратылу, яғни, қайтатөрітілуге қабілетті болу үшін, жетпекшімен бірге ғаламдықтүнге снмволды түрде қайтып оралады. Алдында айтыпөткеніміздей292, емдеудің бағзы әдістерінің басым копшілігікосмогониялық мифті жоралғылық кайталап әңгімелеудежатыр. Басқа создермен айтқанда, пациент қүлан-таза жазылуүшін оган жаңадан (тагы да) тууга (дүниеге келуге) туракеледі, ал, осындай туудың бағзы моделі космогония болыптабылады. Уақыттың жүмысын лақтырып тастау жәнежаратылудан бүрынгы таңаатар сәтке қайтып оралу керек.Адам деңгейінде бүл, адам әлі ештеңе ластанбаған жәнебүлінбеген кездегі, сүрмектің “таза бетіне”, абсолют бастаугақайтып оралуы тиіс дегенге пара-пар.Қүбыжықтың қарнына кіру мен ілкі бастаулық анықталмагандыққа(бүлыңгырлыққа), галамдық Түнге қайту(регрессия) эквивалент, ал, қүбыжықтан шыгу космогонияга,Хаостан Жаратуга өту дегенге пара-пар. Жетпектегіөлім космогонияның жаңаруын мүмкін ету үшін, ягни, жаңатууды дайындау үшін Хаосқа оралуды қайталайды. ХаосқаҚайтып оралу кейде сөзбе-сөз мән-магынасында (мәселен,болашақ бақсылардың жетпекті ауруы жагдайындагы сияқты)ж ҮРеді. Көп жагдайларда бүл аурулар нагыз ес ауыскандықДеп есептелген. Іс жүзінде, біздің алдымызда, кейде түлганыңазгындануына алып келетін абсолютті дагдарыс түр293.Белгілі бір көзқарас түргысынан қараганда, басқсылардьщбүл жетпекті “естен ауысуын” Тозаққа түсуден немесе2,2 Жоғар. караң.: II тарау.” Жоғар. қараң.: IV тарау.243

қүбыжықтың қарнына кіруден кейін басталатын адамныңбүрынғы түлғасының ыдырап кетуімен салыстыруға болады.Осы деңгейдегі кез келген жетпекті хикая әлденеменіңжасалуымен, жаңа дүниенің немесе сүрмектің жаңаформасының негізделуімен аяқталады. Біз Мауи қаһарманныңоз әжесінің тәніне ене отырып өлімсіздік іздегенінесімізге аламыз. Бүл қаһарманның өзінің жетпекті ерлігіарқылы адамның қүдайлардікіне үксас жаңа жай-күйінқалыптастыруға болады деп есептеуіне пара-пар. Рухы үщжыл бойына алып балықтың бүйенінде (кишечник)ортырған саам бақсысы туралы аңыз да біздің есімізде.Неліктен осындай тәуекелді іске барды? Жауап, мүмкін,Вяйнямейнен туралы ежелгі фин мифінде жатқан шығар,мүнда Вяйнямейненнің магиялық жолмен (яғни, ән айтуарқылы) қайық жасағандығы, бірақ осы жүмысын үш сөздібілмегендіктен аяғына дейін жеткізе алмағандығы айтылады.Осы сөздерді білу үшін, ол, трансқа түскен бақсы сияқты,оның иықтарынан ағаштар өсіп шыққанға, оның сақаланақүстар үя салғанға шейін үзақ жылдар бойына қозғалмайжатқан алыпты, яғни, атағы мәшһүр руашы Випунендііздеуге аттанады. Вяйнямейнен алыптың ауыза кіреді, әлгіоны тез жүтып жібереді. Випуненнің асқазанына түскенВяйнямейнен өзіне сырық-баған соғып алады жәнедуашыға, өзі, қайықты жасап бітіруге мүмкіндік беретінүш магиялық сөзді білгенге дейін осында қала беретіндігінайтып ескертеді294.Бүл жерде біз, қүпия білімді алуды мақсатын ойластырғанжетпекті, нәтижесі дүдамал әрекетке ие болып отырмыз.Адам төменге, алыптың немесе қүбыжықтың қарнына білім(таным) мен даналық алмаққа (ие болмаққа) түседі. Міне,саам бақсысының балық ішінде үш бойына шықпайжатуының себебі де осында, ол табиғаттың қүпияларын білуүшін, өмірдің жүмбақтарын (сауалдарын) шешу үшін жәнеболашақты кору үшін осылай істейді. Бірақ, егерқүбыжықтың қарнына кіру мен Тозаққа, өліктерге,қараңғылыққа түсумен эквивалент болса, яғни, ғаламдықТүнге, сондай-ақ, барлық түлғалар ыдырап кететін “есіненадасу” түнегіне дейінгі регрессияны символдайтын болса,сондай-ақ, егер, Өлімнің, ғаламдық Түннің, Хаостың және244294 М .Haavio, Vainamoinen, pp. 106.

естен адасудың араларындағы барлық аналогиялар менсәйкестіктерді тумастан бүрынғы күйге дейінгі регрессиядеп есептер болсақ, онда біз, Өлімнің неліктен Даналықтыда символдайтындығын, және, неліктен өліктердіңбарлығынан хабардар және болашақты білетіндігін, неліктенкөріпкелдер (сәуегейлер) мен ақындардың мола қүлпытастарыныңарасынан шабыт іздейтіндігін коре алатынболамыз. Болашақ бақсының, дана адамға айналмастан бүрын,нелікген “есінен адасасатындыгын”, төменге, қара түнеккетүсетіндігін, және де, неліктен жасампаздықтың әрқашанда, өлім мен қараңғылық символизміне қатысты қандай дабір “ес ауысушылықпен” немесе “оргиямен” (жынойнақпен)байланысты болып шығатындығын түсіне алатын боламыз.К.Г.Юнг осының барлығын үжымдық естергілікпен(коллективное бессознательное) жэне оньщ реактивациясыменжанасу (байланысқа шыгу) түрінде түсіндіреді.Бірақ, озіміздің жеке сферамыздан шықпай-ақ, біз, еңалдымен, неліктен қарабайыр жүрттардагы жетпектің үнеміқасиетті (киелі) танымдар (білімдер) мен даналықтыңашылуымен (көңілашарымен) байланысты болып шығатындығынкоре аламыз. Нақ осындай оқшаулану кезеңінде,яғни, жетпекші қүбыжықтың қарнында немесе Тозақтажатыр деп ойланып (есептеліп) отырган шақта —жетпекшілер тайпаның қүпия дәстүрлеріне үйретіледі.Мифтер мен символдар арқылы берілетін кәміл танымғажету, тек жетпекті олім мен қайта тірілу нәтижесінде жүзегеасырылатын рухани түрғыда қайта жаралу процесі кезінденемесе соңында ғана мүмкін болады.Енді біз неліктен азапталуды, өлім мен қайта тірілудіҚамтитын жетпекгің сол бір схемасының барлық тылсымдықтардада, —жыныстық пісіп-жетілу түсындагы гүрыптардаДа, қүпия қоғамдарға кіру гүрыптарында да қайталанаберетіндігін және неліктен тол бір сценарийдің мистикалықпарыз алдындағы адам түлғасын әлекке салатын коңілкешпектерденде табуға болатындыгын түсінуге қабілеттіболып отырмыз. Еі әуелі біз мыналарды түсінеміз: бағзыҚоғамдардың адамы олімді, оған, ақыр соңында оныңт°Қтатьиіу, узілу, аяқталу болуын жойып, өту (ауысу)гУРпына айналуына алып келетін мөн-магына беру арқылыжеңуге талпынған. Басқа сөздермен айқанда, қарабайыр245

халықтар үшін адам, маңызды болып табылмайтын, әлдебірнәрсеге қарағанда гана өледі, адам зайырлы өмірге қарағандағана өледі. Қысқаша айтқанда, өлімге ең жоғарғы жетпекретінде, нақтылағанда - рухани сүрмектің басталуы ретіндеқарай бастайды. Оның үстіне, туу, өлу және қайта туу біртылсымдықтың үш мезеті деп түсінілген, және бағзы адамныңбарлық рухани энергиясы осы мезетгердің арасында ешқандайкедергінің болмауын көрсетуге бағытталған еді. Адам осымезеттердің ешқайсысында да тоқтап (түрып) қала алмайды,адам, мәселен, өлімде немесе тууда қалып қоя алмайды.Қозғалыс — қайта туу — әрқашан да жалғаса бермек:космогония, адамның істеп жатқаны, —мейлің, баланыңдүниеге келуі немесе үйдің қүрылысы болсын, немесе руханипарызды қабылдау болсын, — жақсы істелуі үшіншаршамастан қайталана бермек. Міне, біздің, жетпекғүрыптарының космогониялык, байланысқа ие болғандығынүнемі байқай беруіміздің себебі де осында жатыр.Даналықтың өзі, олай болса, барлық киелі және жасампазтанымға жетпек жемісі ретінде, яғни, космогонияның да,рухани түрғыдан туудың да нәтижесі ретінде жетуге(түйсінуге) болады. Өзін акушермен салыстырғанда Сократқателескен жоқ, өйткені, ол адамдарға оз сана-сезімінде тууғакөмектескен болатын. Әулие Петрдің өзінің ТиткеЖолдауында, өзінің “рухани балалары” — өзінің сенімнанымыарқасында тудырған балалары туралы айтқанынанда осындай символизм анық байқалады. Осы символизмбуддистік дәстүрде кездеседі: машайық өзінің рулық есіміненбас тартады және “Будданың үлы” болып шығады (Шакьяпутра),өйткені ол әулиелер (орья) арасында дүниеге келеді.Кассапаның өзі жөніде айтқанындай, “Бата берілгеннің туғанүлы, оның аузынан жарық дүниеге шыққан, дхаммадантуған, дхаммада қалыптасқан және т.б.” (Samyutta Nykaya,II, 221). Бірақ бүл жетпекті туу дүниәуйлік дүниеге қарағандаолу дегенді білдіреді. Схема индуизмде де, буддизмде десақталған. Йог, сүрмектің, “босатылу” деп сипатгалатьш басқаформасында қайта туу үшін, осы өмірге қараганда өледі.Будда дүниәуйлік адамдық жай-күйге —ягни, т ә у е л д іл ікпен білместікке қарағанда өлудің және бостандыкта,жырғалаңда және нирвананың алын-ала а н ы қ т а л ы пқойылмаған жай-күйінде қайта туудың жолдары мен әдістерін

уйретеді. Жетпекті қайта туудың үнділік терминологиясыкейде жетпекшінің иеленген “жаңа тәнінің” бағзысимволизмін еске салады. Будданың өзі: “Мен шәкірттеріме03 тәнін (терт элементтен түратын) тастап шығып, ойлауғақабілеті бар субстанциядан (рупа маномая), барлық мүшелерібар және трансцендентті қабілеттерге (абхининдрьям295) иеболған басқа тән жасап алуға көмектесетін тәсілдікөрсеттім”,- деп жариялайды.Біздің пайымдауымызша, осының барлығы да өлімдірухани түрғыдан қайта төрітілудің ең жоғарғы қүралы дегенбағзы анықтаманың тіпті әлемдік үлы діндерде де сақталыпотырған, сондай-ақ, христиандықта да өз бағамын алғанжетпек сценарийіне негіз болғандығын дәлелдейді. Осынауіргелі тылсымдық әрбір жаңа діни көзқарас ауқымындажаңартылып, тірілтіліп отырады және өз бағамын алады.Осы тылсымдықтың соңғы салдарына барынша байыптырақүңіліп корелікші: егер адам олімнің артта қалып қойғанынбілетін болса, егер ол, әлдебір басқада —Жерге қатысы емес,киелілікгі айырып басқада қайтадан туу үшін, өзінің сансызажалдарымен үнемі өле беретін болса, —онда ол олімсіздіктіңбастауында түрыпты немесе бірте-бірте өлімсіздікке үласа(түтаса, біте қайнаса) бастапты дегенді білдіреді. Бүданшығатыны, өлімсіздік тірі калу post mortem 296 ретіндеқарастырылмауы тиіс, оның адамның өзі үшін үнемі жасапжатқан, сол үшін даярланып жүрген ситуациясы, бүдүниеден, тіпті, осы сәттен бастап жэне одан ары қарайқатысып отырған ситуациясы деп түсінілгені жөн. Олай болса,өлімі жоқ өлімсіздік ең соңғы жай-күй, адамның барлықжан-тәнімен үмтылатын және үнемі өле және қайта тірілеотырып жетуге үмтылатын идеалды жай күй болыпкөрсетілуі тиіс.Majjhima-Nikaya, II, 17; M.Eliade, Yoga, Immortaliti and Freedom,PP.165.ш Олгеннен кейін (лат.)247

IX тарау. ДІНИ СИМВОЛИЗМ ЖЭНЕ БҮГІНГІ ЗАМАНАДАМЫНЫҢ АЛАНДАУШЫЛЫҒЫЕнді біз бүгінгі уақыт адамының аландаушылығын(обеспокоенность) дін тарихы аясында қарастырудыүсынамыз. Коптеген оқырманға бүл жоба, шектен шыққандемегеннің өзінде де, кейбіреулер қазіргі дүниеніңалаңдаушылығын нақты біздің уақытымызга қатысты, басқаемес, тек біздің өркениеттің түбегейлі дагдарыстары арқылытүсіндірілетін тарихи дегбірлердің (напряжение) туындысыдеп есептеуіне орай бір түрлі болып көрінері анық. Бүлжагдайда біз не себепті осынау, өзіміз ғүмыр кешіп жатқантарихи сәтті басқа дәуірлердің және уақыт түңғиығынабаяғыда-ақ кетіп қалған өркениеттердің символизмі мен діниидеологияларымен салыстыруымыз керек? Мүндай қарсыуәж айтушылықтың орындылығы тек жартылай ғана. Өзіненбүрынырықта болган басқа оркениеттермен еш байланысыжоқ, абсолютті автономиялы өркениет жоқ. Грек мифологиясыөзінің кәміл мәнін қазіргі замангы европалықтыңіргелі жүріс-түрысын Эдип туралы миф арқылы түсіндіругеболатындыгы анықтақталмастан 2 0 0 0 жылдай бүрынжогалтын алган. Психоанализ бен аналитикалық психологиябізді бір қараганда негізі жоқ болып көрінетін, бір-біріменайқын байланысы жоқ тарихи ситуацияларды салыстыруларгаүйретті. Кейбіреулер, мәселен, христианшылдың идеологиясынтотемистің идеологиясымен салыстырды және Қүдай-Әке үгымын тотем үгымы арқьшы түсіндірмек болды. Бізқазір осындай салыстырулардың қаншалықты негіздіболгандыгын немесе олардың қандай күжаттардың негізіндеорындалгандыгын анықтап жатпаймыз. Кейбір психологиялыкмектептердің, психиканың қүрылымын жақсылап түсінуүшін оркениеттердің сан-алуан типтерінің салыстырмасынпайдаланатындыгын атап көрсетсек те жеткілікті. Бүл әдістіндирективалық принципінің мәні мынада: адамнын248

психикасының озалы (тарихы) бар, осы озалды толық түсінупсихиканың қазіргі шақтағы жай-күйін зерттеумен шекгелеалмайды, олай болса, психиканың барлық озалы (тарихы),тіпті табал-озал (пердистория) психиканың біз нақ осысәттік жай-күйінің (фактическое состояние) ауқымындаайқындала алуы тиіс.Аналитикалық психологтар пайдаланатын өдістердіңосылайша қысқаша еске салып отудің өзі, осы бағыттаеңгімелеуді жалғастырайын деп отырмағандықтан, жеткіліктіболып қалады. Дін тарихы аясында қазіргі уақыталаңдаушылығын зерттеу мүмкіндігі туралы соз қозғағанда,біз, қазір бірнеше сөз арқылы көрсеткелі отырған, мүлдебасқа салыстыру әдісін айтып отырмыз. Біз салыстырунәрселерінің орындарын алмастыруды, біздің өркениетімізбен біздің тарихи сәтімізге сырт жақтан үңіліп, оларды басқамэдениеттер мен басқа діндер көзқарасы түрғысынанқарастыруды үсынамыз. Біз, өзіміздің бойымыздан, ягни,жиырмасыншы ғасырдың европалықтарынан, ежелгімифологияларда-ақ белгілі болған белгілі бір мәселен,Фрейдтің Эдип комплексімен істегені сияқты, позициялардытауып алмақшы емеспіз. Біздің мақсатымыз —озімізге мәнжайғатүсіністікпен қарай алатын ақылды қадағалаушыныңкөзқарасы, европалық емес өркениеттің позициясытүрғысынан коз жіберіп, бізді әлгілер қалайша коріп, бағаберсе, өзімізді солайша коріп, бағалай алуда жатыр. Нақтырақболу үшін біз, қайдағы бір (мәселен, Сириус планетасынанкелген) елеңсіз (абстрактный) бақылаушыны емес, басқаоркениетке жататын жэне сол оркениетке өзіндік мүратқүндылықтаршкаласына сай бізге қатысты пайым жасайалатын нақты бақылаушының бейнесін көз алдымызғакелтіріп алуымыз керек.Оның үстіне, өзіміз өмір сүріп жатқан тарихи сәт теосындай жүрісті міндеттейді. Өйткені, біраз уақыттан беріЕвропа тарихтың жалғыз жасаушысы болудан қалды. Тарихарнасына азиялық дүние жігерлі түрде қайтып орала бастады,оның артынан жер бетіндегі басқа да мэдениеттер ілеспек.Түтас алганда руханият пен мэдениет сферасындағы осынаутарихи күбылыстардың салдарлары елеулі болмақ. Европалықмүрат-қүндылықтар, қабылданган жалпы жөн-жосықтардаозінің артықшылыққа ие болған мәртебесінен айырылады.Олар тагы да жергілікті рухани жасампаздық, яғни, нақты208-17249

шектелген дәстүрлерге негізделген, әрекет етуінің белгілібір тарихи радиусы бар мэдени сарқынды мәртебесіне қайтыпоралады. Батыс мәдениеті провинциалық мәдениеткеайналып кетпеуі үшін, оған басқа, европалық емесмәдениеттермен әңгімелесуге және жиі қателеспеу қажеттігінойластыруға тура келеді. Біз үшін европалық емес көзқарастүрғысында біздің мәдениетімізге кандай орын, қандай бағаберілетіндігін түсіну өте маңызды. Бүл мәдениеттердің діниқүрылымға ие екендігін, яғни, осы мәдениеттердіңбарлығының да дүние мен адам ғүмырын діни түрғыданбағамдауға негізделгенін және соның негізінде өсіпөрбігендігінестен шығармаған жөн. Бізді басқа мэдениетөкілдерінің қалайша қарастыратындығын және бағалайтындығынбілу үшін біз өзімізді.олармен қандай жолменсалыстыру керектігін үйренуіміз керек, бүл, егер біз өзіміздіолардың діни дәстүрлері козқарасы түрғысынан қарастырудыңжолын тапқан кезде ғана мүмкін болмақ. Бүдан басқажағдайлардың ешқайсысында да мүндай салыстырулардыңпәрмені де пайдасы да болмайды. Біз үшін европалық тәлімтәрбиеалған мәдениетті үнді немесе қытайдың, немесеиңцонезиялықтың біз туралы пайым жасайтындығын білудіңберер сабағы шамалы. Ол бізді өзіміз де жақсы таныскемшіліктер мен кереғарлықтарды корсету арқылыкүсталайды. Ол біздің толық мәніндегі христианшылеместігімізді, жеткілікті мөлшерде ақылды немесе тозімі келте(нетерпимый) екендігімізді айтар, бірақ мүндай бағалаудыбіз оз сыншыларымыз бен моралитеріміздың, өзіміздіңреформаторларымыздың ауызынан да есіп жүрміз ғой.Олай болса, бізге тек қана басқа мәдениеттердің діниқүндылықтарын жақсы білу аздық етеді, ең алдымен бізөзімізді, олар қалай көрсе, солай көруге тырысуымыз керек.Мүндай оңай емес шаруа діндер тарихы мен діниэтнологияның арқасында мүмкін бола алады. Біздің осынаубатыл әрекетімізді түсіндіру жөне ақтап алудың мөні —біздін,христиандық емес діндердің аландаушылық символизмінүғынбақ болып жүріп, шығыстық және бағзы қоғамдардабіздің қазіргі заманғы дағдарысымыз туралы не ойлағанболары дегенді білуге де мүмкіндік ала алатындығымыздажатыр. Анығы, мүндай зерттеулер тек басқалардын,европалық еместердің көз қарасын корсетіп кана қоймайды:басқа түлгамен болатын әрбір сәйкестендіру өзіміздің дербесжай-күйімізді дүрысырақ түсінуге жетелейді.250

Кейде кейбір, өзіміз үшін үйреншікті болып кеткен,біздердін әрбір өркениетті адамға тән табиғаи жүріс-түрысдеп есептейтін мэдени дағдылар, оларды басқа мэдениеткөзқарасы түргысынан қарастыра бастағанда өзінің күтпегенмэн-мағыналарын ашып корсете бастайды. Мысал ретіндебіздін өркениеттің анағүрлым тэн сипатын, ягни, қазіргізаман адамының тарихқа деген бейнормалы (анормальный)деуге болатын ынтазарлы қызығушылығын келтіруге болады.Бул қызығушылық озара байланысқан, бірақ бір-бірінеұқсамайтын екі жолдан көрінеді. Біріншіден, тарихнамағадеген ынтазарлық, адамзаттың өткені жэне, алдымен, батысдүниенің откені туралы неғүрлым толық және дәл мағлүматқаие болу ниеті. Екінш іден, тарихқа деген мүндайқызығушылық қазіргі заманғы батыс философиясындағы,алдымен, тарихи сүрмек (существование) негіздеп бергенжәне, ақыр соңында, тарихтың өзі жасаған адамды анықтаутенденциясынан көрінеді. Озалшылық (историзм) historismus,storicismo деп аталатыны да, сондай-ақ, Қытайдағы немесеислам мәдениеті елдеріндегі сияқты дәстүрлі тарихнамаболғанның озінде де оның функциясы әрқашан да типтікмодельдерді үсынуға ғана негізделген.Тарихқа деген осындай қызығушылыққа біздің мәдениқиырымыздың (перспектива) шегінен тыс жатқан көзқарастүргысынан қарап көрелікші. Коптеген діндерден және тіптіевропалық халықтардың фольклорынынан біздер пенде өлусәтінде (өлер алдында) озінің откен өмірін егжей-тегжейлітүрде, бүге-шігесіне, үсақ-түйегіне дейін ескере түсіреді жәнеөзінің бүкіл жеке озалын (тарихын) қайтадан еске түсіргенгежэне басынан кешіргенге дейін өле алмайды деген сенімнанымдыкездестіре аламыз. Жад экранында өлгелі жатқанпенде өзінің откенін (озалын) тагы бір рет коріп шыгады.Осьшдай көзқарас түргысынан қарастырьыьш отырган қазіргізамангы мәдениеттеге тарихнамага деген ынтазарлық осымәдениеттің таяп қалган ажалын аңгартатын белгі-нышанболар еді. Біздің батыстық өркениет, түңгиыққа батарданбүрын, соңгы рет өзінің —ілкі тарихтан бастап дүниежүзіліксоғыстарга дейінгі откен шагын еске түсірер еді.ибіреулердің оның орнықты даңқының ең жогаргы титулыДел есептеген Европаның тарихнамалық өзін-өзі сезінуі -10 жҮзінде апаттың алдындагы сәттің және апатты алдынадахабарлаушы болган шиеленісті момент болып шыгар еді.251

Бүл бар болғаны біздің салыстырмалы зерттеуіміздіңкіріспелік жаттығуы ғана, біз оны осындай жүріске тәнтәуекелді жөне мүмкін болар пайданы көрнекілепкөрсетіндіктен ғана таңцап алып отырмыз. Расында да, белгііібір дәрежеге дейін, мүлде басқа көзқарас түрғысынан —жерлеу жоралғылары мен фольклордың көзқарасытүрғысынан қарастырылып отырылған осынау бір қазіргізаманғы тарихнамасымен әуестенушілік біздің алдымыздаолімнің бағзы символизмінің маңызын ашып көрсетеді;қазіргі заман адамының аландаушылығы түсініксіз түрдеоның тарихилығын сезінумен байланысты деп жүр ғой, бүл,оз кезегінде, адамның Ажалмен және Жоқболыммен(Небытие) кездесуінің аландаушылығын ашып корсетеді.Рас, біздерде, қазіргі заманғы европалықтарда, тарихнамағадеген ынтазарлық ешқандай алын-ала болатын апат сезімінтуғызбайды; соған қарамастан, ол, дін қиянында қарастырылғанда,Ажалдың жақындап қалғандығын біддіреді. Ал, осығанүқсас психология бізді, символды манипуляциялап жәнебағалап отыратын саналы тәжірибеден гөрі символдың озінекөп коңіл бөлуді үйретті. Нақты жағдайда, тарихнаманыңкең танымалдығы тарихты ашудың жалғыз және анағүрлымкөрініп түрған аспекті болып табылатындықтан мүны оңайтүсінуге болады. Басқа, неғүрлым терең аспект — бүл,Ажалмен кездесуден қүтыла алмайгынтығын көрсететін әрбірадам сүрмегінің (существования) тарихилығы аспектісі.Нақ осы, Ажал алдындағы жан күйзелісін бағамдау -яғни, Ажалдың орнын белгілну және оны біздікінеүқсамайтын көзқарас түрғысынан бағамдау әрекетіндесалыстыру жүріс-тәсілінің үйретер сабағы айқындалабастайды. Жоқболым (Небытие) мен Ажал алдындағыкүйзелу (боль), сірә, қазіргі заман үшін айырықша қүбылысболып табылатын сияқты. Барлық басқа, европалық емесмәдениеттерде, яғни, басқа діндерде Ажал ешкашан даабсолюттік ақыр немесе Жоқ болып кету ретінде көрсетілмейді:ол, ең алдымен, сүрмектің басқа формасына ауысуғүрпы болып есептеледі. Осы себептен оған әрқашан дажетпектің, қайта тууы немесе қайта тірілудің символизмімен жоралғыларына орай көңіл бөледі. Мүеысы “европалыкеместер Ажал алдына күйзелу сезімін басынан кешірмейдідегенді білдірмейді. Мүндай эмоция, орине, оларда да бар,тек ол әлдебір абсурдты немесе пайдасыз нэрсе болып252

есептелмейді. Керісінше, ажалға, сүрмектің (существования)жана деңгейіне жетуден ажырағысыз бастан кешу ретіндеен жоғарғы мән беріледі. Өлім (Ажал) —бүл Үлы Жетпек(Инициация). Бірақ қазіргі заманда Ажал өзінің діни мәнмағынасынанада болады. Міне, сондықтан да олЖоқболымға шендестіріліп жүр. Ал, Жоқболымның алдындабүгінгі заман адамы қауқарсыз.Ескертіп адар жайт, “бүгінгі заман адамы” туралыайтқанда, оның дағдарыстары мен аландаушылығы туралыайтқанда, біз, ең алдымен, сенім-нанымы жоқ, енді жердеиуднй-христиандыққа ешқандай ден қоюшылығы жоқадамды ойлап отырмыз. Діндар адам үшін Ажал мәселесібасқа қырынан көрінеді. Ол үшін Ажал откелдің жоралғысыболып табылады. Бірақ, қазіргі дүниенің елеулі бөлігі сенімнанымнанайырылып қалды, және адамзаттың осы бөлігіүшін Ажал алдындағы аландаушылық Меннің Жоқ болыпкету (жоқболым —небытие) алдындағы күйзелісі болыптабылады. Біз тек қазіргі дүниенің осы бөлігіне ғанатоқталамыз. Нақ осылардың аландаушылығын біз, басқамәдени жазықтық үстіне орналастыра отырып, марксизмде, бірқатар экзистенциалистік мектептер де қандай да бірмән-мағынасында тарих пен тарихи сәтке айрықша іргелімәнді таңатын философия болып табылады. Осындайфилософиялық ағымдардың кейбіреуіне, үнді бетертабиғасындағы(метафизикасындағы) аландаушылықтың мәніқарастыра бастаған кезде қайта айналып соғатын боламыз.Tan қазір біз тарихқа деген қызығушылықтың біріншіаспектісіне, яғни, қазіргі дүниенің тарихнамасыменөуестенуіне ғана тоқталатын боламыз.Бүл әуестенушіліктің мерзімі тым жас. Ол откен (XIX ғ —тәрж.) ғасырдың екінші жартысынан басталады. Рас,Геродот заманынан бастап-ақ грек-латын дүниесі тарихжазумен айналыса бастаған. Бірақ бүл тарих, он тоғызыншығасырдан бастап жазыла бастаған, уақыттың оне бойына неболып, не қойғанның барлығын да мүмкін болғанша дәлірекбілуді және суреттеуді мақсат еткен тарихтай емес. Геродот,Іивий мен Орозий сияқты, тіпті Ренессанстың тарихтарысияқты, тарихты, еліктеуге, үлгі алуға қажетті үлгі-мысалдармен модельдерді есте сақтау және жеткізу үшін жазды.!не, ендігі жерде тарихтың типтік модельдердің қайнар-КӨ31 болудан қалғанына бір ғасыр отті. Ол адамзаттың253

басынан өткен барлық оқиғалар туралы мүмкін боларлықмағлүмат алуға, адамзат үрпағының өткен шағын толыққалпына келтіруге және оны бізге дейін жеткізуге үмтылудеген ғылыми ынтазарлыққа айналды. Қызығушылықтыңмүндай типін біз басқа ешбір жерден кездестірмейміз. Ісжүзінде европалық емес мәдениеттердің барлыгы да тарихисана-сезімнен ада. Және, тіпті оларда, түсінуге және жоруғаталпынамыз.Олай болса, қазіргі заман адамының аландаушылығынтуғызған да, оны үстап отырған да Жоқболымның ашылуыболып отырған сияқты көрінеді. Ал, осы бір бетер-табиғи(метафизикалық) ситуация туралы европалық емес адам недер еді? Өзімізді, алдымен, “қарабайыр” (кате болса да) депаталып жүрген бағзы адамныц рухани жай-күйіне қойыпкөрелікші. Оған да Ажал азабы таныс. Ол өзін дэл осылай(балалық шақтан, ананының қасынан кетуге, өз бойынбалалық шақ комплекстерінен ажыратып алуға мүмкіндікберген жетілген, саналы және жауапкершілігі бар адам) етіпқалыптастырған іргелі, шешуші қайта бастан кешулеріменбайланысты. Қарабайыр адамның көңіл-кешіп (переживание)отырған Ажал азабы —бүл жетпек азабы.Егер біз қазіргі заман адамының жан күйзелісін кайтабастан кешіруге өзгертіп және қарабайыр адамның символдықтіліне ауыстыра алған болсак, онда мынадай нәрселерді есгігенболар едік: бүл —үлы жетпектік сынақ; бүл —демондарнемесе ата-баба рухтары келіп-кетіп түратын лабиринткенемесе бушқа, тамүқ (преисподняя) сияқты джунглиге, бөгдедүниеге кіру; бүл —жетпек кезіндегі, қүбыжықтың аузындажүтылып, жемсауының түнегіне түскен кездегі, озінпаршалап жатқанын немесе жаңадан жаратпақ өзініңқорытылып (ыдырап) жатқанын сезінген жетпекшінің бойынтүсап (сал қылып) тастайтын үлы үрей. Біз бағзы қоғамдардағыжас өрендердің жетпегін қүрайтын барлық, кезкелген, тіпті, кейбір гректік, шыгыстық мистериялардасақталып қалған, жетпектің ажырамас болігі болғансынақтарды есімізде сақтап отырмыз. Өрендер, сондай-ак,қыздар да жиірек оз жетпегін аяқтау үшін, үйлерін тастапшығып, беліілі бір уақыт (кейде бірнеше жыл) бойына бушта,яғни, басқа дүниеде өмір сүрген. Жетпек өлім мен кайтатірілуді символдайтын жоралғыда шырқау шыңына жететіназаптаулар мен сынақтардан түрады. Бүл соңғы жоралғы,254

жас өрен қүбыжық ауызында жүтылацы немесе тірілейкөміледі, немесе тамүқта, яғни, буш нуында адасып кетедідеп ойланғандықтан, жоралғылардың ең жан түршіктірерлісіболып шығады. Нақ осындай көзқарас түрғысынан қарағанқарабайыр адам біздің, үжымдық деңгейге шейін кеңейтілгенкүйзелісімізді бағамдаған. Қазіргі дүние қүбыжыққажүтылып, оның жемсауында жанталасып жатқан, немесежабайы жерде адасқан, немесе Тозақтың символы болыптабылатын лабиринт ішінде адасып жүрген адамның жайкүйінетүрғандай, жене сондықтан да, осы адам каттықиналады, озін өліп қалып, өлім аузында жатырмын депойлайды, жене ол, Ажал мен Жоқ болып кетуден, тастүнектен басқа ешқандай шығар жолды көріп отырған жоқ.Сонда да, қарабайыр адамның көзінмен қарар болсақ,жаңа адамның дүниеге келуі үшін мүндай қорқыныштықайта бастан кешірулердің болуы міндетгі. Ешқандай жетпекагониясыз, ажал жөне қайта тірілу жоралғыларынсыз мүмкінбола алмайды. Қарабайыр діндер көзқарасы түрғысынанбағаланып отырған қазіргі заманның жан күйзелісі таяныпқалған опат болудың, бірақ, оның артынан қайта тірілу менсүрмектің жаңа деңгейіне, ақыл тоқтату мен жауапкершіліктіңдеңгейіне көтерілудің мүмкіндік беретін қажетті жәнеқүтқарушы опат болудың нышаны болып табылады.Бүл жерде біз тағы да, өзімізді басқа көзқарас түрғысынанқарастыру барысында историографиямен әуестенушіліктіхалықтық мифологиялар тілі арқылы жорығанымыздағысияқты, Ажал символизміне кезігеміз. Бірақ, қарабайырхалықтарда да, анағүрлым жоғары даму сатысына көтерілгеневропалық емес өркениетгерде де біз Ажал идеясьш алмастыраалатын Жоқболым идеясын таба алмаймыз. Жаңа ғана айтыпөткеніміздей, христианшылдар мен христиан емес діңдердеАжал жоқболым идеясымен теңестірілмейді. Эрине, Ажал —ақыр, бірақ, ол артынан жаңа бастау ілесетін ақыр болыпболып болып табылады. Адам сүрмегінің бір формасынаҚатысты ғана, басқа формаға жетуге мүмкіндік алу үтттінелеДІ. Ажал онтологиялық деңгейдің лезде ауысуы болыпТҮР, жене, осындай өту жоралғысы сол мезгілде туу немесежетпек сияқты.Болмыс (Бытие) пен Жоқболым (Небытие) мәселесі әділтҮРДе үнді ой-білігінің (мысль) ерекшелігі деп есептелетіндіктен,Жоқболымның Үндістандық діндер мен бетер-255

табиға (метафизика) тарапынан қалайша бағамдалатындығыңқарап көру қызықты болар деп ойлаймыз. Үнділік көзқарастұрғысынан алғанда біздің дүние және оның барлық сүрелі(насущный) және психикалық көңіл-кешпектері (переживания)майяның ғалами иллюзиясының, азды-көпті болсын,тура нәтижесі деп есептелінеді. Бүге-шігесіне дейін беріліпжатпай-ақ, “майя түмшасының” (пелена майя) дүниенің де,барлық адами көңіл-кешпек (қайта бастан кешу) атаулыныңда онтологиялық болымсыздығын (нереальность) көрсететінформула-бейне болып табылатындығын еске түсірейікші; біз,дүниенің де, адамдық көңіл-кешпектердің (переживания)де абсолюттік Болмысты білдіре алмайтындықтан да,онтологиялық дегенді баса айтып отырмыз. Оның үстінефизикалық дүние мен біздің адамдық көңіл-кешпектерімізжалпы қалыптасуға, өтпелілікке негізделген: олай болса, олар,Уақыт тарапынан жасалатын жөне қиратылатын болғандықтанда, иллюзорлы болып табылады. Бірақ бүл олар жоқнемесе елестетудің нәтижелері болып табылады дегендібілдірмейді. Дүние —создердің тура мәніндегі сағым да,иллюзия да емес. Физикалық дүние мен менің күнделіктіжәне психикалық коңіл-кешпектерім бар (омір сүреді), бірақолар тек Уақыт ауқымында ғана бар (омір сүреді), бүл үндіпайымы бойынша олар ертең немесе жүз миллион жылданкейін бар болмайды (омір сүрмейді) дегенді білдіреді. Олайболса, абсолютгік Болмыс шкаласы арқылы бағамдар болсақ,темпоралдыққа тәуелді болған дүние мен барлық коңілкешпектериллюзорлық болып шығады. Нақ осы мәнмағынасындаүнділік дүниетанымындағы майя Ештеңенің,Жоқ болуды коңіл-кешпектің ерекше түрі болып табылады.Енді, кілт (ашар) ретінде үнді философиясын пайдаланаотырып, қазіргі дүниенің аландаушылығының сырын ашыпкорелік. Үнділік философ озалшылық (историзм) пенэкзистенциализм Европаны Майя диалектикасыментаныстырады деп айтқан болар еді. Оның пайымдауларымынаған оте үқсас болып шығар еді: европалық ақыл-ойжаңа ғана, адамның озінің физиологиясы мен түқымқуалағыштығына, сондай-ақ, (алдымен, озінің жеке)тарихына тәуелді, солардың созсіз салдары болыптабылатындығын ашты. Адам барлық уақытта да Адамдыүнемі қиын жағдайда үстап түратын да оньщ Тарих ішіндеомір сүретіндігі; ол түбегейлі түрде тарихи пенде болып256

табылады. Бүл жерде үнді философы “бүл “қиын жағдай”бізге үзақ уақыттардан бері белгілі; бүл майя ішіндегіиллюзорлы ғүмыр кешу” деп қосқан болар еді. Бүл тірліктібіз Уакыт, Тарих белгілеп бергендіктен ғана иллюзорлыдеп атаймыз. Оның үстіне, осы себептен де Үндістанешкашан Тарихқа философиялық мөн-мағына бермеген.Үндістан Болмыс туралы ойға бойлап кеткен; ал, Тарих болса,калыптасудың жасаған, Жоқ болып кетудің формаларыныңбіреуі ғана. Бірақ, бүл үнді ақыл-ойы тарихилық анализдіелеусіз қалдырған дегенді білдірмейді: оның бетер-табиғасы(метафизикасы) мен рухани техникалары батыстықфилософияда қазір аталып жүрген “дүниедегі болу (болмыс)”немесе “сиутациядағы болу (болмыс)” дегендердің терең денәзік анализін баяғыда-ақ жасап қойған; йога, буддизм жэнеВеданта - осылардың барлыгы әрбір “ситуацияның”,“барлық жағдайдың” салыстырмалылығын, олай болса,болымсыздығын (нереальность) көрсетіп берген. Хайдеггерденкөп ғасыр бүрын үндінің ақыл-ойы, Маркске немесеФрейдке дейін, барлық адамдық көңіл-кешпектер мен дүниетуралы әрбір пайымдаудың сансыз рет пешенеленіп (алдыналабелгіленіп қойылғандығын —обусловленность) алдынала көргені сияқты, барлық сүрмектердің өлшемдерініңтемпоралдықта жатқандығын анықтап қойған еді. Үндіфилософтары адамның иллюзияның “қүлдығында”отырғандығын айта келе, әрбір сүрмектің Абсолюттіліктенболмай қоймайтын ажырау, бөлініп кету екендігін де айтқысыкелген еді. Йог немесе буддист барлыгы да азап шегу, барлыгыда өткінші (sarvam dukham, sarvam anityam) деп айтқанда,бүл Sein und Zeit 240 дегенді білдіретін еді.Басқа сөздермен айтқанда, адамның дүниедегі сүрмегініңерекше формасы болып табылатын тарихилықты ашылуыүнділердің баягыдан бері майядагы біздің жагдайымыз депайтып келе жатқанына сәйкес келеді. Үнді философыевропалық ой-білік өзінің темпоралдылыгын сезінген адамөзінің жай-күйінің орнықсыздыгы мен парадоксалдылыгынтүсінді” деп айтқан болар еді: оның азаптанулары “адамныңмаңцайына олу жазылган, Жоқболымнан келген ол, сол240 Болмыс пен уақыт (нем.) — М.Хайдеггердің негізгі еңбегінің атыоиынша, барлық адами ғұмыр кешудін темпоралдығы аландаушыльпспеи күйзелісті туғызбай коймайды дегенді білдіреді.257

Жоқболымға барар жолда келе жатыр” дегенді трагедиялықбілуден шығып отыр.Бірақ, үнді философы кейбір қазіргі заманғыфилософтардың осындай жаңалықтан шығарылғанқорытындыларымен танысқанда қапелімде не айтарын білместе еді. Майя диалектикасын түсінген үнді оныңиллюзиясынан босанып шығуға тырысады, ал, европалықтарболса, осындай жаңалықты (түсінікті ашуды) қанағат етеотырып, дүниенің нигилистік және пессимистік бейнесінжасаумен шектеледі. Біз европалық ой-машықтағы осындайтенденцияның себептерін талқылап жатпаймыз. Тек оны уөжшығару үшін үнді философының қарауына үсынамыз. Үндіүшін, егер, арты абсолюттік Болмысты іздеуге үласпайтынболса, мүндай ғаламдық иллюзияны ашқанның (білгеннің)еш мөні жоқ. Майя үғымы Брахман үғымынсыз мәнмағынасызболып шықпақ. Шығыстың тілінде айтар болсақ,алдын ала белгіленіп қойылғанынды сезінудің, егер сеналдын ала белгіленіп қойылмағанға бетіңці бүрып, босатылыпшығудың жолын іздестірмейтін болсаң, ешқаңдай мәнмағынасыжоқ. Майя —бүл ғалами келтірім және, ақырдыңақырында, иллюзорлы, бірақ, адам осы түсінген кезде, олмайяның шымылдығын сыпырып алған кезде, ол абсолюттіБолмысқа, ақырғы ақиқатқа бетпе-бет келеді. Күйзелу біздіңшайқалақтаған жағдайымыз бен біздің түбегейлі болымсызды-ғымыздысезінуден туындайды, бірақ, осындай сезінуөз табиғатында ақыр болып табылмайды, бар болғаны біздіңдүниедегі сүрмегіміздің алдамшылығын анықтауғакомектеседі. Нақ осы сәтте сананың екінші оянуы келеді:Адам, Үлы Иллюзияның, майяның біздің білместігімізге,яғни, өзін ғаламдық қалыптасу мен тарихилыққашендестіруінің жалған және абсурдтығына негізделгенінбайқайды. Үнді философы, “шынуайтында, біздің нағыз“Меніміз” —біздің атманымыз, ал біздің пурушамыздыцбіздің тарихымыздың сансыз ситуацияларына ешқандайқатысы жоқ” деп түсіндірген болар еді. “Мен” Болмысқақатысады; атман Брахманға шендес. Үнді үшін біздінкүйзелісімізді түсіндіру оңай: біз өзіміздің, силлогизмнінелеңсіз (абстракциялы) мән-мағынасында ажалды емес емесекеніндігімізді, озіміздің Уақыттың болмай қоймайтынжалмауында, өлу процесінде, оліп бара жатқанымызды жаңағана түсініп отырғандықтан да қиналып отырмыз.258

Үнді біздің, өз өлімімізді ашуға пара-пар нәрсеніңаддындағы үрейіміз бен аландаулығымызды жақсы түсінеалады. Ол, “бірақ, қандай өлім туралы айтып отырсыз?”деп сүрар еді. Біз бөлісетін Болмыстың (адцын ала анықталыпқойылмау, темпоралдықтан ада болу себепті өлімсіз болатын)атманымыздың емес, біздің “мен” емесіміздің, біздіңиллюзорлық жеке-даралығымыздың, нақтылап айтқанда,біздің дербес майямыздың өлімі. Сонда үнді, біздіңсүрмегіміздің жоқболым алдында күйзелуінің Ажалменкездескен сәттеге күйзелуге сэйкес болу мүмкіндігіне жолбергендіктен, бізбен келісер еді де, оның үстіне, сіздің өнебойыңызды аландаушылыққа толтырып түрған бүл Ажал,бар болғаны сіздің иллюзияларыңыз бен сіздің білместігіңіз,оның артынан, сіздің нағыз мән-сүріңізді, сіздің алдын алабелгіленбеген және еркін болмысыңыздың кәміл формаларынсезіну арқылы, кайта туу жалғасатындығы туралы қосқанболар еді. Бір сөзбен айтқанда, ол, сіздің өзіңіздіңтарихилығыңызды сезіну сізді аланды етеді, жөне бүған таңқалуға да болмас, өйткені, нагыз Болмысты ашып, сондаөмір сүру үшін, сізге Тар их үшін өлу қажет деп айтар еді.Бүл аландаушылықтың осындай түстеп-жорылуынақатысты европалық тарихи философ-экзистенциалистің недеп жауап беретіндігін оңай келтіруге болады. Ол, “Сізмаған “Тарих үшін өлу кажет” деп айтып отырсыз, бірақ,адам Тарихтан басқа ештеңе болып табылмайды және болмақемес, өйткені, оның мән-сүрінің (суть, сущность) өзітемпоралды ғой” деп айтар еді. “Сіз маган өзімнің нағызғүмырымнан бас тартуды жэне абстракциядан, тазаБолмыстан, атманнан баспана іздеуді үсынып отырсыз. Менөзімнің Тарих жасаушы деген титулымды, барлық адамимазмүннан ада болған, тарихы жоқ, нағыз емес тірлік етуүшін қүрбан ет деп отырсың. Солай-ақ болсын, мен озімніңалаңдаушылығыма көнгенді қолайлы коремін. ЕңҚүрығанда, ол мен белгілі бір қаһармандық үлылықтан,адамның жай-күйі мен оны осылайша қабылдауды сезінуүлылығынан айыра алмайды”.Осындай европалық философиялық позициялардыталқылау менің жоспарыма кірмейді, дегенмен, біздіңҮндістан мен үнді руханияты жөніндегі батыстық келтірімдібүрмалап отырған бір түсінбестікті шүқып көрсетуіміз керек.Ғаламдық иллюзияны ашу жэне Болмысты метафизикалық259

іздеу Өмірдің абсолюттік құнсыздығы немесе жаппаймазмұнсыздыққа деген сенім-наным арқылы көрсетілмейді.Қазір біз Үндістанның, сірә, басқа кез келген өркениеткеқарағанда көбірек Өмірді сүйіп, қүрмеггеп, барлық деңгейдеоның қызығына берілетіндігін түсініп келе жатқандаймыз.Майя абсурдты және себепсіз ғаламдық иллюзия емес, оныңкейбір европалық философтардың адамдық ғүмырға таңыпжүрген, оны Жоқболымнан шығып, Жоқболымға беггеп баражатқан деген жөнсіздікке еш қатысы жоқ. Үнді ой-білігіүшін майя, ақыры мен мақсат мүраты адамдық көңіл-кешпек,сондай-ақ, осы көңіл-кешпектерден босап шыгу болыптабылатын қүдайы болымды төрітілу, ғаламдық келтірімболып табылады. Бүдан шығатыны, Үндістандағы ғаламдықиллюзияны сезіну —осының барлыгы Ештеңе дегенді ашуемес, жай гана дүние мен Тарихта бірде-бір көңіл-кешпекешқандай онтологиялық даусыздыққа ие емес, олай болса,біздің адамдық жай-күйіміз өз болмысындагы “ақыр соң”деп есептелмеуі тиіс дегенді білдіреді. Үнді осыны сезінгенкезде, ол дүниеден кеткен жоқ: егер ол осылай істегенболса, онда Үндістан, майя түжырымдамасын үнділердіңбасым көпшілігі қабылдап отыргандықтан да, баягыда-ақТарихтан кеткен болар еді. Майя диалектикасын сезінуміндетті түрде аскетизмге және барлық әлеуметтік жәнетарихи сүрмектен бас тартуга бастамайды. Осындай сезінудіңжай-күйі әдетте мүлде басқа позициядан корініс табады;Бхагавадгитадагы Кришнаның Арджуна алдында ашқанпозициясы осы дүниеде қалып, Тарихпен болісу, бірақ,тарихқа ешқандай абсолютті қүндылықты таңбау жагын даойластыру дегенге саяды. Бхагавадгита біздің алдымызгатарихтан бас тартуга шақыруды емес, оны идолизациялауданабай болуды ашып көрсетеді. Бүкіл үнділік ақыл-ой осы,білместік пен иддюзия жагдайы Тарихта сүрмектіңнәтижесі болып табылатындыгына емес, оның онтологиялықболымдылыгына (реальность) деген сенімге негізделген жөнжосыққаден қойгызгысы келеді. Айтып откеніміздей,дүние, қаншама иллюзорлы болса да, үнемі қалыптасужагдайында түргандықтан, қүдайы болымды туынды болыптабылады. Дүние расында да қасиетті; бірақ, керегарлыгысонда, адам дүниенің қасиеттілігін, оның қүдайы болымдыспектакль екендігін байқаганша коре алмайды. Білместік,одан орбитін аландаушылық пен қайгы шегу “осынау260

орныксыз жэне иллюзорлы дүние ақырғы ақиқаттыкөрсетеді” деген абсурдты сенім салдарынан сақталалабермек. Осыган үқсас диалектиканы біз Уақытқа қатыстыдиалектикадан да таба аламыз.Майтри-Упанишадага сэйкес, Брахман — абсолюттіТіршілік иесі —сонымен бір мезгілде бір-біріне қарама-қарсыаспектіде —Уақыт пен Мәңгілікте керінеді. Білместік теконың жағымсыз аспектісі —темпоралдықты коруде жатыр.Үнділіктердің қолдануыңда осылайша аталатьш “бүрыс әрекет”“Уақытта” омір сүру дегенінде емес, Уақыттан тыс ештеңеболмайды (өмір сүрмейді) деген сенім-нанымда жатыр. Уақытпен Тарих адамды оның осылардың “ішінде” өмірсүргендігінен емес, соларды болымды деп есептегендіктенжәне осының салдарының мәңгілікті естен шығарып алгандықтаннемесе жонімен бағалай алмағандықтан жоқ етеді.Бірақ біз бүл бақылауларды жалғастырмаймыз. Біздіңмақсатымыз үнді бетер-табиғасын (метафизикасын)талқылауда немесе оны европалық философияға қарамақарсықоюда емес, бар болганы, біздің қазіргі замангықогамга қатысты үндінің де деп айтарын коруде жатыр. Бізүшін, аландаушылыққа багзы мәдениеттердің немесе үндіруханиятының қайсысының көзқарасы түргысынан қараптүрсақ та, оның әрқашан да Ажал символизмі астындакөрінетіндігің маңыздылыгы аз емес. Бүл басқалардың,европалық еместердің де тарапанын көріліп және багамдалыптүрган біздің аландаушылыгымыздың, біздер, европалықтардыңөздері ашып алган мәнін —Ажалдың жақындапқалгандыгын ашып отыргандыгын көрсетеді. Бірақ, біздіңосы сауалга қатысты көзқарасымыздың басқалардыңкөзқарасымен сәйкестігі бүдан ары қарай жүрмей қалады,өйткені, европалық еместер үшін Ажал біржолата да, абсурдтыда бола алмайды. Керісінше, өлімнің жақындап қалуына орайтуындайтын алаңдаушылық қайта тірілудің уөдесі болыптабылады, өлімнен кейін де басқа формадагы гүмырдыңболатындыгын алдын-ала сезінуді корсетеді. Тагы дақарабайыр қогамдардың козқарасы түргысынан қарастырылыпотырган бү заманның алаңдаушылыгын жетпектегіөлім азаптарымен теңестіріле алады; үнділік қиырда(перспективада) ол майяны ашу диалектілік сәтіне пара-парболмақ. Бірақ, біздің атдында гана атап откеніміздей, багзыжәне “қарабайыр” мәдениетте, сондай-ақ, Үндістанда да,261

бүл алаңдауіиылық адамның қала берер ж ай-күйі болыптабылмайды. Оның міндеттілігі —бүл жетуге (жетпекке)қажетті қайтадан бастан кешулердің, өтпек жоралғысыныңміндеттілігі. Бірде бір мәдениетті, біздікін есепке алмағанда,адам осындай өтпек жоралгысының орта түсында тоқтайалмайды және аяқталуы жоқ жай-күйде түрып қалаалмайды, өйткені, аяқталудың өзі нақ осы өтпектік ғүрыптыаяқтауда және, сүрмектің негүрлым жогаргы формаларьгныңсана-сезімін оята отырып, одан жогарырақ деңгейге шыгуарқылы дагдарысты шешуде жатыр. Адам өтпектіңжетпектік гүрпын тоқтатуын ойлауга да болмайды: бүлжагдайда бала енді жерде жетпектің басталуы алдындагыбала да, озінің сынақтарын аяқтаганнан кейін болуы тиісересек те бола алмайды. Біз бүдан басқа қазіргі замангыаландаушылықтың басқа бір себебін де —заманның ақырыннемесе, дәлірек айтқанда, біздің дүниеміздің, біздің өзөркениетіміздің ақырын бүлыңгыр болса да алдын-аласезінуімізді де еске сала кетеміз. Осындау қауіптенушіліктіңқаншалықты негізділігін талқылып жатпаймыз, оның дажаңа гана ашылган жаңалық емес екендігін есте сақтасақта жеткілікті. Заманның ақыры туралы миф жаппай таралган.Ол австралиялықтар сияқты палеолиттің мәдениетініңдаму сатысында түрган қарабайыр халықтардың озінде декездеседі және, бабылдық, үнділік, мексикалық және грекримдіксияқты үлы тарихи өркениеттерде де қайталанады.Бүл дүниелердің ауық-ауық қиратылып және қалпынакелтіріліп түратындыгы жоніндегі миф, мәңгі қайта оралумифінің дәйектемесі. Бірақ, бірден қосарымыз, дүниеақырының үрейіне европалық емес мәдениеттердің біреуіндежәне ешқашан өмір мен мәдениетті түралатып (матап)тастаудың реті келген жоқ. Ғаламдық апатты күту расындада азапты, бірақ алаңдаушылық діни және мәдени деңгейдекірігіп кетеді. Дүниенің ақыры ешқашаг да абсолютті болаалмайды. Оның артынан әрқашан да жаңа қайта төрітілгендүниені жарату болмақ, өйткені, европалық еместер үшінөмір мен жанның тендессіз ерекшелігі олардың ешқашанда біржолата жогалып кетпеуінде жатыр.Қазір біз европалық емес діндер мен оркениеттерменсалыстыруды қоя түрамыз. Диалог енді ғана басталгандықтанда біз ешқандай қорытындыны жаса жатпаймыз. Бірақ,262

КИЫННЫҢ осылайша өзгеруінің өзі үміт күттірерлік болыпшықты. Бізге, кейбір европалықтарға жақсы таныс болғаналандаушылықтың жетпектік мәні мен рухани қүндылықтарынашып корсету үшін тек өзімізді багзы және шыгысмәдениеттермен бір деңгейге қоя білу қажет. Бірақ, осыныңөзі Азия, Африка немесе Океания дүниелерімен болыпотырған сүхбат бізге жалпыға ортақ күшке ие деп орындыесептеуге болатын рухани позицияларды ашуға көмектеседідегенге пара-пар. Бүл енді провинциялық формулалар емес,тарихтың қандай да бір фрагментінің туындысы емес,қорықпай айтар болсақ - Жаһандық жөн-жосықтар.Бірақ біз озімізге сауал қоя аламыз. Егер осы европалықемес рухани ілімдермен болып отырган диалог жай гана біздіңрухани мүрамыздың кейбір үмыт болган қайнар-көздерінашуга келіп тірелетін болса, онда, осыншама алысқа кетіпжоне үнділерге, африкалықтарга жэне Океания түргындарынақараудың қандай мән-магынасы болмақшы? Бізайтып откеніміздей, біздің оз тарихи сәтіміз европалық емесмәдениеттерді үгынуга және олардың нагыз окілдерімендиалог күруга міндеттейді. Тагы бір нэрсе: рухани қиянныңауысысуының нәтижесі біздің озіміздің гүмыр кешуіміздііргелі түрде қайта тугызу нәтижесіндей болмақ жатқангажайып және жүбандырар факты да бар. Біз бүл тарауды,күтпеген ашылу мистериясын керемет етіп суреттейтіневрейлік әңгімемен тамамдаганды жон коріп отырмыз. БүлКраковта түрган Эйсик деген раввин туралы, МартинБубердің Khassidishen Висһег-інен шыгыстанушы ГенрихЦиммердің тапқан хикаясы. Краковтық шарапатты раввинЭйсик түсінде өзіне Прагага аттанып кетуге бүйырылганынквреді. Сол қалада, патша қамалына апарар жолдагы үлкенкопірдің астынан ол жасырылган қазынаны табады екен.Осы түс үш рет қайталанган соң раввин жол га шыгады.Прагага келген соң ол көпірді табады. Бірақ, көпір күнітүнікүзетілетін болгандыктан, Эйсик казуга бата алмайды.Көпір маңында сенделуін жалгастыра берген ол күзетбастыгыньщ назарын аудартады. Ол раввиннен сыпайы түрдеәлденемесін жогалтып алган-алмаганын сүрайды. Аңқылдақраввин оз түсі тіралы баяндап береді, офицер болса бүганҚаты күледі. “Расында да, сорлы пенде”, деп айтады ол, —осындай түске бола жол жүріп бэтеңкенді тоздырып жүрсің263

бе?” Бүл сүгір (офицер) де түсінде әлдебір дауысты естігенекен, түс оған: “Краковқа, Иекильдің үлы Эйсиктің үйіндежасырылған үлкен қазынаны іздеуің керек. Қазынаныпештің ар жағынан, бүрыштан табуға болады”, —деген аяңберген екен. Бірақ сүгір (офицер) түсінде естіген дауысқамүлдем сенбейді. Ол байсалды адам екен. Раввин, басынтоменірек иіп, оған рахметін айтада да, асығыс Краковкеқайтып оралады. Өз үйінің бүрышн қазып, оның кедейлігінтамадаған мол қазынаны табады.“Осылайша” — деп түсіндіреді Циммер, — “біздіңкедейлігіміз бен барлық тауқымет-сынагымызды тамамдайтыннағыз қазына әрқашан да жақын жерде болады; оныалыс елден іздеудің қажеттілігі жоқ. Ол біздің өз үйіміздің,ягни, біздің оз ғүмырымыздың ең көксеулі бүрыштарындакомілген. Ол пештің ар жағында, бүл, біздің ғүмыркешуімізді басқарып отыратын өмір мен жылудың кіндігі;бүл —біздің жүрегіміздің жүрегі, егер біз оны қалдай іздептабу керек екендігін білсек етті. Соган қарамастан, бізді өзізденістерімізде бағыттап отыратын ішкі дауыстың мөні текбіздің алыс қиырларга жасалган қүдайы сапарымыздан кейінгана түсінікті болатындыгында жатқан керемет те орнақтыфакт аңгарылады. Осы бір керемет те орнықты фактіге тагыбір факт қосылады: біздің өзіміздің тылсым ішкізияратымыздың мән-жайын ашып беруші адам басқа сенімніңжәне басқа нәсілдің өкілі, бөгде жүрттық болуы тиіс”. Кезкелген күтпеген жаңалық ашудың терең магынасы осындажатыр; ол дүние жүзілік деңгейдегі жаңа гуманизмнің атганунүктесі бола алады.264

ПСИХОАНАЛИЗ ЖЭНЕ ДЗЕН-БУДДИЗМЭрих ФроммДзен-будцизм мен психоанализді салыстыра қарастыруарқылы біз адам табиғасының теориясы мен адамның жолыболуына сеп боларлық практиканы қамтитын екі жүйеніталқылаймыз. Екі жүйенің әрқайсысы шығыс жэне батысақыл-ойының өзіне тән көрінісі болап табылады. Дзенбуддизм- Үндістанның рационалдығы мен абстрактілігінің,Қытайдың нақтылығы мен реализімінің синтезі. Психоанализ,дзеннің тек қана Шығысқа тәндігі сияқты, Батыстыңтөлтумасы: психоанализ —батыс гуманизмі мен рационализмініңтөлі, сондай-ақ, рационализм қамти алмаған қаракүштерді іздейтін 19-ғасыр романтизмінің де жемісі. Егералыс тарихқа көз жіберетін болсақ, адамды ғылымитерапевтіктүрғыдан қарастыратын бүл ілімнің руханиқайнарлары грек даналығы мен ебірей этикасында жатыр.Психоанализ бен дзеннің бірдей дәрежеде адам табиғасымен оның трасформациясының практикасымен айналысатынынақарамастан, екеуінің үқсастығынан гөрі,айырмашылығы басым сияқты корінеді. Психоанализ —өзнәтінде діннен тысқары, гылыми тәсіл. Дзен — “нүрсипаттылыққа” жетудің теориясы мен техникасы, БатыстаДіни немесе мистикалық деп аталуы мүмкін ілім.Психоанализ —психикалық дертті емдеу, ал дзен —руханитазарудың (аман қалудың) жолы. Осы екеуінің озара қарым-Қатынасы туралы пікірталас осынша үшқары, аттап өтугеболмайтындай қайшылықтарды мойындаудан гөрі үлкендеумүратка жеткізуі мүмкін бе?265

Әйтсе де, психоаналитиктер' тарапынан дзен-буддизмгеқызығушылық артып келе жатқаны даусыз. Мүндайқызығушылықтың түп-тамыры қандай? Бүл еңбектіңмақсаты —осы сауалға жауап табу. Дзен-буддизмнің толықсүлбасы менің білігім мен тәжірибемнің аясына сиыңқырамайды.Психоанализдің толық қалпы да бүл мақалаауқымынан тыс түр. Әйтсе де, еңбегімнің бірінші бөліміндепсихоанализдің дзен-буддизмге катысы барлығын түсінуүшін тікелей қажет түстарына мүмкіндігінше тоқталғымкеледі. Сонымен бірге, фрейдтік анализді (мен оны кейде“гуманистік психоанализ” деп атаймын) дамытудыңкорінісі сияқты, ілімнің негізгі үғымдары да айтылмақ.Сол арқылы мен дзен-буддизмді зерттеудің өзім үшіннеліктен өмірлік мөні болғанын, оз ойымша, мүныңпсихоанализді үйреніп жүргендер үшін неліктен маңыздыекенін корсеткім келеді.1. Осы заманғы рухани дағдарыс және психанализдің роліТақырыпты талқыламас бүрын біз шешуші тарихи дәуірдеБатыс адамының басына түскен рухани дағдарысты, соныменкатар, осы дағдарыстағы психоанализдің атқаратын қызметін(функциясын) қарастыруға тиіспіз.Батыста омір сүріп жатқан адамдардьщ үлкен болігі батысмәдениетінің дағдарысын сезінбей отырса да (солардыңкопшілігі, сірә, үшқары қатерлі жагдайда да дағдарысқа мәнбермейтін болса керек), сыни түрғыдан ойлай білетін аз ғанабақылаушылар арасында осы дағдарыс пен оның табиғасытуралы пікірге келісетіндер баршылық. Бүл дағдарысты оларmalaise, ennui, mal du siecle, омірдің солуы, адамның1 Юнгтың Судзуки жазған «Д зэн-будцизм інең (D .T . Suzuki, ZenBuddism, London, Rider, 1949) кіріспесін, француз психиатры БенуаныНдзен-буддизм туралы жүмысын (Beniot, Supreme Doctrine, New York,Pantheon Books, 1955) караңыз. омірінің соцгы жылдарында Карен Хорнидзен-буддизмге Әлкен қызығушьшық біддірген. Куэрнавакта (М ексика)откен, осы мәтін баяндама ретінде окылған конференция психоаналитиктердіңдзен-буддизмге кызығушылығынын тағы бір корінісі болды.Екінш і ж агы нан, Ж апонияда психотерапия м ен дзен-буддизм ніНаракатынасына деген кызығушылык аз емес. Қараңыз:Koji Sato “Psichoterapeutic Im plications o f Zen “ In: Psichologia,International Journal o f Psychology in the Orient, vol. 1, p. 4, 1958, сондайак,журналдың осы санынын озге мақалалары.266

автоматтандырылуы, оның өзінен алшақтауы, өзгеадамдардан, табиғаттан өгейсуі деп түсіндіреді.2Ддам рационализмнің соңынан сол рационализм нағызиррационалдыққа айналып сала берген жерге дейін еріп келді.Декарт заманынан бері адам өз ойын өз сезімінен барғансайын алыстата түсті; тек ой ғана есті деп саналды —алаффектілер, өз табиғасы бойынша, иррационалды депесептелді. Түлға, “Мен” екіге —интеллекті мен табиғағабөлінді- Интеллект менің “Меніме” айналып, мені, табиғамдыбақылаған дәрежеде, бақылап басқаратын болды.Интеллекттің табиғатты бақылауға алуы және барған сайынөнім шығаруды көбейту —өмірдің іргетас-негізін қалайтынмақсаты осы болып қалды. Осы процесте адам өзін затқаайналдырып жіберді, өмір түгелімен бір қасиетке бас үрды,“ием дену”, “болуга” қожалык ете бастады. Батысмәдениетінің, гректік болсын, ебірейлік болсын, қайнарбастауларындаомірдің мақсаты адамды жетілдіре түсу депсаналатын; қазіргі адам заттарды уздіксіз жетілдірумен,соларды қалай жасауды білумен ғана әуре. Батыс адамыаффектілерді бастан өткеруге нақүрыстық қабілетсіздіккүйінде отыр, сол себепті, оның көңілі алаң, қүлазулы һәмтүңілулі. Ол әлі де бақытқа қызмет ету, индивидуализмге,бастамашылдыққа адал болу жөнінде ант-су ішеді, алшындығында, ол барлық мақсаттан жүрдай болып болған.Одан не үшін өмір сүріп жатқанын, оның барлыққүлшыныстарының қандай мақсаты барын сүрап көріңіз,ол есінен адасып қалады. Олардың бірі “отбасы үшін”,“өзгелер үшін” омір сүремін десе, екіншілері “өз рахатымүшін”, үшіншілері “ақша жасау үшін” өмір сүріп жүрміндейді. Ал, шындығында, не үшін омір сүріп жүргенін ешкімде білмейді; оларда қауіп-қатер мен жалғыздыктан сақтануданөзге мақсат та жоқ.Әрине, шіркеу келімдері (приход) мүшелерінің саны қайкездегіден де коп, діни кітаптар бестселлерге айналды, Қүдайтуралы айтатын адамдар күн санап кобейіп келеді. Алайда,Дінді осылайша уағыздау терең материалистік және діннентьіс позицияның бетпердесі ғана, мүны XIX ғасырдағы, Ницшеөзінщ әйгілі “Қүдай олді” деген лебізімен бейнелеген тенден-Кьеркегордың, Маркстыц. Ницшенің, сондай-ақ, қазіргі заманғыЭпЛ0С^Ф~ЭКЗИСТеНЦИаЛИСТеР’ Л ьюис М эмфордтың, ПаульТиллихтің,х Калердің, Дэвид Рисменнің, т.б. жүмыстарын караңыз.267

цияға қарсы, қауіп-қатер мен конформизмді сезінуден туғаннэрсе деп есептеу керек. Мұнда шынайы діни ештеңе жоқ.Белгілі бір көзқараспен қарасақ, XIX ғасырдағы діниидеялардан алшақтау осал жетістік болған жоқ. Адамобъективтілікке бой үрды, Жер Ғарыштың кіндігі болуданқалды, адам жаратылыстағы орталық ролінен —Қүдайдыңөзі өзге жан-жануарларға билік жүргізуші еткен ерекшелігіненайырылды. Осы бір жаңа объективтілікті жасырынмотивтерге қатысты қарастырған Фрейд күдіреті шексіз, бәрінбілетін Қүдайға сенудің түп-тамырын адам тіршілігініңқорғансыздығынан тапты. Адам сол қорғансыздықтан өзінекөмектесуші, көктегі Қүдайдың өзі берген әке мен шешегедеген сенім арқылы қүтылуға тырысады. Фрейд адамдыадамның өзі ғана қүтқара алатынын көрді; үлы данагөйлердіңілімдері, ата-ананың, достардың, сүйікті адамдардыңмахаббаты мен көмегі оған тек өзі болмыстың тауқыметінтайсалмай қарсы алып, оған бар күшімен, күллі жүрегіменқарсылық көрсеткенде ғана көмектеседі.Адам әке-көмекші кейпіндегі иллюзорлық (елестік) Қүдайбейнесін тастап кетті, сонымен бірге, ол барлық үлыгуманистік діндердің шынайы мақсатын: өзімшіл “Меннің”шектеулі қүрсауынан шығуды, махаббатқа, объективтілікке,тақуалық пен өмірді қастерлеуге жетуді үмытты, өмірдіңмақсаты өмірдің өзі екенін, адамның әу бастан белгіленгенорны —оз орны екенін жадынан шығарып алды. Батыстыңүлы діндерінің мақсаты осы еді —ол мақсаттар Шығыстыңүлы діндерінің мақсатындай болатын. Алайда, Шығысмонотеистік діндердің үмтылысын бейнелейтін трансценденттікәке-қүтқарушы үғымымен шырмаулы емес-ті.Даосизм мен буддизм Батыс діндерінен өзінің рационалдығымен реализмі жагынан басым түр: олар адамға объективтіжэне шынайы түрғыдан қарайды. Тек “оянып” үлгергендербүл діндерде жетелеуші (басшы) болады да, өр адам оянуғажәне нүрға боленуге қабілетгі болғандықтан, олардьщ соңынаереді. Шығыстың діни ақыл-ойы, даосизм мен буддизм (дзенбуддизмгекеліп тоғысқан ағымдар) Батыс үшін бүгіндерімаңызды болып отыруының себебі осында. Дзен-буддизмадамның экзистенциалды сауалдардың жауабын табуынакомектеседі —ең бастысы, берері де —осы, тек бүл рационалдылыққа,реализмге, тәуелсіздікке, яғни, қазіргі адамнынбағалы жетістіктеріне қайшы келмейді. Шығыстың діни268

акыл-ойы, парадоксты түрде, Батыстың рационалды ойынабатыстық діни ақьш-ойдан да артық сэйкес келеді.2. Фрейдтін психоаналитикалық концепциясыныңкүндылықтары мен максаттарыПсихоанализ —батыс адамының рухани дағдарысыныңөзіне тән көрінісі және оның шешімін іздеудің талпынысы.Бүл психоанализдің соңгы кездегі бағыттарынан —“гуманистік” және “экзистенциалдық” анализдерден(сараптаудан) айқын көрінеді. Өзімнің “гуманистік”түжырымдамама көшпес бүрын, Фрейдтің жүйесі, кеңтараған, мүлде қайшы түрде, “науқас” жэне “емдеу” дегенүғымдар аясынан шығып кеткендігін, оның жаны сырқатауруларды емдеуге ғана емес, дүрысы, адамды “қүтқаруға”бағытталғанын айтқым келеді. Бір қарағанда, Фрейдпсихикалык, ауруларды емдеудің жаңа түрін жасап, осымэселеге күллі мүддесі мен өмірін бағыштаған адам. Алайда,тереңірек үңілсек, невроздарды медициналық жолменемдеудің астарьшда Фрейдгің қызметінде аңғарыла бермейтін,оны өзі сирек сезінген өзге мүдде жатқаны аңғарылады.Осы біржасырын немесе тек қана имплицитті түжырымдамапсихикалык ауруларды емдеуден гөрі, “ауру” жэне “емдеу”үғымдарының аясынан кеңірек мэселеге қатысты болгансияқты. Ол не? “Психикоаналитикалық қозгалыстың” негізі,өзегі не еді? Фрейд болашақтағы адамды қалай елестетті?Оның қозғалысының іргетастық догматтары қандай?Бүл сауалдардың ең айқын жауабы, шамасы, Фрейдтіңмына сөзінде жатыр: “Анау болган жерде Мен түруға тиіс”.Оның мақсаты иррационалды және санадан тыс нәрсеніңбәрін ақылға билету болатын; адамды оның барлықмүмкіндіктеріне сэйкес санадан тыс нәрсенің қүрсауынанбосату еді. Ол сол күштерді өз бойынан сезінуге, бақылапбасқарыпотыру үшін оларды игеруге тиіс. Фрейдтің мақсатыақиқатты, шын жағдайды мейлінше тану болатын. Ол үшінбүл (тану) мына дүниеде адамга багыт берудің жалгыз талсәулесіндей болды. Оның мақсаттары —рационализмнің,Ағарту философиясының, пуритандық этиканың дэстүрлімақсаттары. Егер дін мен философия осы өзін өзі бақылаумақсатын утопиялық түрде қойса, Фрейд бүган бірінші°лып гылыми негіз жасап берген (санадан тысты зерттеу269

арқылы) адам болған —немесе, өзі солай деп есептеген —демек, осы мақсатқа жетудің жолдарын да корсеткен. Фрейдбатыс рационализмінің асқар биігі, алайда, оньщ дана ойырационализмнің жалган аспектілері мен үстірт оптимизмніңкедергілерінен аттап отуге мүмкіндік берді. Рационализмромантизммен —күллі 19 ғасырдың бойында иррационалдықты,адам болмысының аффектілік жақтарын әспеттеуіменрационализмге карсы түрған қозғалыспен синтезге түсті.3Индивидті қарастырарда Фрейдті философиялық жәнеэтикалық мақсатгар әдетгегіден тыс аландатгы. Психоанализгекіріспе бойынша жасаган лекцияларында ол әлдебірмистиктердің түлғаны түбегейлі озгертуге іс жүзіндеталпынып көргені жайлы айтады. “Біз, —дейді Фрейд, —психоанализдің терапиялық үмтылыстары мәселені осылайқоюға жақын екенін мойындауымыз керек. Олардың діггегеніEgo-ны күшейтіп, оны Super-Ego-цан мейлінше тәуелсіздеуету, бақылау аймағын үлғайтып, Id-ның жаңа түстарынақол жетерлік жағдай жасау. Анау болған жерде Мен түруғатиіс. Бүл мәдениеттің Зюйдерзеені қүрғатқандай колемдегіжүмысы.” Ол “адам нәтін невротикалық симптомдардан,мінез-қүлқын бәсеңдік пен қалыпты еместігінен қутқаруды”мақсат ететін психоаналитикалық терапия туралы осы ниетпенсөйлейді.4 Сонымен, ол үшін аналитиктің (сарапшының)бейнесі қарапайым доктордан, “емдеуші дәрігерден” биікгеу.Аналитик, егер ол пациент үшін кейбір аналитикалықмезеттерде өнеге ретінде, ал кейде мугалім ретінде қызмететуге тиіс болса, белгілі бір мағынада үстем жагдайда болуыкерек.5 “Ақыр соңында, —деп жазады Фрейд , — аналитикпен пациент арасындагы қарым-қатынастар ақиқатқа дегенсуйіспениіідікке яғни, шындықты мойындауға негізделуге,сол арқылы уятты да, алдауды да ысырып қоюға тиіс”.63 Психоаналитикалық козғалыстың жалған білімін наған діндікнақтьиап қарастыру м енің кітабымда берілген: Е .Fromm, SigmundFrend‘s M ission, World Perspective Series, ed. R .N . Ashen, New York,Harpez, 1959.4 Analysis Term inable and U nterm inable A nalysis Term inable andUnterminable.Collected Papers Collected Papers, Hjgarts Press Hjgarts Press, V V,316 316 (біліп келіп көрсеткен мен Э.Ф .).5 Ibid. p. 351 (атап корсеткен мен Э.Ф .)6 Ibid. p. 352 (атап кб ibid. p. 352 (атап корсеткен мен Э.Ф .)270

Фрейд психоанализінің ауру мен емдеудің конвенционалдыұғымдарының аясына сыймайтын өзге белгілері дебар- Шығыс ақыл-ойымен, әсіресе, дзен-буддизммен танысадам үшін ондағы шығыс ақыл-ойының үғымдары мен ойтолғаныстарыныңүндесу аңғару қиын емес. Фрейдтің мүндакөрсетілген принциптерінің біріншісі —өзгертуші білім, оғансайсак, теория мен практика бір-бірінен бөліп алғысызнэрселер —озімізді тану актісі арқылы біз өзімізді өзгертеміз(трансформациялаймыз). Бүл идеяның Фрейд заманындағынемесе біздің заманымыздағы ғылыми психологияныңүғымдарынан айырмашылықтарының бәрін атап айтыпжатудың аса қажеті де жоқ, соңғысы үшін таньм танушыныөзгертетіндей қызметі жоқ теориялық білім ғана.Фрейд тәсілі тағы бір түста шығыс ақыл-ойына, әсіресе,дзен-буддизмге мейлінше жақын. Фрейд осы заманғы батысадамына тән нәрсені —саналы ойды шектен тыс, асырабағалауды күптаған жоқ. Керісінше, ол біздің санамыз біздіңбарлық психикалык процестеріміздің шағын бөлігі ғана, оныңүстіне онша маңызды да емес, біздің ез ішімізде санамыздантыс күйде отырған қараңғы және иррационалды бастаулардыңғаламат күшімен салыстырғанда, бүл тіпті, болмашыдеп есептеледі. Адам табиғасының шынайылығына жету үшінФрейд еркін ассоциациялар тәсілінің көмегімен саналы ойжүйесін бүзғысы келді. Еркін ассоциацияларды пайдалануарқылы қисынды, саналы, конвенционалды ойлаукедергісінен асу кажет болды, Бүл біздің түлғамыздыңалғашқы қүнар-бастауына, санадан тысқа әкелуге тиіс еді.Біз Фрейд іліміндегі санадан тыстың мазмүнын қаншасынағанымызбен, оның еркін ассоциациялануы қисындыойлауға қарсы қою арқылы батыс әлемінің конвенционалдырационалдық ойлау тәсілі аясынан шығып, Шығыстаәлдеқайда үшқары және кең көлемде зерттеліп жатқаннәрселерге үмтьшғаны анық.Фрейдтің осы заманғы батыс позициясынан тағы біртүбірлі өзгешелігі бар. Мен оның түлғаның анализін бір,еі°, Үш, төрт, бес, тіпті, одан да көп жылдар бойы жүргізгісікелетінін айтып отырмын. Бүл Фрейдті шынымен сынғаалуға себеп болды. Анализдің тиімді болуы шарт екенінеДау жоқ, алайда, мен Фрейдтің кісі өзін толық түсінетіндейЖағдайға келуі үшін оны жылдар бойы зерттеу керек дегенатылдығын қүптаймын. Пайдаяылылық, шығын мен табыс271

түрғысынан алганда, аса ойлы іс емес. Егер түлғаныңөзгеруіндегі әлеуметтік әсерді (эффект) есептесек, әрине,мүнша үзақ анализге кеткен уақыт пен еңбек өзін ақтамайдыдеуге болады.Фрейд тәсілі осы замангы “қүндьшықтар” дегенненжүмсалар күш пен мақсаттың арақатынасынан ойды әрірекасырганда гана магынага ие болады.Егер біз адам баласы кез келген затпен салыстыруга,олшеуге келмейтін нэрсе, оньщ азат болуы, игілігі менпарасат нүрына боленуі —кезкелген лайықты терминменайтсақ —“оз ішіндегі мақсат”деп есептесек, ол мақсаттыесептеп шыгаруга уақыт пен ақшаның ешқандай мөлшеріжетпейді. Осындай козқарас пен жеке түлганы үзақ уақытқамқорлыққа алуды қажет ететін тәсілді батыл үсынубатыстың конвенционалды ақыл-ойының аясына сыймайтынпозицияның корініс беруі еді.Бүл пікірлер Фрейдтің саналы қүлшыныстарының шыгысақыл-ойына, атап айтқанда, дзен-будцизмге жақындыгынбілдіреді дегендік емес. Мен көрсетіп отырган элементтероның ойында айқын емес, қүпия түрде, саналы түрде емес,санадан тыс түрде көрініс берсе керек. Фрейд батысөркениетінің, бәрінен бүрын 18 және 19 гасыр философия -сының перзенті, сондықтан, шыгыс ақыл-ойының дзенбуддизмтүрінен өте қашық. Фрейд беріп отырган адамныңкартинасындагы басты белгілер 18-19 г.ғ. экономистері менфилософтары сомдаган бейнеге үқсайды. Олар қара басыгана жүрген, бәсеке күресіне түскен, озгелермен тек айырбасқажеттілігі үшін, экономикалык және инстинкттік қажеттеріүшін гана араласатын адамды гана көретін-ді. Фрейд үшінадам — либидосы гана қозгайтын, қозудың ең кемшіндәрежесін сақтау принципімен реттелетін машина еді. Адамөзгелермен тек қана инстинктік қүмарын өтеудегі екі жақтықажеттілік үшін араласатын фундаменталды менмен (эгоист)тіршілік иесі ретінде көрінетін. Фрейдтің ләззат-рахаты —кернеген қиындықтың азаюы, бірақ қуаныш тәжірибесі емес.Бүтін адамның интеллектісі мен аффектілері екі айырылгансоң, оның бойында Ағарту дәуірі философтары айтатын“Мен” гана қалды. Бауырлық махаббатты ол шынайылыққакайшы келетін ақылсыз талап деп есептеді; мистикалықтәжірибе ол үшін инфантильді нарциссизмге қарайқүлдыраумен бірдей еді.272

Мен дзен-будцизмге көзге ұрып тұрған осынша қарамақайшылықтарынақарамастан, Фрейд жүйесінде ауру меноны емдеудің конвенционадцы үғымдарынан да, дэл сондайдәрежеде сананың дәстүрлі рационалдық түжырымдамасынанда асып, олардьщ аясынан шыгып кететінэлементтер (түстар) барын көрсетуге тырыстым. Осыэлементтер психоанализдің одан әрі дамуына, сөйтіп, дзенбуддизмгеқарай тура жүруіне алып келді.Алайда, “гуманистік” психоанализ бен дзен-буддизмарасындагы байланыстарды талқылауға көшпес бүрын, меніңпсихоанализ эволюциясын түсіну үшін маңызды болатынөзгерістерге назар аудартқым келеді: аналитикке келетінпациенттер типінің өзгеруі; олардьщ проблемаларьшьщ өзгеруі.Біздің ғасырдың басында психиатрларға, негізінен,симптомдардан азап шегіп жүрген адамдар келетін. Аяққолдьщжансыздануы,қол жуған сияқты қимылдардың еріксізжасалуы, оздері қүтыла алмайтын ойлар —озгеше айтқанда,олар медицинадағы “науқас” деп қарастырылатын үғымдеңгейінде ауыратын. Олардың қоғамда “есі дүрыс, қалыптытүлға” атқаратын функцияларды атқаруына әлдене кедергікелтіретін. Емдеу туралы түсінік олардың науқас туралытүсінігіне сәйкес еді. Олар мүндай симптомдардан азап шегіп,олардан қүтылгысы келді; әлгі симптомдардың жоқтығы оларүшін “рахат кору” еді. Олардьщ арманы мынау ғана еді: орташатүлға сияқты болу, озгеше айтсақ, біздің қоғамдагы орташатүлғадан гөрі бақытсыз болмау, одан артық қиындық көрмеу.Мүндай адамдар бүрынғыша, психоаналитикке әлі декеліп жатады жэне олар үшін психоанализ баягыдайсимптомдардан қүтқарып, қоғамдағы қызметін атқаруғажеткізетін емдеудің түрі ғана. Бірақ, бүрын психоаналитиктеркабинетінде ондай пациенттер басым көпшілік болса,бүгіндері ондайлар азайды. Мүмкін, бүл олардың үзынсаны азайғандықтан емес, керісінше, олардьщ саны жаңапациентгердің” санынан кем түсетіндіктен де шығар. ОларҚоғамдағы функцияларын нашар атқармайды, олар сөздіңаиқын мағынасындағы науқас та емес, алайда, maladie dusiècle-ден, жогарыда мен айтып откен —наразылық пен ішіөлш Қалгандықтан азап шегеді. Ондай пациенттерпсихоаналитикке оздері шын мәнінде ненің азабын шегіпжҮРгенщ білмегендіктен келеді. Олар коңілінің жабыгыңқыльігьін,үйқтай алмайтындыгын, жүмысына көңілі толмай-273

тынын, т.б. қиындықтарын айтып шағынады. Олардьщ бәрі,эдетте, күллі проблеманың себебі белгілі бір симптомғабайланысты, содан қүтылса, бәрі де қалыпқа түседі дегенгесенеді. Алайда, олар проблеманың жабығуда да, некеде немесежүмыста да еместігін коре алмайды. Осы шағымданудыңбарлыгы біздің мэдениет деңгейінде олардың әлдебір тереңірекнөрсені білдіруінің жалғыз гана саналы түрі, ол — өздерінеәлдебір симптом кедергі болып жүр деп есептейтін әрқилыадамдардьщ бәріне ортақ дерт. Олардын бәріне ортақ қасірет —өзінен озі де, озгелерден де, табиғаттан да алшақтап кету;омірдің саусақ арасынан сырғыған қүмдай отіп баражатқандығы, омір сүріп үлгерместен олетіңцігін, материалдықас та ток байлыққа қарамастан, омірдің қуаныштан адалығысияқтыларды сезіну.Психоанализ maladie du siecle-re қандай комек береалады? Ол комек ерекше, ол симптомдардан қүтқаратын“емдеуден” ерекшеленбей кала алмайды —емдеудің мақсатысимптомдардан арылтып, қоғамдағы қызметін жалғастыруғакомектесу гана гой.Өзін жат, өгей сезінуден азап шегетіндер үшін емделудіңмақсаты аурудап қутылу емес, омір рахатын сезінудіңбарлыгын сезіну.Біз осының не екенін анықтауга тырысқанда көпқиындыкка кезігеміз. Біз фрейдтік жүйенің аясында ганақалсақ, рахат дегеніңіз либидо теориясы терминдерініңтілімен айтсақ, гениталдық сексуалдылыққа қабілеттілікнемесе озге қырынан қарасақ, Эдип ситуциясының бүркемелітүрін сезіну болып шыгады. Бүл анықтамалар, меніңпікірімше, адам тіршілігінің, бүтін адамның рахатқа жетуініңшынайы проблемаларын сырттан гана қамти алады. Рахатөмір проблемасына жауап беруге деген кезкелген талпынысфрейдтік ілімнің аясынан шыгуга тиіс, себебі, бүл адамныңтіршілік етуінің базистік үгымын, толық болмаса да, талқыгасалуга алып келеді. Ол гуманистік психоанализдің нәтінде —озегінде жатыр. Тек осы жолмен гана біз психоанализ бендзен-буддизмді салыстыруга негіз таба аламыз.3. Рахат табигаты —адамньвд психикалык эволюциясыРахат өмір дегенді анықтап алудың біріңші олшемі мынау:бүл —адамның табигатпен үндесіп, жарасып тіршілік қылуы.Осы түйінді формальді түрде гана алатын болсақ, сауал274

туады: адамның тіршілік жағдайларымен сэйкес, үндесе өмірсуруі деген не? Ол қандай жағдайлар?Адам тіршілігі біздің алдымызға сауалдар қояды. Адамосы дүниеге әз еркінен тыс келеді, дүниені еркінен тыстастап кетеді. Адам инстинкт берілген, ортаға үйренугеарналган механизмдер “қондырылған”, табиғатпен біртүтас,соның аясында эмір сүретін жануарлардай емес, керісінше,онда мүндай инстинктік (түйсіктік) механизм жоқ. Ол эзөмірін сүруге тиіс, ол әзір өмірді сүре салмайды. Ол табиғатаясында жүр, бірақ ол табиғатты трансценденттіреді. Оныңөз санасы бар, өзін айрықша тіршілік иесі деп түйсінуі онытөзгісіз жалғыздықты, иесіз қалғандықты, шарасыздықтысезінуге мәжүбірлетеді. Оның дүниеге келуінің эзі проблематуғызады. Ол туған сәтте омір оган сауал қояды, ол соғанжауап беруге, омірінің әр сәтімен жауап беруге тиіс. Өзініңақылымен, озінің тәнімен емес —ол озі ойлап және армандайбілетін, үйықтайтын және тамақ жейтін, жылайтын жәнекүлетін бүтін адам ретінде жауап беруге тиіс. Оның алдынаомір қоятын сауал қандай? Мүны былай сомдауга болатыншыгар: ерекше болмыс тәжірибесі туындатқан қасірет шегу,томага-түйықтық, үялу дегендерді қалай жеңуге болады?Өз-өзіңмен, басқа адамдармен, табигатпен қалайша бірліктабуга болады? Адам қандай болса да бір жауап табуга тиіс,тіпті, ақылсыздықтың өзі де жауаптың бір түрі —шындықтанбас тарту, эзіңнің ерекше екеніңнің қасіретін бастан кешпесүшін жүмыртқа қабыгындай қүндақта омір сүру жолыменжауап беру. Сауал қашан да біреу гана, жауаптың әрқилыболуы мүмкін, бірақ олар оз нәті бойынша екіге болінеді.Оның бірі айрықшалық пен бірлікке келу мәселесін озсанасының оянуына, оның тууына дейінгі жагдайдан керікету —регрессия арқылы шешу. Екінші жауап — толықтУУ, оз санасын, ақыл-ойын, сүю қабілетін оз эгоцентризмініңшегінен шыгуга дейін, жаңа гармонияга (үйлесімге),дүниемен қайта бірігуге дейін дамыту.Туу дегенде біз, эдетте, бала боп біткеннен соң, шамаментогыз айдан соңгы физиологиялык туу актісін айтамыз."Іүндай туудың маңыздылыгын асыра багалауға болмайды.bip апта омір сүрген сәби ересек еркек немесе әйелден гөріана қүрсагындагы түқымга кобірек үқсайды. Мүныңғажаптыгы кіндіктің кесілгендігінде, сәбидің түңгышҚызметке —тыныс алуга кіріскендігінде гана. Осы кезден275

бастап әуелгі байланыстарды қандай болса да үзу мүмкіндігіайқын қызмет-қимылдың көлеміне байланысты.Туу —дербес акті емес, процесс. Өмірдің мақсаты толықтуу, ал адамның көпшілігі туып үлгермей өлетіні —трагедия.Өмір сүру —минут сайын туу. Туу аяқталғанда өлім келеді.Физиологиялық түрғыдан алганда біздің клеткалық жүйемізүнемі қайта туу процесінде болады, ал психологиялықжагынан біздің көпшілігіміз белгілі бір сәтте туудытоқтатамыз. Кейбіреулер о баста өлі туғандар: оларфизиологиялық жагынан тірі, ал жан дүниесімен оларқүрсаққа, топыраққа, өлім түнегіне оралуга үмтылады.Оларда ес жоқ немесе есі кіресілі-шыгасылы. Коптегенадамдар өмір жолымен әрі қарай жүреді. Алаңда, олар кіндіктіүзілді-кесілді тастай алмайды, олар анасына, әкесіне,отбасына, нәсіліне, мемлекетіне, өз дәрежесіне, ақшасына,тәңірлеріне, т.б симбиотикалық түргьщан байлаулы. Оларешуақытта өзімен озі бола алмайды, сондықтан да ешуақьптатолық7 туа алмайды.7 Адамның ана мен оке белінде болуынан толык. тәуелсіздігі менпарасатқа бөлінуге дейінгі эволюциясын “Бенедикт кітабында” МейстерЭкхарт тамаша баяндаған: “Бірінші сатыда ішкі немесе жаңа адам, ҚасиетгіАвгустиннің айтуынша, кеңпейіл, парасатты адамдардьщ ізімен жүреді.Ол олі анасының төсіне жармасқан сәби.Екінші сатыда ол жақсы адамдардың өнегесін көзсіз кайталай бермейді.Ол қызу түрде дені дүрыс ғибратты, төңір нүрын, киелі даналықты іздейді.Ол адамға аркасын, Қүдайға жүзін бүрады: анасының тізесінен түскенол көктегі Әкесіне карап күлімсірейді.Үшінші сатыда ол өз анасыныан, оның емшегінен бүрынғыдан дааулақтай түседі. Ол күйкі тірліктен кашады және үрейді лактырыптастайды. Ол енді кезкелген адамға ж үгенсіз түрде түрпайы лы к,әділетсіздікжасай алады, бірак, сонысынан қанағат таба алмайды. Өйткені,өзінің Қүдаға деген сүйіспеншілігіне орай ол ізгі істер жасауға бүйырылған:Қүдай оны қуанышка, киеге жэне жиіркенішті болып көрінеді.Төртінші сатыда ол әлі де өсіп, махаббатқа, Қүдайға деген ықыласташынығады. Ол енді күреске, сынакқа, өзгелердің жаулығы мен азапшегуіне дайын жоне де, соның бәрін өз еркімен, ықыласымен, куанажүріп істейді.Бесінші сатыда ол бейбіт өмір күшағына бөленіп, аскақ жэне адамтүсініп болмайтын даналықтан. ләззат алады.Алтыншы сатыда ол мәңгі тәңіри табиғат эсерімен озгеріп, қайтатүлеген күй кешеді. Ол толық мінсіздікке жетті, заттардын түрақтылығымен отпелілігін білген ол Қүдай бейнесіне көшіп, Қүдайдын үлынаайналады. Одан орі де, биік те саты жоқ. Мәңгі демалыс пен тыныштыкосы жерде. Ішкі жоне жаңа адамның акыры —мэңгі өмір”. Meister Eckhart,transi. By С. • MHp.MeisterEckhart,transi.ByC.De В.Evans, London, JohnM.Watkins, 1952, II, pp 80-81.De В.Evans, London, John M.Watkins, 1952,II, pp 80-81.276

Тіршілік ету проблемасына регрессивті жауап беруталпынысы әртүрлі формада болуы мүмкін. Олардьщ бәрінеортақ нэрсе — шарасыздық пен азапқа жол шегу. Адамболмастан бүрынғы, пейіштегі табиғатпен етенеліктен біррет ажыраған сон, ешуақытта кейін қайта алмайды —оныңқайтар жолында қолына отты қанжар үстаған екі періштетүр. Мүндай кері оралу өлгенде немесе ақылынан адасқандағана болуы мүмкін, тірі және ақыл-ес түзу түрғанда бүлмүмкін емес.Осындай регрессивтік бірлікті жүрт әр деңгейден -патология мен иррационалдықтың деңгейлерінен іздеуімүмкін. Адам ана қүрсағына, жер ана қүшағына, өлімгеқайтып оралу қүлшынысына ессіз берілуі мүмкін. Егермүндай қүлшыныс бет қаратпастай болса, оны тежер қарсыкүш болмаса, мүның соңы өзін өзі өлтіру немесе есіненадасу болады. Бірлікті регрессивті түрде іздеудің қаупіазырағы және патологиялық формасы —ана төсіне немесеқолына, әке бүйрығына үйірсектік. Осындай үйірсектіктермен мақсаттар арасындағы айырмашылық түлғалар типтеріарасындагы айырмашылыққа сәйкес келеді. Ана кеудесіненүзай алмайтын адам —мөңгі емізулі бала, ол өзін сүйгенде,еркелеткенде, қорғағанда, өзіне жүрт таңғалғанда рахатқабатады, т.с.с., ал озін аялаған шешесінен айырылу қаупітөнгенде оның бойын кісі төзгісіз үрей мен қорқынышбилеп алады. Әке бүйрығына бас үратын адам да едәуірбастамашыл, жігерлі болуы мүмкін, бірақ ол үшін бірнәрсенің болуы шарт: өзіне бүйрық беретін беделді біреу,баға беретін және жазалайтын билік керек оған. Регрессивтікбағыттың езге бір формасы —айрықшалықтың сынағынанөту үшін барлығын күйретіп, қирату қүлшынысына түсетіндеструктивтілік - бүзуға қүмарлық. Мүның айналадағыныңбәрін жалмау, өзіне сіңіру, өлем мен оның әр бөлшегінетамақ деп қарау түрінде бой көрсетуі мүмкін. Немесе, бүлөзшің қара басынан озгенің бәрін қүртуға үмтылу. Айрықшаболып жаратылу азабынан қүтылудың тағы бір формасыбар: ол —оз Эгосын әбден шыныққан, омірі күйремейтінзат ретінде кокке котеру. Бүл жерде адам озін озініңменшігі, күші, абыройы, интеллектісі деп сезінеді.Регрессивтік бірліктен шығу нарциссизмнен біртіндепкүтылумен қатар жүреді. Жаңа туган сәбиде сезініп-түйсінумағынасындагы сыртқы шындықты қабылдау туралы ой да277

жоқ; ол әлі ана емшегімен бірге, ол субъект-объект деп бөлебілу алдындағы жағдайда. Белгілі бір уақыт өткен соң,дифференциациялауға деген қабілет кезкелген сәбиде дамибастайды, бірақ ол мейлінше айқын, “Мен” мен “Мен емес”-тің айырмасын аңғару тұрғысында болады. Алайда,аффективтілік мағынасында толық ержету (есею) бәрінбілемін, бәрінен қүдіреттімін деп келетін нарцистікпозициядан қүтылуды талап етеді. Осы нарцистік үстанымбалалар мен жүйкесі жүқа (невротик) адамдарда айқынбайқалады, айырмашылығы сол —балалар оны саналы түрде,ал соңғылар санасынан тыс істейді. Бала шынайы өмірді солкүйіңде емес, өзі қалаған кейпінде қабылдайды. Ол арманменөмір сүреді, оның көзімен қарағандағы өмір сол арманғасэйкес болады. Егер қалағаны болмаса, ол ызаланады, бүл —оның дүниені өз қалауына сай етіп күштеп (әкесі меншешесінің арқасында) өзгерткісі келетінінің көрінісі. Балақалыпты дамыған жагдайда осы үстаным одан гөрі естінәрсеге айналады: ол шынайылықты сезініп, оның зандарын,сол арқылы қажеттілікті қабыл алады. Жүйкесі жүқа(невротик) түлғаға келсек, ол шынайылықты нарцисстіктүрғыдан түсінуін сақтайды да, ақылға келе қоймайды.Невротик шынайы өмірді өз идеясының аясына қуыптыққысы келеді, ал соның болмайтынын түсінген кезде олшындыққа зорлық жасап, оны өз көңілінің қалауынаыңғайлағысы келеді (яғни, мүмкін еместі істегісі келеді)немесе шарасыздық күйіне түседі, себебі мүмкін еместіжүзеге асыруға жол жоқ. Мүндай түлғада болатын еркіндікүғымы, оның өзі үқса да, үқпаса да, нарцистік қүдіреттілікүғымы ғана, ал дамыған түлғаның еркіндігі дегеніміз оныңшынайы өмір (реальность) мен оның зандарын мойындауы,соларға сэйкес, қажеттілікке орай қызмет ету, оз ақылымен сезімінің күшімен дүниені игеріп, озін дүниеменпайдалы деңгейде сәйкес үстау.Әртүрлі максаттар мен оларға жету жолдары әу бастаойлаудың әртүрлі жүйесі болып қалыптаспайды. Бүл тіршілікетудің әртүрлі тәсілдері, бүтін адамның өмірдің өзі қойғансауалдарға берер әрқилы жауаптары. Мүндай жауаптардыбіз әртүрлі діни жүйелерден таба аламыз. Алғашқы д әу ір л ікканнибализмнен дзен-буддизмге дейінгі діндер тарихындаадам баласы тіршілік ету туралы сауалға бар болғаны бірнешежауап қана үсынды, жэне де эр адам, сонысын өзі де278

сезінбегенімен, өз өмірі арқылы сондай жауаптардың бірінбереді. Біздің батыс мәдениетінде әркім жауаптыхристиандык, иудейлік дін рухында, болмаса, сауатты атеистретінде беріп жүрмін деп ойлайды. Бірақ, біз ақылдыңрентгеноскопиясын жасай алатын болсақ, каннибализм ментотемизмнің жақтастарын, бүтқа табынушылардың орасанкөп тобын анықтар едік, ал христиан, иудейлер, буддашылармен даосшылар оте аз болып шығар еді. Дін дегенімізадамның тіршілік етуі туралы сауалға берілген, формалдандырылып,әбден талданған жауаптың өзі. Біз сана мен ғүрыпарқасында дін аясында өзгелермен бірге болатындықтан, еңбәкене деген діннің өзі бізді естілік пен қауіпсіздік сезімінебөлейді. Ал осындай өзгелермен бірлік жоқ кезде,регрессивтік көңіл қалауы өмірде бар мәдениеттің санасымен талаптарына қарама-қайшы келген кезде, жеке бастыңқүпия “діні” невроз болып шығады.Жеке пациентті —жалпы, кезкелген адамды үғу үшіноның экзистенционалды сауалға жауабын айқындау талапетіледі, өзге сөзбен айтсақ, оның оз күші мен ынтаықыласынтүгел бағыштап жүрген қүпия, дербес дінінанықтау керек. “Псхиологиялық проблемалар” депсаналатынның басым бөлігі —базистік “жауаптың” екіншідәрежелі салдары ғана, сондықтан сол базистік жауап —қүпия, жекеменшік дін үғылып болмайынша “емдеу” ешпайда бермейді.Рахат омір туралы, игілік кору туралы сауалға қайтаоралсақ, оны жоғарыда айтылғандарға орай қалай анықтауғаболады? Рахат кешу —ақыл-естің толық дамуына жеткенкездегі жағдай, онда да есі түзу интеллект мағынасында ғанаемес, “өздері қандай болса, сол күйде бола алатын”(Хайдеггердің сөзі) заттарды игергенде ғана. Рахат кешу(парасат нүктесі) ашықтық, сезімталдық, санасы оянғандық,бос кеңістік (дзен-буддизм мағынасында) өлшемдеріне орайнарциссизмнен арылудың қаншалықты екеніне ғанабайланысты. Рахат кешу дегеніміз адамның табиғатпен толықаффективтік сәйкестігі, айрықша жаратьшыс пен жатсынусезімдерінен арылуы, күллі тіршілік атаулымен бірігутәжірибесін игруі. Сонымен бірге, бүл дербес тіршілік иесіРетіңдегі өз-озінің “Менінің”, жеке бастың тәжірибесі. Рахаткешу, парасаггылык дегеніміз мінсіз туу, өзіміз мүмкіндігімізгеорай кім бола алатынымыздың өзі болып шығу,279

қуаныш пен қайғыға толық дайын болу, озгеше айтқандаең жетілген сергектік, орташа адам өмір сүріп жатқанүйқылы-ояулықтан қүтылып, толық ояну.Мүны іздемпаздықпен тіршілік кешу, өзіңе, өзгеадамдарға, бар нәрсенің бәріне назар тігу, мүнда жауаптытолық адам береді —барлығының және бәрінің, олардың өзмәні озі екенінің шындығын ашады. Осы нағыз жауап беруактісінде дүниені сол қалпында көрудің, оның менің әлемімретіндегі кору тәжірибесінің, яғни менің шығармашылүстампаздығыммен жаралган және қайта қүлпырған әлемдеп танудың шығармашылдық белгісі бар. Ол “әлдебіржердегі” жат әлем болудан қалып, менің әлеміме айналады.Қыл аяғында, рахат кешу дегеніміз озіңнің дербес Эгоңныңшекарасынан шығу, күнығудан бас тартып, Эгоны күзетумен асқақтату ниетін тыю. Өзіңнің өзің екенінді иемдену,сақтау, қорғау, пайдалануда емес, болу актісінде сынау керек.Мен жоғарыда индивидтің дамуы мен діндер тарихыарасындағы параллельдерді корсетуге тырыстым. Бүл еңбектепсихоанализдің дзэн-буддизмге қатыстылығы туралыайтылып отырғандықтан, кем дегенде, діни дамудың кейбірпсихологиялық аспектілерін қарастыру керек.Мен адам озінің тіршілік етіп отырғандығының факгісініңөзімен-ақ сауал қоятынын, оның ішкі қарама-қайшылықтарқойып отырған сауал екенін айттым. Адам табиғат аясындаболады жэне сол табигатты өзін өзі сезіну арқылытрансценденттендіреді. “Діндар” деп қойылған сауалға денқойып, оған жауап беруді “мейлінше жауапты іс” депсанайтын, онда да тек қана ойларымен емес, күллітіршілігімен жауап беруге тиіс кезкелген адамды айтуғаболады. Дэл осындай жауапты беруге үмтылатын, үйрететін,өзгелерге жеткізуге тырысатын жүйелердің бәрі “ діндер”болып табылады. Екінші жагынан, экзистенциалдысауалдарды естімейтін кезкелген адам мен кезкелген мэдениет(иррелигиозды) дінсіз, діннен тыс. Экзистенциалдыкерендіктің бізден —жиырмасыншы гасыр адамдарынанартық мысалы жоқ. Біз меншіктің, беделдің, ондірістің, коцілкотерудің қамын ойлап жүріп, осы сауалды айналып өтуге,тіпті өзіміздің (Меннің) тірі екенімізді үмытуга тырысамыз.Егер толық, бүтін адам тіршілік кешу сауалына керендіктанытса, оның бүган жауабы болмаса, оның Қүдай туралықаншалықты жиі ойлайтынында немесе шіркеуге280

баратынында, діни идеяларга қалай сенетіндігінде түрғанмаңыз-мағына жоқ. Онда ол өзіне бөлінген уақытгы өткередіде, өзі шығаратын миллиондаған заттарға үқсап өмір сүріп,солар сияқты өледі. Ол Қүдай берген болуды сынақтан өткізуорнына, Қүдай туралы ойлайды.Діндерден экзистенциалды сауалға әлдебір жауап іздеугеталпынудан өзге, олардың бәріне тән, ортақ бірдеңе іздеудіңқажеті жоқ. Соз діннің мазмуны туралы болганда ондайбірліктің ізін де аңғара алмайсыз. Керісінше, біз индивидтуралы толганғанда айтып откен бір-біріне қарсы екі жауапбар. Бір жауап — адам болғанға дейінгі күйге, сана астарынанегізделген тіршілікке қайтып оралу, ақыл-естен қүтылып,жануарга айналу, сол арқылы табигатпен бірігіп кету. Бүлүмтылыстың көріністері әрқилы. Оның бір полюсінен бізгермандық, өздерін аюға балайтын “берсерктер” (сөзбе-сөз:“аюдың көйлектері”) қүпия қоғамында болатын қүбылыстардыаңғарамыз, онда бозбала “оте ызалы жәнекорқынышты ашу шақыру арқылы жыртқыш аңға айналып,өзінің адамдығын өзгертуге тиіс” болған.8Адам болганга дейінгі табигатпен бірлік алгашқықауымдық қүрлыс қауымдарымен шектеліп қалмайтынын“аюкөйлектілер” мен Гитлердің “сүркойлектілері” арасынанпараллель жүргізу арқылы аңгаруга болады.Үлтшыл-социалистік партияны қолдаушьшардың елеулібөлігі зайырлы, мансапшыл, аяушылықты білмейтін жәнебилікке үмтылган саясатшысымақтар, юнкерлер, генералдар,кәсіпкерлер мен бюрократтар болганымен, оның ядросыГитлер, Гиммлер, Геббельс үшеуінің триумвираты (үштігі)еді, ал олардьщ болмыс-бітімі “киелі” ашу-ыза мен күйретугесүйеніп, аз уақытқа болса да өз дінін көрсететін алгашқыҚауымдық “аюкөйлектілерден” аумайтын. Осы біржиырмасыншы гасырдың “аюкойлектілері” ебірейлердеболыпты-мыс делінетін “гүрыптық кісі олтіру” туралыаңызды қайта тірілтіп, сол арқылы өздерінің оте терендежатқан арман-мақсатын —гүрыптық кісі олтірулерді соларгабагыштады. Олар гүрып, рәсім ретінде әуелі ебірейлерді,сосын өзге халықтарды, содан соң немістердің ездерін өлтірді,ақыры оз әйелдері мен балаларын, жаппай қирату гүрпыныңсоңында оздерін өлтірді.M.Eliade, Birth and Rebirth, New York, Harper, 1958, p.84.208-19281

Адам болғанға дейінгі табиғатпен кірігіп кетугебағытталған, аса архаикалық емес дін формаларының өзгетүрлері де көп. Олар өздерін тотемдік жануарларға балайтынтайпалардың культтерінде, ағаштарға, көлдерге, үңгірлерге,т.б. табынатын діни жүйелерде, сананы өшіріп, ақыл менар-үяттан арылуға бағытталған оргияшыл культтерде бойкөрсетіп қалады. Бүл діндердің барлығында адамныңтабиғаттың адам болғанға дейінгі бөлшегіне айналуғакөмекгесетіннің бәрі қасиетгі саналады. Осы жолмен мақсатқақарай жақындаған, өзгелерден озған адам “киелі” депесептеледі (мысалы: шамандар).Діннің басқа полюсінде экзистенциалды сауалдыңжауабы —адамға дейінгінің ішінен толық туу, адамға тәнқабілеттер —ақыл-ес пен махаббатты дамыту деп саналатынбарлық ілімдер түр. Бүл —адам мен табиғаттың, адам менадамның арасынан жаңа гармония, үйлесім-жарастық іздеу.Осындай ізденіс-талпыныстарды салыстырмалы түрдеергежейлі қауымдардың индивидтерінен де аңғаруғаболғанымен, күллі адамзат үшін үлы енші болу Христ туғанғадейінгі, шамамен, 2000 жылдан біздің дәуіріміздің басынадейін жетіп жатыр. Қиыр Шығыстағы даосизм мен буддизм,Эхнатонның Египеттегі діни революциясы, ПерсиядағыЗаратуштра діні, Палестинадағы Моисей діні9 адамзат жасағанбүрылыстардан хабардар етеді.Осы діндердің барлығындағы бірлікті іздеу —индивидкедейінгі санадан бүрынғы жүмақ гармониясына оралу арқылытабиғатпен регрессивті түрде біте қайнасып кету емес. Бүлжаңа дәрежедегі, адам өзінің айрықша жаралғанын сынап,өзін өзінен және әлемнен алшақтатудан өтіп, сол арқылытолық түлғаға айналғаннан кейін ғана жетуге болатын бірігу.Жаңа бірігу — адамды оның шанайы дүниені тікелей,интуитивті түрде қабылдауынан бөліп тастамайтын адамақыл-есінің толыққанды дамуының алғышарты. Осы жаңамақсаттың артта емес, алда жатқан символдары коп: Дао,Нирвана, Нүрға белену, Рахат, Қүдай. Бүл символдардынайырмашылықтары осы символдар пайда болған сәттегі оларпайда болған елдердегі әлеуметтік және мәдени айырмашылықтардантуындаған. Батыс дәстүрінде мүндай “мақсатүшін жоғарғы билеушінің, тайпаның үлы көсемінін9282

авторитарлы бейнесінің символы таңцалып алынған. Бірақескіөсиеггік дәуірдің өзінде-ақ, осы бейне біртіндеп өзгередіде, билікпен басқарушыдан —адаммен өсиет арқылы жәнеондағы уәделер арқылы байланысқан билеушіге айналады.Пайғамбарлардың кітаптарыңца адам мен табиғат арасындағымессиялық дәуірдегі жаңа гармония мақсатқа айналады;христиан дінінде Қүдайдың манифестациясы адам болады.Маймонид философиясында, мистицизмдегі сияқты,антропоморфты жэне авторитарлы элементтер мүлде дерлікжойылып кетеді; бірақ батыс діндері өздерінің халықтықформаларында озгеріп те жарытқан жоқ.Иудей-христиандық пен дзен-буддизм үшін ортақнәрсе —дүниеге толық ашылу үшін, ояну, тірілу үшін меніңөз “еркімді” (оз еркіммен зорлау,билеу, озімдегі және өзімнентыс дүниені түншықтыру мағынасында) тастауға тиістігімдітүйсіну. Дзен-буддизм терминологиясында бүл “босап қалу”деп аталып, теріс бір қылықты емес, үғынудың ашықтығынбілдіреді. Христиан терминологиясы бүл жайлы кобіне “озеркін өлтіріп, қүдайдың еркіне бағыну” дейді. Мүндағыхристиандық және буддистік тәжірибенің айырмашылығыүлкен емес — екі басқа түжырымның негізінде бір ғанатәжірибе жатыр. Алайда, жүртқа кеңінен танымал түсініккесайғанда, христиандық түжырым бойынша шешімді адамныңөзі қабылдамайды, ол қүдіреті шексіз және бәрін білетінәкесінің қүзырында, ал оке адамды бақылайды, оның рахатынеде екенін біледі дегенді білдіреді. Мүндай тәжірибеніңадамды ашық және жауапкершілігі мықты етпейтіні, есесіне,бағынушы және жуас ететіні түсінікті. Қүдай еркінеэгоизмнен шынымен бас тарту түрғысында кону Қүдайүғымы жоқ кезде жақсырақ. Парадокс: мен қүдай еркінеҚүдай туралы үмытқан кезде жан-тәніммен бағынамын.Дзен-буддизмдегі бос қуыс түжырымдамасы оз еркіншынымен тастап кетуді бідціреді, бірақ ол әке-комекшініқажет ететін бүтқа табынушылыққа үрындыратын қауіптірегрессиядан ада.4. Сананын табиғасы, репрессия мен депрессияӨткен болімдерде мен гуманистік психоанализдің негізіолып табылатын адам мен адам тіршілігінің идеяларынРсетуге тырыстым. Ол өзге гуманистік философиялық және283

діни ілімдермен бірге осы идеяларды қолдайды. Енді бізпсихоанализдің өз мақсатына жетудегі өзіне тән амалынқарастырамыз.Психоаналитикалық амалдың ең бір өзіне тән элементіәрине, санадан тыстан саналы жасау болып табыладынемесе Фрейдше айтсақ, Олды Менге айналдыру. Бірақбұл формула біз ойлағандай қарапайым емес. Бірден бірнешесауал туады: санадан тыс деген не? Санадан тыс қалайшасананың ісіне айналады? Егер бүл мүмкін болса, ол қандайэффектімен отеді?Ең алдымен, сананың ici мен санадан тыс терминдерібірнеше түрлі мағынада қолданылатынын есепке алу керек.Солардың бірінде “саналы түрде” мен “санадан тыс”индивидтің ішіндегі субьективтік ахуалға қатысты,функционалдық мағынада айтылады. Ол осы немесе өзгепсихикалық мазмүнды сезінеді дегенде, біз оның өзаффектілерінде, қалауларында, пікірлерінде, т.б. өзіне өзі есепберетінін айтамыз. Сол мағынадағы санадан тыс нэрсе —Түлга өзінің ішкі тәжірибесі туралы өзіне өзі есеп бермейтінжағдайлар қатарына жатады. Егер түлға кезкелген тәжірибетуралы, оның ішінде сенсорлық тәжірибе де бар, өзіне мүлдеесеп бермейтін болса, ол санасы жоқ болган болар еді. Қандайда болмасын, әлдебір аффектілерді, т.б. санасымен түйсінетінтүлға саналы, бірақ, бүл әңгіме әзірге аффектілер жайлыболып отырган кезде гана. Әлдебір аффектілердің санадантыстыгы олардың сезінуге болмайтындыгының көрінісі.“Санадан тыс” деген үгым әлдебір импульстердің,қорқыныштың, т.с.с. жоқтыгына емес, сол әсерленулертуралы есеп берудің жоқтыгына гана қатысты екенін ескергенжен. “Саналы” жэне “санадан тыс” терминдерінінфункционалдық магынасынан мүлде озге, мазмүннынтоникасы мен локализациялануына қатысты түрі де бар.Мүндағы “сана” дегеніміз түлганың озіндік мәнісі барболшегі, ал “санадан тыс” үгымы озгеше бір мазмүны барбасқа болшегін білдіреді. Фрейд үшін санадан тыс дегеніміз,нәтінде, иррационалдықтың түрагы. Юнгте бәрі керісінше:санадан тыста даналықтың терең бастаулары жатыр да, алсана түлганың интеллектуалдық болшегі болып табылады.Бүл түргыдан алганда санадан тыс үгым жогаргы жақтақоятын орын табылмаган нәрсенің бәрі жинала беретін үиастындагы жертөле сияқты. Фрейдте бүл жертөле негізінен284

адам ны ң барлық кемшіліктері сақталатын жер де, Юнгбойынша, мүнда көбіне адамның даналыгы жатады.Г.С.Салливан атап көрсеткендей, “санадан тысты”әлдебір орын мағынасында пайдалану психикалықфактілердін қанагаттангысыз және мазмұнға кедей бейнесіболып табылады. Менің бұған қосарым — осындай,функпиональді деуден гөрі, субстанциялық деуге болатыннәрсені тандап алу осы заманғы батыс мәдениетіндегі жалпытенденцияға лайық: куллі нәрсені, барлығын болудың емес,иемденудің заттанған терминдері магынасында қабылдау.Коптеген кісілердің “санадан тыс” дегеннің орнына “санаасгарындағы” деген сөзді қоддануы тегін емес. Мүның себебіде анық: “сана астарындағы” сөзі локализацияга жақсырақсәйкес келеді. Мен бірдеңеге қатысты “мен санасызбын”деп айта аламын, бірақ осы себеппен “сана астарындамын”деп айта алмас едім.“Сана” кейде өзінді шатастыруға әкеп согатын тагы бірмағынада қолданылады. Сана интелектуалдық рефлексиядегенмен бірдей, ал санадан тыс үғымы рефлективті еместәжірибе ретінде қарастырылады. Эрине, егер әдепкі екімағынасынан айырмашылығы айқын көзге үрып түрса,“сана” жэне “санадан тыс” терминдерін бастапқы мағынадақолдануға еш қарсылық жоқ. Әйтсе де, бүл бізге аса сәттінэрсе болып көрінбейді: интеллектуалдық рефлексия, әрине,қашан да саналы нэрсе, ал сезінуге болатынның бәрі бірдейинтеллектінің рефлексиясы бола бермейді. Мәселен: мынакісіге қарап отырып мен ол туралы өзіме есеп беремін жэнеөзімнің оган қалай қарайтынымды да сезінемін; бірақ текмен оны өзімнен субьект-обьектілік түргыдан бөліп алганжагдайда гана оны сезіну интеллектуалдык рефлексияга парапар.Бүл менің тыныс алу туралы түйсінуім мен менің тынысалу туралы ойлауымның екеуін салыстыргандагыаиырмашылық сияқты нэрсе. Іс жүзіңде мен өзімнің тынысалуым туралы ойлай бастасам болды, мен ол туралы өзімеесеп бермеймін. Менің дүние-әлемге қатысты барлықактілерім ( іс-қимыл, ой-түйсік) туралы да осыны айтугаболады. Ол жайлы бірер соз кейінірек.Санадан тыс пен саналыны түлганың “болшегі” немесеспецификалық мазмүны ретінде емес, өзіңе есеп беру немесессеп бермеу күйі ретінде қарастыру туралы айтқаннан соң,13 енді тәжірибе туралы озіңе есеп беруге не кедергі285

болатыны туралы мәселені де қарастыруға тиіспіз. Өзгешеайтсақ, оның неге саналыға айналмайтындығы туралымәселені зерделеу керек.Алайда, бұл сауалдан бұрын өзге бір сауалға жауап іздеукерек. Психоаналитикалық контексте саналы үғымы санадантыс ұғымынан гөрі басым қүндылықтарға толы дегенжорамал бар. Сана ауқымын кеңейтуге үмтылу бізге негекерек? Сана, дербес алганда, айрықша қүндылыққа ие емес.Адам санасындагыньщ басым бөлігі —фикция, алдамшы,сандырақ. Бүл, негізінен, адамдардьщ ақиқатты көругеқабілетсіздігінен емес, олардың әлеуметтік функцияларынабайланысты нэрсе. Адамзат тарихының басым бөлігі (кейбіралгашқы қауымдық когамдарды есепке алмаганда) болмашыгана азшылықтың өз агайындарының копшілігін басқарып,пайдалануымен өтті. Бүл үшін әлгі азшылық күш қолданды,бірақ, тек күш қолдану жеткіліксіз еді. Көпшілік (қалыңтобыр) өзін пайдалануга өз еркімен көнуге тиіс еді, ал бүлсол көптің санасы азшылықтың билік жүргізуін ақтапаларлық және соның дүрыстыгын түсіндіріп берерлік әрқилыөтірікке, алдау-арбауга, фикцияга толы болса гана жүзегеасатын нәрсе еді. Бірақ бүл адамдар санасының өздері туралы,озге адамдар, қогам туралы түйсінуінің жалган (фикция)болуының жалгыз гана себебі емес. Өзінің тарихи дамужолында әрбір қогам, өзін аман сақтап калуга үмтыла отырып,өзі қалыптастырган пішінге енеді, сол себепті де, озін сақтапқалу барлық адамдарга ортақ, мейлінше ауқымдырақмақсаттарды назардан тыс қалдыру, үмыту арқылы жүзегеасырылады. Әлеуметтік және әмбебап мүраттар арасындагыосындай қарама-қайшылық та (барлық әлеуметтік шкалабойынша) әртүрлі фикциялар мен иллюзияларды (алдамшыелестерді) тудырады, ал олардың мақсаты —жалпыадамдықмақсаттар мен аталмыш қогамның мақсаттары арасындагыдихтомияны терістеу мен рационалдандыру.Сондықтан да біз сана мазмүнының басым болігі жалганкөріністер мен галлюцинациялардан түрады дей аламыз, алшынайылық ақиқи санада жоқ. Сананың өзі аса бір қалаулынэрсе емес. Тек жасырулы шындық (ягни, санадан тыс нэрсе)ашылып, жасырын күйден арылганда (ягни, санагаайналганда) гана қүндылыгы бар бірдеңе пайда болады. Бізбүл мэселеге элі де ораламыз. Ал қазір біздің санамыздынбасым бөлігі “жалган сана” екенін, жэне де, оны алдамшы286

жэне шынайы емес үғымдармен толтыратын басты нэрсе -қоғам екендігін атап айтқым келеді.Алайда, қоғам біздің санамызға алдамшы нәрселердікүюмен ғана шектелмейді. Ол шынайылықты сезінуге кедергіде жасайды. Бүл бізді орталық проблемаға тура жетелепәкелетін нэрсе: осьщан репрессия қалай жүзеге асырылады,санадан тыс нәрсе қайдан пайда болады деген сауал туады.Хайуанда өзін коршаған заттарды сезіну қасиеті бар.р.М.Баісгың терминін қолдана отырып, біз оны “қарапайымсана” деп атай аламыз. Көлемі мен күрделілігі жағынанхайуандікінен әлдеқайда басым адам миының қүрылымыоны осы қарапайым сана шегінен алып шығады да, озінсаналы сезінудің өзі туралы тәжірибе субьектісі ретінде есепберудің іргетасы болып табылады. Мүмкін, өзінің орасанзор күрделілігінің 10 арқасында адам санасының қүрылымыбірнеше ықтимал жолдармен қозғалатын шығар, ал кезкелгентәжірибе санамен қабылдануы үшін ол саналы ойлаугасебепкер болатын категориялар арқылы түйсінілуге тиісболар. Солардың кейбіреулері, мэселен, уақыт пен кеңістіктіңәмбебап болуы, барлық адамдар үшін ортақ түйсінукатегориялары болуы мүмкін.11Басқа бір категориялар, мысалы: себептілік, саналытүйсінудің коптеген түрлері үшін маңызды болганымен,жалпыга бірдей нэрсе болмауы да мүмкін. Мэдениет пенмэдениет аралыгында озгеше күйге түсетін, аз гана ортагатэн категориялар да бар. Қалай болган күнде де, тэжірибеоз категориялары бар түгырнамалық жүйеде түйсінілген,салыстырыла алатын жэне жүйеге түсірілетін жагдайда ганасанамен сезінерлік бола алады. Осы жүйенің озі —элеуметтікдамудың (эволюция) нәтижесі. Әрбір қогам өзінің өмірліктәжірибесі жэне элемге қатыстылыгының, сезінуінің,түйсінуінің тэсілдері арқылы өз категорияларының жүйесінҚалыптастырады. Осы жүйе сананың түрін белгілеп,әлеуметтік түргыда қалыптасқан сүзгі (фильтр) қызметін10 Менің толғаныстарыма д-р Уильям Вольфпен сананын нейрологиялықнегізі туралы көзбе-көз пікірлесуім үлкен серпін берді.Балалар амнезиясы туралы Э.Шехтель де осы ойды айтады(E.Schachtel, Memory and Childhood Amneisa, Psychiatry, vol x, n.l, 1947).ақаланың аты көрсетіп түрғандай, ол балалар амнезиясыныңспецификалық проблемалары, балалар мен ересектер пайдаланатынкатегориялар (схемалар) арасындагы айырмашылықты зерттеуге мүдделі.287

атқарады. Осындай сүзгіден өте алмайтын болса, тәжірибесанаға жетпейді.Мүндай жағдайда мәселені нақтылап қоюға болады: сол“өлеуметтік сүзгі” қалай жүмыс істейді, бір тәжірибе оданәрі жалғасып жатқанда, екіншісі неліктен отеді?Ең алдымен тәжірибенің едәуір болігі саналы түрдеқабылдап, түйсінуге қиын болатынын ескерген дүрыс. Ауру,мәселен, ең жеңіл түйсілінетін физикалық тәжірибелерқатарына жататын болуы керек, сол сияқты, сексуальдықынтызарлық, аштық, т.с.с. да жеңіл түйсініледі. Санағаиндивидуалдық (жеке) немесе топтық өзін өзі сақтап қалусезіміне сәйкес сезінулердің жеңіл жететіні мейлінше айқын.Алайда, әңгіме одан гөрі нәзік немесе күрделі тәжірибетуралы болса, мәселен, “таңсәрідегі раушан гүлініңқауашағы, онда түнған бір тамшы шық, әзірге салқын ауа,күн шығып келе жатқан шақ пен қүстар оні” туралыайтсақ, кейбір мәдениеттерде (мәселен, Жапонияда) занды,табиғи нэрсе болып есептелетін осы тәжірибе осы заманғыбатыс мәдениетінде жеткілікті түрде “маңызды” емес,“оқиғасыз”, есепте жоқ бірдеңе ретінде қала береді, олескерілмейді. Нәзік аффективті тәжірибенің озіне есепберуге себеп болуы немесе ескерусіз қалуы оның белгілібір мәдениетте ерекшеленуінің дәрежесіне байланысты,Аффективті әсерленулердің түрі оте коп, оларды жеткізерліксөздер бір тілдерде мүлде жоқ та, енді бір тілдерде солсезімді жеткізетін создер оте коп. (Мәселен, қазақ тілінің“сағыныш” созінің мейлінше дәл мағынасы орысшада жоқ.—Ауд.) Ағылшын тіліндегі “love” деген жалғыз соз, үнатуданжыныстық қүштарлыққа дейінгі тәжірибе ауқымыныңмағынасын береді — тіпті, бауырлық жөне аналықмахаббатқа дейін осы сөз арқылы айтылады. Әртүрліаффектілік өсерлерді білдіретін әртүрлі сөздері жоқтәжірибені санаға жеткізу мүмкін емес деуге болады.Жалпы айтсақ, вербалданбаған нақтыланбаған) тәжірибесанаға сирек сіңеді.Бүл, бірақ, тілдің сүзгілік қызметінің бір жағы ғана.Тілдер тек белгілі бір аффектілік әсерлендірулерді бейнелейтінсоздердің әрқилылығымен ғана емес, оз синтаксисімен,грамматикасымен, сөздердің түбірлік мағыналарымен деерекшеленеді. Тілде өмірге деген бүтін қарым-қатынас бар,288

ол бейнебір белгілі өмірлік тәжірибенің беріш боп қалғанмағынасы десе де болады. 12Бірнеше мысал келтірейік. Етістік формалы “жауынжауып түр” дегені менің ашық жерде түрып, жауынғасідейгеніме немесе оны менің өз лашығымнан көріптүрғаныма, болмаса, ол туралы менің біреуден естігенімебайланысты әртүрлі жіктелетін тілдер бар. Тілде белгілі біртәжірибенің бастау-көзіне түсетін екпін (бүл жағдайда —жауын) фактімен әсерленудің амалына терең әсерін тигізеді.(Мысалы, біздің осы заманғы мәдениетте танудың тазаинтелектуалдық жағы ғана ескеріледі, сондықтан да меніңфактіні білуімнің модельділіктері арасына шек қойылмайды—мен оны өзім көзбен көріп, қолмен үстадым ба, болмаса,біреуден естідім бе —бәрібір). Көне ебірей тілінде жіктелудіңең басты үстанымы (принципі) — қимыл түрінің толық(мінсіз) немесе толық емес (мінсіз емес) анықталуы болыптабылады, ал уақыттық аспект —қимыл өткенде болды ма,осы шақта ма, келер шақта ма, бәрібір —екінші сатыдағынәрсе. Латын тілінде екі үстаным да (уақыт пен мінсізміндіформалар) қатар көрініс береді, ал ағылшын тіліндесалмақ негізінен уақытқа түседі. Жіктелудегі мүндайайырмашылықтың тәжірибедегі айырмашылықты білдіретініөз-өзінен түсінікті.13 Етістіктер мен зат есімдердің әртүрлітілдерде әрқалай қолданылуы, болмаса, бір ғана тілдесөйлейтін адамдардың да солай етуі тағы бір мысал болаалады. Зат есім —“затқа”, етістік —қимылға тэн. Адамдарарасында болмыс пен қимыл терминдерімен емес, заттыиелену терминдерімен ойлағанды жөн санайтындар үздіксізкөбейіп келеді, сол себепті олар етістіктен горі зат есімдіқолайлы көреді.Тіл озінің күллі сөз қорымен, грамматикасымен,синтаксисімен, озінде үйып түрған күллі рухымен біздіңтәжірибеміздің сипатын көрсетеді, сана аумағына қандайтәжірибе енетінін айқындайды.12 Осы такырыпты талдауға үлкен қосқан Б.Уорфтың еңбектерінКараныз — Benjamin Whort, Collected Papers on Metalingistics, Washingtonashington, D С Foreign Servise Institute, 1952., 1952.Осындай айырмашылыктардың маңыздылығы Коне өиеттіңагылшын жэне неміс тілдеріндегі аудармаланыда мейлінше түсініктіып шығады: көне ебірей текстіндегі “мен толык, жоне калдықсызп” Деген мағынадағы эмоциялык тәжірибені білдіретін түстағыРфектщі түсінбеген аудармашы оны “мен сүйдім” деп қана аударған.289

Сүзгінің екінші аспектісі —қисын (логика) белгілі бірмәдениеттің адамдарының ойына бағыт береді. Адамдардьщкөпшілігі өз тілін “табиғи” деп санайтыны сияқты (ал басқатілдер сол бір үғымдарды өзге созбен білдіреді), олардьщойлау жүйесін белгілеп беретін ережелер де табиғи жәнеәмбебап деп есептейді. Бір мәдени жүйеде қисынсыз депсаналатын нәрсе екінші бір мәдениетте де қисынсыз болады,өйткені, “табиги” қисынға қарама-қайшы болып шыгады.Мүның жақсы мысалы —аристотельдік қисын мен парадокстілогика арасындагы айырмашылық.Аристотельдік қисын “А дегеніміз А” деп дәлелдейтінозіне өзі тәндік заңына, қайшы еместік заңына (А бір мезгілдеА жэне А-емес бола алмайды; не А, не А-емес) негізделген.Аристотель кесіп айтады: “Бір жэне тек сол нәрсенің біржэне дэл сол уақытта болуы ,және болмауы бір жэне тексол нәрсеге бір жэне сол түрғыда тэн болмауы мүмкінемес... бүл, әрине, күллі бастаулардың ең ақиқаты”.14Аристотельдің қисынына А мен А-емес, бір-бірін Х-тіңпредикаты ретінде жоққа шығара алмайды деп есептейтінпарадоксальді логика (қисын) қарсы түр. Парадокстік қисынқытай және үнді ақыл-ойында салтанат қүрды, кейіндиалектика деген атаумен Гегель мен Маркста орнықты.Парадокс қисынының жалпы үстанымын JIao-Цзы айқынкорсеткен: “дәлдікке сүйенсек сенімді сөздер парадокс болыпкорінеді”.15Сол сияқты Чжуан-цзы да: “Бір деп жүргеніміз —бір.Бір емес дегеніміз де бір”.Аристотельдік қисынга еш шүбэ келтірмейтін мэдениетаясында омір сүріп жатқан түлга үшін, егер бүл мүмкінболса, өзі үшін еш магынасы жоқ нәрсеге үрынып, осықисынга керісінше тэжірибе туралы өзіне өзі есеп беру отеқиын. Бүган бір сэтте бір гана адамды жек кору жэне сүюсезімімен эсерленуді білдіру үш ін Ф рейд енгізген“амбиваленттілік” деген термин тамаша мысал бола алады.Парадокстік қисын түргысынан мейілінше “қисынды” больш14 Аристотель, “Метафизика”, IV 14 Аристотель, Метафизика, IVk.,1005 в, 20. к., 1005 в, 20.15 Lao-TseLao-Tse,, “The Тао The KingThe Тао The King”, , “TheSacred Books of the East The Sacred Books o f the East”, Eg. By P. MaxMueller, vol. XXXIX, Oxford Univ. Pr., Londen, 1927, p. 120., Eg. ByP.Max Mueller, vol. XXXIX, Oxford Univ. Pr., Londen, 1927, p. 120.290

есептелетін осы тәжірибе, аристотельдік қисын түрғысынаналғанда, мәніссіз болып шығады. Сондықтан, адамдардьщкөпшілігі үшін амбивалентті сезімдерді түйсіну шектен тысқиын. Егер олар өздеріне сүйіспеншілік туралы есеп берсе,жек кору есепте жоқ “ ойткені, бір ғана сәтте, бір ғана жәнетек сол адамга қатысты бір-біріне қайшы екі сезімменәсерлену шектен тыс қисынсыз болар еді.16Тіл мен қисыннан озге, сүзгінің үшінші аспектісі —тәжірибенің мазмүны. Әрбір қогам белгілі бір ойлар менсезімдерге шек қояды, олардың корініс беруіне жол бермейді.“Істелмейтін” гана емес, “ойга келмейтін” де нэрселер бар.Мүшелері кісі олтірумен және өзге тайпаларды тонауменкүн көретін жауынгер тайпада кісі өлтіру мен қарақшылықтанжиренетін индивидтің дүниеге келуі бек мүмкін.Бірақ сол сезімдердің оның санасына жетіп-сіңуі негайбылнәрсе, себебі, бүл күллі тайпаның сезімдеріне сәйкес келмеседі, мүндай сыйымсыз сезімдерді санамен түйсінуоқшаулану мен таба болу қаупін тугызган болар еді.Сондықтан, мүндай сезімі бар индивидтің жиреніші қүсутүріндегі психосоматикалык симптом ретінде корініс табуымүмкін, бүл оның жиреніш сезімінің орнын басып, солсезімнің санага енуіне жол бермейді.Басқа топтар мүшелеріне қатысты кісі олтіру және тонауимпульстері мықты бейбіт ауыл түргынының жагдайымүңдайда керісінше болады. Оның да осы желікгерді санасынасіңіруге жол бермесі анық, бірақ, соның есесіне онда дасимптом пайда болады —ол, мүмкін, қорқыныш сезімі болар.Тагы бір мысал. Біздің үлкен қалаларымызда киім сатыпалгысы-ақ келетін, бірақ, ең арзанын алуга да ақшасы жоқкелушілерді жиі кездестіретін дүкен иелері аз емес.Дүкеншілер арасынан адамга тэн табиги қүлшынысы бар —костюмді сатып алушыга ол толей аларлық қана багага бересалатындар да табылады. Алайда, солардың копшілігі осындайүмтылысты санасымен сезіне ала ма? Аз гана шыгар депойлаймын. Копшілігі мүндай сезімін басып тастайды, соданДа біз келушілерге деген жеккөрушілікті еш қиындықсызаҚаңгарамыз, ол санадан тыс импульсті немесе оныаңгартатын түс корулерді жасырып тастайды.16 Осы проблеманы мейілінше накты талдауды караңыз: Е.Fromm,пе Art of Loving. World Perspektives Series, Harper and Bros, New York,1956, p. 72 ff.291

Әлеуметтік түрғыдан төзуге болатын психика мазмүңдарынасәйкес еместердің —сана патшалығының есігіне енугежолы жоқтардың болатындығы туралы тезис екі сауалтуғызады. Неліктен әлдебір мазмүндар сол қоғамға сәйкесемес? Оның үстіне, индивид неліктен осы сияқты тыйымсалынған мазмүндар туралы өзіне есеп беруден (ойлаудан)сонша қорқады?Бірінші сауалға жауап берерде мен “әлеуметтік характер”үғымына жүгінуге тиіспін. Аман-есен өмір сүру үшінкезкелген қоғам өз мүшелерінің мінез-қүлқын оларды өздеріістеп журген істі істегісі келетіндей етіп сомдайды; оларатқаратын әлеуметгік қызмет интериоризирденіп, қарапайымміндет қана болып қалмай, қимылдауға деген ынталылықсияқты сезілетін бірдеңеге айналуға тиіс. Қоғам әлгі үлгіденауытқуға жол бере алмайды, өйткені, “әлеуметтік мінезқүлық”өзінің бекемдігі мен қатандығын жоғалтса болды,коптеген индивидтер өздеріне тән, оздерінен күтілетінтүрғыда қимылдауды қояды. Ал бүл қоғамның дәл осыформада өмір сүре беруіне қауіп туғызады. Әрине, қоғамдарөздерін қоргайтын м інез-қүлы қ пен тыйым салудыжүртш ылыққа таңуының қатаңдығы мен ригидтілігітүрғысынан әрқилы болады. Бірақ барлық қоғамдарда тыйымсалу бар, оны бүзу сынға үшырайды.Екінші сауал индивидтер неліктен осы шетгетілу қаупіненсонша қорыққандықтан, “тыйым салынган” пиғылдар туралыойлауға да тәуекел ете алмайды дегенге саяды. Бүл сауалғажауап беру үшін маған осы тақырып мейлінше кеңталқыланған еңбектерге сілтеме жасау керек болады.17Қысқа қайырсақ, индивид, есі бүтін болса, қалай болғанкүнде де өзгелермен үйлесуге тиіс. Қатынастарды үзілдікесілдіжою оны есінен айырылу шегіне әкеледі. Хайуанболса, ол бәрінен бүрын түлдыр жалғыздықтан қорқады.Осы үрей, Фрейд айтатын пішіліп қалу (кастрация) үрейіемес, осы қорқыныш санаға тыйым салынған сезімдер менойларды жібермейтін ең тиімді нәрсе.Сонымен, біз сана мен санадан тыстың ә л е у м е т т ікшарттылығы туралы қортындыға келдік. Мен ә л е у м е т т ікшарттыланған, тілдің, қисын мен тыйымның (ә л е у м е т т ік17 Қараңыз: Е.Fromm, Escape from Freedom, New York, R inehart,1941; The Sane Society, New York, Rinehart, 1955.292

мінез-қүлық) үш бірдей сүзгісінен кедергісіз өтетін рүхсатетілген сезімдер мен ойлардың бәрі туралы өзіме есеп беремін.Сүзгіден өте алмайтын көңіл толқыныстары есепсіз, ягнисанадан тыс күйінде қала береді.18Біз санадан тыстың табиғасына қойып өткен екпінгеқатысты екі нәрсені нақтылап кету керек. Олардың біріншісіайқын: әлеуметтік тыйыммен қатар соның отбасынанотбасына үласатын индивидуалдық вариациалары бар. Сәбиөз ата-анасының өзін тастап кетуінен қорқады, ол оларғатыйым салу күқы берілгені туралы өзіне есеп береді.Сондықтан, белгілі бір қоғамға тән қалыпты репрессияларғақосымша ретінде ол отбасылық сүзгіден өте алмайтынсезімдерді де түншықтырып тастайды. Екінші жағынан,дүниеге көзі ашық, “репрессиясы” аздау ата-аналар өзықпалдары арқылы әлеуметтік сүзгінің тарлығы менөткізбейтіндігін азайтады (Үстем —Мен).Екінші нақтылау күрделірек феноменге байланысты. Бізойлаудың әлеуметтік үлгілеріне сиымсыз үмтылыстардыбасып-жаншып тастаумен ғана шектелмейміз. Біз адамныңтолыққанды өмір сүруінің үйымдастырылуы мен өсуініңүстанымымен, “адамның ар-үятымен” —біздің түлғамыздыңтолық дамуының атынан сөйлейтін дауыспен үйлеспейтінүмтылыстарды тыйып тастауға бейімбіз.Ана қүрсагына, өлуге қайтып оралудың деструктивтіимьпульстері мен пиғылдары, өз жақын-жуықтарын жалмауғаүмтылу —осының бәрі және өзге пиғылдар әлеуметтік мінезқүлыққасай келуі де, келмеуі де мүмкін. Дегенмен, оларешбір жагдайда да адам табиғасы дамуыны ң іш кімақсаттарына сай келмейді. Сәбидің озіне қасықпен тамақберуді қалауы дүрыс нәрсе — бүл оның даму деңгейінесэйкес. Егер ересек адам да соны қаласа, ол —науқас. Олтек откенге гана емес, озіне іштей тән мақсатқа да тәуелдіболгандықтан, озінің сол күйі мен болуга тиіс күйініңарасындагы алшақтықты түйсінеді. “Болуга тиіс” бүл жердеахлақтық түргыдан берілетін бүйрық ретінде айтылыпотырган жоқ, дамудың (эволюция) имманентті мақсаттары18 Осы сананы сараптау Карл Маркс былайша түйіндеген қортындығаалып келеді: “Адамдардьщ санасы болмысты айқындамайды, керісінше,олардың қоғамдық болмысы олардьщ санасын калыптастырады”. (ZurJvntik der Politishen Oekonovie, Berlin, Dietz, 1924, p.LV.) калыптастырады.(Zur KritikderPolitishen Oekonovie, Berlin, Dietz, 1924,p.LV.).293

түрғысынан, өзіне өзінің физикалық бітімі, көздерінің түсіт.б. өзінің хромосомдарында “жазылған” белгілері сияқтыөте тән, етене нәрсе ретінде айтылып отыр.Егер адам өзінің әлеуметтік тобымен байланысын үзсе,ол толық оқшауланудан сескенеді, жэне де, осы үрейдіңықпалымен “ойлауға болмайтынды” ойлауға тәуекел етеалмайды. Алайда, ол озінің ішіндегі, озінің ар-үяты болыпкорініс беретін адамгершіліктен оқшауланудан да қорқады.Адамдықтан мүлде безу де қорқынышты, әйтсе де, тарихкорсетіп отырғандай, бүл адамшылыққа жат кейіпке түскенқоғамнан аласталудан горі жеңілірек. Қоғам омірдіңадамгершілікке толы қалпына жақындаған сайын әлеуметгікоқшаулану мен адамзатган аластатылудың арасывдағы шатақазая түседі. Әлеуметтік жэне адами мақсаттар арасындағышатақ (конфликт) кобейген сайын, индивидтің оқшаулануыныңекі бірдей қатерлі полюстері арасында қақ болінуүлғая береді. Түлғаның бойындағы интеллектуалдық жәнерухани даму аркасы нда қол ж еткізген адамзатпенмүраттастықтың дәрежесі биіктеген сайын, оның әлеуметгікшеттетуді сезінуі жеңілдейді, ал озгеше болса, нәтиже декерісінше болады. Ар-үятына сай қимыл жасау мүмкіндігіоз қоғамының шекараларынан шыға білу қабілетініңдеңгейіне, адамньщ қаншалықты элем азаматы, “космополит”бола білуіне байланысты.Индивид оз мәдениетінің үлгілеріне сэйкес емес ойлармен сезімдерге ерік бере алмайды, сондықтан, олардытүншықтырып тастауға бейім. Формальды түрде айтсақ,қогамның қүрылымы мен ойлау және сезіну үлгілеріне неніңсанадан тыс қалмағы, ненің саналы болып есептелмегі(индивидуалды, отбасының ыңғайына орай, адам арүятыныңықпалымен қалыптасатын элементтерден озгесі)тікелей тәуелді. Санадан тыстың мазмуны туралы ешбіржалпы түжырым жасау мүмкін емес. Біз бір нәрсені нақтыайта аламыз: санадан тыстың мазмүны қашан да бүтінадамды, оны ң ж ары қ пен түнекке деген барлы кпотенциалдарымен қоса, толық бейнелей алады. Ол адамныңэкзистенциалды сауалға бере алатын әртүрлі жауаптарыныңнегізін қашан да оз ішінде үстайды. Неғүрлым регрессивтімәдениеттердің адамды малша омір сүруге жеткізетін, шегінежеткен жағдайында санада соған сай тілектер басым болады,ол кезде осы деңгейден котерілуте деген әрбір үмтылыс294

жаншылып отырады. Регрессивті мақсаттардан рухани —прогрессивті мақсаттарға қарай бет бұрған мәдениетте түнеккүштері санадан тыс күйде қалады. Бірақ, кезкелгенмәдениетге адамға барлық потенциялар тән: оның бойындаежелгі адам, жыртқыш, адамжегіш, пүтқа табынушы әлі тірі,бірақ онда ақылга, сүюге, әділетке деген қабілеттер де бар.Сондықтан, санадан тыс нәрсе ізгі немесе залым, рационалдынемесе иррационалды бола алмайды —ол да, бүл да оньщбойында бірге түрады, онда күллі адамға тәннің бәрі тірі.Санадан тыс болмыс бүтін адамды өзіне бөлеп түр, оданадамның өз қогамына сәйкес бөлігі ғана тыс қалады. Санақоғамдық адамды, оның өзі түскен тарихи жағдай салғаншектеулерді көрсетеді. Ал санадан тыс болмыс әмбебап,бүтін, Ғарышқа орныққан адамды бейнелейді. Оныңқүрамында шоп те, хайуан да, рух та бар; баягыда откен де,адам тіршілігінің таңсөрісі де, оның болашагы да — олбүтіндей адам болатын, күллі табиғат адамиланатын, ал адам“натуралданатын” күн де сонда.Санадан тысты сапалы ету, біз айқындаған сана менсанадан тысқа сэйкес де-репрессияны жүзеге асыру дегенне? Фрейдте санадан тысты дэл осылайша түйсіну шектелгенқызметке ғана ие болатын, себебі, бәрінен бүрын, санадантыс дегеніміз негізінен оркениетті өмірмен үйлеспейтін,жанышталған инстинктілік әуестіктер деп есептелетін. Олинцестуоздық импульстер, пішілуден (әтек болудан)үрейлену, пениске қызғанышпен қарау, т.б. сияқтыжекелеген инстинктік ынтызарлықтарды ғана қарастырганды.Оның үйғаруы бойынша, әлгілер жеке индивидтің жекетарихы бойына жанышталып, түншықтырылып келген.Түншыққан ынтызарлықты түйсіну ол үшін жеңімпаз‘Меннің” билік жүргізіуіне әкеліп соғуға тиіс еді. Алайда,біз санадан тыстың фрейдтік түжырымының шектеулілігіненбосанып шыгып, мен үсынып отырган позицияны үстанабастаган бойда-ақ, Фрейдтің мақсаты — санадан тыстысаналыга айналдыру (“Меннің” ішіндегі “Анау”) мақсатымеишнше кең және терең магьшага ие бола бастайды. Санадантысты саналыга айналдыру адам әмбебаптыгы идеясының°зт осындай әмбебаптықтың тірі тәжірибесіне айналдырады;йул ~ тәжірибедегі гуманизмді іс жүзінде жүзеге асыру;Фрейд шынайылықты түлгалық сезінудің қүрамынаРепрессияның қалай кіретінін, оны алып тастаудың295

шынайылықты қайта бағамдауға апарарын айқын көредіФрейд санадан тыс үмтылыстардың алдамшы әсерің“жаңсақтық” деп атады. Г.С.Салливан кейінірек дәл осыфеноменді “паратаксикалық бүзып көрсету” деп көрсетті.Пациенттің аналитикке қатынасынан Фрейд пациенттіңаналитикті оны ң шын мәнінде қандай екенін көреалмайтынын, бірақ, оған өзінің (пациенттің) бала күнгі өзіүшін маңызды түлғалармен араласу тәжірибесі арқылықалы птасқан үміттерін, көңілінің қалауларын жәнемазасыздықтарын бағыттайтынын анықтады. Ол тек өзініңсанадан ты сымен түйіскенде ғана өзі жасап алғанжаңсақтықты жеңіп, аналитикті, өзінің ата-анасын шынмәніндегі кейпінде көре алады.Фрейд шынайылықты көрудің жаңсақтығын ашты. Бізбасқа түлғаны көріп түрмыз деп ойлаймыз, ал шындығындаосы түлғаның бейнесінің өзіміз жасаған сүлбасын (проекция)көреміз де, соны сезіне алмаймыз. Фрейд ауыстырып алуданболатын жаңсақтықты ғана емес, тежеу — түншықтырудыңжаңсақтыққа үрындыратын бірқатар әсерлерін де аңғарды.Адам озіне белгісіз елігулерге бой алдырған кезде басқағаөзінің санадан тыс үмтылыстарын бағыттай алады, бүл оныңсаналы ойлауына (олеуметтік шынайылыққа талап қоятын)қарамастан солай. Сондықтан, ол өз бойындағы осыүмтылыстарды танымайды, есесіне оны өзгенің бойынантауып, ыза болады (проекция). Немесе, ол рационалды емесбастаудан шыгатын импульстерге рационалды негіз жасапалады. Нағыз, санадан тыс мотивтердің псевдо-түсіндірмесісияқты бүл ойларды Фрейд рационализациялар деп атады.Біз орын ауыстыруды, проекцияны немесе рационализациямиалсақ та, түлға санасының үлкен бөлігі фикциялар болыпшығады, шынайылықты тежеп тастайтын да солар.Жоғарыда айтылған, шынайылықты жоққа шығаратынқоғамның ықпалын, сонымен бірге, санадан тыс туралыайтылғандарды ескере отырып, біз сана — санадан тысқатынасын жаңаша түсінуге келеміз. Орташа адам ояу депойлап отырып, жартылай үйқы қүшағында болады. Осы“ж артылай ү й ы қ тау ” туралы ай тқан да мен оныншынайылықпен жолығысуы (контакт) ішінара болаты ны найтып отырмын: ол шынайьшық (ішкі жэне сыртқы) депойлайтынның басым болігі фикциялар (жалган нэрселер)мен ақыл-ой конструкттары (қүрылғьшары) болып шыгады.

•Ол шынайылық туралы өзінің әлеуметтік қызметінеканшалықты қажет болса, сонша дәрежеде ғана өзіне өзіесеп береді, өзінің түқымдастары туралы —әзірше бірігуге(кооперация) деген қажеттілік барда гана ойланады. Олматериалдық және қоғамдық шынайылықты өзіне қажетдеңгейде гана, оган назар аудару және оны пайдлану үшінқажет деңгейде сезінеді. Ол шынайылық туралы өзініңтіршілігін сақтау мақсатына қажетті дәрежеде ғана өзіне өзіесеп береді.(Ү йқы қүшағында сыртқы ш ынайылықсезінілмейді, алайда, оны түйсіну қажет болган жагдайда, солсәтте-ақ, қалпына келеді; ақыл-естен адасқан кезде сыртқышынайы дүниені сезіну толық болмайды және ол өте қажетболган жагдайда да қалпына келмейді.) Ересек адам санасыныңбасым бөлігі фикциялар мен идлюзиялардан түратын “жалгансана” болады; шынайылық түйсінілмейді. Біздің түлганыңактуальді және потенциалды санасын айыра алатынымызсондықтан. Актуальді түрде ол (түлга) негізінен фикциялардытүйсінеді; сол түйсіну фикциялардың аргы жагында жатқаншынайылықтарды санамен сезінуге айнала алады.Осы алгышарттардан санадан тыстың тагы бір аспектісітуындайды. Сана әлеуметтік түргыдан түзілген тәжірибеніңболмашы гана бөлігін, ал санадан тыс әмбебап адамның(езілген күйдегі) байлыгы мен терендігін қаншалықтыкөрсететін болса, “ М ен”, кездейсоқ әлеуметтік түлга,менен —бүтін адам түлгасынан —соншалықты бөлектеніптүрады. Мен озіме озім өгеймін, жэне кезкелген басқа біреумаган өгей. Мен адам тәжірибесінің кең аумагынан бөлініпқалганмын, адамның болшегі, оз бойымдагы шынайы бардыңжәне өзгелердегі шынайыньщ болмашы болшегін гана түйсінеалатын мүгедек күйімде қала беремін.Біз бүган дейін репрессияның жаңсақтыққа үрьщдыратьшҚызметі (ф ункциясы ) туралы гана айттық. Мүныңжаңсақтықка үрындырмайтьш, бірақ тәжірибені шьшайы емесҚалыпқа айналдыратын озге жагы —интелектуализация,Деребрация болып табылады. Мен бірдеңені коремін депесептеймін, бірак сөздерді гана коремін, сезініп отырмынДеп есептеймін, бірақ іс жүзінде, мен сезімдерді ойлаймын.Интеллектуалдандырушы, церебральді түлга —огейсітілген,Платонның аллегориялық үңгірінде өмір сүріп жатқан түлга;ол тек колеңкелерді гана кореді жэне оларды нагызШынайылықпен шатастырады.208-20297

Ц еребрация процесі тілдің ай қы н еместігіменбайланысты. Мен әлденені сөз арқылы жеткізген бойда-ақөгейсу, ажырау процесі болып өтеді — тәжірибеніңтолықтығын сөз ауыстырады.Төжірибенің толықтығы актуальді түрде ол сөзге келіптірелген сәтке дейін ғана өмір сүреді. Қазіргі мәдениеттецеребрация кезкелген тарихи дәуірлерге қарағанда кеңінентарады. Интеллектуалдық танымның, гылым мен техникажетістіктерінің, сауаттылық пен біліктіліктің өсуінің роліартқан сайын, көбіне тәжірибенің орнын сөз баса бастады.Түлға бүған қатысты өзіне есеп бермейді. Ол көремін, сеземіндеп есептейді, ал шындығында, онда ес (жад) пен ойлауданөзге тәжірибе жоқ. Адам шынайыны өзім аңғарып түрмындеп ойлайды, ал шынында оны бул өзінің церебральді “Мені”аркылы аңғарады, ал бүтін —көзі, қолы, жүрегі, қарны барадам ретінде ол ештеңені байыптап, аңғара алмайды. Ол,тіпті, өзімдікі деп есептейтін тәжірибеге де қатыса алмайды.Санадан тыстың саналыға айналу процесінде не болыпөтеді? Бүл сауалға жауап іздемес бүрын, сауалдың өзін өзгешеқою керек. “Саналы” жэне “санадан тыс” сияқты заттардеген жоқ. Өзіңе есеп берудің, түйсіну мен түйсіне алмаудыңсатылары гана бар. Сонда сауал былайша ғана қойылатынболады: мен бүрын түйсінбегенімді түйсінген сәтте не болыпотеді? Бүның жалпы жауабы мынау: бүл процестің өрбірқадамы біздің “қалыпты” санамыздың фиктивті (жалган),жасанды болмысын түсінуге багышталады. Санадан тысәлденені түйсіну, сол арқылы сананы кеңейту дегеніңізшынайылықпен, ақиқатпен түйсінуге (интеллектуалды жәнеаффектілі түрде) ену деген сөз. Сананы кеңейту —ояну,пердені ысыру, үңгірден шыгу, түнекке сәуле енгізу.Бүл жерде дзен-будцистер “нүрга бөлену” деп атайты нтәжірибені айтып отырган жоқпыз ба?Мен бүл сауалга әлі де қайтып ораламын. Ал әзірге менпсихоанализ үшін орталық пунктті, атап айтқанда, инсайтпен тануды ~ санадан тыстың саналыга айналуына апараты ннәрселерді талқыласам деймін.1919 Осы сананы сараптау Карл Маркс былайша түйіндеген қорты н д ьіғаалып келеді: “Адамдардьщ санасы болмысты айқындамайды, к ер ісін ін е,олардың қоғамдык болмысы олардьщ санасын қалыптастырады” (ZurKritik der Politishen Oekonovie, Berlin, Dietz, 1924, p.LV.).298

Кумән жоқ, Фрейд психоаналитикалық зерттеулерініңалғашқы жылдарында конвенционалды рационалистікнанымдарды, танудың интеллектуалдық, теориялық екенінедеген сенімді мақүл көрген. Ол пациентке әлдебірпроцестердің себептерін түсіндірсе, аналитикгің оның санадантысынан не тапқанын айтып берсе де жеткілікті болады депойлаған. “Интерпретация” деп аталған осындай интеллектуалдықбілім пациент бойында өзгерістердің болуы үшінжеткілікті деп саналатын. Алайда, көп үзамай Фрейд пенбасқа аналитиктер Спиноза кесімініц ақиқат екендігінеқайтадан коз жеткізуге мәжбүр болды. Интеллектуалдықтаным қаншалықты аффективті таным болып есептелсе де,сол дәрежеде ғана өзгеріске түсіре алады. Интеллектуалдықтанымның өз бетімен ешқандай озгеріс тудыра алмайтыны,оныц бір ғана ықтимал әсері - интеллектуалдық тану санадантыс ынтазарлықты бақылауға ықпал ететіні белгілі болды.Бірақ, бүл —психоанализдің емес, дәстүрлі этиканьщ мақсаты.Пациент әзірге сырттай бақылаушыныц позициясында қалып,озін өзініц зерттеу обьектісі ретінде кабылдап отырғанда, олсанадан тысқа жақындап, жанаса алмайды. Ол ол жайлыойлайды, бірақ өзіндегі әлдеқайда кең және тереңшынайылықты сезіне алмайды. Санадан тысты тауып алу —бүл интеллектуалдық акт емес, бірақ сөзбен айтып жеткізуінеғайбылдау (мүмкін, мүлде айтуға келмейтін) аффектілітәжірибе. Тауып алу актісінің алдында ойлау, толғанысқатүсудің болуы мүмкін, бірак осы актініц озі қай кезде детолык күйде әсерлену ғана. Бүл төжірибеге спонтандылық,кездейсоқтық тән, оны бүтін түлға ғана түйсінеді. Козкенеттен ашылып сала береді, адамныц озі мен дүние басқатүсте, басқа перспектива аясында түлеп корінгендей болады.Әдетге, мүндай тәжірибе карсаңында едәуір қобалжу болады,ал одан соц күш-қуатты сезіну мен озіце деген сенімділікпайда болады. Санадан тысты ашу процесін тәжірибенікеңейту актілерінің сериясы ретінде бейнелеуге болады. Бүл°те терең толқыныстар үстінде отеді және теориялық,интеллектуалдық танымды трансценденттендіреді.Мүндай тәжірибелік танымның маңыздылығы оныңсУбьект-интеллект озін обьект ретінде бақылайтын таныммең сананың шекараларынан шығатындығында.Осы арқылыатыстық рационалды таным концепциясының аясынанШыгУжҮзеге асады. (Батыс дәстүріндегі тәжірибені осылайша,299

танымның жогаргы формасы ретінде қарастырудыңерекш еліктері Спинозадағы — интуиция, Фихтеніңинтеллектуалдық интуициясы, Бергсонның шығармашылықсанасы болды. Интуицияның осы категорияларының бәрісубьект-обьектілік танымды трансценденттендіреді. Мүндайтожірибенің дзен-буддизм үшін маңыздылығы туралыкейінірек айтармыз).Біздің психоанализдің басты элементтерін қысқашаш олып ш ыгуымыз бары сы нда тағы бір пунктті —психоаналитиктщ ролін айтып өткен жөн. Әуелде олпациентті “емдеп” жатқан боп көрінген дәрігердің роліненерекше емес-ті. Бірақ, бірер жылдан соң жағдай түбегейліөзгерді. Фрейд аналитиктің өзі сараптауды қажет етеді,басқаша айтқанда, ол кейін пациент түсетін жолды әуелі өзіөтуге тиіс деген тоқтамға кедді. Аналитиктің сараптауданотуге тиістігінің себебі — ол озінің бүлдыр түстарынан,невротикалық тенденцияларынан, т.с.с. арылуга, қүтылуғатиіс делінді. Бірақ, өңгіме Фрейдтің көзқарастары туралыболып отырган кезде, мүндай түсіндіру жеткіліксіздеу бопкөрінеді. Егер Фрейдтің бастапқы толғамдарына саятынболсақ, аналитик “үлгі”, “үстаз” болуға, пациентпен қатынасорнатуға ықпал етуге тиіс, ол қатынас “ақиқатқа дегенсүйіспеншілік” негізінде, қандай да болмасын, “үят пеналдаудан” ада болуы керек. Фрейд аналитиктің қызметіқарапайым дәрігердің пациентпен қарым-қатынасы аясынанәлдеқайда кең екенін сезген сияқты. Бірақ, ол —аналитик —сырттай бақылаушы, ал пациент —оның бақылауындағыобъект дейтін өзінің фундаментальды түғырнамасынөзгертпеді. Психоанализ тарихында осы сырттай бақылаушытүгырнамасы екі жагынан модификацияланады. Әуелі мүныФренчи істеді, ол өмірінің соңғы жылдарында аналитик үшінбақылау мен интерпретациялау жеткіліксіз —ол пациенттісонау бала кезінде қажет еткен, бірақ ешқашан сезіне алмағанмахаббатпен сүюге тиіс дегенді айтып өтті. ФренчидіНайтканы пациентке деген эротикалық махаббат емес еді. Ол,сірә, ана немесе оке махаббатын, эйтпесе, одан гөрі жалпылауформадагы сүйіспеншілікпен аялауды айтса керек.2020 Қараңыз: S.Ferencri, collected Papers, ed by Clara Thompson, BasicBooks, ж әне Френчиге арналған тамаша зерттеу — Irette de Forest, TheLeaven o f Love, New York, Harper, 1954300

Г С .Салливан мөселеге басқа жагынан келіп, дэл осыкортындыны айтты. Ол аналитиктің позициясы сырттайбақылаушының позициясы емес, қатысушы бақылаушыныңпозициясы болуга тиіс деп есептеді. Дэл осы арқылы ол дааналитиктің қатыссыздыгы туралы ортодокстық идеяныңаясынан шығып кетті. Менің байқауымша, Салливан асаалысқа үзай алмаған сияқты. Мен болсам, аналитиктің ролінбақылагыш қатысушының ролі деп анықтаганды қолайлыкорген болар едім. Бірақ, тіпті, “қатысушы” сөзінің озіістін мэнін толық білдіре алмайды: “қатысу” - басқажақтан, сырттан келу дегенді білдіреді. Басқа адамды танубіздің оның іш іне енуімізді, ол болуы м ы зды талапетеді.Аналитик пациентті сол пациенттің басынан өткендіқаншалықты сезінсе, дэл сол дәрежеде түсінеді. Болмаса,онда пациент туралы тек интеллектуалдық білім болады,бірақ ол ешуақытта пациенттіц коціл күйін шын мэніндебіле алмайды, сондықтан да, оган осы тәжірибе туралы озтүсінігін жеткізе алмайды. Аналитиктің пациентпеннэтижелі қарым-қатынасы барысында, толық араласу,ашықтық жағдайында аналитик пациентке жауап береді,онымен бірігіп кеткендей болады. Екі орталыктың осы қоянқолтықараласуында психоаналитикалық түсіну мен емдеудіцец басты шарттарыныц бірі жатыр.21Аналитик оз менін сақтай отырып, пациентке айналугатиіс: ол озінің дэрігер екенін үмытуга тиіс, жэне де, ол олтуралы есінен шыгармауы керек. Тек осы парадоксықабылдауымен гана ол нагыз “интерпретацияны” береалады —ол мүныц оз тәжірибесінің негізінде жасалуы керек.Аналитик пациентті зерттеп, сарапқа салады, бірақ пациентте аналититі зерттейді, себебі, аналитик оз пациентініңсанадан тысына бірге араласу арқылы озініц жеке санадантысын да айқындап алады. Аналитик емдеп қана қоймайды,өзі де емделіп шыгады. Ол пац и ен т түсініп кана қоймайды,керісінше, пациент те оны түсінеді. Осы децгейге жетуарқылы ынтымақтастық пен бірге қатысу жүзеге асады.Пациентке бүлайша қарау мейлінше шынайы жэне,Кандай да болсын, сентименталдықтан ада болуга тиіс.Аналитик те, кезкелген озге адам да жақыны үшінМ енің мақаламды қараңыз:ТһеТһе Lim itations and Dangers o fр ^ с,°;°еУ > *n: Religion and Culture, ed. by Limitations and Dangers o fI ■^ °®У> ul:ReligionandCulture,ed.byLeibrccht, New York, Harpez, 1952Leibrecht, New York, Harpez, 1952301

“қүтқарушы” бола алмайды. Ол жетекші сияқты, емшікемпір сияқты қимылдай алады; ол жолды корсете аладыкедергілерді алып тастауына, кейде тіпті тікелей көмектесуінеде болады, бірақ ол ешуақытта пациенттің озі жасауға тиіснәрсені істемейді. Бүл туралы пациентке мейлінше ашықайтылуға тиіс —тек сөзбен ғана емес, оған деген ықыластыңқатынастың бәрімен соны үқтыру керек. Санаға ситуацияныңшынайы күйін сіңіру керек, ал бүл ситуация екі түлғаарасындагы қатынастардан өлдеқайда шектеулі. Аналитикоз өмірін сүруге тиіс, бірақ, ол бір сәтте бірнеше пациенткеқызмет етуге тиіс; оған қоса, кеңістік пен уақыттың дашекаралары бар. Алайда, аналитикгің пациентпен “осы жердежәне дәл қазір” кездесуі үшін еш шекара жоқ. Осы кездесуүстінде, аналитикалық сеанс бойына, екі адам сүхбаттасыпотырған кезде олар ушін —аналитик үшін де, пациент үшінде, күллі дүниеде бүдан маңызды ештеңе жоқ. Пациентпенжүмыс істеген жылдар ішінде аналитик дәрігердіңконвенциалды ролі аясынан шығып кетеді; ол мүғалімге,онегеге, бәлкім, үстазға айналады. Бірақ бүл оның өзі өзінсаналы сезіну мен бостандықтың толық деңгейіне көтерілеалғанда, өзінің өгейсуін, оқшаулығы мен айрықшалығынүзілді-кесілді жендім деп есептемеген жағдайда ғана мүмкінболатын нәрсе. Дидактикалық сараптау ол үшін біткен істіңсоңы емес, ол үзаққа созылатын өзін өзі сараптап талдаудың,яғни үнемі үдей түсетін оянудың басы.5. Дзен-буддизмнің принциптеріЖоғарыда мен фрейдтік психоанализдің сүлбасынбаяндадым, гуманистік психоанализ соның жалғасы болыптабылады. Әңгіме адамның тіршілік етуі мен ол қойған сауалжөнінде болды; ізгіліктің табиғасы —өгейсу мен ерекшеленудіжену екені белгіленді; осы мақсатқа жетудегі психоанализдіңозіндік тәсілі —санадан тысқа ену екені анықталды. Менсанадан тыс пен сананың табиғасы туралы мәселелердіқарастырдым, одан соң психоанализдегі “таным” және “озіңеесеп беру” үғымдарының мәніне үңілдім; ақырында, осыпроцестегі аналитиктің ролі талқыланды.Психоанализ бен дзен-буддизмнің қ а т ы н а с т а р ы нталқылауға қүнар әзірлеу үшін менің дзен-буддизмніңжүйелік картинасын беруім керек болар еді. Бақытыма орай,мүның қажеті де жоқ, өйткені, осы кітаптағы д-р СудзукидіН302

лекциялары (өзге де еңбектері сияқты) дзен-буддизмніңхабиғасын сөздің құдіретіне сиярлық дәрежеде баяндапбереді. Әйтсе де, менің дзен-буддизмнің психоанализбентікелей үндесетін принциптері туралы айтып беруім керек.Дзен-буддизмнің мәнісі - нүрға бөленуге (сатори) жету.Мүндай тәжірибені басынан өткермеген адам дзен-будцизмдіешуакыгга бүтін және толық күйінде түсіне алмайды. Мендесатори тәжірибесі жоқ болғандықтан, мен дзен-буддизмтуралы толык тәжірибе түрғысынан емес, бар болғаны жанаматүрде ғана айта аламын. Алайда, бүл К.Г.Юнг ойлағандай,саторидің “еуропалық үшін іс жүзінде мүмкін емес жолмен нүрлануды көрсететіндігінен” емес.22 Сайып келгенде,дзен еуропалық үшін Гераклит, Мейстер, Экхарт немесеХайдеггерден кнын емес. Қиындық саториге жету үшінқажет болатын күш-жігердің тотеншелігінде ғана; мүндайкүш-жігер адамдардың копшілігінің ерік-күшінен әлдекайдабасым, сол себепті де сатори Жапонияның озінде де отесирек кездесетін нәрсе. Әйтсе де, менің дзен-будцизм туралыайтуға беделім жетпегенімен, д-р Судзукидің кітаптарыноқып, лекцияларын тыңдау жэне дзен-буддизм туралы қолжетерлік әдебиеттермен танысу маған, тым болмаса, дзенбудцизмтуралы үғыну мүмкіндігін берді. Дзен-буддизм менпсихоанализді салыстыру үшін осы түсініктің озі жеткіліктіекеніне сеніп отырмын.Дзеннің басты максаты не? Судзуки созімен айтсақ:“Дзен өзінің мән-мағынасы бойынша оз болмысыныңтабиғасын кору онерін және де ол қүлдықтан еркіндікке,бостандыққа барар жолды корсетеді... Біз дзен әрқайсысымыздыңбойымызда жинақталған, озіне сай дәрежедеқызмет атқаруға жете алмастай күйде мүгедек больш, бүзылыпқалған қуат атаулының бәріне бостандық береді дей аламыз...Ақылсыздық пен кемдіктен қүтқару —дзеннің мақсаты —осы. Мен бостандықты дэл осылай түсінемін: біздіңжүректерімізге іштей төн, барлық шығармашьшық жәнеізплікке жеткізерлік осерлердің еркін ойыны —ол. Әдеттебіз озімізді бақытты және бір-бірімізге ғашық ете алатынмүмкіндіктердің бәріне ие екенімізді озіміз коре алмаймыз”.23Foreword to D .Т.Suzuki, Introduction to Zen Buddism, London, Rider,1949, P9-10.F.^ T. Suzuki, Zen Buddism, New York, Doubleday Anchor book,1956, р.з.303

Осы анықтамада дзеннің нақты аспектілерінің түтас бірқатары айқындалады, менің оларды атап айтқым келеді:Дзен —оз болмысыңның табигасын көру жолы; ол қулдықтанеркіндікке апарар жол; ол біздің ақылдан алжаспауымызгакөмектеседі; кемтарлықтан қүтқарады; ол біздің бақытқажәне махаббат қа деген қабілетімізді жүзеге асыруғажігерлендіреді.Дзеннің түпкі мақсаты —сатори деп аталатын нүрлану,ағару тәжірибесі. Осы лекциялар мен өзге еңбектерінде д-рСудзуки бізге саториді осы тәжірибені сөзбен жеткізудіңбарлық мүмкіндігі қаншаға жетсе, дәл сол деңгейде баяндапберген. Мен оньщ батыс оқырмандары, әсіресе, бәрінен бүрьшпсихолог үшін айрықша маңызды аспектілеріне назараудармақпын. Сатори ақылдың қалыптан тыс күйі емес,бүл шынайылық мүлде үмыт болатын транс та емес. Бүлкейбір феномендерде кездесетін нарцистік күй де емес. “Бүлақылдың мейлінше қалыпты күйі... Джошу айтпақшы:“Дзен — сіздің күнбе-күнгі ойыңыз.” Мүнда бәр і есіктопсасының ыңғайға келтірілуіне байланысты: есік ішке қарайашылады ма, сыртқа ашылады ма.”24Саторидің оны сезінген түлғаға тигізетін озіндік ерекшеәсері болады. “Сіздің ақылыңыздың қызметі мүлде озгеше,бүрынғыдан гөрі қанағаттанарлық, тынышырақ, қуанышқатолы болады, ол бүрын сіз сезініп көрмегендей күйге түседі.Өмірдің ырғағы өзгереді. Дзенде жаңартып-жаңғыртарлықбірдеңе бар. Коктем гүлі әдемірек, тау суы салқынырақ жөнемөлдірірек бола түседі”.25Саторидіц, жоғарыда келтірілген үзіндіде Судзукисуреттегендей, рахат өмір күйінің толық көрінісі екендігітүсінікті. Егер біз нүрлануды психологиялық терминдерментүсіндіретін болсақ, бүл түлғаның сыртқы және іщкішынайылыққа толығымен үндестігі, озіне озі толық есепберетін және шынайылықты толық аңғара аларлық күйі.Түлға, оның миы емес, бүтін адамның озі өзіне гүл туралы,ит туралы олардың толық шынайы күйінде есеп береді, албүл оның тек қана ойы аңғарған объект туралы есеп беруіемес. Ояу кісі өлемге мейлінше ашық —ол әлдебір затқажармасқандай өзіне өзі жармаспайды; ол бос (ыдыс сияқты)30424 D.T. Suzuki, Introduction to Zen Buddism, London, Ridez, 1949, p.97.25 ibid., pp. 97 98 •

асәне қабылдауга әзір. Нүрланған болу дегеніміз “бүтінтүлғаның шынайылыққа қарай толық оянуы”.Нүрға бөлену (нүрлану) күйі диссоциация немесе транскүйі емес, ондай күйдегілер өздерін ояу деп есептегенімен,іс жүзінде үйқысын жалғастыра береді. Батыс психологы,әрине, сатори деген қарапайым субьективтік күй, өзін өзісендіру нәтижесінде болатын транстың түрі деп ойлауғабейім. Тіпті, дзенді үнатқан психолог Юнг те осы қателіктенарыла алмаган. Ол жазады: “Қиялдың озі психикалық оқигаболып табылады, сондықтан, біз нүрлануды шынайы десекте, қияли десек те, ол имматериалды. Нүрлану бар ма, элдеоны бар деп санаймыз ба —кезкелген жагдайда адам өзіннүрланган деп санайды... Тіпті, бүл өтірік болса да, өтіріктіңозі рухани факт болады.”26Бүл жерден Юнгтің діни тәжірибенің “ақиқатына”қатысты жалпы релятивтік позициясы қөрініп түр. Юнгкекерісінше, мен өтірік ешқашан да рухани факт бола алмайды,ол өтірік фактісінен озге түк те бола алмайды деп ойлаймын.Қалай болганда да, дзен-будцистер Юнгтің козқарасынқүптамайды. Керісінше, олар үшін саторидің дүниені жаңашакөруге қол жеткізуі шындық, сол себепті де ақиқат болатыншынайы тәжірибесі мен табигасы байбаламшыл немесепсихотикалық больш келетін псевдотәжірибенің арасын айырабілу өте маңызды. Шәкірт саториге жеттім деп сеніп қалуым-үмкін, бірақ дзен үстазы оган мүның әлі бола қоймаганынтүсіндіруге тиіс. Дзен үстазын басты қызметінің бірі де осы:ол шөкіртті шынайы және қиялдан туган нүрланудышатастырып алудан қоргайды.Ш ынайылыққа бет бүрып, толық ояну (көз ашу),психологиялық терминдермен айтқанда, “онімді ориентацияга”жету дегенді білдіреді. Бүл дүниемен үйлесіп, бітеҚайнасу рецепция да, қүлдану да, байлық жию да, нарықтықориентация да емес,бірақ дүниемен шыгармашыл, жасампаз,белсенді (Спиноза айтқан магынада) катынас. Мүның толықнәтижелілік күйінде “Мен”-ді “Мен емес”-тен боліп түрганперде жогалады. Мен көріп түрган раушан гүлі мен өзімнің(Мен раушанды коріп түрмын” деген пікірім аркылы оныРаушандар” категориясына қоса алатын ойымның обьектісіемес. Ол маган “раушан дегеніміз раушан ” модусы күйіндеForeword to Suzuki, Introduction to Zen Buddism, p. 15305

беріліп тұр. Нәтижелілік дегеніміздің өзі — өте жоғарыобьективтілік күйі: мен обьектіні менің қомағайлығымныңнемесе үрейімнің кесірінен болатын ауытқушылықсызкөремін. Мен бірдеңені немесе біреуді олардьщ болмысымен жоқтығына қатысты өз пиғылымды қоспастан квремін.Түйсінудің осы модусында паратаксикалық ауытқуларболмайды. Бәрі де көз алдыңа өзінің күллі өмірге толыкүйінде, обьективті мен субьективтінің синтезі күйіндекеледі. Обьект мені күшті әсерге болейді, дегенмен, ол өзіменозі, озінің ақиқи күйінде қалады. Мен оны өмірге әкелемін,ол мені өмірге әкеледі. Сатори тек қана өзінің дүниені түйсінуітаза ментальді немесе паратаксикалы екені туралы озіне есепбере алмайтындар үшін ғана қүпия. Егер бүл түйсінілсе,онда түйсінудің толық шынайы түрі деп атауга болатынозге амалы да түйсшуге боларлық нэрсе. Осындай түйсінудіңжылт еткен бір сәтін басыңнан откерсең-ақ болды, соныңөзі оны тануга мүмкіндік береді. Пианинода ойнауға үйреніпжүрген бала оны үлы маэстро дәрежесінде ойнай алмайды.Бірақ маэстроның орындауын көретін ол үшін мұның ешқүпиясы ж оқ — бүл баланың бойындагы болмашытәжірибенің шегіне жеткізілген көрінісі гана.Ауытқусыз шынайылықты церебральді емес түргьщантүйсіну —дзеннің көңіл аударарлық түсы. Ол жайлы екіәфсанада айқын айтылады. Солардың бірі дзен мүгалімініңсопымен (монах) әңгімесінде баяндалады.Өзінді ақиқат үшін тәртіпке түсіруге тырысып көрдіңбе?—Иә, тырысып көрдім.—Сонда қандай жаттыгулар жасадың?—Қарным ашса —тамақтанам, шаршасам —үйықтаймын.— Ж үрттың бәрі де сөйтеді. Олар да сен сияқтыжаттыгады деуге болады ма?— Жоқ.—Неге?— Олар т амақ ішкен кезде т амақ ішпейді, әртүрлінэрселер туралы ойлайды, сойтіп, оздерін алаңдатуга жолбереді; олар уйықтаган кезде де уйықтамайды, мың да бірнэрселер туралы тус көреді. Олардын, маган уқсамаитынысондықтан ”.2730627 Suzuki, Introduction to Zen Buddism, p.86.

Бүл әңгімеге түсінік берудің қажеті де жоқ. Тынышсыздықтың,күлқынның, үрейдің қүшағындағы орташа адамунемі қиял әлеміне батып жүреді (соны өзі де сезінбейтінібелгілі), сол әлемде ол дүниеге сапа сүлбасын таңады, шынмэнінде жоқ нәрсені проекциялайды. Бүл әлгі тілдесу болғандәуірге тән еді, дәл бүгінгі күнге тіпті тән - бүгінгі жүрттыңбәрі дерлік бізге тэн кору, есту, сезіну және түйсінуқабілеттерімен емес, өз ойының қөмегімен тезірек кореді,сезінеді және түйсінеді.Дзен мүғалімінің басқа бір айтқаны да соншалыктыайқын: “Мен нүрланардың алдында өзендер —өзеңцер, алтаулар - таулар еді. Мен нүрлану жолына түскен кездеөзендер —өзендер емес, таулар —таулар емес болды. Енді,мен нүрлануға лайық болған кезде өзендер қайтадан өзендер,таулар қайтадан таулар болды.” Бүл жерде біз шынайылыққажаңаша қарауды аңғарамыз. Қарапайым адам үңгірде отырған,көлеңкелерді ғана көретін, соларды затгың өзі деп ойлайтынкісіге үқсайды. Өзінің қателескенін білген кезде ол барболғаны көлеңкелердің зат еместігін ғана біледі. Нүрлануғажеткен ол үңгірін тастап, оның түнегінен жарыққа шығады,бүл жерде колеңкелерді емес, заттарды көрді. Ол оянды. Олтүнекте болған кезде жарықты түсінген жоқ. (Інжілдеайтылғандай: “Жарық түнекте сәуле шашты, оны түнекқүшақтай алған жоқ.”). Ол түнекті тастаған бойда колеңкелерәлемі мен шынайы әлемнің айырмашылығын үғады.Дзен мақсаты адамның оз табиғасын тануы болыптабылады. “Өзінді өзің таны” —оның ізденісі осы. Бірақбүл осы заманғы психологтың “ғылыми” танымы емес, озінеөзі объект ретінде белгілі танымшыл интеллектінің білімі;дзендегі өзін озі тану интеллектуалды да, огейсітілген,оқшауланған да таным емес. Бүл танушы мен танылушытүтасып кететін тәжірибенің түтас түрі. Судзуки бүл жайлыбылай дейді: “Дзеннің негізгі идеясы — ең тура жолмен,Қандай да болмасын, сыртқы немесе ойға келген нәрсеніңкөмегінсіз, оз болмысының ішкі жүмысына жанасу”.28Осы бір оз табиғанды интуитивті түрде қармау интеллектуалдынемесе сыртқы емес, ішкі тәжірибе болып табылады.Интеллектуалды және тәжірибелік таным арасындағыаиырма-шылық дзен-буддизм үшін ерекше маңызды жәнебатыстың дзенді үйренушілері үшін ең басты қиындыктардың28 ibid., р.44307

бірі. Екі мыңжыдцық бойы Батыс (мистиктер арасындагыкейбіреулерді есептемегенде) тіршілік ету проблемасынасоңғы жауапты ақыл-ой беретініне сеніп келді —біріншідәрежелі маңызы бар “дұрыс жауапты” дін мен философиятапқандай көрінді. Ой құдіретін жігерлі түрде қадірлеутабиғи ғылымдардың гүлденуіне жағдай жасады. Дүрыс ойлайбілу, тіршілік ету проблемасының сауалдарына соңғы жауаптыбере алмағанмен, ойдың іс жүзінде, яғни техникалаққолданылуы үшін қажет жене тәсілдік түрғыдан дүрыс.Екінші жағынан, дзен өмір сауалдарына соңғы жауапты ойбере алмайды деген алғышартқа негізделеді. “Заттар өзініңүйреншікті жолымен қозғалып жатқан кезде өзінің “иә”-сімен “жоғы” бар интеллектуалдық соқпақ өте қолайлы, бірақ,өмірдің соңғы сауалдары көтерілген бойда интеллектқанағатты жауап беруді тоқтатады”.29Сол себепті де саториді еш уақытга интеллекгуалды түрдеүқтырып беру мүмкін емес: бүл “бүрын мүны басынанкешіп көрмеген өзге біреуге қанша болса да түсіндірулержәне дәлелдер арқылы жеткізілуі мүмкін емес тәжірибе.Егер сатори сараптауға келетін болса, сараптау саториді өзгебіреуге айқын түсіндіруге мүмкіндік беретін болса, мүндайсатори ешқандай сатори емес. Үғымға айналған кезде саториөзі болудан қалады; ол кезде дзен тәжірибесі жоғалып кетеді”.30Мәселе өмір сауалдарына кезкелген интеллектуалдықформула арқылы үзілді-кесілді жауап берудің мүмкінеместігінде гана емес. Нүрға бөленуге жету үшін ақиқаткөруге кедергі келтіретін коптеген ақыл-ой қүрылғыларынанқүтылу керек. “Дзен еркін жөне еш байлау-матаусызақылды қалайды; тіпті бірлік пен бүтіндік идеясының өзірухтың бастапқы бостандығына қатер төндірерлік кедергіжәне қылғындырып тастайтын түзақ болып табылады” .31Сол себепті де дзен үшін батыс ойшылдары атапкөрсететін бірге қатысу (соучастие) жене эмпатия үғымдарыжат. “Бірге қатысу жене эмпатия идеясы — бастапқытәжірибенің интеллектуалдық интерпретациясы; сөз тәжірибетуралы болып отырғанда, онда мүндай дихотомияларға орынжоқ. Соған карамастан, интеллект төжірибені интеллектуалдықпайымдауға ыңгайлы ету үшін оған өзін таңып,30829 ibid., р.6730 ibid., р.9231 ibid., p.4V

төжірибені жыртып жібереді, ал бүл дегеніңіз дискриминацияжәне қосүрейлендіру (раздвоение). Өзіне озі тендіктіңбастапқы сезімі сол кезде жоғалады, шынайылықтыбөлшектеп жыртатын интеллекгіге озіне тэн жолмен жүругеерік беріледі. Бірге қатысу мен эмпатия интеллектуализацияныңнәтижесі болып табылады. Бүл бастапқытәжірибеден ада философияға қызмет етеді.”32Тек интеллект қана емес, дэл сол дәрежеде оқудыңнемесе оқытушының авторитарлығы тәжірибенщ спонтанды(еркін, оз бетімен) болуын шектеп тастайды. Сондықтанда, “дзен қасиетті сутраларға немесе даналар менғалымдардың экзегезасына қандай да бір іщкі маңыздылықтытаңбайды. Түлгалық тәж ірибе бедел менобьективтік әулиелікке қарсы қимылдайды...”33Дзенде Қүдай теріске де шығарылмайды, жақталмайдыда. “Дзенге абсолютті бостандық керек, соның ішіндеҚүдайдан да азат болу керек.”34Ол мүндай бостандықты Будцадан да қалайды. Дзеннің“Будда деген созді айтқан соң аузыңды тазала” деген мәтеліосыдан шыққан.Дзеннің интеллектуалдық интуициямен келісуіндегімақсатының Батыстан айырмашылыгы, оның мақсатықисынды ойлау нәзіктігінің үнемі осіп келе жатқандығыемес. Оның тәсілі “бәрін диллемаға салып, одан шығудыңжолын қисынды (логика) ақылмен емес, асқақ дәрежеліақылмен табуда”35 жатыр. Соган орай, мүғалім оқытадыдегенде, оны батыс үгымында түсінбеу керек —ол озгешеоқытады, Ол шеберлікті (біліктілікті), оз ақылын басқарабілуді қаншалықты игерсе, дәл сол дәрежеде ғана шеберүстазбола алады (“Үстаз” сэзінің “үста —шебер” созіненшыққанын еске алыңыз. Бүл “мастер —шебер” созі адамдысомдау мағынасын береді. — Ауд.), сондықтан да, олшәкіртіне бір ғана озі беруге қабілетті нәрсені - озтіршілігінің кошірмесін бере алады. “Үстаздың қолынанбәрі келіп түрганымен, ол шәкіртінің озі осыған әзір32 Suzuki, Mysticism, Christian and Buddist, World Perspectives Series,ed. R.N.Aschen, Harpez, New York, 1957, p. 10533 D.T.Suzuki, Introduction to Zen Buddism, p.34.ibid., p.9755 ibid., p.40309

болмайынша, оған ештеңе де бере алмайды... Соңғышынайылықты әркімнің озі игеруі тиіс”.36Дзен үстазының өз шәкіртіне деген қарым-қатынасыекінің бірін —не еркіндікті шектеп, өз объектісін қүлданатьщиррационалды бедел немесе laissez faire, беделдің жоқтығынғана ойлайтын батыс оқырмандарын тандандыруы мүмкін.Дзеннің өзі беделдің өзге түрі —“рационалды бедел” болыптабылады. Үстаз өзіне шәкірттерін шақырмайды ол оларданештеңе, тіпті, нүрлануды да дәметпейді. Шәкірт өзінің адалниетімен келеді және өз еркімен кетеді. Бірақ, ол оқуды өзіқалап түрса, үстазды мойындауға, өзі білгісі келетін, бірақәзірге білмейтін нәрсені білетін кісі ретінде сыйлауға міндетгі.Үстазға “сөз арқылы түсіндірерлік ештеңе жоқ, қасиетті білімретінде ештеңені үйретудің керегі жоқ. Растайсың ба немесетеріске шығарасың ба —отыз соққы. Үнсіз қалма және әңгімеайтпа”.37 Дзен үстазында иррационалды бедел мүлде жоқ,сөйте түра, оның беделі мүлде кіршіксіз, ал бүл беделдіңбастауы —нағыз тәжірибе.А қиқатты коруге жету мінезді өзгертумен тығызбайланысты екені есепке алынбайынша, дзен түсініксізболады. Бүл түста дзен мінезді трансформациялау (озгерту)арылудың шарты деп қарастыратын буддистік ойлау жүйесіненегізделеді. Иемденуге деген қүмарлық, өзін өзі алдау менөзін өзі мақтау артта қалуға тиіс. Өткенге —ризашылық,бүгінге —қызмет корсету, болашаққа —жауапкершілікпенкарау шарт. Дзенде омір сүру - “озің озіңе және дүниегесезімталдық пен қүрметтеушіліктің ең жоғарғы деңгейіндеқарау”. Басқаша айтқанда, “дзен ілімінің озіне ғана тәнсипаты - қүпия ізгіліктің” негізі болып табылатынпозицияны үстану керек. “Бүл дегеніңіз: табиғат ресурстарыны сы рапқа салмау, оз жолыңда кездескеннің бәрінэкономикалык және моральдық түрғыдан — түгел жәнетолық пайдалану”.Дзеннің жағымды этикалық мақсаты —“толық сенімділікпен ержүректікке” жету, қүлдықтан шығып, еркіндіккежету. “Дзен —интеллектінің емес, мінездің ici, ал бүл дзеномірдің бірінші принципі деп есептелетін ерік күшінен тамыртартады деген соз”.3831036 D.T.Suzuki, Zen Buddism, p.96.37 Suzuki, Introduction to Zen Buddism, p.49.38 ibid., p. 131.

6. Де-репрессия жэне нүрлануБіздің психоанализ 39 бен дзен-будцизмді олардьщ озарабайланысы арқылы талдауымыздан қандай қорытындышыгады?Оқырман аңғарған болар, дзен-буддизм мен психоанализдіңбір-біріне сыйымсыздығы туралы болжам оларментым үстірт танысудан шыққан нэрсе. Мүлде керісінше —олардьщ жақындығы таңдандырады. Бүл бөлім осыжақындықты біртіндеп түсіндіруге арналып отыр. Әңгіменіжоғарыда өзіміз келтірген доктор Судзукидің дзенніңмақсаттары туралы айтқандарынан басталық: “Дзен өзініңмән-мағынасымен өз болмысыңның табиғасын кору онеріболып табылады, және де, ол қүлдықтан бостандыққа бараржолды көрсетеді... Біз, дзен біздің әрқайсысымыздыңбойымызда жинақталған, өзіне сай дәрежеде қызмет атқаруғажете алмастай күйде мүгедек болып, бүзылып қалған қуататаулының бәріне бостандық бере алады дей аламыз...Ақылсыздық пен кемдіктен қүтқару —дзеннің мақсаты осы.Мен бостандықты дэл осылай түсінемін: біздің жүректерімізгеіштей тән, барлық шығармашылық және ізгіліккежеткізерлік әсерлердің еркін ойыны ол. Әдетте, біз өзіміздібақытты жөне бір-бірімізге ғашық ете алатын мүмкіндіктердіңбәріне ие екенімізді өзіміз коре алмаймыз”.Дзен мақсатының осы түсіндірмесін психоанализдіңжеткісі келетін мүратына қатысты еш өзгеріссіз қолдануғаболады: ол мақсат —өз табиғанды кору, бостандыққа, бақытпен махаббатқа жету, қуатты байлауынан босатып жіберу,ессіздік пен өз-өзін мүгедек етуден қүтылу.Біз екінің бірін — нүрлану немесе ессіздіктің бірінтаңдаудың алдында түрмыз деген соңғы кесім бізгетүсініксіздеу болып көрінуі мүмкін, бірақ, менің пікірімше,біз аңғарған фактілер соны растайтын сияқты. Егерпсихиатрия кейбір адамдар есінен адасады деген сауалга басауыртатын болса, нағыз сауал мынадай болады: адамдардыңкөпіиілігі неге есінен адаспайды? Адамның дүниедегіжағдайын, оның айрықшалығын, жалгыздыгын, шарасыздьіғын—осы жағдайды оның санасымен сезінетіндігін ескерекеліп, ол осындай зілдей салмақты көтере алмайды, осы39 ibid., p.131.311

жүктің астында қалған оның “быт-шыты шығады” депкүтуге болар еді. Адамдардьщ көпшілігі мүндай ықтималқасіреттен үздіксіз күйбең, отарлық конфоризм, биліккеқумарлық, артықшылық, ақша, діни культтерде өзгелерменбірге табынатын пүттар сияқты есесін толтырғыш (компенсаторлық)механизмдердің көмегімен қүтылады. Мазохистікөз өмірін қүрбанға шалу, нарцисстік инфляция, қысқасы,өзін өзі мүгедек ету де осы қатарда. Осы компенсаторлықмеханизмдердің барлығы бізді механизмдер жүмыс істептүрған кезде ғана психикалық денсаулық аясында сақтайалады. Бірақ, потенциалды ессіздікті жеңе алатын жалгызғана шешім —дүниеге жауап қайтару, мүндай жауаптың еңжоғарғы формасы нүрлану (сананың ағаруы) болып табылады.Дзен мен психоанализді байланыстырып түрған орта түстыайтпас бүрын, менің кейбір шеткері үқсастықтарды дақарастырғым келеді.Ең алдымен, оларға тән этикалық ориентацияны (үстанғанбағытты. —Ауд.) атау керек. Дзеннің мақсаттарына жетудіңшарты —қүлқынның қүлы болуды, даңққүмарлықты, жәнеашкоздіктің кез келген озге формаларын (Көне Өсиет айтқанмағынада) жеңу, тәрк ету. Психоанализдің мақсаты да дәлосындай. Фрейд өзінің оральді-рецептивті стадияданбасталып, оральді-садистік және анальдық стадиялар арқылыгенитальдық стадиясына жететін либидо эволюциясытеориясында дені дүрыс мінез ашкоздіктен, қаталдықтан,сарандықтан басталып, белсенді, тәуелсіз ориентацияғажеткізеді деген имплицитті болжам жасаған. Менің Фрейдгіңклиникалық бақылауларынан соңғы өз терминалогиямда бүлбаға беруші элемент эксплицитті түрде берілген: әңгімерецептивті ориентациядан —эксплуатативті, жинақтаушыжәне нарықтық бағыттар арқылы нәтижелі ориентацияғаәкелетін эволюция жонінде болып отыр.40Терм инология қандай болса да, ең бастысы —психоанализде ашкоздік патологиялық феномен ретіндекорінетіндігінде; ол түлға озінің белсенді, нәтиже берерлікқабілеттерін дамытпаган жерде бой көрсетеді. Алайда,психоанализ де, дзен де бірінші кезектегі этикалық ж ү й ел еремес. Дзеннің мақсаты этикалық мінез-қүлыққа жетудіншегінен тысқарырақта, психоанализ туралы да осыны айтуға31240 Е.Fromm: Man for Himself, New York, Rinehart, 1946, Ch. IH-

болады. Екі жүйенің де өз мақсаттарына жетуі этикалықтрансформациямен, ашкөздікті жеңумен бірге, сүюге жәнежанашырлыққа қабілеттілікпен бірге жүзеге асады деугеболар. Бүлар адамды өзінің “ақымақ” аңсарларын жаныштауарқылы ізгілікке жетуге мәжбүрлемейді, бірақ бүлар кеңейгенсананың жарығы мен жылуы қүшагында ондай аңсарларериді де, жоғалып кетеді деп есептейді. Нүрга бөлену менэтикалық трансформацияның арасындагы себепті байланысқандай болса да, дзеннің мақсаттары ашкөздікті, өзін мадақтаумен ақы м ақты қты жеңуден мүлде бөлек, сат оригесыпайылықсыз-ак, махаббат пен тілеулестіксіз-ақ жетугеболады деген пікір қате. Психоанализдің мақсаттарына осығанүқсас мінез-қүлық трансформациясынсыз-ақ жетуге боладыдеген пікір де сол сияқты қателік нәтижелі деңгейіне жеткентүлга ДА аш коздіктен арылады, озін ің кісім сігенменмендігінен,бәрін білемін, бәрі қолымнан келеді дегеналдамшы пигылдан арылады, адам тәубасына келеді де,өзіншынайы мәнінде көретін болады. Дзен де, психоанализ деэтиканы трансценденттіретін әлденеге үмтылады, бірақэтикалық озгеріске түсусіз бүл мақсатқа жету мүмкін емес.Екі жүйенің тагы бір ортақ элементі — қандай даболмасын беделден тәуелсіздікті берік қалыптастыру.Фрейдтік дінді сынаудың басты себебі осында. Дін мөнісінол көмектесуші және жаза беруші әкеден әу бастагытәуелділікті Қүдайдан тәуелділікпен шатастыратын алдамшысезімнен деп білді. Фрейд үшін Қүдайга сену инфантильдітәуедділіктің жалгасы гана: адам толық пісіп-жетіле алмайды,бәрінен бүрын оз күшіне сенбейді. Сол Фрейд “Будданыңесімін айтқан соң, аузынды шайып ал!” дейтін “дін” туралыне дер еді? Ол Қүдайы жоқ, басты мақсаты адамды күллітәуелділіктен қүтқару болатын қандай да бір иррационалдыбеделдісі жоқ, мақсаты адамды белсенді ету, оган өзініңтагдыры үшін озге емес, тек озі гана жауап беретінін корсетуболатын дін туралы не дер еді?Дэл осы түста сауал тууы мүмкін: осы беделге қарсылықережесі дзен үстазы мен психоаналитик түлгаларыныңмаңыздылыгына қайшы келмейді ме? Бұл сауал бізді тагыДа дзен-буддизм мен психоанализдің терең байланысынамегзейді. Екі жүйеде де жетекші, қажетті тәжірибеден озіөткен, сондықтан да пациентті (шәкіртті) оның мақсатынажеткізе алатын кісі керек. Бүл шәкірт үстазга (немесе208-21313

аналитикке) тәуелді, сондыктан, ұстаздьщ сөзі ол үшін ақиқатболып табылады дегенді білдіре ме?Күмөн жоқ, психоаналитиктер мүндай тәуелділікфактісіне (ауыстыру — перенос) тап болады жэне озықпалдарының едәуір екенін мойындайды. Бірақ аналитикгіңмақсаты осы байланысты түсіну және мүмкіндігінше, онысейілтіп жіберу болады; ол пациентті аналитиктен толықеркіндік алатын, озінің санадан тысын толық түйсініп, оныозінің санасына үластырып жіберетін пунктке дейін жетелепапарады. Дзен үстазы (псхоаналитик туралы да осыны айтуғаболады) кобірек біледі, сондықтан, оз сеніміне берік. Бірақбүл оз ой-пікірін,толғамын шәкіртке таңады деген соз емес.Ол шәкіртті шақырып алған жоқ, кетуіне де кедергіболмайды. Егер шәкірт нүрлануға апарар жолда жетекшіболар кісіні оз еркімен іздеп келсе, үстаз оны жетелеу үшінбір ғана шарт қояды: шәкірт озіне комектесуші адам жанындатүрса да, әр нәрсеге тек озінің козімен қарау керектігінтүсінуге тиіс. Біздің арамызда ешкім оз жанын біреу үшінқүтқармайды. Өзіңді озің ғана қүтқара аласың. Үстазбосандырушы әйелдің немесе тауда жол корсетушінің ролінойнайды. Үстаздардың бірі былай деген: “Іс жүзінде меніңсаған берер ештеңем жоқ, егер мен солай істеуге тырыссамсенің мені мазақ етіп күлуіңе болар еді. Оның үстіне, менсаған нені айтсам да, ол ешуақытта сенікіне айнала алмайды.”Херригельдің садақ ату онері туралы кітабы дзен үстазыпозициясының ең тамаша және нақты иллюстрациясы болаалады.41Дзен үстазы оз беделінің рационалды екенін атап корсетеді:ол садақ ату онерін қалай игеруді жақсырақ біледі,сондықтан да үйретудің белгілі бір түріне кобірек мән береді,бірақ ол ешқандай иррационалды беделді, шәкіртке оз билігінжүргізуді, оның шеберден тәуелділігін қаламайды. Керісінше,шәкірттің озі шебер болған бойда, ол оз жолымен кетеді, алүстаз одан ісінің қалай жүріп жатқаны туралы сирекхабарларды ғана күтеді. Дзен үстазы оз шәкірггерін сүйедідеуге де болады. Бірақ бүл шынайы және есті, онын озшәкіртінің мақсатына жетуі үшін бар күшімен комектесуінесеп боларлық жақсы кору. Бірақ шебер шәкірт үшін озі ешбір41 Eugen Herrigel: Zen in the Artof Archery, New York, Pantheon Books,1953.314

облеманы шеше алмасын, оньщ орнына ешбір мақсатқаЖете алмасын біледі. Дзен үстазының махаббаты сентиментальдіемес, шынайы, бүл адам тағдырының шынайылығынажүгінетін махаббат: біздің ішімізден ешкім де өзгені қүтқараалмайды, бірақ, сойте түра, басқа біреудің өзін өзікүтқаруына көмектесу үшін күш салудан танбауымызкерек. Осы шекті білмейтін, сөйте түрып, өзгенің “жанынқүтқаруға” дәмеленетін махаббат атаулының бәрі әліамбициядан қүтыла алған жоқ.Психоаналитик үшін дзен үстазы туралы айтылғанныңдүрыстығын бүдан орі дәлелдеу қажет бола қоймас. Фрейдпациенттің аналитикке тәуелсіздігін аналитиктің айнадай,еш қатыссыз позициясы арқылы дүрыс қамтамасыз етугеболады деп есептеген. Алайда, Френчи, Салливан, менің өзімсияқты аналитик пен пациенттің арасындагы түсінудіңшартты дорежедегі жеке тепе-тендіктің қажеттігін атапайтатын психоаналитиктер мүндай иықтас өзара қатыстылықтыңкезкелген сентименталдылықтан, шынайы емесауытқулардан және, әсіресе, аналитиктің, тіпті, пациенттіңигілігі үшін болса да, кез келген деңгейде —мейілінше нәзікжэне жанама түрде болса да —пациенттің өміріне араласуданада болуын толық қолдайды. Егер пациент жақсаруды қаласа,өзгергісі келсе, бүл оте тамаша, аналитик оган комек беругениетті. Егер оның қарсылыгы оте зор болса, мүныңжауапкершілігі аналитикте емес. Ол пациентке үсынылганкүш пен танымдар үшін жауапты, ол оныц өз ізденісіндемақсатқа жетуіне септесу үшін озін пациентке береді.Бүл жерде біз дзен-буддизм мен психоанализ позицияларыныцжақындыгын тагы да аңгарамыз. Дзеннің “үйрету”тәсілі шәкіртті тыгырыққа тіреуде; коан интеллектініцқүйтырқыларына мүмкіндік бермей тастайды; коан одан әрісамгауга мүмкіндік бермейтін кедергі сияқты. Аналитик тесоган үқсас бірдеңе істейді — немесе, істеуге тиіс. Олпациентті түсіндірмелер мен монісін үқтыруларды айтып,Қасықпен тамақтандыргандай болатьш кателіктен кашуга тиіс,үл пациенггің ойдан тәжірибеге қарай секіруіне кедергіжасайды. Керісінше, ол рационализацияларды бірінен соң1рш злыл тастауга, балдақтарды бірінен соң бірін алып қоюга'с, сонда пациенттің озге жолы қалмайды, ол шынайықтанжасандылық (фикция) әлеміне карай қаша жөнелгісігенін қояды, оларды көктей отіп, шынайылыққа отеді,315

яғни өзі бұрын түйсініп көрмегенді түйсінеді. Бүл процесскобіне мазасызданудың осуіне себеп болады —кейде үрейосындай алға үмтылуға кедергі жасайды, оның кедергіденотуіне аналитиктің оз жанында түруы арқасында ғанамүмкіндік туады. Бірақ, оз күшіне сенімділік сезіміэкзистенциалды, оны соз оята алмайды, керісінше, соз тектәжірибе ғана бере алатын нәрсені пациенттің түйсінуінекедергі болады.Бүған дейін біз тек дзен-буддизм мен психоанализдіңтоғысу және жақындық нүктелерін ғана талқыладық. Алайда,бүлай салыстыру бізді дзеннің орталық пункті —нүрлануғажэне психоанализдің орталық пункті —репрессиядан арылуға,санадан тыстың саналыға трансформациялануьша (айналуына)тікелей назар аударғанда ғана қанағаттандырмақ.Психоанализдің осы проблемасы бойынша жоғарыдаайтқанымызды қорытындылайық. Оның мақсаты - санадантысты саналыға айналдыру. Алайда, сана мен санадан тыстысубстантивтендіру дегеніміз созді шынайылық деп қабылдауболып шығады. Біз мүның орындар немесе мазмундар емес,қызметтер екенін ескеруіміз керек. Расын айтқанда, біз азнемесе коп түншықтырылғандық туралы, яғни тілдің,қисынның және мазмүнның әлеуметтік сүзгілері арқылыоткенді түйсіну туралы айта аламыз. Осы сүзгілерденқүтылумен, озімді озім эмбебап адам деп түйсінумен, басқашаайтсақ, репрессияның азаюымен қатар мен оз ішімде жатқаноте терең қайнарлармен, яғни, күллі адамзатпен жолығысааламын. Егер түншығу (езілу) толық аласталса, санадантыстың, санаға қарсы түрғаннның мүлде жоғалғаны; ондатура, нағыз тәжірибе ғана қалғаны. Мен өзіме озімқаншалықты жат емес,огей емес болсам,соншалыктыдәрежеде ешкім де, ештеңе де маған жат, огей емес. Оныңүстіне,менің озім озімнен қаншалықты огейсітілген болсам,ал менің “санадан тысым” менің санамнан болініп түрарболса (яғни, бүтін адам ретіндегі Мен әлеуметтік адамретіндегі Меннен болініп түрса), менің дүниені түйсінуімжалған. Біріншіден, паратаксикалық ауытқулар (жаңсаккэру —Ауд.) кесірінен (ауысу): мен озге түлғаны озімнінбүтін Меніммен сезінбеймін, болшектенген, инфантильдіМеніммен түйсінемін, сол себепті де озге түлға біздің балакезіміздегі маңызды түлға сияқты, шын мәніндегі емес,озгеше болып корінеді.316

Екіншіден, репрессия аясында элем жалған сана арқылытүйсініледі. Адам түпнүсқалық мәнді көрмейді, оған өзініңойдағы қиялын жағады, заттарды өз қиялының қүрсауындакөреді, олардьщ шынайы түрқын біле алмайды. Оныңқүштарлықтары мен қобалжулары ойша бейнелердің алдамшыпердесі арқылы пайда болады. Затгар мен адамдардьщ жүздерінтүйсінудін орнына, репрессиядағы адам оз миыныңцеребралдық туындыларын түйсінеді. Ол дуниемен жүздесіптүрмын деп ойлайды, бүл бірақ алдамшы (иллюзия), себебіол сөздермен ғана жүздеседі. Паратаксикалық жаңсақтық,жалған сана жэне церебрация шынайы еместің әлдебір айқынбөлініп түратын модустары емес: бүл әртүрлі, бірақ бір-бірінжауып түрған бір ғана феноменнің жүздері ғана. Шынайыемес көрініс әмбебап адам әлеумепік адамнан бөлініп түрғандасақтала береді. Біз репрессия күйіндегі түлға өгейсітілгенболып табылады деген кездегі айырмашылық сол феномендісуреттеп берудегі гана нэрсе. Адам озінің сезімдері менойларын обьектілерге бағыттайды (проекция), содан да өзінөз сезімдерінің субьектісі ретінде сезіне алмайды; ол өзсезімдеріне толы обьектілердің басқаруына түседі.Өгейсітілген, жаңсақ корінетін, паратаксикалық, жалған,церебралдық тәжірибенің қарсы жагы дүниені кінәратсыз,шүбәсіз, тура, айқын, бүтін күйінде аңгару, бүл нәрестеде—білім алудың қүдіретімен тәжірибенің осы түрі озгеріскетүскенше —болады. Жаңа туған нәрестеде Мен және Менемес деген ерекшелеу әзірге жоқ. Бүлайша бөлу біртіндепқалыптасады ж әне оның соңғы нөтиж есі баланыңқалыптасқан “Мені” болып табылады. Бүдан соң да олдүниені әлде де салыстырмалы түрде тура қабылдайды.Доппен ойнаған кезде ол оны қозғалыс үстінде көреді, олосы тәжірибеге бойын толық билетеді, сондықтан да ойынғаҚайта-қайта қуанышпен беріле алады. Ересек адам да өзіДомаланып бара жатқан допты көреді. Дау жоқ, ол обьектеДендедомалаған обьект-допты көреді. Бірақ домаланғанДопты ол көрмейді. Ол доп пен еденнің үстін ойлайды.Доп Домалады” дегенде, ол тек мынаны айтады: a) дөңгелекобьектінің “доп” деп аталатыны туралы өзінің білетіні; б)Домалақ обьектілерді түрткен кезде тегіс нәрсе үстіндеДомалайтынын озінің білетіні. Оның көзі осы білімді

Бей-репрессиялық күй қайтадан шүбәсіз, жаңсақтыгыжоқ шынайылықты аңғаруды, баланың қарапайымдылығымен спонтандығын береді. Алайда, өгейсітілу процесіненинтеллектіні дамыту арқылы өткенде, бей-репрессиялықкүй бейкүнәлікке қайтқаннан кейін жогарырақ дәрежедеболады. Бейкүнәлікке қайтып оралу оны жоғалтқаннанкейін ғана болуы мүмкін.Осы идея көнеөсиеттік күнөға бату өфсанасы менМессияның пайғамбарлық ілімінде өте айқын көрініс тапты.Інжілдік әфсанада адам бүлжымас бүтіндік күйінде жүмақтажүргенін аңғарады. Бүл жерде сана жоқ, дифференциацияжоқ, бостандық пен күнә да жоқ. Ол табиғатгың бір бөлшегі,ол өзі мен табиғат арасындағы арақашықтықты сезінбейді.Осы ең әдепкі, жекелікке дейінгі түтастық күйін біріншітандау актісі —бағынбау мен бостандықтың бірінші актісіталқан етеді. Қимыл сананың бой көрсетуіне әкеледі. Адамөзі жайлы, өзінің әйелі —Хауадан, табиғаттан,хайуандармен жерден ерекшелігі туралы өзіне өзі есеп береді.Ерекшелік тәжірибесі оны үят сезіміне бөлейді —ол үятсезімі біздің өзгелерден ерекшелігімізді сезінгенде әлі күнгедейін үялатынымыз сияқты. Адам Ж үмақ бағын тастапшықты, адамдық тарих осыдан басталады. Ол әдепкі үйлесім(гармония) күйіне қайта алмайды, дегенмен, оз ақылын,обьективтілігін, ар-үятын, махаббатын толық дамытаотырып, пайғам барлар ай тқандай, мүхиттың суғатолганындай, Жердің Қүдай іліміне толуы үшін жаңажарасым күйіне жетуге үмтылуга қабілетті. Мессиялықтүгырнамада тарих —жеке “Менге” (индивидуалга) дейінгі,саналылыққа дейінгі жарасымнан (гармония) жаңа,қосымш алар мен жетілдірулерге, ақылдың дамуынанегізделген жарасымга дейінгі даму жүзеге асырылатынорын. Жарасымның осы жаңа күйі мессиандық уақыт депаталады, онда адаммен адамның, адам мен табигаттынарасындагы алакөздік жойылады, шел дала қүнарлы алқапқаайналады, қозы мен қасқыр қатар жататын болады, алсемсерлер балқытылып, олардан орақ согылады. Мессиандықуақыт дегеніміз Жүмақ багының дәуірі, дегенмен, олбүган керісінше: біртүтастық, шүбәсіздік, бүтіндік мүндатолық дамыган, қайтадан сәби қалпына түскен, бірак,балалықтан осіп кеткен адамга тиесілі.318

Дэл сол идея Жаңа өсиетте дамытыла түсті: “Сендергерас айтам: кім де-кім Қүдай П атш алығын Сәбишекабылдамаса, ол оған кіре алмайды”.42Сөз мағынасы айқын: бізге қайтадан балаға айналып,дүниені шығармашылықпен, оны жатсынбаған күйдеқабылдау керек; әйтсе де, балаға айналғанымызбен, біз балаемеспіз, бірақ, толық дамыған ересектерміз. Сонда біз ЖаңаӨсиетте былайша баяндалған тәжірибеге қол жеткіземіз:“Қазір біз күлгін әйнектің арғы жағынан, жорамалменкөретіндейміз, ол кезде жүзбе-жүз келеміз; қазір мен шамалыбілем, ал ол кезде өзім танылғандай танитын боламын”. 43“Санадан тысты санамен сезіну” дегеніміз езілгендік пенөзіңнен өзің өгейсітілгендікті, сол арқылы озгеден деөгейсітілгендікті жеңіп оту. Бүл — ояну, бойыңдағыалдамшыны, жасандылықты, өтірікті сілкіп тастап,шынайыны сол күйінде көру. Оянған адам —қүтқарылғанадам, оның бостандығын ендігі жерде өзгелер де, оның өзіде шектей алмайды. Бүрын түйсінілмегенді түйсіну адамныңішіндегі револю ция сияқты. Бүл интеллектуалдықшығармашылыкқа да, шүбәсіз интуицияға да негізделгеннағыз ояну. Өтірік шынайылық бір ғана оймен түйсінілетін,өгейсіту, жат санау күйінде гана мүмкін болатын нәрсе.Оянумен бірге келетін шынайылыққа жол ашық жағдайдаөтірік мүмкін нэрсе емес, ол болған тәжірибенің күшіменбалқып кетеді. Сайып келгенде, санадан тысты санамен түйсінудегеніміз —ақиқатпен өмір сүру. Шынайылық енді өгей емес;мен оған озі қандай болса, сондай бола беруге ерік беремін;соған орай, оған менің берер жауабым да “ақиқат”.Осы мақсат —шынайыны шүбәсіз, толық игеру —дзенніңде мақсаты. Осы кітапқа арнап д-р Судзуки санадан тыстуралы бөлім жазғандықтан, мен оның толғамдарына сілтемежасай отырып, санадан тыстың психоаналитикалық жэнеДзен-будцистік түғырнамаларының арасындагы байланыстыодан әрі түсіндіре аламын.Бәрінен бүрын, менің пікірімше, проблеманы еш себеп-Қажетсіз күрделендіріп жіберетін терминологиялықҚиындықты тагы да айта кету керек: сана мен санадан тыстысубстантивтендіру функциялық терминдерді, ягни, үлкен42 Лука (18:17)43 Коринф. I, (13:12).319

және кіші түйсінуді, бүтін адамның тәжірибесі туралы өзінеесеп беруін ауыстырып жібереді. Егер біз осындайтерминологиялық қиыншылықтардан қүтылсақ, бізге санадантысты түйсінудің ақиқи мәнісі мен нүрлану идеясыарасындагы байланысты аңғару жеңілірек болар еді.“Дзеннің мэселеге келуі —объектіге оны сол күйінде,ішінен көру үшін объектінің өзіне ену”.44 Осы шынайылықтышүбәсіз үстап алу “күш-жігерлік немесе шығармашылықдеп те аталуы мүмкін”.45 Судзуки бүдан соң шыгармашылықтыңбастауын “санадан тыс дзен” деп те атайды да,оны былайша толықтырады: “санадан тыс дегеніміз сезугеболатын бірдеңе, бірақ, бүл создің өдеттегі мағынасындаемес, бірақ, мен ең бастапқы немесе фундаментальды депатағым келетін мағынада”.46Бүл түйін санадан тысқа түлғаның ішіндегі, оныңшектерінен шыгып түратын патшалық ретінде карайды,немесе, бүдан өрі Судзуки айтқандай: “санадан тысты сезінудегеніміз... базистікжәне бастапкы болып табылады”.47 Мүныфункционалдық терминдер тіліне аудара келіп, мен санадантысты сезіну туралы емес (әлдебір субстанция жайлыайтқандай емес), тәжірибенің терең жэне конвенционалдыемес түстарын түйсіну туралы айтқан болар едім. Басқашаайтсақ, репрессия деңгейінің азаюы, соның арқасындапаратаксикалық жаңсақтықтың редукциясы, бейнелердіңпроекциялануы мен шынайылықтың церебрациясы туралы.Судзуки дзен адамын “үлы санадан тысқа тікелей қатысты”деп 48 айтатын түста мен мына түжырымды қолайлысанаймын: өзінің жеке шынайылығын түйсіну, соныменқатар, дүниенің шынайылығын күллі тереңдігімен, ешпердесіз түйсіну. Бүдан сәл әріде Судзуки дәл солфункционалды тілді қолданады: “Шынында да, ол (санадантыс) біз үшін ішкі нэрсе, жэне де, осындай интимділіктіңарқасында аңғарылуы қиын нәрсе, бүл көздің өзін өзікөрмейтініне үқсайды. Сондықтан, санадан тысты туйсінусана тарапынан арнайы жаттыгуды талап етеді”.*9 Судзуки32044 Т.Suzuki: Lektions on Zen Buddism, Supra, p. 11.45 ibid., p. 12.46 ibid., p.14.47 ibidem48 ibid., p. 16.49 ibid., p. 18.

бул түста психоаналитикалық түжырымға мейілінше дәлкелетін түжырымды таңцаған: мақсат — санадан тыстыхүйсіну және оған жету үшін сана тарапынан арнайы жаттығу.дэл осы арқылы дзен-буддизм мен психоанализдіңмақсаттарының үқсастығы мегзеліп отыр ма, айырмашылыктыңбарлығы олар жасап шығарған жаттықтырутәсілдерінің әрқилылығында гана ма?Бүл сауалға жауап берместен бүрын, менің айқындапалуға лайык бірнеше түстарды талқылап өткім келеді.Д-р Судзуки өз баяндамасында таным мен бейкүнәлықкүйі арасындағы қатынасқа байланысты психоаналитикалықтүғырнаманы талқылау кезінде мен белгілеп өткенпроблемаға тоқталады. Інжіл ішінде танымды иемдену арқылыбейкүнәлықты жоғалту деп аталатын нәрсе, дзенде жөнежалпы буддизмде “аффектілік улану” {клеша) немесе“интеллектіге бағынышты саналы ақылдың кірістірілуі”{виджпяна) деп аталады. “Интеллект” термині біздіңалдымызға оте маңызды проблема қояды. Интеллект санағатең бе? Егер тең болса, санадан тысты түйсіну интеллектініңөсуі болып шығар еді де, бүл, әрине, дзен мақсатына тікелейқарсы мақсатқа апарған болар еді. Мүндай жағдайдапсихоанализ бен дзен-будцизмнің мақсаттары бір-бірінеқарама-қарсы болып шығар еді: біріншісі таза интеллектуалдытанымға, екіншісі одан асып өтуге үмтылар еді.Фрейд оз қызметінің бастапқы кезеңінде, пациентті емдепшыгу үшін психоаналитик оган ақпарат берсе болады дегенгесеніп жүрген түста, психоанализдің мақсаты интеллектуалдықтаным деген түғырнаманы үстанды. Мойындау керек,көптеген аналитиктер оз ісінде күні бүгінге дейін осытүжырым аясынан шыға алған жоқ, ал Фрейд ешуақыттаинтеллектуалдық таным мен нағыз “жеріне жеткізілген”кезде болатын аффектілік, бүтін тәжірибе арасын айқынажырата алған жоқ. Дегенмен, интеллектуалдық емес, дәл0сы тәжірибелік кору психоанализдің мақсаты болыптабылады. Менің тыныс алып түрғанымды түйсіну —меніңтыныс алатыным туралы ойлау емес. оз қолыңның қозғалысытуралы өзіңе есеп беру —қозғалыс туралы ой емес. Керісінше,Мен тыныс алу немесе қолымның қозғалысы туралы есепбермеймін. Дэл осыны менің гүлді немесе түлғаны, меніңҚуану тәжірибемді, махаббатты немесе дүниені түйсінуімтуралы айтуга болады. Психоанализдегі кез келген нагыз321

инсайтқа оның ой түрінде түжырымдалмайтыны тэн, алкөрінген нашар сараптау шүбәсіз тәжірибеге еш қатысыжоқ күрделі теориялар комегімен “инсайтты” түжырымдағанболады. Аутентивті психоаналитикалық инсайт күтпегенжерден келеді; ол зорлықсыз пайда болады, тіпті, алдынала ойга батусыз-ақ келеді. Ол бастауын, жапондарайтпақшы, ойдан емес, қарыннан алады. Инсайтты сөзбендәл кескіндеу мүмкін емес, ол бүл сияқтыға конбейді. Сөйтетүрып, инсайт шынайы жэне саналы, ол өзін сезінгентүлғаны өзгертеді. Баланың дүниені шүбөсіз қабылдапалуы сана астарының ici; бүл жерде шынайыны объективтіой сарабынан өткізу, оны “Меннен” ажырату толық дамиқойған жоқ. Бүл күйде “санадан тыс инстиктік болады, олхайуандық пен балалықтың шегнен шықпайды. Ересекадамның санадан тысы мүндай болуы мүмкін емес”.50Бәкене санасыздықтан өзін өзі түйсінуге барар жолда дүниесубъект пен объект арасындағы ажыраудың, әмбебап жәнеәлеуметтік адамның, сана мен санадан тыстың ерекшеленуініңкесірінен огейсітілген, жат күйінде қабылданады.Дегенмен, сана өзін ашуға, үш сүзгіні әлсіретуге көбірекәзір болган сайын, сана мен санадан тыс арасындагықашықтық согырлым азая түседі. Ол түгелдей жогалганкезде сананың тікелей рефлекске дейінгі тәжірибесі —интеллектуалдық таным мен рефлексиясыз өмір сүретіндэл осы тәжірибе пайда болады. Спиноза оны танымньщең биік түрі, интуиция деп атады; мүндай сананы Судзуки“объектіні сол күйінде, ішінен кору үшін оныц ішіне ену”амалы ретінде суреттейді. Бүл шынайылықты корудің еріккүшілік және шығармашылық жолы. Шүбәсіз, рефлективтіемес аңғаруды ң осы тәж ірибесінде адам “өмірдіңшыгармашыл суреткеріне” айналады, бүл жайлы үмытыпкетсек те, біздің бәріміз сондаймыз. “ Ол (“өмірдіишыгармашыл суреткері”) үшін кезкелген істің бәрібірегейлік, шыгармашылық, озінің тірі түлгасы болыптабылады. Шарттылық, конформизм жоқ, езілген мотивацияда жоқ... Онда фрагментті, шектелген және оқшауланганэгоцентристік тіршіліктің торына қамаулы “Мен” жоқ. Олбүл түрмеден шыққан”.5132250 ibid., p. 19.51 ibid., р.16

“Толысқан адам”, егер ол интеллектінің “аффектіліккірленуі” мен араласуынан тазарған болса, “үрей, қобалжунемесе қауіп сияқты сезім-кедергілерге орын мүлдеболмайтын еркін жэне спонтанды (ерікті) омір сүруді жүзегеасыруға қабілетті”.52Осы қүтқарушы функция туралы Судзуки айткантүжырымды толық инсайттан күтуге болатын эсер туралыпсихоаналитикалық түрғьщан да айтуға болады.Енді мен тек еске салып откен, барлық терминологиялықмәселелер сияқты аса маңызды емес терминологиялық мәселеғана қалды. Мен Судзукидің сананы жаттықтыру туралыайтқанын еске алғанмын. Басқа бір жерде ол, рас,“жаттықтырылмаган санадаи тыстыц күрамына балакезден бергі күллі саналы төжірибе еніп, оның бүтінболмысын қүрайды”53 деп жазады.Біресе, “жаттыктырылған сана”, біресе “жаттықтырылмағансанадан тыс” туралы айтылып отырғандықтан, бүлжерден қайшылық коруге болады. Бірақ, шындығындаешқандай қайш ылық жоқ. Санадан тысты саналығаайналдыру, тәжірибенің толық, сол себепті де рефлекстендірілмегеншынайылылығына жету процесіне сананы да,санадан тысты да әзірлеу қажет болады. Сананы оның озініңконвенционадды сүзгілеріне үйреніп қалғандығын азайтуынаозірлеу керек те, озінің қүпия оқшаулығын тастап, жарыққашығуына жаттықтыру керек. Сана мен санадан тыстыжаттықтыру туралы айтканда біз, әрине, метафорағасүйенеміз. әзірлікті сана мен санадан тыс (оз беттеріменолар тіршілік ете алмайды) талап етпейді, бірак, адамгарепрессияны жою үшін, тәжірибенің толыққандылығы менайқындығы үшін, озіне озі есеп берудің, бірақ, қажет жәнеболуға тиіс түстарда болмаса (мәселен, ғылым менпрактикалық істерде), интеллектуалдық рефлексияғаүрынбай, толық болуы үшін жаттығу, әзірлік керек.Судзуки мүндай санадан тысты Ғарыштық Санадантыс деп атауды үсынады. Мүндай терминология, әсіресе,бәрі де Судзуки текстіндегідей болса, ешқандай даутуғызбайды. Әйтсе де, мен сананың жаңа формасын52ibid., p.2 0.ibid., p. 19. (астын сыз • ан мен Э.Ф.)323

көрсету үшін Бак қолданған “Ғарыштық Сана” терминіндүрыс деп санар едім.54Мен осы терминді қолайлы санаймын, өйткені, санадантыс неғүрлым көбірек түйсінілген сайын, оның санадан тысболуы кёми түседі (және интеллектуалдық рефлексияғаайналмайды). Ғарыштық санадан тыс біз одан аулак түрганда,өзіміз шынайылыққа қатысты санадан тыс қалып отырғанда,санадан тыс күйінде қала береді. Біз қаншалықты оянып,шынайылықпен жүздескен болсақ, санадан тыс дүние дәлсоншалықты дәрежеде азаяды. Егер біз сана деудің орнынагарыиітақ саналылық десек, түлғаның әлдебір жерін емес,озіне есеп беру функциясын айтар едік.Жоғарыда талқыланғанның бәрінің дзен-буддизм менпсихоанализ арасындагы байланысқа қандай қатысы бар?Дзеннің мақсаты —нүрлану, шынайылықты шүбәсіз,рефлекстік емес жолмен, аффектілік кірленусіз жәнецеребрациясыз қабылдау, Ғарышпен озара қатынасқа түсудіңжүзеге асуы. Бүл жаңа тәжірибе интеллекгіге дейінгі, баланыңкінәратсыз қабылдауын қайталау, бірақ жаңа сатыда —адамақылының, обьективтілігінің, дербестігінің толық дамығансатысында қайталау. Баланың шүбәсіз тану тәжірибесіогейсіту, ажырату және субьектіге боліну тәжірибесіне дейінболса, нүрлану тәжірибесі одан кейін болады.Психоанализдің мақсаты, Фрейд түжырымына сүйенсек,санадан тысты саналыға айналдыру, “Ол”-ды “Мен”-геайналдыру. Әрине, ол іздеген санадан тыстың мазмүнытүлғаның шағын бөлігімен —сәби кезде өмірлік болған,бірақ кейін үмытылған инстинктілік қүмарлықтарменшектелетін. Аналитикалық тәсілдеменің мақсаты осы54 Richard R.Buche, Cosmic Cosciousness, A Study in the Evolution of theHuman Mind (Innes and Sons, 1901, N.Y., Dutton, 1923, 17 th ed. 1954)Бактың кітабы өз үстанымы бойынша, бәрінен менің еңбегімніңтақырыбына жақын екенін айта кету керек. Бак білімді, тәжірибелі психиатрда, “жеке меншікті жокка шығарып, жер бетінен екі кырсыкты —байлыкпен кедейлікті жоятын” социалистік коғамның кажеттігіне терең сенімменқараған элеуметшіл де болған. Осы кітапта ол адам санасынынЭволюциясы туралы болжамды дамыта түседі, ол бойынша адамхайуандарының “карапайым санасынан” адамдық санаға дейін дамыған,қазір ол Ғарьпптық Сананың табалдырығында түр, бүл - соңғы екі мыНжылда көрнекті адамдардьщ басынан өткен революциялык өзгеріс. Бактынғарыштық сана деп суреттеп отырғаны дзен — буддизмдегі сатори депаталатын тожірибеге, менің ойымша, дөл сәйкес келеді.324

күмарлыктарды репрессия қүрсауынан шығару болатын.Бүған коса, Фрейдтің теориялық алғышарттарынан мүлдетәуелсіз мақсат бар еді, бүл болікті (сектор) ашудыңтерапевтік қажеттілігінен - жеке симптомнан емдеумақсатынан туды. Өлім инстинкті немесе Эрос сияқтыүғымдардың біртіндеп енгізілуі, эго-психологияның дамуысоңғы жылдары санадан тыстың фрейдтік түғырнамасы менонын мазмүнын белгілі дәрежеде кеңейтуге алып келді.Фрейд мектебінен аулақтағандар іздену аясын бүрынғыданда кеңейтеді. Өзгелерден үшқарысы (радикал) Юнг болды,бірак Адлер, Ренк және басқалар (соңғы кезде неофрейдшілердеп аталатындар да) осы бағытқа қарай жүрді. Алайда,осындай кеңеюге қарамастан, ізденістер — Юнгтенбасқаларының ізденістері —симптомдарды немесе мінездіңкейбір невротикалық белгілерін терапиялық мақсатпенемдеуден әрі аса алмады. Олар бүтін түлғаны қамти алмады.Соған қарамастан, егер біз Фрейдтің әдепкі мақсатықандай болғанын, ягни санадан тысты сезіну болғанынақырына дейін зерделесек, біз Фрейдтің өзінің инстинктшілбағыты кесірінен қойы лған ш ектеулерден, тікелейсимптомдарды емдеу мүратынан да қүтыламыз. Егер бізсанадан тысты толық ашуга үмтылсақ, біздің мәдениетімізинстинкттермен немесе тәжірибенің озге де шектеулісекторларымен шектеліп қалмайды. Біз бүтін адамның бүтінтәжірибесімен айналысамыз. Мүндагы мақсат огейсітілуді,дүниені қабылдаудың субъект жэне объект болып бөлінуінаттап өту болып табылады. Сонда санадан тысты ашуэффективті кірлену мен церебрацияны жеңу, аттап оту дегендібілдіретін болады; сана мен санадан тыстың қарамақарсылыгын;дерепрессияны, менің өзімдегі әмбебап адаммен әлеуметтік адам арасындагы болінушілікті жоюды;шынайыны еш ауытқушылықсыз (жаңсақтық) жэнеинтеллектуалдық рефлексиясыз, шүбәсіз, сол күйіндеҚабылдауды білдіреді. Бүл Эгоның өзін жанын сала сақтапҚалуынан, оган табынудан қүтылуды, пергауындар өздерінмумия түрінде мәңгілік сақтап қаламыз деп сенгеніндейсеніммен үлгайтқысы келетін қирауды білдірмейтін жәнеайырықша Эго туралы жаңсақ түсініктен қүтылуды білдіреді.Санадан тысты түйсіну —ашық, дүниеге тіл қатып, жауапберерлік күйде болу, демек, болу, иелену емес.Санадан тысты санамен толық ашу психоаналитиктердіңЗДДарына қойган мақсатгарынан горі, радикалды мақсат екені325

анық. Мүның себебін көру қиын емес: мүндай мақсатқажету Батыс адамдарының басым көпшілігі қалайтынмақсаттардың бәрінің шегінен асып түседі. Бірақ, мүраттыүмтылыстардың қандайлығын есептемеген күннің өзінде,мүндай мақсатты көрудің өзі белгілі бір жағдайларда ғанамүмкін болмақ. Ең алдымен, осы радикалды мақсат тек белгілібір философиялық көзқарас түрғысынан ғана белгіленеалады. Оны тәптіштеп түсіндіріп жатудың керегі де жоқ.Мүндағы мүрат таза негативті ғана емес, сырқаттан айығуемес, есесіне — позитивті — ізгі өмірге (рахат өмірге) —ізгілікт,ң өзі толық бірігудің, дүниені шүбәсіз және бүлыңғыремес күйде қабылдаудың терминдерімен түсіндірілетін өміргежету. Бүл мақсатты “өмір өнері” деп атаған Судзукидендәлірек түсіндіріп беру қиын. Еске сала кетелік, өмір өнерініңкез келген түғырнамасы Будда, пайғамбарлар, Иисус,Мейстер, Эркхарт ілімдерінің, Блейк, Уолт Уитмен немесеБак сияқты адамдар ілімдерінің негізінде жатқан руханигуманистік бағыттың қүнарынан өсіп шығады. Мүндайконтексті жоқ “өмір өнері” өзінің күллі ерекшеліктерінжоғалтады және бүгіндері “бақыт” деп жүрген сияқтыбірдеңеге айналып азады. Сонымен қатар, осы бағыттың(ориентация) қүрамына этикалық мақсат та кіретінін үмьпуғаболмайды. Дзен этика шеңберінен шығып кетеді, бірақ, оныңқүрамында барлық гуманистік ілімдердің басты мәселесіменүндестік, буддизмінің базистік этикалық мақсаттары бар. Дзенмақсатына жету, осы кітапқа енген Судзуки лекцияларынанайқын корініп түрғанындай, ашкөздіктің барлық түрлерінен,иемденуге қүлшыну болсын, даңқты, ықпалды, нарцистікөзін өзі мақтауды, жасанды қүдіреттілікті аңсау болсын,басып өтіп, олардан арылуды талап етеді. Оның үстіне, олбіз үшін тіршілік ету проблемасын шешетін бедел билігінебағынуды қалаудан арылуды да талап етеді. Санадан тыстыңашылуын тек кана науқастан айығуға пайдаланғысы келетінадам репрессивтіліктен арылуды коздейтін радикалдымақсатқа жақындап келуге де тырыспайды.Алайда, де-репрессияның радикал мақсаты терапевтікмүраттармен байланысты емес деп есептеу де қате болар еді.Симптомдарды емдеу жэне олардьщ болашакта түзілуініңалдын алу мінез-қүлықты сараптау мен өзгертусіз мүмкінемес екенін мойы ндасақ, м ін ез-қүлы қты ң әлдебірневротикалық ерекшелігін емдеу радикалдылау мақсатқа "түлғаның толық трансформациясына үмтьшусыз мүмкін326

еместігін де мойындау керек. Характерологиялық (сипатганушылык)сараптаудың нәтижелерінің маңызсыздығы (бұлтуралы “соңғы және соңы жоқ сараптауда” осы жайлы жазғанфрейдтен адал ешкім айтқан да жоқ) невротикалық мінезқұлыктыемдеудің мақсаты жеткілікті радикалды түрдеқойылмағандықтан болуы әбден мүмкін. Ізгілік рахатына,қобалжу мен қатерден бостандыққа тек қана шектелгенмақсатгар аясынан шығу арқылы қол жеткізілуі мүмкін, яғнитерапевтік мақсатқа тек соның өзімен шектеліп түрғанда, олодан гөрі ауқымдырақ гуманистік позицияның бір бөлшегінеайналмай түрғанда жету мүмкін емес. Бәлкім, шектеулімақсатгың өзіне қысқалау жолмен жету, егер уакыт пен күштіысыраптамаса, мүмкін-ақ шығар, бірақ, оларды аясы тар“реформаларға” емес, радикалды “трансформацияға” жүмсаунәтижелілеу болады. Мүны жоғарыда айтылған жорамалдыеске ала отырып, нақтылай түсуге болар еді: адам дүниементең шығармашыльщ қатынасқа түсінуге жетпейінше, ол, дүрысдегеннің озіңде, потенциалды депрессияның есесін күйбеңнің,пүтқа табынудың, деструктивтіліктің, меншікті, даңқтыаңсаудың, т.б. комегімен толықтырады. Осы есе толтырулардыңбірі кідіріп қалган бойда психикалық денсаулыққақатер тонеді. Потенциалды естен адасудың сауығуыпозицияның озгеруі, боліну мен огейсітілуден —шынайынышыгармашылықпен, шүбәсіз қабылдауға отуге, оныңсауалдарына жауап табуға байланысты. Егер психоанализбүған комектесе алатын болса, ол нағыз психикалык,саулыққа жетуге де комектескені, егер ол бүған қабілеттіболмаса, онда ол тек қана компенсаторлық механизмдердіжетілдіре түсуге ықпал етеді. Басқаша айтсақ, симптомдардыемдеп шыгаруға” болады, бірақ характерологиялық неврозғаем қонбайды. Адам зат емес 55, “кездейсоқ жагдай” емес,аналитик кімді болса да объект деп қарайтын болса, ешкімдіемдеп шыга алмайды. Одан горі ол адамга оның озі менпациенттің озара түсіністігіне алып баратын процессбарысында, ягни бірлесу тәжірибесінде гана комектесе алады.Бүл жерде біз карсы пікірлерге де әзір болуга тиіспіз.Ьгер санадан тысты толық түйсінуге жету нүрлану сияқтыеоншалықты радикалды және қиын болса, әңгіме оныңр . Менің мақаламды қараңыз: The Limitations and Dangers ofichologyij, in, “Religion and Сиһигең, 1959., ed. By W.Leibrecht, New, HaPer and Brothers, 1959.327

жүрттың бәріне және әрқайсысына қолданылуы болғаңжагдайда, осынша радикалды мақсатты талқылаудың мәнібар ма? Дэл осы радикалды мақсат қана психоаналитикалықтерапияның үмітін ақтай алады деп байыпты мәселе қоютаза алаяқтықтың өзі болып шықпай ма?Мүндай карсы пікір біз үшін толық нүрлану мен “түкеместің” бірін тандау жалғыз ғана альтернатива болып түрсағана мәнге ие болар еді. Бірақ бүл олай емес. Дзенденүрланудың коптеген сатылары бар, сатори соның соңғыжәне шешуші сатысы. Менің үғуымша, тәжірибенің аралықсатыларына, саториге жеткізер қадамдарға белгілі бір маңызберіледі, тіпті, сатори еш уақытга жеткізбесе де солай. Д-рСудзуки мүны бірде былайша көрсетті: егер мүлде қараңғыболмеге бір шырақ алып кірсең, түнектің орнын шырақбасады. Егер он, жүз, мың шырақ әкелсең, болме барғансайын сәулелене түседі. Бірақ, ең шешушісі —бірінші қадам,алғашқы, өз жарығымен түнекті қуып тастаған шырақ.56Аналитикалық процесте не болады? Өзін әншейіндесыпайы, ержүрек және сүйгіш санап жүрген түлға түңғышрет өзінің әурешіл екенін, өзінің үрейін, жек кору сезімінтүйсінеді. Жаңаша кору оның жанын ауыртуы мүмкін, бірақсол арқылы есік ашылады; сол арқылы өз ішінде езіліп,түншығып қалғанны ң проекциясы н өзгелерге жабутыйылады. Адам ашылған жолмен өз ішіндегі сәбидің,жасөспірімнің, қылмыскердің, есуастың, киелі кісінің,суреткердің, еркектің және әйелдің тәжірибесі арқылы жүруінжалғастырады. Ол дамзатпен, әмбебап адаммен мейіліншетерең түйісуге, жүздесуге, біте қайнасуға келеді. Репрессияазаяды, ол озін еркінірек сезінеді, проекцияларға,церебрацияға зәрулік азая түседі, содан соң ол бірінші ретозінің түсті, домалаған допты көргенін сезіне алады, онынқүлағы әуенді шалады өзгелермен бірігуді басынан откеріптүрып ол бірінші рет өзінің ерекшеленген жеке Эгосынынкүзетуді, іріктеуді және қүтқаруды талап ететін бірдеңесияқты алдамшылығын аңғарады; ол өмір сауалдарына жауапберу кезінде иемденудің түкке түрғысыздығын сезінеді-Мүның бәрі —күтпеген, интеллектуалдық мазмүннан адатәжірибе, дегенмен, одан соң түлға өзін бүрынғыданәлдеқайда еркінірек, күштірек, тынышырақ сезінеді.32856 Менімен жеке әңгімелескенде айтқаны.

Бүған дейін мақсаттар туралы сөз болды, енді біз барлықсаддарлар (нәтижелер) фрейдтік санадан тысты саналығатрансформациялау принциптерінен шықты десек, біздіңнүрлану үғымына жақындағанымыз. Бірақ осы мақсатқажетудегі тәсілдері бойынша психоанализ бен дзен, әрине,әрқилы. Дзен тәсілін өгейсітілген түйсікке “отырғанмедитацияның”, коанның және үстаз беделінің көмегіменжалпақ шабуыл жасау деп атауға болады. Әрине, мүныңбәрі буддистік ойлаудың алғышарт-тарынан, үстаз бенмонастырь атмосферасының үлгісі боп көрінетін тәртіпережелері мен этникалық қүндылықтардан ерекшелендіріпкөрсетуге болатын әлдебір “техника” болып шықпайды.Сонымен қатар, сөздің бүл жерде “аптасына бес сағат” туралыболып отырмағанын үмытпау керек — өзінің дзенге бетбүруы арқылы шәкірт өзінің бүдан арғы күллі өмірінайқындайтын маңызды тандау жасайды.Психоаналитикалық тәсіл дзен тәсілінен түгелімен бөлек,ол сананы санадан тысқа жетуге мүлде басқаша дайындайды.Мүнда назар жаңсақ түйсінуге бағытталады. Бүл жоладамның өз фикцияларын тануға, адам тәжірибесініңкеңеюіне, репрес-сиялылықты сылып тастауға әкеледі.Аналитикалық тәсіл —психологиялық-эмпириялық тәсілдіңөзі. Түлғаның психикалық дамуы сөби кезінен бастапзерттеледі, түншығып қалған өсерлерді түлғаның басынанқайтадан откеруі үшін баяғыдағы тәжірибе қайта қалпынакелтіріледі. Бүл —дүниеге қатысты оз иллюзия-ларындыбіртіндеп әшкерелеу, паратаксикалық ауытқуларды азайту,өгейсітілген интеллектуалдандыруды кеміту тәсілі. Бүлпроцеске кіріскен адам озін озі жат санау сезімін жеңіп,дүниені жатсынуын кемітеді. Өз ішіндегі ғаламмен қатысуғажол ашқан ол сыртқы ғаламмен қатынасқа түсуге ашықболады. Жалған сана жойылады, сонымен бірге сана - санадантыс қарама-қарсылығы да жоғалады. Бүл жаңа реализмніңтау қайтадан тау қалпына түсетін” таңсәрісі. Психоаналитикалықтәсіл, әрине, тәсіл ғана, тек әзірлеу —бірақ, дзентәсілі де осындай. Тәсіл ешуақытга мақсатқа жетуге кепілдікоермейді. Мүндай жетуге ықпал ететін факторлар тамырыиндивидуалды түлғаның озінде жатыр жэне де біз іс жүзіндеҚанша мүдделі болғанымызбен, олар жайлы тым аз білеміз.Өзінің ақырына, соңғы нәтижесіне дейін жеткізілгенсанадан тысты ашу тәсілі нүрлануға жасалған кадам бола329

алады, бірақ оның бір шарты бар —ол үшін бүның дзенбуддизмдеөзінің ең радикалды жэне шынайы көрініс беретінконтекстке қосылуы керек. Тек осы тәсілді қолданудьщбүдан арғы шексіз үлкен тәжірибесі ғана, оның қаншалықтыалысқа апарарын корсете алады. Мен айтып отырған пікіртек мүмкіндікті ғана жобалайды, сондықтан ол гипотетикалықтүрғыда ғана және тексеруді қажет етеді.Дзенді білу және онымен айналысу психоанализдіңтеориясы мен практикасына ең жемісті ықпалын тигізеалады дегенді үлкен сеніммен айтуға болады. Дзен тәсілініңпсихоанализден айырмашылықтары бола түрса да, ол коруқабілетін арттырады, инсайт табиғатына жаңа сәуле төгеалады, көзбен коргенге мейілінше жоғарырақ мэн беруге,шығармашылықты түйсінуге сеп болуға, субъект-объектболінуіне негізделген төжірибенің салдары —аффективтікірлену мен жалған интеллектуализацияны басып отугекөмектеседі.Дзен мен психоанализ арасындагы қарым-қатынастарғабайланысты әңгімені жалғауға болатын болса, дзен шәкіртіүшін психоанализдің ықтимал маңызы туралы ой толғаугаболар еді. Мен үшін мүндай мүмкіндік психоанализдіңжалған нүрлану қаупінен аулақ болуға көмектесетінін айту(мүндай, әрине, нүрлану деп есептелмейді). Соңғысыныңтаза субъективті, психотикалық немесе байбаламшылфеномендерге, болмаса өзін өзі сендіруге, транс жағдайынанегізделген болуы мүмкін. Аналитикалық айқындап алудзен шәкіртіне алдамшы коріністерге (иллюзия) бойалдырмауға көмектеседі, ал олардьщ болмауы —нүрланудыңіргетастық шарты болып саналады.Психоанализдің дзен-буддизмге пайдасы қандай болғанкүнде де, батыс психоаналитигінің козқарасы түрғысынанмен Шығыстың осы бір сирек сыйына ырзамын. Шығысақыл-ойын батыс тіліне аударғанда дзеннің бір де бір айтақаларлық элементін жоғалтпайтын форманы табу қолынанкелген д-р Судзукиге айырықша алғыс айтамын. Сонымен,Батыс адамы, егер ол бар күшін салуга әзір болса, дзендіосы мақсатқа қол жетерліктей дәрежеде түйсіне алады.Мүндай түйсінудің мүмкін болатын себебі — “Буддатабигасы біздің бәріміздің бойымызда”, адам мен болмыс "әмбебап категориялар, ал ш ы найылықтың шүбәсізтәжірибесі, ояну мен нүрлану әмбебап тәжірибенің иелігінде.330

Дайзетцу СУДЗУКИДЗЕН-БУДДИЗМ ТУРАЛЫ ЛЕКЦИЯЛАР1. Шыгыс пен БатысБатыстың көптеген көрнекті ойшылдары уақыт мүжіптастаган “Шыгыс пен Батыс” тақырыбын әрқайсысы өзіншетолғапты, бірақ, білуімше, өз козқарастарын нағыз шығыстықдеп есептеген Қиыр Шыгыс жазушылары көп емес сияқты.Осы бір жайт мені бүдан аргы әңгімеге өзек болғантақырыпты тандауға итермеледі.Басе (1644—94), XVII гасырдағы үлы жапон ақыны,бірде он жеті буыннан түратын, “хайку” немесе “хокку”ретінде белгілі болған олең шығарыпты. Аударган кездеол шамамен былай:Внимательно вглядись!Цветы “пастушьей сумки ”Увидишь под плетнем!Yoki mirebaN azuna hana sakuKakine hanaҮздіге қарагын!“Малшы-қоржын ” гүлдеріАстында өскен шарбақтың!(И оку миребаНазуна хана сакуКакине кана) 1' Орыс торжімасы В. Маркованыкі, Үнді, Қытай, Корея, Вьетнам,пония классикалық поэзиясы. М., 1977, 773-6. Қазакша аудармаІУ1-Ақдаулетүлынікі.331

Мүмкін, Басе шарбақ түбінде өскен елеусіз бірдеңенікөргенде қыстақ ішіндегі жолмен келе жатқан болар. Оныңжақынырык келіп қарап, көріп отырғанда тапқаны әншейіндеоткен адамдар аңғармай жүрген, қарабайыр ғана жабайыөсімдік еді. Осы қарапайым факт айрықша поэтикалық сезіміде жоқ өлеңде баяндалып өтеді, мүмкін, мүның күші өлеңніңсоңғы екі буынын-дағы жапонша сөзде түрған болар: Капа(кана). Әдетте зат есіммен, сын есіммен немесе етістікпенжалғасып келетін осы бөлш ек таңданудың немесемадақтаудың, мүңның немесе қуаныштың сезімін білдіреді.Кейде оны леп белгісі ретінде аударған дүрыс. Бүлхайкудағы күллі өлең осы белгімен аяқталады.Осы бір он жеті, тіпті соңындағы леп белгісін қоспағанда,он бес буынды көктеп өтіп түрған сезімді жапон тіліментаныс еместерге жеткізіп беру қиын. Қолымнан келгеншетүсіндіріп корейін. Ақынның өзі менің интерпретациямменкеліспеген де болар еді, бірақ тым қүрығанда, дәл менсияқты түсінетін біреу табылып жатса, ол соншалықтымаңызды да емес.Басе, шығыс ақындарының көпшілігі сияқты, еңалдымен табиғат жыршысы болды. Олардың табиғаттысүйгені соншалық, өздерінің онымен бірлігін сезінеді,табиғат тамырының әрбір бүлкілін түйсінеді. Батысадамдарының басым көпшілігі табиғаттан ерекшеленіптүруға бейім. Олар адам мен табиғаттың арасында, бірнешеқалаулы аспектілерден өзге, ортақ ештеңе жоқ, табиғатадамның пайдалануы үшін ғана жаратылған деп есептейді.Ал Шығыс адамдарына табиғат өте жақын. Басе алыс ауылжолының езуіндегі жартылай бүзылған ескі шарбақтыңтүбінде бүр жарған елеусіз гүлді корген сәтте оның бойындаосы сезім —табиғатты түйсіну сезімі оянды. Бейкүнә ғана,еш міндетсусіз, біреудің өзін аңғарғанын қаламай гүлдептүрған гүл. Әйтсе де, егер оған қарасаң —ол қандай нәзік,тәңірлік даңқ пен үлы лы ққа қанш алы қты толы —Сүлейменнен де даңқтырақ! Оның сыпайы, менмүндаламайтынсүлулығы шынайы тамсандырады. Оның әрбүрш ігінен ақын өмірдің немесе болмыстың теренқүпияларын оқи алады. Басенің озі мүны түйсіне алмауыда мүмкін, бірақ оның жүрегін сол сәтте христиандарғарыштық өмірдің шыңырауларына дейін жететін тәңір лікмахаббатқа үқсататын сезім толқытқанына сенемін.332

Гималай тауларының тізбегі сізді асқақ танданыс сезімінебөлеуі, ал Тынық мұхит толқындары әлдебір мәңгіліктітүйсіну сезімін оятуы мүмкін. Б ірақ, поэтикалы қ,мистикалық немесе діни түрғыдан сергек ақынға әрбіртозанда, Басе сезінген сияқты, қандай да болмасьш, пиғьщдансырткары әлдебір трансцендентті әлдене барлығы түйсініледі.Бүл бізді Кемел Жер патшалығына көтеріп, самғататынбазистік адами сезімдер. Әңгіме үлылық туралы емес. Бүлтүрғыдан алғанда, жапон ақыны ерекше дарынға —болмашынәрседен үлылықты табу, барлық сандық өлшемдердітрансценденттендіру дарынына ие екенін көрсетеді.Шығыс осындай. Енді осыған үқсас жағдайда Батыстыңнені үсынатынын қарап көрелік. Мен Теннисондытандайын. Мүмкін, ол қиыршығыстық ақынмен салыстыруүшін тандап аларлықтай таза батыс ақыны емес те шығар.Бірақ біз қарастыр-ғалы отырған өлең әлденесімен Басеөлеңіне өте жақын.Қ ирандылар ішінде көкт еген гул,Сені еж елгі ж арықтан узіп турмын,Сен тугелдей алдымдасың — міне, тамыр, сабагың,алақанымда жатырсың.Свн қүйттайсың, гул, егер мен тусінген болсам,Сенің тамырың, сабагың барын, сенің мәніңнеде екенін, куллі мәнің, гулМен Қ удай мен адамның мәнін детаныган болар едім.(ж олма-ж ол аударма).Мен осы өлең жолдарынан екі түсты атап айтар едім.І.Теннисон гүлді жүлып алып. “тамырымен бірге” қолынаүстап, оған, шамасы, мүқият қарап түр. Мүмкін,оның бойында жол бойындағы шарбақтың түбінен “малшы қоржыны”іүлін корген Басенің сезіміне ағайындас сезім билеген болар.аі3’ аКЬ1НДар арасында айырмашылық бар —Басе гүлдіүзбейді. Ол соған карап, жай ғана ойға батып түр. Олфдеңені сезеді, бірақ өз айтқысы келгенінің бәрін ол леплпсімен білдіреді. Оның сөз айтуға халі жоқ, оның бойынасезім толып түр, сезім өте терең жэне ол соны түжырымғаналдырғысы келмейді.tv Теннисон белсенді және сараптағыш. Әуелі ол гүлді өсіпҰРған жерінен жүлып алады. Ол гүлді өсіп түрған топыра-333

ғынан бөліп алады, гүл топырақтікі екені есеп емес. Шығьісақынынан оның айырмашылығы —ол гүлді тастап кетпейдіол гүлді жүлуға, “топырағымен бірге” жарылған қабырғаданәкетуге тиіс —басқаша айтсақ, өсімдік өлуге тиіс. Оныңтағдыры Теннисонды мүлде алаңдатпайды; ол өзініңқызығушылығын қанағаттандыруы керек. Ол, кейбірмедиктерге үқсап, гүлдің вивисекциясын жүзеге асыруыкерек. Басе (малшы қоржынына) қолын да тигізбейді, олқарайды, бақылайды —оның бар істегені сол. Теннисондинамизімімен салыстырғанда, ол мүлде белсенді емес.Мен осы сәтке әдейі тоқталып отырмын және менің бүғанқайта оралуыма себеп табылатын болады. Шығыс —үнсіз,Батыс —шешен. Бірақ Шығыстың үнсіздігі сақаулық немесесөз таппағандықтан емес. Үнсіздік, көбіне көпсөзділіктенде шешен болады. Батыс вербализмге икем. Ол ол ма, батыссөзді тәнге айналдырады және оған өнерде жөне дінде тымкөрнекті, тіпті, аса көрнекті орын береді.2. Теннисонньщ келесі қимылы қандай? Үзілген, шамасы,сола бастаған гүлге қарап түрып ол сауал қояды: “Мен сенітүсінемін бе?” Басе мүлде алаңсыз. Ол сыпайы гүлденсезілген қүпияны —күллі тіршіліктің терең бастауына бойлапкеткен қүпия киені түйсінеді. Ол осы сезімге бөленеді жәнесоны естілмейтін, айтылмаған танданыспен бідціреді.Теннисон, керісінше, интеллектуалдық толғаныстарынжалғастырады: “Егер (осы созді ерекше айтамын) мен сенітүсіне алсам, Қүдайды да, адамды да түсінер едім”. Бүлжердегі Батысқа тән нәрсе - түсінуге шақыру. Басе түсінеді,Теннисон қарсыласады. Теннисонның жеке басы гүлден де,“Қүдай мен адамнан” да аулақта. Ол өзін Қүдаймен де,табиғатпен де біріктірмейді, теңестірмейді. Ол әрдайымаулағырақта. Оның түсінуі — бүгіндері айтылатын“обьективті ғылыми түсіну”. Басе толығымен “субьективті(жақсы соз емес, ойткені, субьект әрқашан обьектіге қарсытүрады. Мен үшін “субъект” —өзім “абсолютті субъективтілік”деп айтатын нэрсе). Басе осы “абсолютті субъективтілікті”үстанады, соның ішінен ол гүлді көреді, ал гүлБасені кореді. Бүл эмпатия емес, симпатия емес жэнеидентификация да емес.Басе айтады: “ Үздігіп қараймын” (жапонша — Y okumireba). “Үздігіп” сөзі Басенің бүдан әрі сыртгай бақылаухпыеместігін, бірақ гүл өзін өзі сезініп, озін үнсіз және ш еш ен334

түрде білдіріп түрғанын аңғартады. Гүддің осы үнсіз шешендігінемесе шешен үнсіздігі Басенің он жеті буынындакөрініс табады. Сезімнің күллі терендігі, айтқыштықтыңкүллі қүпиясы немесе “абсолютті субъективтіліктің”философиясы да осындайды басынан өткерген адам ғанақол жеткізетін нәрсе.Теннисонда, озімнің толғамыма сайсам, бәрінен бүрынсезім терендігі жок. Онда бәрі интеллектіге келіп тіреледі,бүл типтік батыс менталдылығы. Ол Логос туралы ілімніңжақтаушысы. Ол бірдеңе айтуға тиіс, ол өзінің нақтытәжірибесінен аландауға немесе оны интеллектуалдандыруғатиіс. Ол білуге қүмар батыс рухын қанағаттандыру үшінсезімнен интеллектіге көшуге, омір мен сезімді аналитикалықоперацияларға бағындыруға тиіс.Мен осы екі ақынды, Басе мен Теннисонды , шынайылыққаекі түрлі көзқарасты корсету үшін таңдағанмын.Басе —Шығыстың, Теннисон- Батыстың меншігінде. Екеуінсаолыстырғанда біз әркім өз дәстүрін айшықтайтынынаңғарамыз. Дәстурге орай батыс ақылы мынадай: сараптағыш,өткір, дифференциалды, интуитивті, индивидуалшыл,интеллектуалды, объективті, ғылыми, концептуалды,схемашыл, бет-жүзі белгісіз; ол қорытындылағыш, заңшыл,үйымдастырғыш, билікке үмтылғыш, өзін өзі растағыш, өзеркін біреуге таңуға бейім, т.с.с. Оған керісінше, шығысақылының белгілерін былай бейнелеуге болады: синтетикалы,интеграцияшыл, откір емес, дедуктивті, жүйелі емес,догматикалық, интуитивті (тіпті, аффектілі деуге болады),дискурсты емес, субъективті, рухани-индивидуалды жәнеәлеуметтік- топтық және т.т.2Батыс пен Шығысты символдық түрде бейнелеу үшінмен ежелгі Қытайдың үлы ойшылы Лао-цзыға (б.д.д. 4-ғасыр) жүгінемін. Мен үшін ол Шығыс та, ал ол тобыр депатаған нэрсе Батыс дегенді білдіре алады. “Тобыр” дегендеменің ойымда Батысты кішірейтейін деген, ежелгі философтобырға еншілеген рольді соған берейін деген пигыл жоқ.Лао-цзы озін нақүрыска үқсас адам сияқты етіпоеинелеген. Ол ештеңе білмейтін, оған ештеңенің қатысыШіркеу Христ символы болғандықтан, христиандар оны күтқаруаРаағайыны(дедлалы) деп есептейді. Христиандар Қүаймен тікелей. Христ ар арқылы байланысады. Осы түрғыдан алғанда, олеуметтікнан жекешіл болғанымен, христиандар топшыл болып та шығады.335

жоқ адам сияқты көрінеді. Мына пысықай, іскер дүниедеодан келер түк пайда жоқ. Ол елеусіз кісі есепті. Бірақ,оның бойында оны надан, қарапайым кісіден ерекшелендіріптүратын бірдеңе бар. Ол сырттай қарағандағана соны еске түсіреді.Батыс, керісінше, екі өткір, тесіп жіберердей, шүңірейгенекі көздің иесі, олары биікте қалықтаған қыранның сыртқыдүниені түтас шолатын көзі сияқты. (Бүркіт кейбір батысдержаваларының үлттық символы болып табылады). Қырмүрын, жүқа еріндер, беттің барлық белгілері жоғарыдамыған интеллект пен қимылға әзірлікті білдіреді.Чжуан-цзы (б.д.д. 3-ғасыр) Хаос (контон, хунь-тун)туралы әңгіме шығарған. Оның достары Хаостың арқасындакоптеген қасиеттерге ие болаған да, онымен есептескісі(соның қарымтасын қайтаргысы) келіп, ақылдасып, біршешімге келген. Олар Хаостың сыртқы дүниені ажыратабілуге қажет сезім органдары жоқ екенін білетін. Әуеліолар оган көздер, келесі күні мүрын берген, ал бір аптадансоң оны өздеріне үқсас сезімтал түлгага айналдырып,жүмыстарын аяқтаган. Олар бір-бірін осы табыспенқүттықтап жатқан кезде Хаос өліп қалыпты.Шыгыс —сол Хаос, ал Батыс —оның әлгі мырза, ниетіізгі, бірақ сезімтал емес достары.Күмән жоқ, Шыгыс кобіне мылқау және ақымақ болыпкөрінеді, ойткені, Шыгыс адамдары онша әуес те, созуар даемес, олар интеллектінің сонша коп көрінетін жэне сезіліптүратын белгілерін көрсетпейді. Олар күйбеңшіл жэне сырткөзге күллі дүниеге салгырт кісілердей көрінеді. Алайда,оларга табигалас ақыл-ойдың өздері гана білетін қымқуыттыгыболмаса, адамдардьщ бірге өмір сүруі де пайдабермес еді. Фрагментарлы индивидуалды мүшелері өрбірсоңгы мүшенің артында түрган шексіздікпен үйлесіпүндеспесе,бірге бейбіт өмір сүріп, жүмыс істей алмас еді.Ақыл-ой —бастыкі, оның жүмысы коптеген істерде байқалыптүрады, ал Хаос бергі жагындагы у-шудың артында үнсізжөне тыныш қала береді. Оның шынайы маңызы еш уақьггтакорсетілмейді және білінбейді.Ғылыми ойлайтын Батыс омір дәрежесін котерумақсатымен қажетсіз және жалықтыратын жүмыстан қүтылуүшін оз акыл-ойын әртүрлі қүрал-жабдықтар ойлап табугажүмсайды. Ол қолы жетер жердегі табиги ресурстарды бар336

күшімен “игереді”. Шығыс болса, кезкелген қара жәнеқолмен істелетін жүмыстан бас тартпайды, ол өркениеттің“дамымаған” жағдайына риза сияқты. Оған машинағаүқсастық үнамайды, оның машинаның қүлы болғысыкелмейді. Жүмысқа деген ынта, шамасы, Шыгысқа тәнболуы керек. Чжуан-цзы айтып берген шаруа туралы әңгіме,бүдан екі мың жыл бүрын Қытайда өткен болса да, көпнәрсені аңғартады.Чжуан-цзы — Ежелгі Қытайдың аса үлы философтарыныңбірі. Ол мүқиятырақ зерттеуге лайық. Қытайларүнділер сияқты ақы лмен болжағыш емес, олар өзойшылдарын үмытуға бейім. Чжуан-цзы қытай әдебиетіндеүлы стилистердің бірі ретінде белгілі, ал ойшыл ретінделайықты бағасын алган жоқ. Ол сол күндері, шамасы, жиіболып түратын жағдаяттарды жинап, жазып жүрді. Солтарихтардың едәуір бөлігі, шамасы,оның өзінің өміргекөзқарасын білдіру үшін ойдан шығарылса керек. Мынаәңгіме Чжуан-цзының еңбек философиясы қандай болғанынтамаша көрсетеді, бүл —қүдықтан су тартатын қолшығырдыпайдаланудан бас тартқан шаруа туралы хикая.Бір шаруа оз жерін суару уіиін қүдық қазып алды.Қудықтан су алу ушін ол жабайы адамдар сияқты қауганыпайдаланды. Өтіп бара жатқан біреу муны коріп, шаруаданоның қолшыгырды неге пайдаланбайтынын сурады, осықуралдың кушті унемдейтінін және бәкене тәсілмен сутартудан гөрі өнімді екенін айтты. Шаруа былай жауапберді: “Мен солай етсем, еңбегім унемделетінін білемін, дәлсол себепті де мен бул қуралды пайдаланбаймын. Осындайқуралды пайдалана бастагандар машинага уқсап кете медеп қорқамын. Ал машинага уқсау ж аман әдет т ерге,бейгамдық пен жалқаулыққа апарып соқтырады ”.Батыста қытайлардың коптеген ғылымдар мен қүрылғылардыдамытпаганына жиі танданысады. Қытайлар магнит,°ҚДәрі, дөңгелек, қагаз және басқа да ойлап тапқандарымен ашқан жаңалықтары арқылы белгілі болгандықтан,мүның өзі түсініксіз болып көрінеді. Басты себеп мынада:Қытайлар мен Азияның өзге халықтары өмірді сол күйінде,сол Қалпында сүйеді,оны өз өмірлерін өздерін озге арнагасалып жіберетін тагы бірдеңеге жетудің қүралы нааиналдыргысы келмейді. Олар еңбек обьективті түрде табыскөзі болып есептелсе де, оны сол еңбек күйінде жаксы

көреді. Жүмыс үстінде олар сол процестің өзінен ләззаталады және оны аяқтауға асықпайды. Механикалыққондырғылар әлдеқайда тиімді және көп нәтижегежеткізеді, бірақ машина өлі, мәлімсіз нөрсе, онда шығармашылықжәне мән-мағына жоқ.Механикаландыру интеллектуалдандыруды талап етедіал интеллект ең алдымен угилитарлы болғандықтан, машинадарухани эстетика немесе этика жоқ. Чжуан-цзының шаруасынмашинаға үқсамауға итермелеген себеп —осы. Машина біздіжүмысты бітіруге, істеліп жатқан жүмыстың мақсатынажетуге асықтырады. Жүмыс немесе еңбек өзіне лайыққүндылық болудан қалып, амалға айналады. Басқаша айтсақ,бүл жерде өмір шығармашылық түрпатын жоғалтып,қүралболып кетеді, ал адам игілік шығаратын механизмгеайналады. Философтар түлғаның маңыздылығы туралыайтып жүр; өзіміз көріп отырғандай, біздің жоғарымеханикаландырылған және индустрияланған заманымыздамашина бәрі болып шықты да, адам қүл дәрежесіне түсті.Меніңше, Чжуан-цзы дэл осындай қүбылыстан сескенгенсияқты. Әрине, біз индустриялану тегермешін кері айналдыраалмаймыз. Алайда, біздің оз қолдарымыздың маңыздылығын,сол сияқты қазіргі омірді механикаландырумен бірге кележатқан жамандықты —түтас омірден бүрын интеллектініқадірлеудің артқанын есте үстуымыз керек.Шығыс туралы жеткілікті айттық. Енді Батыс жайлыбірер соз. Дени де Ружмон “Батыстың шақыруы” кітабындабатыс мәдениетінің аса корнекті белгілері ретінде екі нәрсені—“түлға мен машинаны” айтып отеді. Бүл маңыздынәрсе, себебі түлға мен машина бір-біріне қарама-қарсыүғымдар, ал Батыс бүкіл күшін салып, екеуін татуластыруғаниетгеніп отыр. Мүның Батыста саналы түрде немесе санадантыс жасалып жатқанын білмеймін. Менің тек қана осы екіәртекті идеяның батыс санасында қалай жүмыс істептүрғанына назар аударғым келеді. Машинаның Чжуанцзыны ң жүмыс пен еңбек ф илософ иясы на қарсытүрғандығын айта кету керек, ал батыстың индивидуалдыкеркіндік жэне жеке жауапкершілік туралы идеяларыбатыстың абсолютгік еркіндік туралы идеяларына кереғар бопшығады. Бүл түста мені үсақ-түйек қызықтырмайды. Менбүгінгі күні Батыс бетпе-бет келіп және азабын коріп отырғанқайшылық-тарды жалпы түрде айтып отуге тырысамын.338

1. Түлға мен машина бір-біріне қарсы түр, сондықтанда Батыс өзінің қазіргі өмірінің әртүрлі тараптарынан бойкорсетіп отырған орасан зор психологиялық қиыншылықтардыбастан кешіп отыр.2. Түлға индивидуалдылықты, жеке жауапкершіліктіқажет етеді, ал машина интеллектінің, абстракцияның,қорытынды-лаудың, тотализацияның, топтық омірдің оніміболып табылады.3. Егер обьективті, интеллектуалды, машина бейнеліболатын болса, жеке жауапкершілікте мән-мағына жоқ.Жауапкершілік, қисын бойынша, еркіндікпен тендес, біраққисында еркіндік жоқ, ойткені, онда бәрі силлогазмнің қатаңережелері комегімен басқарылады.4. Тірі табиғаттың болшегі ретінде адам биологиялықзандармен басқарылады. Түқым қуалаушылық - ешқандайтүлға озгерте алмайтын факт. Мен оз еркіммен туылғанжоқпын. Ата-аналарым да мені оздерінің еркін қалауыментуған жоқ. Жоспарланып туылудың нәтінде мағына жоқ.5. Еркіндік —тағы бір мән-мағынасыз идея. Мен озімніңбарлық қозғалыстарымды —ақыл-ойлық және физикалыққимылдарымды шектейтін қоғам, топ аясында омір сүремін,.Тіпті, жалғыз қалғанда да мен толық еркін емеспін, мендекобіне оз билігіме конбейтін оте әрқилы тілек-аңсарларбар. Олардың кейбіреулері мені озіме бағынбастансүйрелейді. әзірге мына шектеулі дүниеде омір сүріпотырган кезде біз озіміздің еркіндігіміз немесе коңіліміздіңқалауына қарай қимылдау туралы айта алмаймыз. Тіпті,сол коңіл қалауының озі біздің иелігімізде емес.6. Түлға еркіндік туралы ой толғай алады, бірақ машинаоны барлық түрғыдан шектейді. Бүл жердегі еркіндіктіңозі еркіндік туралы мылжындау болып шығады. Батысадамы әу бастан қысылып, қыстығып қалған, еркін емес.Спонтандылық оныкі емес, машинаныкі. Машинадашығармашылык болмайды, ол озінің қүрылымына сойкесжҮмыс істейді. Ол ешуақытта “түлға сияқты” қимылЖасамайды.7- Түлға тек қана түлғалық жойылған жерде ғана еркін.Дцам озін теріске шығарып, түтасқа жүтылған кезде еркін.Дәлірек айтсақ, ол озі озі болып,әрі озі болмаған жағдайдаеРКін. Дәл осы қарама-қайшылық деңгейіне жетпейінше,339

адам, тіпті, еркіндік, жауапкершілік немесе спонтандыльіқтуралы әңгіме айту дөрежесіне дейін өсе алмаган бопшыгады. Мәселен, Батыста көп айтылатын, бәрінен бүрыңпсихоаналитиктер айтатын спонтандылық кемеліне келгеңтұлғаның спонтандылығы емес, бар болғаны балалық немесехайуандық спонтандылық қана.8. Машина, бихевиоризм, шартты рефлекс, коммунизм,қолдан үрықтандыру, автоматика, вивисекция, сутегібомбасы —осының бәрі озара тығыз байланысты, бір ғанатүйықтаулы шынжырдың тегершіктері.9. Батыс шеңбердің квадратурасына үмтылып отыр.Шығыс шеңберді шаршыға теңеуге тырысып жатыр. Дзенүшін шеңбердің аты —шеңбер, квадраттың аты —шаршы,бірақ дол солай бола түрып, сол сәтінде шаршы —шеңбер,ал шеңбер —шаршы.10. Еркіндік субьективті үғым және обьективті түрдетүсіндіріле алмайды. Біз оны жүзеге асырғымыз келген кездеешқандай шешімі табылмайтын қайшылыққа батамыз.Сондықтан, мына шектеушілікке толы обьективті дүниедегіеркіндік туралы әңгімелерде мәніс жоқ.11. Батыста “иәнің” аты “и ә”, “жоктың” аты “жоқ”бола алмайды немесе керісінше. Шығыс “иәні” “жоққа”қарай, ал “жоқты” “иәге” қарай сырғанауға мәжбүр етеді,екеуінің арасында айқын айырма жоқ. Осының өзі —өмірдіңөзінің табиғасы. Тек қисында (логткада) ғана мүндайайырмашылық жоюға келмейді. Қисынды утилитарлықызметі үшін адам жасаған.12. Батыс осы фактіні санамен түсінген кезде түсіндірілугекелмейтін қүбылыстар үшін физикадағы қосымшалықнемесе белгісіздік принциптеріне үқсас үғымдар жасапшығарады. Алайда, үгым санын көбейткенімен, соларарқылы тіршілік ету фактілерін көрсетуге келмейді.13. Біз бүл жолы діңді сөз етпейміз, бірақ мынаны айтыпкетудің зияны жоқ: христианшыдцық —Батыстың діні Логос,Соз, тэн, озгеру жоне қайнаган уақытшалық туралы айтады.Шыгыс діндері өзгерісті тарқатып көруге, үнсіздікке,жүтылып-сінуге, мәңгі дүниеге үмтылады. Дзен үшін озгерудеген өзгерістен айну, үнсіздік күн күркіріндей, дүниедүниеден тыс нэрсе, тэн тон емес, қазір жоне осы жердедейтініңіз бос қуыс (шуньята) пен шексіздікпен бірдей.340

2.Дзен-будцизмдеп санадан тыс“Санадан тысты” менің түсінуім мен психоаналитикалықтусіну арасында айырмашылықтар болуы мүмкін, сондықтан,мен өз позициямды айқын түсіндіріп беруге тиіспін. Еңалдымен, санадан тыс туралы мэселеге қай түргыдан келемін?Егер осы терминді жалпы қолданатын болсам, онда осы“санадан тыс” менде “метагылымдық” немесе “гылымгадейінгі” үгым. Сіздің барлыгыңыз —галымсыздар, ал мендзен адамымын жэне менің толгамым “гылымга дейінгі”, алкейде, “гылымга” қарсы ма деп қорқамын. “Ғылымга дейінгі”деген термин, мүмкін, ең лайықты нэрсе емес те болар, бірақ,ол мен айтып отырганды бідціреді. “Метагьшыми”, мүмкін,жаман да емес шыгар, өйткені, дзеннің осыган қатыстыкөзқарасы гылым мен интеллектуалдандыру белгілі бір уақытаралыгында адам туралы зерттеулер аймагын түгелдей басыпалганнан кейін қалыптасты, ал дзен біздің озімізді ешшартсыз гылымның адамның барлық қызметіне билікжүргізуіне беріп қоймастан бүрын тоқтап, ойланып, бәріболуга тиіс күйінде ме, жоқ па, қарауымызды талап етеді.Соны шынайылықты зерттеудің гылыми тәсілі дегенімізобъектіге объективті деп аталатын көзқараспен қарау.Мысалы, үстел үстіндегі мына гүл гылыми зерттеудіңобъектісі. Ғалымдар оны әрқилы аналитикалық —ботаникалық,химиялық, физикалық, т.б. —процедуралардан откізеді.Одан соң олардың әрқайсысы озінің түргысынан гүлгебайланысты нені анықтағанын әңгімелеп береді, сосын, өзгезерттеулер үстінде әлдебір жаңалық ашылганша, ол жайлыбүдан артық айтарлықтай ештеңе жоқ дейді.Осылайша, шынайылыққа ғылыми түргыдан келудіңбасты айырым-мінездемесі объекгіні дескрипциялау, ол жайлыәңгіме, оны айналшықтап жүру, біздің интеллектінің назарьшатүскеннің бәрін игеру, ал одан соң игерілгенді объектініңөзінен абстрактілендіру болып табылады. Біз осының бәрінбітіргеннен кейін осындай аналитикалы қ түргыдантүжырымдалган абстракццияларды синтездеу сәті туады.интездің түпкі нәтижесі объектінің өзі деп қабылданады.Әйтсе де, сауал туады: “Ал объект толығымен осы торгаWiHe алды ма?” Мен “Еш ілінген жоқ!” дер едім! Өйткені,13 ТоРга объектінің өзін емес, абстракциялар жиынтыгынғана түсірдік. Барлық гылыми түжырымдар деп аталатын-Дардьщ практикалық-утилитарлық мақсаттары үшін бүл341

шамадан тыс жеткілікті. Бірақ объект оларға түгел симайды.Торды көтергенде біз тордың шағын көздерінен бірдеңелердіңсусып түсіп қалғанын аңғарамыз.Шынайылыққа апаратын өзге бір жол, ғылымнан бүрьщнемесе одан кейін тұратын бір жол бар. Мен оны дзенніңжолы деп атаймын.- 1 -Дзеннің әдісі объектінің өзіне тікелей еніп, оны ішіненкөргендей көру. Гүлді тану —гүлге айналу, гүл болу, оғанүқсап гүлдеу, күн сәулесі мен жаңбырға гүлге үқсап қуану.Егер осылай болса, гүл менімен сырласады, мен оның барлыққүпияларын, қуаныштары мен азаптарын —оны өмірініңтамыр соғысының бәрін білемін.Және мүны ғана емес. Менгүлді “тануыммен” бірге ғарыштың барлық қүпияларын,оз “Менімнің” қүпияларын түгел білемін. Бүрын олар меніңсондарына түскен көзқарасымнан сытылып кететін, себебі,мен екіге —із кесуші мен олжаға, объекті мен көлеңкегежарылатынмын. Бүл ойын қаншама қажытарлық болсада,менің оз М енімді еш уақы тта үстай алмағанымдатанданарлық ештеңе де жоқ!Гүлді білген мен, енді өзімнің Өздігімді, өз Менімдібілемін. Өзімді гүл ішінде жоғалту арқылы мен өзімді де,гүлді де білемін.Шынайыға осылайша келуді мен дзен жолы —ғылымғадейінгі, метағылыми немесе тіпті ғылымға қарсы жол депатаймын.Шынайыны танудың немесе көрудің бүл жолы соныменқатар еріктік немесе шығармашылық жол деп те аталаалады. Егер ғылыми тәсіл объектіні өлтіріп, одан соң оныңтәнін бөлшектеп және қайта жинап, одан әуелгі тірі тәндіқайта жасауға тырысып, босқа әуре болатын болса, дзентәсілі өмірді сол күйінде қабылдайды. Ол өуелі бөлшектеп,артынан қайта косып, интеллектінің көмегімен өмірдікалпына келтірмейді —сынықтарды абстрактілі түрде қайтажелімдемейді. Дзен жолы өмірді өмір күйінде сақтап қалады,оған хирургтің пышағы тимейді. Дзен ақыны айтады:342Ол өзінің табиги сулу кейпінде қалады,Оның терісіне қол тимеген,Суйектері де өз орнында,

Қажеті жоқ бояулардың, опа мен далаптың,Ол өзінің өз куйінде, артық та емес, кем де емес,Тамаша edi бул қандай!Ғылымдар абстракциялармен айналысады, оларда қызметжасау жоқ. Дзен шығармашылық бастауына сүңгиді жәнеодан шығатын өмірден ішеді. Дзеннің мұндай қайнары -Санадан тыс. Гүл өзін өзі түсінбейді. Оны оның санадантыстығынан оятатын мен. Теннисон жарылған қабырғадангүлді жүлып алғанда мүны байқамайды. Басе жабайы шарбақтүбінде сыпайы ғана гүлдеп түрған “малшы қоржынын”көрген сәтге гүлді иемденеді. Мен шынайының қайда екенінайта алмаймын —ол гүл ме, менде ме? Мүмкін, мен “қайда?”деп сүрап түрған кезде ол ешжерде шығар. Олай болса, меноның ішінде үнсіз қала беремін.Ғалым өлтіреді, суреткер қалпына келтіруге тырысады.Ол шынайылыққа тілгілеу жолымен жетуге болмайтынынбіледі. Сондықтан, ол кенепті, қаламдар мен бояулардыпайдаланып, өзінің санадан тысы шүбәсіз және Ғарыштықсанадан тыспен шынымен үндескен, үласқан кездесуреткердің туындылары нағыз болып шығады. Ол шыныменбірдеңе жасады, оның шығармасы ненің болса да көшірмесіемес; ол өз қүқығымен тіршілік етеді. Ол гүл суретін салады,онысы, егер гүл өзінің санадан тысынан өсіп шыққан болса,табиғатқа еліктеу емес, жаңа гүлдің өзі болып шығады.Бір дзен-буддистік ғибадатхананың басшысы Дхармазалының төбесін айдаһармен безендіргісі келді. Белгілісуретшіден осы жүмысты орындау өтінілді. Ол үсыныстықабылдады, бірақ өзінің нағыз айдаһарды, егер оның барырас болса, көрмегенін айтып қиналды. Басшы оған айтты:“Ештеңе етпейді, бүл мақүлықты кормегенің түк емес. Соғанайнал,сосын суретін сала бер. Шартты канондарға сүйеніпәуре болма”. Суретші сүрады: “Мен қалай айдаһар боламын?”Басшы оған былай деп жауап берді: “Өз бөлмеңе бар да,өзақылыңды соған бүр. Оның суретін салуға тиіс екеніндісезінетін уақыт келеді. Ол сенің айдаһарға айналған сәтің°лады,ал ол сенен озіне пошым-түр беруінді талап етеді.”Суретші басшының кеңесіне үйып, бірнеше ай бойыМШ жүмсау арқылы озіне озі сенімді күйге жетті, ойткені,өзінің санадан тысынан өзін айдаһар күйінде көрді. Соныңнәтижесі —біз Миошинджидегі (Киото) Дхарма залыныңтөбесінен қазір де коріп жүрген айдаһар.343

Осыган байланысты менің есіме айдаһардың қытайсуретшісімен кездескені туралы тағы бір хикая түсіп отырСуретші айдаһардың суретін салғысы келеді де, оны ешқашанкөрмегендіктен, сондай мүмкіндікті қалап жүреді. Бірде нағызайдаһардың өзі мүның терезесінен қарайды да, “Міне, менкелдім. Сал суретімді!” дейді. Суретшінің күтпеген қонақтаншошығаны сонша, оның суретін салу үшін тура қарай даалмапты. Ол сонымен айдаһары бар суретті сала алмай өтшті.Көру жеткіліксіз. Суретші заттың ішіне енуге, оныішінен сезінуге және оның өмірін сүруге тиіс. Торокәсіпқойларға қарағанда жақсы натуралист болған деседі.Гете сияқты. Олардың табиғатты білетіні —олар оныменөмір сүре білді. Галымдар табиғатқа обьективті түрде, яғниүстірт қарайды. “Мен жэне Сен” деген сөз үйреншіктіестіледі, ал шындығында, біз тіпті мынаны да айтаалмаймыз: біз осыны айтқан бойда-ақ Мен Сен, ал СенМен болып үлгереді. Дуализм оны қосмәнді-емес бірдеметіреп түрған жағдайда ғана түрақтайды.Ғылым дуализмнен өсіп шығады, сондықтан да,сциенистер бәрін сандық өлшемге қуып тығуға үмтылады.Осы мақсат үшін олар әртүрлі механикалық приборлар ойлаптабады. Технология —қазіргі мәдениеттің лейтмотиві осы.Квантталмайтындардың барлығы ғылыми емес немесеғылымға дейінгі нәрсе ретінде ысырылып тасталады.Сциенистер ережелер тобын үсынады, соларға сыймайтынныңбәрін лақтырып тастайды, ойткені, олардьщ зерттеу саласынабүл кірмейді. Тордың көзі қанша үсақ болғанымен, оданөтіп кететін нәрсе көп, ал оның өзі, қалай болғанда да,өлшеусіз нәрсе. Сандар соңы жоқ шексіздікке дейін кетебереді, демек, бірде болмаса бірде, ғылымдар өздерінінқабілетсіз екенін мойындайды. Санадан тыс дегеніңізғылыми зерттеулер аумағының шекараларынан тыс жердежатыр. Сондықтан, галымдар тек сондай аймақтың бар екенінғана корсете алады. Гылым үшін осы да жеткілікті.Санадан тыс дегеніміз сезінуді керек ететін, жәнеде, создінүйреншікті мағынасында емес, бастапқы жоне фундаментальШмағынасында сезінілетін нәрсе. Мүны түсіндіру керек. Біз“Мен үстелдің қатты екенін сезіп түрмын” немесе “Менсуықты сеземін” дегенде, мүндай сезімдер озге сезінулерден— біздің есту немесе кору сезімдерімізденайырмашылығы бар сезінулер қатарына жатады. Ал біз “Мен344

өзімнін, жалғыздығымды сезінемін” немесе “мен таңғалыпхүрмын” десек, әңгіме жалпырақ, бүтін, ішкі сезімдержөнінде болғаны, бірақ олардың бәрі әлі де релятивті сананыңиелігінде жатады. Бірақ санадан тысты сезіну бүданәлдекайда фундаментальді, бастапқы , “ К үнәсіздік”ғасырларына — сананың хаостық (немесе біз солай депболжайтын) Табиғат қүндағынан оянуы әлі болмаған кезгемегзейтін нэрсе болып табылады. Іс жүзінде Табиғат хаостықемес, өйткені, хаостық ешнәрсе де өз бетімен тіршілік қүраалмайды. Бүл —жай ғана, әдетгегі рационалистік тәсілдерменөлшеуді теріске шығаратын патшалыққа берілген есім. Осыхаостан пайда болған сана тым үстірт, ол тек шынайылықтыңбір шалғайын ғана қамтиды. Біздің санамыз - бар болғаны,үлкен мүхитта жүзіп жүрген кіп-кішкентай арал гана. Бірақаяғымыздың астындағы осы шағын жердің көмегімен ғанабіз санадан тыстың өзінің ой аясына сыймас аумағына көзжіберуге қабілетгіміз. Бүдан біз осыған да шүкір деген сезімдіғана аламыз, өйткені, біз сол арқылы біздің фрагментарлытіршілігіміз өзінің куллі маңыздылығына ие болатынынбілеміз, сол себепті де басқа омір сүріп жүрмегенімізгесеніміміз бекиді. Ғылым анықтауымызша, бізге озіміздіңсанадан тысты сезінуімізден осіп шығатын толық қауіпсіздік,үрейсіздік сезімін бере алмайды.Біздің бәріміз ғалым бола алмаймыз, бізден мүны күтіпотырған да ешкім жоқ. Бірақ біздің бәріміз табиғатымыздансуреткер бола аламыз, әрине, мазмүндандырылғансуреткерлер —суретші, мүсінші, сазгер, ақын, т.с.с. —емес,бірақ омірдің суреткері боламыз. Бүл мамандық —“омірсуреткері” — жаңа және түсініксіз болуы мүмкін, бірақ ісжүзінде біздің бәріміз сондай болып туамыз. Осыныбілмегендіктен, біздің копшілігіміздің қолымыздан омірдіңсуреткері болу келмей жүр. Соның нөтижесінде, біз оземірімізді астын үстіне қаратып, тоңкеріп қойып аламызДа, сүраймыз: “Омірдің мәні неде?”, “Біздің алдымыздатүрған соқыр бірдеңе емес пе?”, “75 немесе 100 жыл омірсүріп алып, біз қайда кетеміз? Мүны ешкім білмейді.”, т.б.жэне т.с.с. Мен естігем, осы үшін әйелдер мен еркектердіңкөпшілігі невротик немесе психотик болатын корінеді. Дзенадамы оларға бәрінің омірдің суретшісі, жаратушысы болыпту^андарын үмытып кеткендігін айта алады. Олар осыФактіні түйсінсе, невроздардан, психоздардан, қалай аталсаДа бәрібір, өзге қиындықтардан айығады.208-23345

- 2 -“Өмір суретшісі” дегенде нені айтып отырмыз? Кезкелгенсуретшінің өзін таныту үшін белгілі бір қүралдардыпайдаланатыны белгілі. Мүсіншіге өз идеяларын материалдаайшықтау үшін тас, ағаш немесе балшык, кескіш және өзгеқүралдар керек. Өмір суретшісіне оның өзі де жеткілікті.Барлық материалдар, барлық қүралдар мен қажеттітехникалық шеберлік оған тумысынан, мүмкін, оны атаанасыдүниеге өкелмес бүрын беріліп қойылған. Сіз бүләдеттен тыс, тосын, қызық естіледі дейсіз. Бірақ сәлойлансаныз, менің нені айтып отырғанымды түсінесіз. Алегер түсінбесіңіз, анығырақ айтайын: біздің физикалықденеміз суретшінің кенебіне, мүеіншінің тасына, ағашы менбалшыгына, сазгердің скрипкасы мен флейтасына, әншініңтамағына үқсас материал. Ал күллі тәндік нэрселер —қолдар,аяқтар, кеуде, бас, ішкі мүшелер, жүйке, жасушалар, ойлар,сезімдер, бүтін түлғаны қүрайтынның бәрі —бір мезгілдеәрі материал, әрі қүрал, содан және соның көмегімен түлғаөзінің шығармашылық қүдіретімен осының бәрін мінезге,қимылдың барлық түрлеріне, өмірдің өзіне айналдырады.Сонда омір санадан тыстың сарқылмайтын қайнарынанжасалған өр бейнені көрсетеді. Адамның әр ici бірегей,шығармашыл болады да,оның тірі түлғасын білдіреді. Мүндашарттылықтарға, конформизмге, тежеулі мотивацияларғаорын жоқ. Түлға оз қалауынша қозғалады. Оның мінезіқалаған жағынан соға беретін жел сияқты. Фрагментарлы,шектеулі, томаға-түйық, эгоцентристік тіршілікке қамаулы“Мен” жоқ. Адам түрмеден шыққан. Тан дәуірінің үлы дзенүстаздарының бірі айтады: “Өзіне өзі үстаз болған адам,қай жерде жүрсе де,өзіне үйлесімді түрде кимылдайды.”Осындай адамды мен нағыз өмір суретшісі деп атаймын.Оның “Мені” санадан тыспен —түпкі мүмкіндіктердіНқайнарымен біте қайнасады. Ол “өз ақылының аясындаемес.” Қасиетті Августин айтады: “Қүдайды сүй жәнеқалағаныңды істе”. Бүл XVII гасырдағы дзен үстазыБунанның өлеңімен үндес:346Әзір тірі кезіңде .Өлік бола біл, .Мүлде өлген кісі бол;

Қалаганыңды істе,Сонда бәрі жақсы.Құдайды сүю —өз “Меніңнің” болмауы, өз ақылыңаясында қалмау, “өлік” болу , сананың шектеулі аядаауалануынан қүтылу. Мүндай адамның сәлемінде деешкандай меншікшіл мүдде жок. Одан сүрайды, ол жауапбереді- Ол аш, ол ас ішеді. Сырт көзге ол —кәдімгі табиғиадам, табиғатгың өз қүрсағынан шықкан, қазіргі оркениепіңадамының күрделі идеологиясынан ада адам. Алайда, оныңішкі өмірі неткен бай! Ол санадан тыс үлылыққа тікелейараласады. Білмеймін, мүндай санадан тысты Ғарыштықсанадан тыс деп атаган жон болар ма екен? Менің оны бүлайатаған себебім —салыстырмалы сана алқабы ( эдетте бізайтатындай) белгісіз бір шалғай түстарға үласып жатады.Біз бірде осы беймәлімді сезінген бойда, ол кәдімгі санағаенеді де, бізді аз немесе коп дәрежеде қинап келгенжайттарды тәртіпке келтіреді. Беймәлім біздің ақылымызбеншендеседі, бірігіп кетеді, сондықтан, белгілі бір дәрежедебеймәлім мен ақыл жалпы табигага ие болуга және бірбіріменарақатынасты сақтап қалуга тиіс. Біз сондықтан өзшектеулі санамыз —бізге белгілі шекараларда жатқан сана —бізді әр түрпаттагы мазасыздыққа, үрейге, түрақсыздыққажетелеп бара жатқанын кореміз. Бірак біз озіміздің санамызбізге белгісіз, бірақ салыстырмалы заттардың белгілілігіненөзгелеу, іштей бізбен байланысты бірдеңеден бастау алыпжатқанына ой жеткізген бойда-ақ, біз кезкелген қысылуданбосаймыз. Біз өзімізбен де, жалпы дүниемен де тыныш жәнебейбіт күй кешеміз. Біз осы беймәлімді Ғарыштық Санадантыс немесе таусылмайтын жасампаздықтьщ (шыгармашылықтың)қайнары деп атадық, өнердің барлық түрлерініңсуреткерлері гана емес, біздің бәріміз, қарапайым адамдарДа. содан шабьгг алатын болгандықтан, өмірімізді, әркім өзініңДарынына қарай, нағыз өнерге айналдыра аламыз.Келесі әңгіме мен біздің күнделікті өмірімізді әлдебірөнерге айналдыру деп отырган нәрсеге белгілі бір дәрежеденллюстра-ция бола алады.VII гасырда өмір сурген Дого Тан династиясы дәуіріндезеннің улы устазы болган. Оның дзенді уйренуге тілек білдіргенЖас шәкірті болыпты. Ол устаздың жанында узақ уақыта ы’ бірақ ешқандай оқыту болмаган. Бірде ол устазынап *ел‘п, былай депті: “Мен сіздің қасыңызда аз уақыт347

болганым жоқ, бірақ ешқандай насихат естімедім. Неге бүлай ?Кеңшілік етіңіз, маган кеңес беріңіз. ” Үстаз жауап береді-“Неге? Мен сені маган келгеннен бастап дзенге үйреттім ”Шәкірт қарсы болады: “Ендеше айтыңыз, ол үйреткеніңізне?” - “Сен мені күнде таңертең көрген сайын маган сәлембердің, ал мен саган жауап бердім. Таңгы асты әкелгендемен оны ризашылықпен қабылдадым. Мен сол арқылы ақылдыңне екенін көрсетпедім бе?” Мүны естіген шәкірт үстаз сөзініңастарын үққысьі келіп, басын төмен салып, ойга кетті. Сондаүстазы айтыпты: “Бүл жайлы ойлай бастаган бойда ол жоқболады. Сен мүны шүбәсіз, тікелей, ойсыз,толқусыз көруіңкерек. ” Осы жайт шәкірттің дзен ақиқатын үгуга тырысуынасебепкер бопты деседі.Дзен ақиқаты өзінің ең кішкентай бөлшегінің езівде ішпыстыратын, бірқалыпты, әбден мезі етерлік емірді ішкішығармашылыкқа толы онерге айналдырады.Бүл шынайыны ғылыми түрғыдан зерттеудің алдындатүрады және ғылыми жолмен қүрастырылған аппараттыңторымен үсталмайды.Дзен үғымындағы санадан тыс, эрине, қүпия, беймәлім,сондықтан да ғылыми емес немесе ғылымға дейінгі нәрсе.Бүл оның сана жетер жердің сыртында, бейнебір біз оныменмүлде айналыса алмас жерде жатқандығын білдірмейді.Керісінше, ол бізге ең жақын, интимді нәрсе және бүл оныүстап алу қиын болғандыктан да солай, бүл коздің озін өзікормейтіні сияқты. Санадан тысты сезіну ақылды арнайыжатгықтыруды талап етеді.Этиологиялық жағынан алганда сана бір кездері санадантыстан, эволюция процесінде, оянып шыққан. Табиғатсанадан тыс жасайды, одан адам шықты. Сана —секіріс,бірақ секіріс физикалық мағынасындағы байланысты үзуемес. ойткені, сана санадан тыспен түрақты жәнебүлжымайтын байланыста болады. Екіншісінсіз біріншісідежүмыс істей алмас еді —сана озінің операцияларына қажетбазисті жоғалтар еді. Міне, дзеннің Дао “әркімнің күнделікпақылы” дейтіні содан. Дао деп дзен біздің санамызда үздіксізжүмыс істеп түрған санадан тысты айтады. Келесі мондо(сауал мен жауап) дзеннщ санадан тысынан бірдеңе үғуғакомектесе алады. Монах үстаздан “әркімнің күнделіктіақылы” деген нені білдіретінін сүрағанда, ол айтыпты: “МеНант болсам —тамақ ішем, шаршаған кезде үйықтаймын”. -348

Білем, сіз былай деп сүрайсыз: “Егер дэл осы дзен өкілдеріадам оміріндегі ең жогаргы дәрежедегі қүпия жэне оныөзгергу үшш қажет үлы қүндылыққа толы нәрсе деп жүргенсанадан тыс болатын болса, бүл жерде күмәнданбаугаболмайды. Осы барлық “санадан тыс” қимылдар баягыданбері санадагы инстинктілі жэне рефлекторлы аумагынақосылады, ал бүл ақыл-ой қызметінің үнемделуі принципінесэйкес. Біздің санадан тыстың ақылдың жогарыраққызметтерімен қалай байланысты екенін, әсіресе, семсердіигеру онеріне үйретудегі сияқты бірнеше жыл бойы ауыржаттыгулар жасауды қаж ет ететін түстарда қалайбайланысатынын білгіміз келеді. Ал рефлекторлық актілерге—тамақ ішу, су ішу, үйқы, т.б. келсек, ол төменгі хайуандардада, балаларда да бар. Эрине, дзен оларды магына іздеген кемеладамньщ мақсаты ретінде багалай алмайтын шыгар”.“Инстинктивті” санадан тыс пен “жаттықтырылгансанадан тыс” биіктерінің арасында айырма бар ма, соныкөрелік.Банкей, осы замангы дзеннің жапондық үлы үстаздарыныңбірі, Туылмаган туралы ілім ашты. Осы идеяны корсетуүшін ол біздің күнделікті тәжірибеміздің қүстарды тындау,бүр жарып келе жатқан гүлді кору, т.с.с. фактілерінемегзейді. Ол осының бәрі біздің ішіміздегі Туылмаганныңарқасында болады дейді. Сатори3 нендей болса да, озгеешқандай тәжірибеге емес, осы тәжірибеге негіздеуге тиісдейді Банкей сөзін қорытындылай келіп.Үстірттеу козқарас үшін бүл біздің сезімдеріміз саласынжөне жогары метафизикалық Туылмаганды шендестіруболып корінеді. Белгілі бір мағынада мүндай шендестіруақиқат, басқа мағынада бүл жалган. Өйткені, БанкейдіңТуылмаганы барлық заттардың түбірі болып табылады, өзшине біздің күнделікті тәжірибеміздің сезімдер саласын ғанаемес, откеннің, осы шақтың және болашақтың барлықшынайыларының бәрін сыйгызып, күллі гарышты түгелдейтолықтырады. Біздің “күнделікті ақылымыз”, әр күнгітәжірибеміз, инстинктік қимылдарымыз оз бетімен ерекшеҚүнды да, багалы да емес. Олар мүндай қасиеткеУЫлмаганмен немесе мен “Ғарыштық Санадан тыспен”Г°менірсктсң жоне менің еңбегімнен қараңыз: Essaus inZen Buddism,"rst senes, p.227 et seq.349

қатынасқа түскенде ғана ие болады. Өйткені, Туылмағаңбарлық шығармашылық мүмкіндіктердің бірінші қайнарбастауыболып табылады. Ендеше, біз ас ішкен кезде ісжүзінде біз емес, туылмаған ішеді, біз шаршап, үйықтапкеткенде біз емес, Туылмаған үйықтап кетеді.Санадан тыс инстинктілі болса, ол хайуандарда немесебалада бардың шегінен шықпайды. Толысқан адамныңсанадан тысы мүндай бола алмайды. Оныкі жаттыктырылғансанадан тыс, ал оның қүрамына сәби кезінен бергі оныңбарлық, оның күллі болмысын камтитын саналы тожірибесікіреді. Сондықтан семсер шеберінің жағдайында техникалықептілік, ситуацияны толық түйсінумен бірге жатгықтырылғансанадан тыстың терең түстарынан тамыр тартады. Ол зорроль атқарады, семсердің озінде оз жаны бар секілді корінеді.Мүны басқаша айтуға да болады: сезімдер қатарынақатысты санадан тыс ғарыштық өмір эволюциясының үзақпроцесінің қорытындысы болып табылады. Ол хайуандарғада, балаларға да тең дәрежеде берілген. Бірақ интеллектуалдықдаму барысында, біздің есеюіміз барысындасезім дерім ізді интеллект басып қалады да, сезінутәжірибесінің аңғалдығы біртіндегі жойыла бастайды. Біздіңкүлімсірегеніміздің озі күлімсіреу ғана емес, оған басқабірдеңе қосылады. Біз тамақты да бала кездегідей жемейміз:тамақтануға да интеллектуалдану араласады. Интеллектініңбүлайша іске кірісуі немесе араласып кетуі қарапайымбиологиялық қимылға (тамақ ішу. —Ауд.) эгоцентристікмүддені “жүқтыратыны” түсінікті. Бүл санадан тыстың ішінесана аумағына тікелей кірмейтін күш басып кіреді дегенсөз. Инстинктивті биологиялық функцияларға қатыстықимылдардың барлығы саналы және интеллектуалдыбағытталған мінез-қүлықтың ролін қабылдайды.Мүндай трансформация “бейкүнәлікті” жоғалту немесеінжілдік әфсана тілінде “танымды” иемдену ретінде белгілі.Дзенде және буддизмде мүның өзі “аффектілі улану” (клеша)немесе “саналы ақылдың интеллект әмірімен іске араласуы”(виджняна) деп аталады.Егер толысқан адам үрей, мазасыздық, қобалжу сияқтыкедергі-сезімдерге орын болмайтын, еркін жэне спонтандыомір сүргісі келсе, дзен одан осындай аффектілі уланудантазаруды, интеллектінің іске араласуынан қүтылуды талапетеді. Осындай қүтылумен бірге біз сана аумағында қызмет350

атқаратын “жаттықтырылған” санадан тысқа ие боламыз.Және Банкейдің Туылмағанының немесе қытайлық дзенүстазынын “күнделікті ақыл” дегенінің не екенін білеміз.- 3 -Енді Такуанның семсерді меңгеру өміріне үйреніпжүрген шәкірті Ягьи Таджима-но-камиге айтқан кеңесінтыңдалык- Бүл кеңес ең алдымен ақылды “ағы н”жағдайында үстай білуге байланысты: ол ағын бір жердеболмаса, бір жерде кідірсе-ак болды, үзіліп калады, бүлақылға зиянын тигізеді. Семсер шебері үшін бүл - өлім.Аффективті тат адамның бастапқы праджнясының айнасынкүлгіндендіреді, интеллектуалдық олшеп кору туа біткенбелсенділікке кедергі болады. Такуан “қозғалмайтынпраджня” деп атаған нраджня —барлық сыртқы және ішкіқозгалыстарды бағыттап отыратын орган. Оған кедергіжасалган кезде саналы ақыл да кідіреді, ал семсер“қозғалмайтын праджняның” туа біткен, еркін, спонтандыбелсенділігіне емес, саналы түрде жаттап алган семсердіигерудің техникалық ережелеріне бағынады. Праджня —сана аумағы нда санадан тыс жүмыс істеп түрғанқозгалмайтын қозгағыш (двигатель).Семсер шебері өз дүшпанының алдында түрғанкездеқарсыласы туралы да, өзі туралы да, жауының семсерініңқозгалысы туралы да ештеңе ойламауға тиіс. Ол семсердіжай ғана үстап, техниканы мүлде үмытып түрады, ал семсерсанадан тыстың бүйрығын орындауға тиіс. Соққыны адамемес, санадан тыстың билігіндегі семсер жасайды. Жаудыөзіңе еш есеп берместен жер қүштырғаңдық туралы әңгімелербар — бөрі санадан тыс күйде болган. Санадан тыстыңҚимылы коп жагдайларда кереметтерге толы.Бір мысал келтіруіме —Керемет Жетеудің мысалын айтыпбеРуіме рүқсат етіңіздер. Жақында гана американдықЖүртшылыққа керсетілген жапон фильмінде жүмыссызсамурайлардың сынақтан өтуі туралы көрініс бар.4 Бүл1954 жылы түсірілген, отандық прокатта “Жеті самурай” деген^пеи ^врсетшгеи A. Куросаваның фильмі. Біздің елімізде “Кереметтеу деген атпен белгілі болған, 1960 жылы АҚШ-та түсірілген фильмпондық сюжеттің американдық версиясы.351

көркем фильм, демек, ойдан шыгарылган, бірақ оньщ тарихидеректерге сүйенгені күмөнсіз. Самурайлардың басшысыолардың өрқайсысын тексерудің жолын ойлап табады. Олесіктің артына ауылдың бір жас жігітін қояды, жігіттабалдырықтан аттаған өрбір самурайды таяқпен үражонеледі — басшы олардың реакциясы қандай боларынбақылап түрады. Біріншісі аңғармай қалып, таяқтан ауырсоққы жейді. Екіншісі соққьщан тайқьіп кетіп, қарсы соққьібереді. Үшіншісі есік алдына тоқтап, есіктің артында түрғанжігітке оның тожірибелі жауынгерге мүндай оңбаған әзілжасамауын ескертеді. Ол іште қүпия жау түрғанын анауөзін білдірместен бүрын-ақ сезеді. Бүл — сол қаһарлыдәуірде өрбір самурай өтуге тиіс үзақ тәжірибенің нәтижесі.Сол арқылы ол өзі осы ауылда істеуге тиіс іске лайықтыадам екенін көрсетті.Корінбейтін жауды осылай сезу сол бір феодалдықдәуірдің семсер шеберлерінде танданарлық дәрежеде дамыды.Самурай өзінің күнделікті өмірінде болатын барлық ықтималжағдайларда сақтықты жоғалтпауға тиіс еді. Тіпті, үйқтапжатып та ол қолайсыз жағдайлармен кездесуге өзір болуғатиіс болатын.Білмеймін, мүны алтыншы сезім немесе телепатияныңбір түрі, яғни парапсихология деп аталатын нәрсенің көрінісідейміз бе, ол белгісіз. Мен тек қана семсер өнерініңтеоретиктері шебер меңгерген осы сезімді санадан тыстыңқызметі катарына жатқызатынын айтқым келеді. Ол сезімозін озі үмыту, сана-емес күйіне жеткен кезде оянады. Оларбүл жайлы осы өнердегі жаттыққандықтың ең жогарыдорежесі одеттегі салыстырмалы сананың жойылуынажеткізеді дер еді. Бүл адам өмір емес, өлім үшін күрескекіріскенде пайда болады. Жаттығу нәтижесінде оның ақылықарсыластың ақылындағы ойдың қозғалысын корсететінайнаға айналады, ол сондықтан да оны қай түстан соғудыбірден аңғарады (дөлірек айтсақ, бүл білім емес, санадантыстың ішінде ағып жатқан интуиция). Оның семсері бейнебір өзінен озі қозғалатын сияқты, ал қарсыласы қорғанаалмайды, ойткені, семсер ол күтпеген түстан соғады. Семсершеберінің санадан тысы озін өзі үмытқан, “Кок пен Жересіне” үласқан күйде осы Еске қарсыласқанның бәрінсокқылайды. Семсер шеберлері арасындағы жекпе-жекгерденемесе соғысуларда ең шапшаң немесе ең күшті де, тіпп, еН352

ціебер де емес, кімнің ақылы таза жөне өзін өзі үмытарлықболса, сол жеңіске жетеді.Біз мүндай интерпретацияны қабылдаймыз ба, жоқ па,бәрібір семсер шеберінің біз санадан тыс деп атап отырғаннәрсені игергені — факт. Ақылдың мүндай күйіне ол өзқимылдарын сезінуден калған және озін түгелімен санасынтрансценденттендіретін әлденеге аманаттаған кезде жетеді.Біздін “әлденеге” деп отырған себебіміз, өдеттегі санааукымынан тыс болудың мүндай көрінісін бейнелейтін сөзбізде жоқ, теріске шығару ғана бар (X немесе “саналысыжок”).Танылмаған бүл нэрсе, X —өте күлгін, белгісіз, алол санамен түйісетін болғандықтан —осы X барлық саналытүрде игерілген істерге қабілетгі болғандықтан —оны санадантыс ретінде белгілеуге болады.- 4 _Осы санадан тыстың табиғасы қандай? Ол психологияауқымында, осы создің мейлінше кең мағынасында, қалдыма? Әлде, ол барлык заттардың бастауымен, мейлі ол “Жермен Коктің есі” ме немесе шығыс ойшылдары антологиясьшаналынған бірдеңе ме, бәрібір, байланыстағы нәрсе ме?Әлде, оны кейде дзен үстаздары атайтындай, “білімнің үлыда кемел айнасы” деп атаймыз ба?Үстаз Такуаішың иіәкірті Ягьи Таджіша-но-камидіц келесіәңгімесі осы лекцияның алдыцгы болігіндегі санадан тыстыталқылауга тікелей қатысты емес. Тіпті болмаганда, олмунда ол қарсыласымен тікелей кездеспейтіндіктен де солай.Бірақ психолог ушін парапсихологиялық деуге түрарлық осықабілет әлдебір тәртіп формасының арқасында қалыптасатынымаңызсыз емес. Мен Ягьи Таджима-по- камидіңбисында болган осы жагдайдың гылыми жолмен тексе-Рілмегенін айта кетер едім. Алайда, семсерді игерудіңжапондық онерініц тарихында осындай жагдайлар туралыжазбалар аз емес,тіпті, біздің осы замангы тәжірибеміздің631 àe осындай “телепатиялық” интуицияның мумкін екндігінечегіз бола алады. Дегенмен, тагы да қайталауга тиіспін,Щндай психологиялық феномен, шамасы, жогарыда бізвЧгШелеген санадан тыспен еш ортагы жоқ нэрсе болар.Көктемнің бір кунінде Ягьи Таджима-но-ками бақтаУлоеген шиелерді тамашалап отырган. Ол ойга батып353

кетті. Күтпеген жерден ол ту сыртынан сакки5 цаупінсезді. Ягьи бурылып қарады, бірақ дэстур бойынша, озқожайынына еріп, оның семсерін көтеріп журетін өзініңжалшы-баласынан өзге ештеңе коре алмады. Ягьи саккидіцшыққан ж ерін аны қт ай алм ады . Бул оны тотеншеабыржытты. Өйткені, ол узақ жаттыгудан кейін өзіндікалтыниіы сезімді игерген еді, соның көмегімен саккидің келіптурганын анықтай білетін.Ол бөлмесіне тез оралды да, осы ренішті нроблеманышешуге тырысты. Бурын ол сакки қайнарын сезсе болды,оны табу мен жоюда ешқашан қателесіп кормеген-ді. Оныңренж ігені соншалық, жалшылары жанына келіп, себебінсурауга да қорықты.Ақырында, кәрі жалшылардың бірі оның қасына келіп,қожайын ауру емес ne екен, оган олде бір комек керек пе депсурайды. Қожайын айтады: “Жоқ, мен науқас емеспін. Бірақбақ ішінде отырып, менің ақылыма симайтын бірдеңенісезіндім . Сол туралы ойланып от ы рм ы н.” Ол болганжайтты баяпдайды.Бәрі белгілі болган кезде оныц қасында еріп журетінжас жалшы алга шыгып, дауысы дірілдеп турып айтыпберіпті: “мен шие гулдеріне қарап ойга батып отырганқожайынымды корген кезде менің басыма мынадай ой келді:біздің қожайын қанша дәулескер шебер болганымен, дәлқазір мен оны артқы жагынан келіп соқсам, қоргапа алмайқалар еді. Ш амасы, қожайын менің қупия ойымды сезгеншыгар. ” Осыпы мойындаган бозбала орынсыз ойлары ушінжаза тартуга әзір еді.Бул Ягьиді қинап бітірген қупияның кілтін ашты, олсондықтан жазыгы жоқ жас жалшыны жазаііаган жоқ. Олоз сезімдерінің озін алдамаганына ырза болды.5 “Сакки” сөзбе-сөз “кісі өлтіро” дегенді бідціреді. Семсер шеберлеріосындай күбылыс туралы жиі айтады. Бүл баяндап беруі қиын, текіштей сезінуге болатын, түлғаның немесе объектінің бойынан тарайтынқасиет. Жүрт кейбір семсерлер осындай қасиетке толы екенін, ал кейбірірахат сезіміне, қүрметтеушілікке, тіпті, ризашылыкка бөлейтінін жиіайтады. Э детте, бүл сем серді жасаған суреткердің м інезі ментемпераментоіне байланысты делінеді, өйткені, өнер т у ы н д ы с ь ісуретшінің рухын бейнелейді, ал семсер - Жапонияда тек қана к іс іөлтіретін кару емес, онер шығармасы болып саналады. Сакки күпиянемесе жария түрде кісі өлтіруді ойлап жүрген кісіден де ш ы ғ а д ы .Осындай “ауа” (дем, леп Ауд.) жауға шапкалы түрған эскерлер т о б ы н ы нүстінде калкып түрады деседі.354

3. Дзен-буддизмдегі “Мен” үғымыДзен-будцизмнің шынайыға көзқарасын ғылымға дейінгі(кейде ғылымға қарсы) нэрсе деуге болатыны — дзенғьілымға мүлде қарсы бағытта қозғалады. Бүл дзенніңғылымға міндетті түрде қарсы екенін білдірмейді, тек қанадзенді түсіну үшін сциенистер есепке алмайтын немесе“ғылымға қарсы” деп назардан тыс қалдыратын позицияныүстану керектігін мегзейді.Ғылымдардың бәрі бірдей сыртқа тебетін, экстравертті,өздері зерттеу үшін жүлып алған затқа “обьективті” қарайтынболып келеді. Сол арқылы олар затты өздерінен аулақүстайтын көзқарасты үстанады. Олар ешуақытта оздерізерттейтін обьектімен шендесіп, біте қайнасып кетугеүмтылмайды. Тіпті, олар зерттеу үшін өздерінің ішінеүңілген жагдайда да, ішкі мазмүнның бәрі сыртқа шығыпкетеді. Осылайша, олар өздерінің ішкі дүниесі өзінікі емессияқты күйде өздеріне өздері жат болып кетеді. Олар“субьективті” болудан қорқады. Алайда, біз затқа сырттанқарап түрғанда бөгде екенімізді, сол себептен заттың өзінешуақытта біле алмайтынымызды есте үстау керек. Біздіңбіліміміздің бәрі — бірдеңе туралы білім, ал бүл біздіңешуақытта біздің шынайы өзіміз екенін біле алмайтынымыздыңбелгісі. Сциенистер “Менге” жетуді қанша қаласада, олардьщ оған жақындауға шамасы келмейді. Эрине, оларбүл жайлы коп нәрсе айтуы мүмкін, бірақ олардың қолынанкелетіні осы ғана. Сондықтан, “Менді” шынайы білуге қолжеткізу үшін дзен ғылымның осы бағытын кері аударудыүсынады. Адам түқымын зерттеудің ақиқи заты — адамДеседі. Олай болса, адамды “Мен” деп қарастыру керек,себебі, мүның заты “Мен” санасынан мақүрым жануар емес,адам екені белгілі. Мен “Менді” тануға үмтылмаған ерлермен әйелдер бірнеше туулар мен өлулер циклінен өтуі керекпе деп қорқамын. Өзің өзінді тану —өз “Менінді” тану.‘Менді” ғылыми түрғыдан тану “Мен” обьектіленгеншешынайы таным бола алмайды. Танымньщ ғылыми бағытталуытөңкеріліп түсуге тиіс: “Менді” сырттан емес, оның ішіненҚарастыру керек. Бүл “Мен” өзін өзі шегінен сыртқа шыкпайтүрып тануға тиіс деген соз. Сүрақ тууы мүмкін: “Бүл қалаймүмкін болады? Тану әрқашан танушы мен танылушыьектінщ дихотомиясы арқылы мүмкш нәрсе ғой.” Жауабын355

айтайын: “Өзін өзі тану тек субьект пен обьекттің шендесуі(біте қайнасып кетуі - Ауд.) болған жерде ғана мүмкінболады; яғни, ғылыми зерттеу өзінің соңына келіп тірелгенжерде, эксперименттерге қажет приборлар керексіз болыптасталған жерде, біз өзіміздің шегімізден шықпайынша,абсолютті субьективтілік патшалығына қарай тамаша секірісжасамайынша, зертгеу жүргізе алмайтынымызды мойындағанкезде гана мүмкін.”“Мен” абсолютті субьективтілік патшалығында отырады.“Отырады” — дәл магыналы соз емес, ол “М еннің”статикалық аспектісін гана білдіреді. Ол (“мен”) әдайымқозғалыс немесе қалыптасу үстінде болады, ол бір мезгілдеәрі ноль (статикалық күйді көрсетеді) және әрі үздіксізқозғалысты білдіретін шексіздік. “Мен” динамикалы.“Мен” шеңбері жоқ дөңгелек сияқты, ол —шуньята, боскеңістік. Бірақ бүл сонымен қатар осындай шеңбердіңбарлық жерде жэне еш жерде болатын ортасы. “Мен” —абсолютті суб ье ктивтіл і кті ң қозғалыссыздық пен тыныштықмәнісін беретін нүктесі. Бірақ бүл нүкте қалаған түсқақозғалуы, есепсіз көп орыңдарға тоқтауы мүмкін, сондықтан,шындыгында бүл нүкге де емес. Мүндай ғылым үшін мүмкінеместігі анық гажайып ғылыми перспектива төңкерулітүрғанда бар және біз дзенге келіп жүгінеміз. Ол осы мүмкінеместің орындаушысы болып табылады.Нөлден шексіздікке қарай, шексіздіктен нолге қарайқозғала жүріп, “Мен” ешқандай түрде ғылыми зерттеудіңобьектісі бола алмайды. Абсолютті субьективтілікболғандықтан, ол обьективті түрде белгіленген орын-түрақтыозіне таңуға тырысушылықтың бөрінен қашады. Оныңүстатпайтындығы мен анықталмағандығы сонша, біз онымен,қандай да болмасын, ғылыми эксперимент өткізе алмаймыз.Біз оны объекгивті түрде жасалған торлармен, тіпті, барлықғылыми дарындар қолымызда түрса да, үстай алмаймыз,өйткені олар (торлар) өз табиғасы бойынша, ғылымпайдаланатын затгар қатарына жатады. Лайықты түрде келебілсек, “Мен” өзін объекгивтілендіру процесінсіз-ақ корсетеді.Мен жогарыда де Ружмонның соңғы кітабына сілтемежасағанмын, сол кітапта ол батыстың шынайыны іздеуінетән екі белгісін “түлға” жэне “машина” деп атайды. “Түлға”,Ружмонның айтуынша, әуелде Римде заң термині болғанкорінеді. Христиандар Үштік (Троица) туралы мәселеніталқылай бастаганда, схоласттар осы терминді теологиялЫК356

түрғыдан қолданыпты, бүл “тәңірге тән жүз (бет. - Ауд.)”және “адамның түлғасы сияқты, Христтің бойындаүйлесімді түрде бірігетін үғымдар туралы терминдерденкөрініп-ақ түр. Біздің бүгінгі қолданысымызда осытерминнің осы тарихи контекстен бастау алатын бірқатарахлақтық-психологиялық мағынасы бар. Түлға проблемасы,сайып келгенде “Мен” проблемасына үласады.Түлға Ружмонда өз табиғасы бойынша дуалистік нәрсе,оның ішінде әрқашан әлдебір конфликт (шатақ, келіспеушілік.- Ауд.) бар. Қыстыгу, конфликт және қарамақайшылық—түлғаның ноті, ал бүдан шығатын байлам —үрей мен күмән сезімі оның кез келген қызметінде біргееріп жүреді. Біз, тіпті, былай деп те айта алар едік: дәл осысезім түлғаны дүрыс емес, қүлшынысқа толы және зорлыққимылдарға итермелейді. Адам істерінің қайнар көзідиалектикалық қиналыстар емес, сезім болмақ. Әуеліпсихология, одан соң гана логика мен сараптау (анализ).Ружмонга жүгінсек, Батыс адамдары үшін дуализмді жеңумүмкін емес, ол түлга табигасының озіне орныққан —бүлолар өздерінің тарихи —табынушылық қүдайадам немесеадамқүдай дәстүрін сақтап түрганда озгермейді. Өздерініңсанадан тысындагы дуалистік конфликттің әсерінен Батысадамдары мазасыз, кеңістік пен уақыт ішін қайсарлықпенкезіп жүреді. Олар толыгымен экстраверта, интраверта емес.Іштеріне үңіліп, түлга табигасын игерудің орнына, олардуалистік конфликттерді интеллектуалдық түргыданобъективті түрде татуластыргысы келеді. Ал түлганың өзінекелсек, Ружмонның созін келтіруге рүқсат етіңіздер:“Түлга дегеніміз шақыру жэне жауап, бүл факт емес,объект емес, бірақ қимыл, фактілер мен объектілерді толықсараптаудың өзі еш уақытта түлганың тіршілігінің бүлтартпасдәлелдерін бере алмайды”. (50-6.)“Түлганың ешуақытта ана жерде немесе осы жерде орныболмайды, ол қимыл үстінде, зулаган үмтьшыс үстінде жэнекейде, оте сирек бақытты тепе-тендік жагдайында, бүл жайлыБах музыкасы баяндай алады”. (55-6.)Осьшың бәрі тамаша естіледі. Түлга шынында да Ружмонбаяндап отыргандай; бүл суреттеулер буддисттер айтатынерщ кету жолында түрган” атманга (висанкара) үқсайды.ь Фақ жогарыдагы пікірлер авторынан махаянистер былайДеп сүрар еді: “ Концептуалды түргьщан Караганда, осыншатамаша сөздерді айтып отырган сенің озің кім боласың?357

Біз сен туралы ой айтсақ деп едік — жеке, нақты жэнеэкзистенциалды түрде. Сенің “Әзір мен тірі түрғанда, менқайшылықтарымның арқасында тірімін” дегеніндегі “Мен”кім? Сен бізге түлғаның фундаменталдық антиномиясынасену керек дегенде, оған сенетін кім? Осы сенімді сезінетінкім? Сенімнің, тәжірибенің, конфликт пен концепцияландырудыңартында осының бәрін жасайтын тірі адамтүруға тиіс”.Міне, түлғаны тура және нақты саусағымен корсеткенжәне сүраушыға оны кору мүмкіндігін берген дзен-будцистікмонах туралы әңгіме мынау. Бүл монах кейінірек ОбакуКи-ун деген есіммен белгілі болды (850 ж. өлді). Ол Тандәуірінде дзеннің үлы үстаздарының бірі болған.Бір облыстың билеушісі бірде монастырьге келді. Оныбасшы таныстыру кезінде эртурлі жерлерге соқтырды. Оларқаз-қатар турган монастырь басшыларының портреттеріілулі турган болмелердің біріне кіргенде билеуиіі солардыңбірін нусқады да, сурады: “Ал мынау кім ?” Басшы жауапберді: “Соңгы басшы ”. Билеушінің соңгы сауалы мынау болды:“Бул оның портреті, ал беті қайда?” Бугаи басшы жауапбере алмады. Билеуші талап етті, ал басшы қаттықиналды, монахтардың бірі де билеуиіінің көңіл қалауынқанагат т анды ра алмас еді. Ақыры ол ж ақында гапамонастырьге келген жэне бос уақытының бэрін ауланытазалауга жумсайтын тусініксіз монахты есіне алды. Олдзен монахына уқсайтын осы кезбе билеушінің сауалынажауап бере алатын шыгар деп ойлады. Оны шақырып,билеушіге таныстырганда ол монахқа қурметпен соз айтты:“Аса қадірлім, мына мырзалар, окінішке орай, сурагымажауап бере алмай тур. Сіз соган жауап бермес ne едіңіз?”Монах сурады: “Сіздің сурагыңыз қандай?”Билеуші оган алдында болганның бәрін баяндап болып,сауалын қайталады: “Мынау бурынгы басшының портреті,бірақ оның беті қайда?”Монах бірден айтты: “О, билеуші!”Билеуші аитты: “Иэ, аса қадірлім!”“Ол қайда ?” —монахтыц жауабы осы болды.Сциенистер —олардьщ қатарына теологтар мен философтардыда косыңыз —объективті болгысы және қандай болсада субъективтіліктен аулақ болғысы келеді. Олар пікір оныобъективті бағалағанда немесе тексергенде ғана а қ и қ а т ,i358

эншейін ғана субъективті немесе жеке тәжірибе ештеңе емесдеген көзқарасты ұстанады. Олар тұлғаның концептуалдынемесе ғылыми айқындалған өмірі мен емес, тұлғалық өмірімен тіршілік құратынын ұмытады. Айқындау канша дәл,объективті, философиялық болғанымен, оның жеке өміргеқатысы болмайды, ол қайдағы бір зерттеу мүлкі болатынөмірге ғана қатысты. Бүл жерде мәселе объективтілікте немесесубъективтілікте емес. Бізге өз омірімізді озіміз пайымдаған,оны қалай сүруді ойластырған оте маңызды. Өзін өзі билейтінтүлға еш уақытта теория соғуға берілмейді, кітап жазуменжөне өзгелерге ақыл айтумен айналыспайды —ондай түлғаөзінің бір ғана, еркін жөне шығармашылыққа толы омірінсүреді. Сол омір қандай? Оны қалай табуга болады? “Мен”өзін ішінен біледі және ешуақытта сырттай білмейді.Обаку мен билеуші туралы әңгіме біздің әдеттепортреттер мен кошірмелерге мәз болатынымызды озімізгекөрсетіп береді. Адамды олдіге санаған кезде біз билеушініңсауалын қоюды үмытып кетеміз: “бүл портрет қой, ал бетіқайда?” Егер осы әңгімені осы Заманның тіліне кошірсек,оның мөнісі мынадай: “Экзистенцияны (түлғаны қосаесептегенде) салыстырмалы шешімдер мен пайдалыкомпромистерді үздіксіз ойлап табу қолдап түрады”. Туу —мен - өлу идеясы салыстырмалы шешім болып табылады, алпортрет салу —сентиментальді пайдалы компромисстің біртүрі. Бірақ соз нағыз түлға туралы болған жерде бүл жоқ,ал билеушінің сауалы бар: “Оның озі қайда?” Обаку дзенбуддизммонахы еді, сондықтан уақытты бос откізбей,билеушіні үғымдардың түс корушілік әлемінен бір ғанасөзбен оятып адды: “О, билеуші!” Жауап сол сәтінде айтылды:‘Иә, аса қадірлім!” Біз дол осы жерде түлғаның анализдер,абстракциялар, концептуалданулар палатасынан қалай секіріпшьіққанын кореміз. Егер мүны түсінсек, біз бүл кісінің кімекенін, оның қайда екенін, “Мен” деген кім екенін білеміз.trep адам қарагіайым қимылмен шендестірілсе, ол тірі емес,тек интеллектуалдық түлға ғана, сенің де “Менің” емес,меніңде “Менім” емес.» Вірде бір монах Джошу Джушинадан сүрапты: “МеніңМенім” не?” Джошу қарсы сүрақ кояды: “Сен таңертеңгі°тқаңды тауысып жедің бе?” —“Иэ, тауыстым”. —“Олай°лса, оз табағынды жу”. Ac ішу —кимыл, жуу - қимыл,Фақ дзен соны істеушімен —ас ішкен және жуған адамның

өзімен айналысады; экзистенциалды күйде, тәжірибе үстіндетүлға үсталмайынша, қимыл туралы да айтуға болмайды.Қимылды кім түйсінеді? Сананың осы фактісін саған кімхабарлайды? Ол жайлы өзгелерге айтып түрған сенің өзіңкімсің? “Мен”, “Сен”, “Ол” —осы барлық есімдіктер әлдененібілдіреді. Сол әлдене кім?Тағы бір монах сүрайды: “Менің Менім не?” Джошужауап береді: “Сен ауладағы кипаристі коріп түрмысың?”Бүл жерде Джошуды кору емес, коруші қызықтырған. Егер“ М ен” спиральдің осі болса, егер “М ен” ешуақыттаобьективтендірілмесе жэне фактуалданбаса, онда ол қалайболғанмен осында, дзен оны бізге жалаңаш қолмен үстапалуды және сол үсталмайтын, обьективтендірілмейтін немесеқол жетпейтінді үстазға көрсетуді қалай істеуге болатынынайтады (жапонша: фукатоку, қытайша пу-ко-тэ, санкритшеанупалабдаха). Ғылым мен дзен арасындагы айырмашылықосы. Алайда, дзеннің шынайыға ғылыми жолмен келуге қарсыеместігін, оның сциенистерге олардың жолынан озге —одангөрі тура, жүзін ішіне бүріан, шынайы жоне түлғалық жолбарын айтқысы келетінін еске сала кету керек. Олар мүнысубъективті деуі мүмкін, бірақ бүл олай емес.Түлға, индивид, Мен, Эго —бүлардың бәрі осы лекциядасинонимдер ретінде пайдаланылды. Түлға ахлақтық —еріктікнэрсе,индивид әртүрлі топтардың бәріне қарсы түр, эгопсихологиялық нәрсе, ал “Мен” бір мезгілде ахлақтықжәнепсихологиялық, сол күйінде ол діни мәнге де ие.Дзен көзқарасы түрғысынан алғанда “Мен” автономдылық,еркіндік, өзін өзі игеру және шығармашылықсезімдеріне ие екендігімен де психологиялық жағынанбірегей. Хокоджи бірде Басо До-ичиден (788 ж. өлген)сүрапты: “Он мың заттың ішінде жалғыз және серіксізтүрған түлға кім?” Басо айтыпты: “Сен Батыс өзенді бірүрттап тауыссаң, мен мүны саған айтамын”. “Мен” ментүлғаның жағдайы осындай. Ретті перцепциялар немесеәсерлер тобы туралы, Идея немесе бірлік принципі туралы,субъективті тәжірибенің динамикалық тоталдылығы немесеадамның қисық сызықты қимылдарының осі туралыайтатын психологтар мен теологтар дзенге қарсы бағыттакеле жатыр. Олар неғүрлым тез жүрген сайын, дзенненсоғүрлым алыстайды. Мен ғылым мен қисын (л о ги к а )объективті және ыдырағыш (ортадан тепкіш), ал дзен

субъективті және біріккіш (ортаға тартқыш) дегендісондыктан айтып отырмын.Біреу айткан: “Бүкіл сырт дүние индивидке оның түкемес екендігін айтады, бүкіл ішкі дүние оның —бәрі екенінекөзін жеткізеді.” Бүл тамаша сөз, ол біздің әрқайсымыздыңтыныш қана отырып өз болмысымыздың терең түстарынакөз жіберген кездегі сезімдерімізді анық бейнелейді. Солтереңде әлдене қозғалады және біздің дүниеге босқакелмегенімізді сыбырлайды. Мен бір жерден оқыдым: “Сенсынаққа жалғыз түсесің,шөл далаға жалгыз кетесің, дүниежалгыз сенен жауап алады”. Бірақ адам бірде өзінің ішінеадал үңіліп көрсе, ол сол сәтге өзінің жалғыз еместігін, иесіземестігін, қүла дүзде қалмағанын түсінеді. Оның ішіндепатшаға тән және қүдіретті жалғыздықтың әлдебір сезіміөмір сүреді, ол өзімен өзі болып түр, дегенмен, қалғантіршіліктен оқшауланып қалған жоқ. Осы бір бірегей жағдай,сырт қарағанда немесе объективті түрде қайшылыққа толыжагдай, дзен жолында шынайылыққа жақындағанда пайдаболады. Мүндай сезім интеллекті мен абстракцияларпатшалығының сыртына ш ыққан кезде өшіп алатыншыгармашылықтың жеке тәжірибесінен бастау алады.Шыгармашылық әдетгегі динамизмнен басқа, ол “Мен” депаталатын, өзін өзі анықтай білетін қайраткердің мөрі.Дербестік (индивидуальность) “Менді” анықтау үшінмаңызды нәрсенің бірі, бірақ дербестіктің саяси жәнеэтикалық сипаты басым, ол жауапкершілік идеясыментығыз байланысты. Дербестік салыстырмалылық патшалыгыныңменшігі. Ол өзін өзі дэлелдеу күштерімен бірігугебейім. Оны өзгелер әрдайым сезінеді және дәл сол мөлшердеҚадағалайды. Дербестік белсеніп шыққан жерде озара шекгептастау мен қыстығу сезімдері басым болады. Мүнда еркіндікжоқ, оның есесіне кідірістеу мен қыстығудың ауыратмосферасы бар. Адам езіліп-жаншылған күйде, ал соныңнәтижесінде психикалық ауытқушылықтың барлық түрлеріПайда болады.Индивидуация —дербестік пен индивидуализмнің ара-Жігін айыру үшін қажет объективті термин. Өзін ерекшелеуөзгені есептен шығарып тастауға үласқан жерде биліккеүмтылу бас котереді. Кейде ол бақылауға мүлде конбейтінтҮРДе болады; ол соншалықты күшті емес немесе аз ба, көппе, негативті болган кезде біз сынга шектен тыс төзімсіз20S-24361

боламыз. Мұндай сана кейде бізді Карлейльдің Sartor Resartusындағы“киім философиясын” еске салатын жиіркеніштіқұлдыққа итермелейді. Бұл сыртқы түр философиясы, мүндаәркім озге біреу үшін, өзі шын мәнінде кім екенінен гөріозгеше боп коріну үшін киінеді. Ал бүл шектен асып кеткенкезде бірегейлік жоғалады да, адам қайдағы бір күлкілімаймьшға үқсап кетеді.“Меннің” осы жагы өсіп кетіп, басым бола бастаған кезде,шынайы “Мен” итеріліп тасталады, езіп-жаншылады жәнетүк емес дәрежесіне .түседі. Біз мүндай жаншылудың неекенін білеміз. Шыгармашыл санадан тысты ешкім өшіре(жаныштай) алмайды, ол қалай болганда да өзін білдіріпотырады. Ол өзін табиги жолмен растай алмаған кезде,барлық кедергілерді —кейде күш корсету арқылы, кейдепатология арқылы —бүзып шыгады. Бірақ, екі жагдайда дашынайы “Мен” үміт қалмастай дәрежеде бүзылады.Осының бәрі мүңайтқан Будда бізді жалган көріністіңтүсінен ояту үшін анната, ниратма немесе эго-емес ілімінжариялады. Дзен-буддизм Будда үсынып отырган ілімдікорсетудің жагымсыз амалына толық қанагаттанган жоқ. Олмүны Будданың соңынан ергендер шынайыны іздеп адаспауыүшін ең тура және нақты түрде корсетеді. Риндзай Гигенненмысал келтірелік.Бірде Риндзай (867 ж. өлген) мынадай уагыз айтты:- 1 -“Жалаңаш тән уйіндісінің ішінде атауы жоқ адам бар,ол сендердің беттеріңнің қақпасынан кіріп-шыгып журеді.Кім буган әлі козін жеткізген жоқ, қараңдар, қараңдар!”Бір монах алга шыгып, сурақ қойды: “Осы атауы жоқақиқат адам кім ?”Риндзай мінберден тусіп, монахты алқымнан алды да,айқай cajidbi. “Айт, айт!”Монах толқып турды.Сонда Риндзай оны қоя берді де, былай деді: “Қандайсорлы бір уыс кір!”66 С өзбе-сөз, “кепкен балшық таяғы” , жапоншак аншикетцу,қытайша кан-ши-чуэ; ши балшық, кетцу таяқ.362

“Атауы жоқ нағыз адам” - бұл Риндзайдың “Мен” үшінтапкан термині. Оның ілімі түгелімен дерлік осы Адамға(нинь, жэнь) немесе Түлғаға арналған. Ол кейде оны “Жоладамы” (донинь немесе дао-жэнь) деп атайды. Ол Қытайдағыдзен-буддистік ақыл-ой тарихындағы осы Адамның адамтіршілігінің барлық фазаларына қатысатыны туралы сенімдітүрде айтқан ең алғашқы үстаз деуге болады. Ол өзшәкірттерін қажып-талмастан Адамды немесе шынайы“М енді” әйгілеу жолына үгіттеді. М үның соңғысыметафизикалық “Меннің” түрі, ол релятивтіліктің ақырғыөлемінің меншігі болатын психологиялық немесе этикалық“Менге” қарама-карсы түр. Риндзайдың Адамы “атауы жоқ”немесе “бірдеңеден тәуелсіз” (му-йе, ву-и) немесе “киімсіз,жалаңаш” ретінде анықталады.7 Бүл біздің ойымыздыметафизикалық “Менге” бағыттауға тиіс.Осылай алдын-ала түсіндірме жасай отырып, менРиндзайдан Адам, Түлға немесе “Мен” туралы үлкен үзіндікелтіремін, мүнда ол субъект туралы оте шебер жэне жанжақтыбаяндайды жэне “М ен”-нің дзен-буддистік түғырнамасын(концепциясы) түсінуде бізге көмектескісі келеді.Риндзай “М ен” туралы немесе “Риндзай —Сол —қазіртура алдымызда турган, жалгыз жэне нурга боленген, толықсаналы куйде дхарма туралы осы әңгімені тыцдап турганкісі. ”я(Будданыц ушмәнді тәні (трикайя) туралы айтып алып,индзай соз жалгады:)Сенім дім ін, осының бәрі — колеңкелер гана. Қ урметтілерім!Адамнан (жэнь) сендер осы колеңкелердің бэріменойнайтын барлық Буддалардың қайнарын, жол іздеушілердің,олар қайда журсе де баспанасын аңгаруга, білуге тиіссіцдер.Д харм ага уйып, оны угат ын сендердің физикалықтэндерің емес, қарын да, бауыр да жэне буйрек те емес,бірақ бос кеціст ік те емес. Сонда тусінуиіі кім ? Булсендердің алдарыцда толық Санасымен турган Сол. Оньщбейнесі бөлінбестей бутін, ол жалгыздық аясында нур иіашыпЩ р■Бул —драхма туралы қалай сойлеуді жэне оны қалайугуды білетін Сол.7 My-ие (жап.) жоне ву-и (қыт.) “тэуелсіз” дегенді д е,“киімсіз”Дегенді де біддіреді. Йе (и) бірде “тәуелді”, енді бірде “киінген” дегенмағына береді.Бул аударма Риндзайдың Риндзи року деп аталатын “Айтқан-Дарынан” жасалды.363

Егер сендер мупы көрерлік куйде болсацдар, онда сендердіңБудда мен патриархтардан еш айырмаларың жоқ. (Мунытусінуші) ешуақытта узілмейді. Ол біздің көзіміз жететінжердің бәрінде. Тек қана аффектілік уланудың кесіріненинтуиция узіледі; Шынайы тек біздің қиялымызбен ганабөлшектерге бөлінеді. Сондықтан, коптеген аурулардан азапшеккен куйде біз уштекті дуниеге қоныс аударамыз.Мен ушінбудан терең ештеңе жоқ, біздің әрқайсысымыз осы арқылыеркіндік ала алады.Жол іздеушілер! Ақылда пішін жоқ және дуниенің он елінкоктеп отеді. Козімен ол көреді, қулагымен ол естиді,мурнымен ол иіс сезеді, аузымен дәлелдейді, қолдарыменустайды, аяқтары-мен журеді.- 2 -Жол іздеушілер! Сендердің алдарыңда жалгыздық аясынданурланып, толық санасымен турган Сол, (дхармага) қулақсалган бул Адам (жэнь) еш жерде абыржымайды. Ол әлемніңон елінен өтеді, ол уштекті дуниеде озіне өзі қожа. Ол бәрінеенеді, бәрін аңгарады, оны (сол бір куйінен) бура алмайсың.Бір сәтте ол дхарма дуниесін оймен коктеп отеді.Будданы кездестірсе, ол Буддаша сойлейді, патриархтыкездестірсе, ол патриархша сойлейді, архатты кездестірсе,ол архатша сойлейді.Барлық жерде соз арнап, ол әлемнің барлық елдерін кезеді,барлык, тіршілік иелерін оқытады жэне сойте турып озініңойының бір сәтін де тастан шықнайды.Қай багытта журсе де ол таза, анықталмаган куйдеқалады, оның жарыгы әлемнің он елінің бәрін коктеп отедіжэне оныц бір нәтіне он мың зат меншікті.- 3 -Нагыз тусіну деген не? Бул — сен бәрінің ішіне енесің:қарапайымга да, қасиеттіге де, кірленгенге де, тазага да,сен Будданың барлық жерлеріне, Майтрейяның м унарасы на,Вайрочананың дхарма әлеміне кіресің, және сен қайда ж урсеңде, озіңмен (қалыптасудыц торт деңгейіне)тіршілік ет угекелуге, тіршиікті жалгауга, қирауга және жогалуга тиісжердіц бейнесін корсетесің.Будда, дуниеге келген соң, дхарманың улы доңгелегінайналдырды жэне нирванага әтті ( біз, қарапайым тіршілік364

иелері куткендей, дуниеде мәңгі қалудың орнына). Әйтседе осы келу мен кетудің ешқандай белгісі жоқ. Егер бізт ’уу-мен-өлуді зерттеп көрсек, ондай белгілерді ешжердентаппаймыз.Туылмаганның дхарма әлеміне өткен ол барлық жерлерменсаяхат қурып жур. Лотос қауызы әлеміне кірген ол барлықзаттардың Бос қуыстан туратынын және иіынайы еместігінкөреді. Жалгыз гана тіршілік иесі —Дао адамы (дао —жэнь)қазір менің дхарма туралы сөзімді тук емеске суйеніп тыцдаптур■Бул адам —барлық буддалардың анасы.Сондықтан, Будда тук емеске тәуелді біреуден туылган.Осы тук емеске тәуелді тусінікті болган кезде, Будда дақол жетпеске айналады. әлдебір кісі осыны коруге жетсе,оны нагыз тусінуші деп есептейді.Муны білмейтін шәкірттер есімдер мен лебіздергебайланып қалган, сондықтан да осындай есімдердің кедергісіалдында, олар қарапайым ба, дана ма, бәрі бір, кідіріпқалады. Олардың Жолды коруі қиындаганда, олар (Жолды)коре алмайды.Тіпті, Будда ілімінің он екі болімі де, нәтінде, тек создермен лебіздер (бірақ, шынайылық емес). Соны аңгармаганшәкірттер қарапайым создерден магына шыгарып алгысыкеледі. Ал олар журттың бәрі сияқты әлденеге тәуелдіболгандықтан, шәкірттердіңіоздері ықпалга шырматылыпқалады, сондықтан да, уштекті дуниедегі туулар мен олулерцмклынан аман қала алмайды.Егер сендер туулар мен өлулерден, олулер мен кетулердентыс қалгыларың келсе, еркін жэне тусаусыз болгыларың келсе,сендер осы дхарма туралы әңгімені қазір тыңдап турганАдамды мойындауга тиіссіцдер. Оның бейнесі де, пішіні де,тамыры да, діңгегі де жоқ. Бул —сол, оньщ турақты орыныжоқ, бірақ ол қимыл-қызметке толы.Ол барлық жагдайларга жауап береді жэне іскер, бірақол ешқайдан келеді. Сондықтан, сендерге оны табуга тырысукеРек, жэне де ол алыста; сендер жақындаган сайын олсендерден теріс бурылуын кушейтеді. Оның аты —’’қупия”.- 4 -Менің Жолды іздеушілердің бәрінің алдында дхармаУР&лысөйлеген созімді тыңдап турган Сол бар. Ол отқаан айды, суга батпайды. Тіпті, Наракудегі уш жаман жолга365

т ускенде де ол бақ ішінде қы ды ргандай болады. Булешуақытта кармалық зардаптарга туспейтін, тіпті, ащрухтар мен хайуандардың патиіалыгына кірсе де сойтетінСол. Бул неге булай? Өйткені, ол сескенетін жагдай дегендімулде білмейді.Егер сендер дана нәрсені суйіп, қаранайымды жек көретінболсаңдар, сендердің талайларыңа туу-мен-өлу мухитынабату жазылган.Жаман қумарлықтар ақылдан туады; егер сендерде ақылболмаса, жаман пигыл сендерді қалайша шырмаган болар еді?Егер сендерге бөлектеу мен озімсіну кедергі болмаса, сендеркезкелген уақытта еш куш жумсамай-ақ Жолга жетесіңдер.Әзірге сендер оз коршілеріңнің жанында куйбеңдеп, ақылдарыңшатасып жургенде сендердің талайларыңа туулар-мен-өлулерпатшалыгына қайта оралу жазылган; қаншама “есебі жоқкальп” тырыссаңдар да, Жолды танпайсыңдар. Одан горі өзмонастырьлеріңе қайтып келін,ойлану залында малдас қурыпотыргандарың дурыс.- 5 -Жолга тургандар! Сендер, қазір менің дхарма туралысозімді тыңдап тургандар, (оз денелеріңнің) торт элементіемессіңдер. Сендер —торт элементті пайдаланушысыңдар.Егер сендер муны (ақиқатты) коруге қабілетті болсаңдар,келу ~ мен — кетуден қутыла алмайсыцдар.М аган булсоншалықты белгілі, мен теріске шыгарарлық ештеце жоқ.- 6 -(Үстаз бірде маган мынадай уагыз айтты ):Жолга тургандар ушін озіне озі сену керек. Сырттаніздемеңдер. Егер оздеріңнен тыс жерден іздесеңдер, сендердіңназарларыңды мәніссіз жагдайлар аударып әкетеді жәнесендер ешуақытта жалганды ақиқаттан айыра ajmaücbiH,dap.Айтуы мумкін: “Міне Будда, міне патриархтар” деп, булбірақ нагыз дхарма қалдырган, соз куйіндегі іздер гана.Сендердің алдарыңа адам келіп,алдарыца қым-қуыт қосмәндісоз бен лебізді тартса, сендер уялып, кудіктеріңді мәпелеибаст айсы ңдар. Қиналганнан көрш ілеріце, достарыңажугіресіңдер. Өздеріңді жогалып қалгандай сезінесіңдер. Нагызерлер қожа, кім, келуші кім, не дурыс жэне не дурыс емес, іс366

деген не жэне баіиық деген не деген сияқты дау-шар мен босиылжыңга уақытын бекер жогалтпауга ntuic.Әзір Мен9 осы жерде турганда, мен монахтарды да, жайпенделерді де сыйламаймын. Маган кім кы се де, мен келушініңқайдан екенін Ол қанша бойын жасырганымен, мен оныц унемісвздерге, ниеттерге, лебіздерге суйенетінін білемін, ал оныңбәрі ~ тУс пен уйқы гана. Мен тек барлық ықтималжагдайларды игерген Адамды гана коремін. Тек соның озігана барлық Буддалардың асыл тақырыбы болып табылады.Будда куйі озін Буддамын деп ж ариялай алмайды.Тәуелсіздігі жоқ жол адамы (дао-жэнь немесе доин) озініңкуйін игере алады.Егер біреу маган келін: “Мен Будданы іздеп журмін ” десе,мен оның алдынан нэк куйде шыгамын. М аган келін,бодхисаттва туралы сураса, мен қайырымдылық куйінде(майтри немесе каруна) жауан беремін. Егер бодха (немесенурлану) туралы сауалмен келсе, мен теңдесі жоқ сулулықкуйінде ж ауан берем ін. Н ирвана жайлы сураса, ментамылжыган тыныштық куйінде жауап беремін. Куйлерөзгеруі мумкін, озгермейтін —Адам. Сондықтан (айтады):“(Ол) '° жагдайга сэйкес піиіінін озгертіп отырады, Ол сәулесісуга өзгеріп тусетін Ай сияқты”.(Бул жерде қысқаша тусіндіру қажет. Қудай, әзірше озіиіінде, өзімен озі жэне озі уиіін куйінде турганда абсолюттісубъективтілік, иіуньята. Ол қозгалысқа келсе-ақ болды, солсәтте ол жаратушы да, уздіксіз озгеретін куйлері немесежагдайлары бар дуние де болып кетеді. әденкі Қудай немесеТэңір оз жалгыздыгының аясында сақтаулы турмайды, олзаттардың қисапсыздыгының ішінде болады. Адамның угынуыуақытша, сондықтан ол бізді уақытшалықты умытуга жэнеҚудайды біздің кеңіст ікт ік-уақы т т ы қ жэне себепт ідуниеміздің сыртына орналастыруга мэжбур етеді. Буддизмтерминологиясы сырт т ай христ ианды қт ан қат т ыеРекшеленеді, бірақ, тереңде екі агын кездеседі, ойткені, олар1Р гана қайнардан бастау алады.)логиУағызда Адамды (жэнь) нем есе, менің термино-^ тхэн да, “абсолютті субьектілікті” білдіріп түр.кетел' “пжеРДе қосылып отыр, ал қытай тілінде айтылмайбілдіпе ■ Л жерде шьінайыны, Адамды, Түлғаны немесе “Менді”367

- 7 -Жолга тургандар! Сендерге букіл әлеммен кедергісіз журууиіін, сендерді мына адамшылыгы жоқ рухтар алдамас ушін(ягни, дзеннің жалган жол көрсетушілері) нагыз тусінудеңгейіне жетуге умтылу керек.Асып туган (высокорожденный) деп еиітеңемен озіншырмамаган, іс-істемеу куйінде қалган адамды айтамыз.Оның кунделікті омірінде тотенше ештеңе де жоқ.Сендер сыртқы дуниеге ж уздеріңді бурган бойда-ақкоршілеріңнен өздеріңнің мүиіелеріңді іздей бастайсыңдар(олар сендерде ж оқ болып кет кен си яқт ы ). Сендерқателесесіңдер. Сендер тіпті Будданы іздеулерің мумкін,бірақ, бул, бар болганы, есім гана. Сендер іздеуге шыгатынСоны білесіңдер ме?Буддалар мен натриархтар әлемнің он елінде, өткензаманларда да, болаиіақта да, қазір де корінеді, олардыңмақсаты дхарманы іздеу. Барлық Жол іздеушілер (бодхи),қазір жолды зеоттеумен айналысып жатқандар, бәрі де озгеештеңе емес, дхарманы іздейді. Олар оны тапса, олардыңміндеті атқарылганы. Олар әзір оны тапқан жоқ, олартіршіліктің бес жолымен жол шегіп жур.Дхарма деген не? Ештеңе де емес —Ақыл. Оның пішініжоқ және дуниенің он елін коктеп отеді, оның қызметі туракозіміздің алдында отіп жатыр. Адамдар буган сенбейді. Олароныц аттарын, ол туралы пайымдарды табуга тырысады.Олар оз бойиіарында Будданың дхармасы бар деп қиялданады.Олар мақсаттан қаншама қашық тур! Кок пен жердіңарасындай жерде.Жолга тускендер! Қалай ойлайсыңдар, менің уагызым нежайлы? Ол қарапайым адамга да, даналарга да жетерлік,кірленгендерге де, тазаларга да, пенделерге де, дуниеден базкешкендерге де келетін Ақыл туралы.Әңгіме сіздің 11жай емес, дана емес, дуниеде емес, дуниедентыс емес екендігіңізде.Дунияуи нэрсеге de, дунияуи емеске де, қарапайымга да,данага да есім бекітіп беретін Сіз. Бірақ дунияуи de, dynuHyuемес me, қарапайым da, daiia da осы Адамга есім (атау)бекіп бере алмайды.11 “Сіз” бул жерде “Адамда” бой корсеткен “Ақыл” мағынасында-Бүл терминдер бір-бірін алмастыра береді.368

Жолга тускендер! Сендерге осы ақиқатты устану жэнееркін пайдалану керек. Есшдерге бекп қалмаңдар. (Ақиқат)қупия тақырып деп аталады.- 8 -Дегдарды озге адамдар жолдан шыгара алмайды. Ол қайдабара жатса да, озіне озі қожа. Ол тоқтап турса да, оныцжагдайы жақсы.Кішкентай кудік бас котерсе-ақ болды, зулым рухтарақылды билеп алады. Бодхисаттва кудігін мэпелеген бойда,туу мен олу перісі қимылга керіседі. Оз ақылдарыңды қозудантыйыңдар, сырттан ештеце қаламаңдар.Жагдайлар туа қалса, олардың толық корінуіне мурсатберіңдер. Сендерге тек қана барлық уақытта қимылдайтынСоган гана сену керек. Оны пайдалану амалында ерекшеештеңе жоқ.Сендердің ақылдарыңда бір ой туа қалса болды, бірденуштекті дуние пайда болады, оныц алты бірдей сезімдікрольге болінген коптеген жагдайлары бар. Сендер жагдайларгажауап р ет ін де қимылдауды ж алгаст ы рып т ургандаіштеріңде соны қалайтын не?Ойдың бір сэтінде сендер кірленген мен тазага, МайтрейяМунарасына жэне Үш Коз Жеріне кіресіңдер. Сендер қайдажурсецдер де, барлык, тустан бос есімдерді гана коресіңдер.- 9 -Жолга тускендер, озіңе шынымен адал болу қиын! Буддадхармасы терец, қараңгы және олшемсіз, бірақ ол тусініктіболган кезде ол қандай жеңіл! Мен кунузақ журтқа дхарматуралы айтамын, бірақ шэкірттер меніц создеріме назароудармайды Олардыц аягы оныц устін неше мыц рет басты!Әйтсе де олар ушін ол мулде қараңгы.(Дхарма) ешқандай пішінсіз, ол озінің жалгыз ганалыгындаөзш қалай корсетеді! Сенімнің жетіспегендігінен олар оныоныц есімдері мен создері арқылы угуга тырысады. Озомірлерініц жарты гасырын олар омірсіз тэнін бір есіктенектші есікке қарай апаруга босқа жумсайды. Олар ел бойыменжогары да, томен de босып журеді, сомкелерін (ақылсызУстаздйрдыц бос создеріне толы куйде) котереді де журеді.Іөменгі әлемніц билеушісі, әрине, бірде олардан барлықтоздырган муліктері ушін жауап алады.369

Қадірлілер! Мен сендерге оны сырттан іздеп жатқан кездедхарма жоқ дегенде, мені иіәкірттер түсінбейді. Одан соңолар іштеріне қайта бүрылып, мән іздеумен айналысады. Тыкөкке ж абысып қалды , олар қозгалы ссы з түр. Оларпатриархтар уагыздаган буддашылдық дәстүрі осы екен депойлайды. Бүл үлкен қате. Егер сендер мызгымайтын тазалықкүйіне түрган оздеріңнен талап еткен соң түссеңдер, ондаБілместік 12 (түнегі) сендерді билеп '3.Ежелгі үстаз айтады: “Тынышталудың қара шыңырауыбар, әне, содан қорқу керек”. Бүл мен бүрын айтқан нәрсеніңозі. Егер де сендер қозгалыста болуды “дүрыс” деп қабылдасаңдар,онда оны осімдіктер де біледі гой. Оны Дао дейалмайсың. Жел табигасы қозгалгыш, жер табигасы қозгалыссыз.Бірақ, екі жагдайда да бүл олардың оз табигасы емес.Егер сендер ( “Менді”) қозгалыс үстінде үстагыларың келсе,ол қозгалыссыз; қозгалыссыз күйде үстамақ болсаңдар, олқозгалысты жалгастырады. Ол тулаган толқынды коктейжүзген балықты еске салады. Қадірлілерім, қозгалыс пенқозгалыс-емес ( “М еннің”) екі жагы, обьективті қарастырылган,өзге емес, ештеңеден тәуелсіз және (шынайылықтыңекі жагы —біресе қозгалысты, біресе қозгалыс-еместі еркінпайдаланатын Жол адамының озі... (Шәкірттердің копиіілігіосы түзаққа түседі). Бірақ, егер ойы қаранайым үлгілер иіегіненшыга алатын адам 14 табыла қалса жэне маган келсе, ондаМен озімпің күллі болмысыммен қимылга кірісемін.1512 Санскритше - авидья13 Қозғалыссыздық, тазалық, бейжайлық, тыныштық сананың өзішінде ойдыңәртүрлі толкулары біртіндеп азая бастайтын күйіне мезгейді.Бүл, сонымен қатар, Білместіктің немесе Санасыздықтың шыңырауЫдеп те аталады. Дзен үйренушісіне бар күшін салып мүндай күйден қашукерек, ол ешуақытта дзен жаттығуларының мақсаты бола алмайды.14 Адамдардьщ үш калассы — жоғары, орта жоне томен — олардыңтабиғи дарындылығына немесе өздерәіне төн буддизм акиқаттарыныңтүсінуі қабілеттеріне қарай айтылады.15Қытай түпнүскасында “Мен” мен оның барлық модификацияларышан-шень (жап. сан-зо) деп беріледі, бүл Риндзай өзін өзі атағандай,“тау монахы” дегенді білдіреді. Бүл сыпайы титулды осы салыстырмалыжоне шектелген дүниеге жататын индивид —Риндзайға байланысты емес,нүрға бөленген, абсолютты субъективті немесе бос кеңістіктің трансценденттіпатшалығында өмір сүретін Риндзайға қатысты ғана айту керек.Адам немесе кісі бүл патшалықта қозғалмайды жөне өзін ішінара индивидуалданғантіршілік иесі, психологиялық түрғыда анықталған “Меннемесе абстрактілі идея сияқты үстамайды. Ол күллі өз болмысыменнемесе түлғасымен қозғалыс үстінде. Бүл бүдан әрі түсініктірек болады.370

Қадірл іл ер ім ! Дол осы ту ста шәкірттерге оздерінің букілынталылыгын пайдалану керек болады, өйткені, осы жердеjfcypin келе жатсаң, бір жутым ауага да орын қалмайды.Бул найзагай жарқылын немесе болатқа тиген кремнийдіңушқыныны еске салады. (Бір сәт) және бәрі оте шықты.Егер шэкірттің козі адасып журсе, онда бәрінің жогалганы.Сіз оз ақылыңызды қолданасыз, бірақ ол сізден тайқып кетеді;сіздің ойыңыз қозгалган бойда ол сіздің ту сыртыңызда турады.Бірақ, тусінетін кісі біледі, ол тура соның алдында турады.16Қадірлілер, сендер табақ салынган сомкені және боққатолы тәнді арқалап журсіңдер17, бір жерден Будда менДхарманы табуды ойлап, есіктен есікке жугіресіңдер. Бірақ,Сол - дэл осы кезде қарап турган біреу — кім екенінбілесіңдер ме? Тамыры да, жас оркен иіыбықтары да жоқболса да, ец шапшац Сол. Сендердің устагыларыц келеді, олусталмайды, сендер оны сыпырып тастагыларың келеді, алол тарап кетеді. Сендер оныц соцынан кууды удеткен сайын,ол сендерден қашықтай туседі. Оныц естілмейтін даусықулақ қурыш ын қан ды рады . С ен ім і ж оқт ар ом ірінмақсатсыз зая кетіріп жатыр.Жолга тускендер! Ойдыц бір сәтінде ол Лотос қауызыәлеміне, Вайчорана жеріне, Азаттық жеріне, Жогаргы куиітержеріне, Тазалық жеріне, Дхарма әлеміне енеді. Лас пен тазага,қарапайы м м ен д а н а га , х ай уан дар м ен аш р ухт арпатшалыгына енетін де Сол. Ол қайда аяқ басса да, біз оныңтууы-олуінің ізін қалай тырыссақ та тапнаймыз. Біздіцқолымыздагы дәні жоқ туқымдар гана, бул гулді ауадан корусияқты. Олар біздіц оздерін уст ауга т ы ры суы м ы згатурмайды. Иелену мен жогалту, иә мен жоқ — барлыққарама-қайшылықтар бірден серпіліп тасталуы керек...Мен, may монахы устанган жолга келетін болсақ,Щиқатпен (тусінумен) келісу мақулдауда немесе терістеудеболады. Мен барлық жагдайга жеціл және еркін енемін, менеиітецеге араласпаган сияқты ойнақы қимылдаймын. Меніцжан-жагым қалай озгерсе де, ол маган эсер етпейді. Егермаган бірдеце алгысы келіп келсе, мен жай гана оган козтастау ушін шыгамын. Ол мені білмейді. Мен әртурлі киімдеркиемін, ал менің создерім мен пайымдарымның торынаg- . ~ Дхарманы, Шынайыны, Түлғаны, Адамды немесе ДаоныРетін, аудармашының қосқан сөзі.371

тускен, ойсыз тускен шэкірттерім өздерінше тусінік беребастайды. Оларда айыра білу қабілеті жоқ! Олар меніңкиімдеріме жабысып, соның тустерін айыра бастайды: кок,сары, қызыл немесе ақ. Сонда мен оларга жузімді бурамында, айтамын: “Сендер әртурлі киім киіп журетін Адамдытани аласыцдар ма ?” Дэл осы жерде олар ақыры бурылып,мені (осы куйдегі) таниды!Қадірлілерім, (Ш ынайыга) киім кигізуден сақ болыңдар.Киімдер өздерін өздері анықтай алмайды. Адам әртурлікиім — тазалық киімін, туылмаганнның киімін, нурланукиімін, нирвана киімін, патриархтар киімін, Будданыңкиімін кие береді. Қурметтілерім, осының бәрі —дыбыстар,сөздер, олар біз мезгілімен ауыстырып киетін киімдерденартық емес. Іиі қозгалады, дем ауыз, тіс аркылы шыгады,содан әртурлі дыбыс пайда болады. Егер олар болек-болек,айқын иіықса, тіл туйсініледі. Біз дыбыстардың оздерімәніссіз екенін осылай угамыз.Қурметтілерім, біз дыбыстар мен создердің комегіменемес, сана модустарын озгерту арқылы ойлаймыз жәнесезінеміз, ал қайгының бәрі — біздің уст імізге киетінкиімдеріміз. Адамдардьщ киімін қате тусінікпен шынайыгабалап журмеңдер. Егер сендер муны қоймасаңдар, сансызкальптерді қанша коктеп отсеңдер де, сендер киім жоніндегімаман гана болып қаласыңдар. Сендер сол куйлеріңде ушдуниені кезіп, туулар —мен —олулер доңгелегін айналдырыпжуре бересіңдер. Бул істеу-еместің ішіндегі омір емес. Ежелгіустаз былай деген:Мен кездестіремін (оны) және бәрібір танымаймын (оны),Мен сойлесем (онымен) және бәрібір (онық) аты маганбейтаныс.Біздің заманымыздагы шәкірттер (шынайыга жетуге)қабілетті емес, олардыц тусінігі есімдер мен создердің шегіненсыртқа шыга алмайды. Олар оздерінің қымбат дәптерлерінеақылынан алжасқан устаздарының создерін жазып алады да,уш рет, жоқ, тіпті, бес рет орап, қоржындарына муқият т апсалып қояды. Олар соларды сырт адамдардьщ козіненсақт айды . Олар уст аздары ны ң сөзік аса қурмет пенжинақтайды, оларды аса тереңнің (дхарманын) озі деп біледі.Бул қандай ақымақшылық! Кеуіп қалган кәрі суйектерденқандай нәр алуды армандайды олар ? Жақсыны да, ж ам андыда білмейтіндер бар. Олар бір қолжазбадан екіншісіне көшіп,372

узақ ойланулар мен есептерден кейін (өз мақсаттарынақаж ет) бірнеше лебіздерді ж инайды. Олар бір туйірбалшықты жутып, қайта қусып, біреуге беретін адамгауқсайды. Олар осекиіілер сияқты естігендерін ауыздан-ауызгалсеткізеді; бул тукке турмайды, олардың куллі өмірі детукке алгысыз.Олар кейде “Біз —сыпайы монахтармыз” дейді, ал оларданБудда ілімі туралы сурасаң, унсіз қалады, айтарга сөзтаппайды. Олардың көзі қараңгылыққа қадаулы, ал ауыздарыиінагаиі сияқты J 8Дуниеге Майтрейяның озі келсе de, олар озге dynue ушінжаралган, олар омір ауруын сезіну уиіін тозаққа жолтартады.Қадірлілер! Әрлі-берлі маңгазсып талтаңдаганда не іздепж урсіңдер? Соның нәтиж есінде тек қана окшелеріңдітоздырумен иіектелесіңдер гой. (Мундай жалган багыттакуш жумсагандарыңмен) сендер бір де бір Будданы қолгатусіре алмайсыңдар. (Муундай бекер әурешілікпен) жетугеболатын Дао жок,. (Әншейін куйбецмен) жузеге асырылатынДхарма жоқ. Сендер сыртқы пішіні бар (улы ерліктің отызекі белгісі бар) Будданы іздеп жургендеріңде, сендер оныцөздеріңе мулде уқсамайтынын біле алмайсыңдар. Егер сендерөздеріңнің әуелгі ақылдарың қандай екенін білгілерің келсе,мен айтайын: ол жалгаулы да емес, ажыратылган да емес,қадірлілер, ақиқат Будданың бейпесі жоқ, ақиқат Даоныц(немесе бодхидің) субстанциясы жоқ, ақиқат Дхармада пішінжоқ. Үшеуі бірлікке (Шынайыга) қуйылады. Тусінуге жетеолмаган ақылдардың талайына кармалық сананың беймәлімтагдыры жазылган.4.Коан- 1 -Коан —ұстаз шәкіртіне шешу үшін тапсыратын проблема,проблема —аса сәтгі термин емес, сондыктан, мен жапондықК-о-ан (қытайша —Кунь-ан) терминін дүрыс коремін. Ко —сөзбе-сөз “қоғамдық”, ан - қүжат. Бірақ, “қоғамдықпай ^,аштаи немесе бамбуктен жасалган қүрык йыкка жүк салып тасуғаНДаланылған. Үзын болса, ол жүк салмагымен майысады. Ринедзайахтардыц ауызын соған теңеп, келекелеп отыр.373

қүжаттың” дзенге еш қатысы жоқ. Дзен үшін дүниеге келгенсәтге әрқайсымыз ала келген, өмірден кеткенше мәнін білугетырысатын текст қана жалғыз “қүжат” болып табьшады.Махаянадағы әфсанада айтылады: Будда анасыныңтәнінен шыққан сәтте “Жогарыда аспан, төменде жер, жалгызмен қастерленушімін”, —депті. Будда мүра еткен “қүжат”осындай; оны кім сәтті оқыса, сол дзен жолын қуушы болмақ.Мүнда еш қүпиялық жоқ, бәрі бізге ашық жэне “жария”(публично) —әрқайсысымыз үшін солай. Коретін көзі барларүшін бүл өсиет қиын да емес. Егер онда әлдебір қүпиямагына болса, ол қүпия “қүжатта” емес, біздің тарапта.Коан біздің оз ішімізде, дзен үстазы бізге оны аныгырақкөруіміз үшін көрсетіп береді. Әдетте, үстаз тауга саяхатжасайтындар үстайтын асатаяқ пен дорба үстап жүреді.Бүгіндері үсатздың қолындагы асатаяқ билік символынаайналып кетті, ол сол билікті білдіру үшін оны қолына жиіалады. Ол оны жүрт алдында көтеріп: “Мынау —асатаяқемес. Сендер оны қалай айтасындар?” деген сияқты бірдеңеайтуы мүмкін. Ол былай деуі де мүмкін: “Егер сендер мүныасатаяқ десендер, сендер “сүйенесіндер” (немесе растайсыңдар);егер, асатаяқ деп атамасандар,, сендер “қарсыжүресіндер” (теріске шыгарасындар). Растау мен терістеуденөзге оны қалай атайсындар?” Бүл Коан диалектикалық қанаемес. Білетін шәкірт айтқан шешімдердің бірі мынау: бірдеүстаз осыны айтқанда, монахтардың бірі саптан шыгып,үстаздан асаны алып, ортасынан сындырды да, сынықтардыжерге тастай салды.Басқа бір үстаз асатаягын көтеріп, жүмбақ мәлімдемежасайды: “Егер сендерде асатаяқ бар болса, мен оны сендергеберемін, егер жоқ болса, мен оны сендерден алып аламын”.Кейде үстаз мейлінше занды сауал қояды: “Сендер қайданкелдіндер?” немесе “Сендер қайда бара жатырсындар?” Бірақ,оның тақырыпты кенет өзгертіп, былай деуі мүмкін: “Меніңқолдарым Будданың қолдарына қандай үқсас! МеніНаяқтарым есектің аяқтарына қандай үқсас!”Сауал тууы мүмкін: “Қолдың Будда қолына үқсасты гы н д ане мән бар, ал аяқтың есек аяғына үқсастыгы ф а н тасти к ал ы кнорсе болып естіледі. Солай болды-ақ делік, бірақ мүнынбіз байыпты түрде айналысып отырган тіршілік етудің түпкімәселелеріне қандай қатысы бар? “ Егер сіздің с о л а иойлагыңыз келсе, үстаздың айтқандары мен с а у а л д а р ы“магынасыз” деп есептелуі мүмкін.374

Осындай “мағынасыздықтың” өзге үстаз сөздеріндегібірнеше мысалын келтірелік. Шәкірт “Он мың заттыңортасында жалғыз және серіксіз түрған кім ?” депсүрағанда, үстаз жауап береді: “Егер сен бір жүтқандаБатыс өзенді тауысып ішіп қойсаң, жауабыңды беремін.”Біздін бүған шүбәсіз реакциямыз, айтарымыз мынауболар: “Бүл мүмкін емес қ о й ” . Алайда, тарих бізгеүстаздың сол ескертуі сүраушының санасындағы қараңгыжертелені ашып бергенін айтады.Сол үстаз мынадай қате сауал қойған монахтыңкеудесінен үрыпты: “ Бодхидхарма Қытайға Батыстанкелгенінде не мән бар?” Бүл “Дхарманың түпкі мәніқандай?” деп сүрағанмен бірдей. Бірақ монах қүлағанжерінен түрып, ауырсынғаны басылған соң, шын жүректенкүліп, батьш түрде былай деген: “Осы дүниедегі самадхидіңкезкелген пішіні шаштың түбінде болатыны қандай қызық,ал мен қүпия монді терең тамырынан іздеппін!” Үстаздыңсоққысының шәкірттің батыл мөлімдемесіне қандай қатысыбар? Біз мүны әзірге интеллектіге сүйеніп түрғанда түсінеалмаймыз. Мүның бәрі бізге қанша мәніссіз корінгенмен,біздің концептуализацияға үйренген әдептіміз ғана қарсыалдымызда, жалаңаш күйінде түрған соңғы шынайылықтыаңғара алмай қалуға себеп болып отыр. “Мәніссізде” магынааз емес, ол жамылғының сыртына отуге мүмкіндік береді —ол біз салыстырмалылықтың бергі жағында қанша түрсақ,сонша түра береді.- 2 -Бүгіндері “коан” атауыменбелгілі болған осы “сүрақтармен жауаптар” (жапонша , мондо) олар дүниеге келген кездеонша белгілі емес еді.Олар сол кезде ақиқатты іздеушілерге жол болды, үстаздармонахтарды нүрлануға жетелейтін жол болды. Дзенді белгілібір дәрежеде жүйелі түрде зерттеуді Сун доуірінің 12-ғасырдағы үстаздары бастады. Олардың бірі медитация үшінкоан ретінде Джошудың “ Му”-ын алып, шәкірттерінеҮсынды. Му тарихы мынадай:Джошу Джушин (778-897) —қытайша, Чжао чжу Чуньшень- Тан династиясындағы үлы үстаздардың бірі. Бірде“? ! ”ОНаХ с^Рапты: “Тобетте Будда табигасы бар ма?” ҮстазМУ- деп жауап берген, бүл созбе-соз “ж оқ”, “онда375

болмайды” дегенді білдіреді. Бірақ, коан ретінде пайдаланылатын“Му”-дың мағынасы маңызды емес —бүл жәйғана “My”. ПІәкірт, оның мағынасы “иә” дегенді білдіреме, “ж оқ” дегенді білдіре ме, өзге ме оған мән бермейдімағынасыз “Му!” деген дыбысқа күллі зейінін бағыттайдыЖай ғана “My!”, “My!”, “My!”“My” дыбысын бірқалыпты қайталау ақыл оған түгелтойып, ол ақылға сіңгенше, басқа ойга орын қалмағаншажалғаса береді. Мүны айтып отырган шәкірттің өзі осыдыбыспен шендесіп, біте қайнасып кетеді. Бүдан әрі “Му”-ды айтып отырган индивид жоқ, өзін өзі қайталайтын “My!”гана бар. Өзін өзі түйсінетін түлга емес, “My!” қозгалады.Олтүрады, жүреді, отырады, ас ішеді, сөйлейді және үнсізқалады. Индивид енді сана аумагынан жогалады, оньщ орныненді өзі өзін қайталаган “Му!” басты. “Көкте —кок аспан,төменде —жер, жалгыз мен ең қастерленушімін!” “My”дегеніміз осы “Мен”. Біз енді “My” , “Мен” және ҒарыштықСанадан тыс үшеуі бір гана нэрсе, , ал біреу —үшеуініңбәрі дей аламыз. Бір бейнелілік немесе шеңдесудің осы күйібасым түскен жагдайда сана бірегей жагдайга түседі, меноны “саналы санасыз” немесе “санасыз саналы” деп атаймын.Бүл эзір сатори тэжірибесі емес. Бүл самадхи деген күйгесэйкес келеді, ол “тепе-тендік”, “бір бейнеде болу”, “селтетпестік” немесе “тыныш тық” күйі. Дзен үшін бүлжеткіліксіз: ояну процесі отуге тиіс, ол тепе-тендікті жарыпжіберіп, сананның салыстырмалы деңгейіне қайтып экеледі.Сол кзеде сатори болады. Бірак, іс жүзінде осы салыстырмалыдеңгей деп аталатынның өзі релятивті емес. Бүлсаналы жэне санадан тыс деңгейлерінің шекара аймагы. Оганжеткен бойда сана санадан тыстың хабарларын озіне сіңіреді.Дэл осы сэтге түпкі ақьш өзінің шексіздікке бекініп алганынтүйсінеді. Христиан терминдерінде бүл —жан өзінің ішіненозі Тірі Қүдайдың дауысын есітетін сэт. Ебірей халқы МоисейСинай тауына барып, оз есімін “Я есмь сущий” — “Меншынмын!” деп айтқан Қүдайдың дауысын естігенде ақылдьЩдэл осы күйінде болды деуіне болар еді.- 3 -Сауал мынау: “Сунь дәуірінің үстаздары “Му” дзентэжірибесі үшін эсерлі қүрал екенін қалай тапқан?” “Myде интеллектуалды түк те жоқ. Бүл жердегі жагдай мондода-

ғыдан өзгешелеу. Эрине, кез келген сауал интеллектуалдандырудыталап етеді. “Будда деген қандай нәрсе?”, “Мендеген не?”, “Буддизм ілімінің басты принциптері қандай?”“ӨмірДІҢ мәні неде?” “Өмір оны сүруге түрарлық па?” Осысауалдардың барлығы әлдебір “интеллектуалдылық” немесеакылды жауапты талап ететтін сияқты. Егер осы сауалдардықойғандардың бәріне оралып, “ Муды” “зерттеумен”айналысыңдар деп жауап берсе, олар мүны қалай қабылдағанболар еді? Олар қайран қалар еді, әрі мүндай үсыныстықалай орындау керектігі де түсініксіз ғой.Дзен үстанымы әртүрлі сүрақтарды ескермеуде екенінайта кету керек, өйткені, сүрақ қоюдың өзі дзен рухынақарсы нөрсе. Ол бізден сауалды емес, сауал қоюшының өзінүстауды талап етеді. Мүны екі мысалмен растауға болады.Башо До-ичи Тан династиясындағы үлы үстаздардыңбірі, ал біз дзеннің өзі содан басталған дер едік. Оның сауалқоюшыларға қолданған амалы мейлінше революциялық,бірегей нэрсе болды. Сауал қоюшылардың бірі Суйро еді,дзен ақикаты туралы сауал қойған оны үстаз үрыпқүлатыпты19. Келесі бірде Башо буддизмнің бірінші үстанымытуралы сүраған монахты үрған. Ал үшінші рет бар жазығы —“Бодхидхарманың Қытайға келуінің мәнісі неде?”20 дегенсауал қойғаны болған кісіні қүлақ-шекеден бір қойыпты.Сырт көзге Башоның мүндай дөрекі қылығы оған қойылғансауалдарға еш қатысы жоқ нәрсе, мүмкін, оны соншалықтыөмірлік маңызы бар сауал қоюға лайық еместерді жазалаудеуге де болатын шығар. Танданарлығы сол, монахтардыңбүл қылыққа ренжімегені, намыстанбағаны да емес.Керісінше, олардың бірі қуанышпен және сүйсініспен : “еңқызығы —сутралардың барлық ақиқаттары бізге шаштыңүшында түрғандай көрінетіндігінде!” депті. Үстаздың өзшәкіртінің кеудесінен қойып қалғаны оның кеудесіненосындай трансцендентті кереметті қалайша шығарған?Басқа бір үлы үстаз, Риндзай, сауалдарға “Кату!” дегентүсініксіз лебізбен жауап қайтаратын одетімен белгілі. Тағыбір үлы, Току-Сан, қолына таяқты монах аузын ашпас бүрыналатын болған. Оның әйгілі сөзі бар: “Егер сенің айтатын192020s.25377

бірдеңең болса, таяқпен отыз соққы, егер сенің түк айтарыңболмаса, таяқпен отыз соққы!”. Біз әзірге салыстырмалылықпен интиллигибельділік деңгейінде қалып түрған кездеүстаздың мүндай қимылы бізге түсініксіз; біз монахтарсүрақтары мен ашушаң түлғаның ызалы қылығы арасындагыбайланысты аңгара алмаймыз; мүның сауал қоюшыларгақалай эсер ететіні оз алдына. Байланыссыздық пен ақылғасыйымсыздық бүл түста, кемітіп айтсақ, кісі таңданарлық._ 4 _Ақиқат мынада —адамның тіршілік етуінің түтастығыинтеллектіге сыймайды, оны мен, сөздің бастапқымағынасында айтсақ, ерік айналысады. Интеллект тек қанаәрқилы сауал қоя алады —мүның оған толық қүқы бар -бірақ, одан үзілді-кесілді жауап күту одан тым көп нәрсекүту болар еді, ойткені, оның қызметінің табигасы ондайемес. Жауап біздің болмысымыздың тереңдегі қабаттарыныңастында жасырулы жатыр. Оны үстіге шығару үшін еріктімейілінше тітірету керек. Ол өзін бізге сезінерлік деңгейдебілдірген кезде ғана түсйсінудің есігі ашылады, сонда бізбүрын түсімізге де кірмеген жаңаша көруге ие боламыз.Интеллект үйғарады, бірақ үйғарушының дегені болабермейді. Біз интеллект туралы қанша айтсақ та, ол, сайыпкелгенде, тым үстірт, ол сананың үстінде жүзіп жүреді.Санадан тысқа қол жеткізу үшін сананың үстін сындырукерек. Б ірақ санадан тысты психология саласынажатқызатын болсак, онда дзен магынасындагы сатори туралысоз етудің өзі артық. “Онтологиялық санадан тыс” деп атаугаболатынды үстау үшін психологиядан әрі асу керек, онытрансценденттендіру керек.Сун дәуірін ің үстаздары мүны өздерін ің үзақтәжірибесінен, сондай-ақ, өз шәкіртгеріне көзқарастарыныңтәжірибесінен түсінді. Олар интеллектуалдық апорияныинтеллекгінің ізі де жоқ, бірақ интеллектіден әрі отуге дегентаза ерік қүлшынысы бар “Му!”-ды пайдалану арқылыжарып жібергісі келді. Мен өз оқырмандарымды олардынмені таза анти-интеллектуал деп санамауы үшін ескерткімкеледі. Мен тек интеллектіні ең соңгы шынайылық депқабылдауга гана қарсымын. Интеллект шынайының —мейлі,жалпы болса да —орнын анықтау үшін керек. Бірақ шынайыинтеллект оз пигылдарын жогалтқан кезде гана үсталады.378

Дзен мүны біледі, сондықтан, коан түріндегі, интеллектініңдӘмі шығатын пайымдауларды үсынады. Бүл оныңкисындык негіздеуге жол бергені немесе оған әлдебір орынкалдырганы сияқты. Келесі мысалдар менің нені мегзепотырғанымды түсіндіріп береді.Алтыншы патриарх, Йено сүрақ қоюшыға мынадай талапқойған: “Маған өзіңнің бастапқы, тумай түрғандағы жүзіндікөрсет” . Оның ш әкірттерінің бірі Напчаку Йеджонүрланғысы келетіндердің бірінен сүрапты: “Кім маған бүлайкеледі?” Хакуин, қазіргі Жапонияның үлы үстазы, әдетте,өз тындаушыларының алдында бір қолын көтеріп алып, талапқоятын: “Маған бір алақанның шапалақтауын естіртіндер”.Дзенде мүндай орындалуы мүмкін емес талаптар коп: “Босқолыңның білегімен қаз”, “Есекке мініп келе жатқаныңдажаяу жүр”, “Тілсіз сөйле”, “Ішегі жоқ лютняда ойна”.Мүндай парадоксті сөздер интеллектіні ең жоғарғы кернеугедейін апарады да, ақыры, соның мэніссіз және ақыл күшінжүмсауға түрғысыз екендігін мойындауға мөжбүр етеді.Алайда, адам санасы оянған кезден бері философтарды,ақындарды ойландырып келе жатқан мына сауалдыңрационалды екенін ешкім теріске шығара алмайды: “Бізқайдан келдік және қайда бара ж аты рмыз?” Дзенүстаздарының барлық “ мүмкін емес” сауалдар менайтқандары осы “рационалды” сауалдың “қисынсыз”варианттары болып табылады.Шындығында, үстаз сіздің коанды қисындық (логикатүрғысынан) көруіңізді ешқандай дәлел келтірместен теріскешыгарады, мүны үзілді-кесілді немесе мысалмен айтады.Онымен бірнеше рет әңгімелесуден кейін сізге жалпы неістеу керектігі белгісіз боп қалады —“ойлаудың осы заманғырационалды амалы” туралы түк түсінігі жоқ “кәрі наданфанатикті” тастап қашудан өзгесі түсініксіз болуы мүмкін.Шынында, дзен үстазы өз ісін сіз ойлағаннан гөрі жақсыбіледі. Өйткені дзен — әлдебір интеллектуалдық немеседиалектикалық ойын емес. Ол заттар қисынының шегінентысқары түратын бірдеңемен шүғылданады, оған “еркіндікберетін ақиқат” белгілі.Кез келген зат туралы эрқилы пайымдаулар, ол қисындыктүсіндірмеге сиярлық болып түрғанда, қалай болганда да,сананьщ бетінде гана қалады. Интеллект біздіц күнделіктіоміріміздің әртүрлі мақсаттарына —тіпті, индивидті немесе379

күллі адамзатты жою мақсатына да — қызмет етеді.Интеллект пайдалы, бірақ ол әрқайсысымыздың соңғыпроблемамызды шеше алмайды, ал біз, ерте ме, кеш ne,онымен (проблема) жолығамыз. Ол —өмір мен өлім проблемасы,омірдің мәнінің проблемасы. Онымен бетпе-беткелгенде интеллект оны игеруге дорменсіз екенін мойындауғамәжбүр болады. Ол түйыққа тіреледі, қашып қүтылаалмастай апорияға қүлайды. Біз алдымыздан “күміс тау”немесе “темір қабырға” шыққанда интеллекгуалдық тұйыққатірелеміз. Интеллектуалдық маневрлер мен трюктер бүл жердекомектесе алмайды: алға өту үшін бізге өзіміздің бүкілтіршілігіміз керек болады. Дзен үстазы бүған байланыстысіз биіктгі жүз футтық бағанның төбесіне дейін өрмелепшықтыңыз, бірақ жанды шүберекке түйіп, экзистенциалдықауіпсіздікті үмытып, ышқына секірмейінше, одан да биіккекөтерілуге мөжбүрсіз деген болар еді. Дәл сол сөтте сізозіңіздің “гүл ашқан лотос мінберіндегі” толық қауіпсіздіккүйінде екеніңізді аңғарасыз. Мүндай секірісті интеллектініңнемесе заттар қисынының комегімен ешуақытта жасайалмайсың. Соңғысы шыңыраудың үстінен секіруге емес,үздіксіздікке бейім. Ал дэл осыны дзен, қисындық мүмкінеместікке қарамастан, әркімнен күтеді. Сондықтан, дзен біздіәрқаш ан өзімізге таныс рационализация жолыменбүрынғыдан да әрі жүріп, осы қайырсыз жолмен алысқабара алмасымызға көзімізді әбден жеткізуге итермелейді.Дзен осы шектің қайда екенін жетік біледі. Бірақ, біз, өзімізтүйыққа тірелмейінше, осы фактіні сезіне алмаймыз. Мүндайжеке тәжірибе бізге өз тірлігіміздің түтастығының оянуыүшін қажет, өйткені, біз әншейінде өзіміздің интеллектуалдықжетістіктерімізге тым жеңіл қанағаттана қоямыз,олардьщ өмірдің периферияларына тиісті екеніне қарамаймыз.Будданы нүрлану төжірибесіне әкелген философиялықдайцңдық та.^скеза мен ахлактын катандығы да емес. Буддабүған біздің экзистенциямыздың сыртқы жақгарыкатана -бағытталған барлық үстірт практиканы тастағаннан кейінғана жетті. Интеллект, ахлақ, концептуалдандырубізге текқана олардың шектеулілігін үгу үшін қажет. Коанменжаттығудың мақсаты —дәл осы.Ерік өзінің бастапкы мағынасында интеллектіге қарағандакобірек фундаменталды, өйткені ерік —тіршілік атаулынынтүп тамырында жатқан, тірі атаулыны болмыс бірлігінде380

біріктіретін ұстаным (принцип). Жартастар түрған жеріндетүр - олардың еркі сондай. Өзендер ағады - ерікгері сондай.Адамдар сойлейді - олардың еркі сондай. Жыл мезгілдеріөзгереді, кок жерге жаңбыр немесе қар жібереді, жер кейдешайкалады, толқындар толқиды, жүлдыздар жарқырайды -олар өздерінің еркіне бағынады. Тіршілік — ерік пенкалыптасу (кемелдену). Бүл дүниеде ерікке ие емес ештеңежок- Осы еріктің бәрі озінің шексіз өрқилылығымен бірғана үлы еріктен, мен “Ғарыштық (немесе онтологиялық)Санадан тыс” деп атайтын ағыннан бастау алады. Осылайша“Му!” сананың еріктік жағына эсер етіп, санадан тыспенжалғасады. Коан интеллектуалды жэне диалектикалықсияқты болып корінеді, бірақ сонымен қатар, олпсихологиялық түрғыда сананың еріктік орталығына, одансоң Қайнардың өзіне алып келеді.- 5 -Жогарыда айтып өткеніміздей, үстазбен бірнеше жыл(тіпті, бірнеше ай) бірге болған шәкірт толық қозгалыссыздықкүйіне келеді. өзінің қай жолмен жүруі керектігінол білмейді. Ол коанды салыстырмалы деңгейде шешкісікеледі, бірақ одан ештеңе шықпайды. Ол енді шығар жолыжоқ тығырыққа тіреліп түр. Дэл осы сэтте үстаз оған “Дәлбүлай тыгырыққа тірелу жаман да емес. Толық төңкерістіңуақьпы келеді” деуі мүмкін. Бүған қоса үстаз: “Сен басыңменемес, ійііңмен, қарныңмен ойлауға тиіссің” деуі де мүмкін.Бүл қүлаққа қызық естіледі. Қазіргі ғылым бойынша,бас ақ және сүр заттың бір-бірімен байланысып жатканжасушалары мен талшықтарына толы. Қарынмен ойла депкеңес беріп түрган үстаз мүны қалай жоққа шығарады?Бірақ ол сіздің қазіргі немесе ежелгі ғылым туралыәңгімелеріңізді тыңцамайды. Ол өз ісін өзінің тәжірибесіарқылы жақсы біледі.Осы жағдайды түсіндірудегі менің амалым ғылыми емесболар. Тән үш функциялық болікке болінуі мүмкін: бас,Қарын, мүшелер. Соңғылары қозғалуға қызмет етеді, бірақҚолдар айрықша дамыған, олар еңбек пен шығармашылық°ргандарына айналған. Он саусағы бар екі қол тәннің иелігіҮШщ әртүрлі заттар өндіреді. Менің интуициям маған әуеліКол дамығанын, одан соң ғана тәуелсіз ой органы ретіндеас дамығанын айтады.

Қол осы мақсатпен жерден көтеріліп, томен қолхайуандардың аяғынан өзгеше айырмашылықты иемденугетиіс болған. Ддам қолы жерден көтеріліп, қозғалу жұмысынаяқтарга қалдырған кезде олар өздерінің даму жолына түсті,сөйтіп, бас пен көздерге көтерілуге —бүрынғьщан кеңіреккөру аймағын иемденуге жағдай жасады. Көз — еңинтеллектуалды орган, қүлақ, одан төмендеу мүрынға келсек,ол козде кең кокжиек пайда болганда жерден көтерілген.Осы кору аймағының кеңеюі ақылдың сезімдік объектілерденқашықтап, интеллектуалдық абстракция, қорытыңдылауорганы бола бастаганын көрсетеді.Бас —интеллект символы, ал қозғалгыш бүлшық еттерібар коз —интеллектуалдық қызметгің пайдалы қүралы. Бірақішек-қарын —автономды жүйкелер арқылы басқарылатын,адам тәнінің қүрамындағы дамудың ең төменгі сатысындатүрган орган. Осы бөліктердің бәрі озіміз шыққан жәнеқайтып баратын табигатқа жақын. Сондықтан, олартабигатпен тура, етене, интимді байланыста, оны сезіне,онымен сөйлесе жэне оны “қарастыра” алады. Әңгімеинтеллектілік операция туралы емес, мен мүны аффектілікдеген болар едім. “Сезім” — егер оны тек қана нагызфундаменталды магынасында пайдалансақ, оте жақсы соз.Интеллектуалдық түргыдан қарастыру бастың қызметі,сондықтан, біздің табигатты түсінуіміз қандай болса да,біз бүл бастаудан табигаттың өзін емес, ол туралыабстрактілі елее аламыз. Табигат сол күйінде интеллекіге,ягни басқа сырын толық ашпайды. Табигатты қарын сезедіжәне түсінеді. Аффектілі немесе еріктік түсіну тәннің қарынбөлігі символ болатын адамның бүкіл тіршілігін қамхиды.Дзен үстазы бізге коанды қарында, ішінде үста дегенде, олкоанды бүкіл жаратылысыңмен қабылдап, онымен толыкшендесу керектігін, оны біз басқа, сырт нәрсе сияқтықарастыргалы отыргандай, интеллектуалды және объективтізерделемеуіміз керектігін айтады.Бір алгашқы қауымдық тайпага америкалық галым барьш,тайпа адамдары одан Батыс адамдары басымен ойлайтындыгынестігенде, әлгі алгашқы қауымдық адамдар барлыкамерикалықтар ақылсыз екен деп шешіпті. Олар айтады:“Біз ішпен ойлаймыз” (Абайды еске түсіріңіз: “Ішпен біл’ "Ауд.). Қытайда да, Жапонияда да адамдар қиын проблемага382

кезіккенде “Ішіңмен кеңес” (орысша “Думай своим животом”-Ауд.) немесе, тіпті, оте қарапайым “оз ішіңнен сура”дегенді жиі айтады. Біздің тіршілік етуімізге қатыстыкезкелген мәселе туындағанда бізге ішпен “ойлауға” кеңесбереді. (Мәселе тіл ерекшелігінде болып отыр: сірә, жапонтіліндегі казакка жақын үғым, орыс тілінде сәл өзгелеу,бәлкім, түрпайылау мағынаны иемденсе керек. —Ауд.). Бірақәңгіме тәннің бір бөлшегі туралы болып отырган жоқ.Мүндағы “қарын” (“іш”) —тіршіліктің бүтіндігі, ал бас,дененің кештеу дамыған болігі, интеллект иесі. Шынындаинтеллект бізге қарастырьшатын поннің объективтендірілуіушін қызмет етеді. Сондықтан, адамның идеал бейнесі депқарны шермиген толық жан иесін есептейді, мүны келетінБудданың —Майтрейяның бейнесі деп есептелетін Хотей(қыт., Пу-тай) пішінінен де коруге болады. “Ішпен ойлау”деген соз шын мәнінде тон коанды қабылдауға әзір болуыүшін көк етті (диафрагманы —бауырдың етін) өкпе дүрысдүрыс қызмет атқарарлықтай етіп томен түсіру дегендібілдіреді. Барлық процедура коанды интеллектулдықобъектіге айналдырмауга тиіс. Интеллект объектіні қагыпалып, жалаң қолымен үстамақ түгілі, тиюден өлердейқорқатындай, оны өрқашан өзінен аулақ үстайды. Керісінше,дзен оны қолмен алып, қарнын тигізуді ғана емес, оныменшендесіп кетуді (біте қайнасуды) жөн көреді. Мен ішіп-жепотырғанда мен емеспін, ішіп-жеп отырган коан. Осыганжеткен кезде коан менің одан аргы қимылдарымнан тәуелсізкүйде өзіне өзі қызмет етеді. Ал диафрагмага келеек, адамденесінің қүрылымында, медициналық түргыдан емес (олмаган белгісіз), есті ақыл түргысынан және нақты тәжірибетүргысынан алганда, ішке тікелей байланысы бар диафрагма,менің ойымша, біздің қауіпсіздік сезімімізге тікелей қатысыбар нәрсе си яқты . Ол заттардың негізім ен, түпкішынайылықпен байланысты секілді. Онымен байланысорнату жапон тілінде куфу суру деп аталады. Сізге үстазкоанның куфуын оз қарныңызбен байланыстыр дегенде, олосы байланысты сәтті орнатуды айтады. Мүмкін, бүл создертьім болымсыз жэне гылыми емес те шыгар —диафрагманың,қарынның түпкі шынайымен байланысын орнатугатьірысу да солай көрінер. Бірақ біз адамның басына жэнеоның барлық интеллектуалдық операцияларына шектен тыс383

үлкен маңыз береміз. Қалай болганда да, бізге баспен —яғни интеллектуалды жэне фисософша — коанды шешумүмкін емес. Қисынмен келудің түрлері әуелде көңілтындырарлық және мүмкін болып көрінгенімен, ақырсоңында коан ішпен шешіледі.21Y стаздың қолындағы асатаяқ жағдайын алып қараңыз.Ол оны көтереді де, былай дейді: “Мен мүны асатаяқдемеймін, ал сендер мүны қалай атайсындар?” Бүл жердедиалектикалық жауап керек сияқты болып көрінеді,өйткені, мүндай сауал “Егер А А-емес болса, бүл не?”дегенмен бірдей. Немесе, “Егер Қүдай Қүдай емес болса,онда ол қандай?” деумен шендес. Бүл жерде шендестіктің(бірдейліктің) қисындық заңы бүзылып түр. Егер A біррет A ретінде анықталған болса, ол A күйінде қалуға жәнеА емес болмауға, Б немесе X болмауға тиіс. Үстаз мүныбасқаша айтар еді: “Асатаяқ асатаяқ емес және бөрібір солболып табылады”. Егер шәкірт бүган қисынды түрде қарап,үстаздың мүнысын мәніссіз десе, сол асатаяқ оның басындаойнар еді. Ш әкірт амалсыз түйыққа тіреледі, өйткенішебердің діні қатты жөне ешқандай интеллектуалдыққысымга берілмейді. Куфу қандай болса да, шәкірт оныбасының ішінде емес, қарынның ішінде үстап жүругемәжбүр. Интеллект ерікке орын босатуга тиіс.Өзге бір мысалды алайық. Алтыншы патриарх “сентумастан бүрынгы жүзіңді корсет” деп талап қойган.Диалектикамен бүл жерде түк бітіре алмайсың. Бүл талапету Христтің Адамнан бүрын да бар едім дегеніне сәйкескеледі. Мүны христиан қүдайшылдары өз дөстүрлерініңаясында қалай түсіндірсе де, Христгің мүнша үзақ тіршілігісериялық уақытты адами түргыдан пайымдауга қайшыкеледі. Алтыншы патриарх айтып отырган “жүз” туралыда осылай деуге болады. Интеллект бүл жерде ақтер-көктерболуы бек мүмкін, бірақ патриарх, тура Христос сияқты,мүның бәрін қажетсіз нәрсе ретінде теріске шыгарады. Басбауыр еттің, ақыл жанның алдында бас иіуге тиіс. Қисынмен психология тақтан түседі, біз интеллектуализацияатаулының шегінен тысқары жерде түрмыз.21 Менің “Manual of Zen Buddism”, London, 1950, рис.11, p. 129-Қараңыз, мүнда барлык тіршілікгі құтқару үшін базарға —яғни, дуниеге "келіп түрған идеал дзен адамыбейнеленген.384

Осы симводцық әңгімені жалғайық. Бас саналы, қарындасана жоқ. Үстаз шөкірттерінен дененің төменгі жағымен“ойлауды” талап еткенде, ол коанды санадан тысқа түсірукерекгіхін, оны сана аумағына қоймауды айтады. Коан шеттеқалмауға, бүтін болмысқа “батып” кетуге тиіс. Соз жүзіндемүнда мәніс жоқ. Бірақ, біз санадан тыстың коан түсетінтүбіне алайя-виджняна да, “бәрін қоритын сана” да жетеалмайтынын түйсінсек, коанның интеллект аймағыныңсыртына кетіп қалатыны, біздің “ М ен” -мен толықшендесетіні белгілі болды. Коан енді психологияныңаумағынан да тысқары.Барлық шектер трансценденген кезде — үжымдықсанадан тыс деп аталатынның шекгерінен сыртқа шыққанда —біз буддизмде адаршанаджняна деген атпен белгілі “айналыбілімге” келеміз. Санадан тыстың түнегі қираған, ал біззаттарды ашық айнадан жүзімізді коргендей кореміз.- 6 -Дзенді коанның комегімен зерттеу тәсілі ҚытайдағыГошо Хойан (1104 ж. олген), Иенго Кокуюн (1063—1135)және Дайе Соко (1089—1163) сияқты XII ғасырдағы Суньүстаздарынан басталады. Тәсілдің жүйеге түсірілуі XIIIғасырда, дзен Жапонияға келгеннен соң коп үзамай,басталады. Әуелде коан үш түсы бойынша классификацияланады:праджя немесе интуитивтік (ричи), әсерлі (кикван)және соңғы (коджо). Кейін, XVII ғасырда, Хакуин меноның ізбасарлары коан сәттерінің санын 5 немесе 6-ғакобейтті, бірақ іс жүзінде ескі үшеуі сақталды. Осы схемағатолықтырулар енгізгенімен, Риндзай мектебінің барлықізбасарлары дзенді соған сәйкес зерттейді. Бүл зерттеу, азба, коп дәрежеде ме, стереотипті болды, сол себептіҚүлдырау белгілері байқала бастады.Коанға үйренудің типтік және классикалық үлгілерінҚытайда Букко Кокуши (1226—86) мен Жапонияда Хакуин(1685—1768) корсетті.23"Қара: Th»Xankavatara Sutra, London, Routlege, 1932, pp. 38,40,49ff.,с°НДай-ақ, менің Essays in Zen Buddism, Series 3, Rider, p. 314.Қараі^ы: ibid., Series I, London, Rider, 1949, p.253 fT., p. 252.385

Дзенге коан жүйесінен тыс келудің үлгілерін, жазбадеректерден бізге белгілі болғанындай, Қытайда Риндзай (867ж. өлген) жэне Жапонияда Банкей (1622—93) корсеткен.24Д зеннің психологиялы қ ж ақтары туралы білгісікелетіндердің осы пэн бойынша менің кейбір еңбектерімдікарауына болады.Тағы бірер сөз. Джняна созі “білім” деп аударылыпжүр, оған “интуиция” термині сәйкесірек болар еді. Менмүны кейде, әсіресе, пра қосымшасы бар түстарда (праджня)“трансценденттік даналық” деп аударып жүрмін. Мәселемынада —интуицияның озінде объект біздің алдымыздатүра береді, біз оны қабылдаймыз, сезінеміз және кореміз.Субьекті мен обьектінің дихотомиясы сол күйінде қалады.Праджняда дихотомия мүлде жоқ. Праджня жалпы түпкіобьектілерге тиіспейді: обьектілер жиынтығы мүнда озінненөзі түйсініледі. Осы тоталдылық шектеулі емес. Шексізтоталдылық қарапайым адам пайымының сыртында жатады.Бірақ праджня-интуиция —санадан тыстың дэл осындай“пайымдауға көнбейтін” тоталды интуициясы. Ол біздіңтүпкілікті обьектілермен немесе оқиғалармен шектеулікүнделікті тәжірибемізде мүмкін емес нэрсе. Праджнясонықтан да соңы бар сезімдік және интеллектуалдықобьектілер санадан тыспен шендесетін жерде ғана мүмкінболады. Озін өзі коретін шексіздік туралы айтудың орнына,біздің адами тәжірибеміз субьект пен обьекттің дихотомиялыәлеміне жататын соңғы обьектіні зерделеуді жақын көреді.Ол мәңгілік түрғысынан қарағандағы праджнямен игеріледі.Символды түрде айтсақ, ең ақырғы өзін сонда шексіздікайнасынан көреді. Интеллект бізге обьектінің түпкіліктілігінжеткізеді, ал праджня оны шексіз, салыстырмалыныңарғы бетіндегі деп хабарлап, интуицияға қарсышығады. Онтологиялық түрғыдан бүл барлық түпкілікті24 Риңдзайдың “Айткандары” (Риндзай Року) шәкіргтері ж инактаған13380 иероглифтен түрады жөне дзен сөздері жинактарының ең үздікүлгілеріні бірінен саналатын Го-року деген атпен белгілі. 1120 жылыжарық көрген текст басылымы одан элдеқайда ертерек басы лғанбасылымның кошірмесі, ал түпнүсқа, окінішке орай, жоғалып кеткен.Қараңыз: Studies in Zen, pp. 25 ff. "5Банкейге байланысты менің еңбегімді караңыз: Livingby Zen, р. Пff. Банкейозіне дейінгі дзенді зерттеу жолдарының бірі ретінде коанғакатал қарсылас болды. Ол Хакуиннің жасы үлкен замандасы болды, алол мүның дүниеде барынан хабарсыз болған.386

обьектілер немесе тіршілік етушілер олардың негізіндежатқан шексіздіктің арқасында ғана мүмкін дегендібіддіреді. Немесе, обьекгілер салыстырмалы, демек, шектеуліғана түрде шексіздік аймағына кіреді, онсыз олар ештеңегебеки алмаған болар еді.Бүл апостол Павлдың Коринфтіктерге жолдауындаайтылганды еске түсіреді: “Қазір біз буалдыр әйнектенқарағандай ғана, жобалап көріп түрмыз, онда болса, бетпебеткелеміз; қазір мен аздап қана білем, ал онда өзімтанылғанымдай танитын болам”. “Қазір” релятивті жәнетүпкілікті уақыт ағынына жатады, ал “онда” (ол кезде) —мәңгілік, менің терминологиямдағы праджня —интуицияда сондай. Оньщ аясында немесе “жетепнде” мен Қүдайдыол өзі өзін көретін дәрежеде коремін, бүл “буалдыр эйнек”аркылы, оныц фрагментарлы “қүбылулары” арқылы коруемес, өйткені мен “бетпе-бет” келіп түрмын — соныңөзімен-ақ мен оның өзі қандай болса, сондаймын.Санадан тыстың түбіне жеткенде ашылатын адаршанаджяна(алайя - виджняна) өзге ештеңе емес, параджняинтуицияныңозі. Күллі тіршілікті өрбіткен бастапқы еріксоқыр емес жэне санасыз емес. Сондай болып көрінуі біздіңбілмейтіндігіміздің (авидья) ғана кесірінен —ол айнаныбүркеп тастайды, тіпті, оның бар екенін үмыттырады. Бүлсоқырлық біз жақ бетте жатыр, ал еріктің осындай дәрежедебастапқы және фундаментальді түрғыда ноэтикалық әріеріктік болып табылатын арғы жағында жоқ. Ерік —праджня плюс каруна, яғни даналык пен махаббат.Салыстырмалы, шектеулі, түпкілікті түрғыда ерік ішінарағана көрінеді жэне ашылады, басқаша айтсақ, біз оны біздіңақылымыздың қызметінен бөлек бірдеңе деп қабылдауғабейімбіз. Бірақ ол адаршанаджняна айналасынан көрінетінболса, ол —“Нағыз Қүдай”. Онда “праджня” карунаданбеліне алмайды. Біріне бірі қабысып түрады.Мен тағы бірер сөз қосайын. Түлғааралық қатынас кейдекоанмен байланыстырыла қарастырылады: үстаз сауалҚояды, шәкірт онымен өңгімелеседі. Үстаз шокірттіңинтеллекту алдық түрғыдан келуіне бүлжымас және айнымасҚарсылық жасағанда шәкірт не істерін білмей қалады. Олезш көмектесуші және бағыт беруші қолға абсолютті түрдетәуелді сезінеді. Бірақ дзенде шәкірт пен үстаз арасындагымҮндай қарым-қатынас теріске шығарылады, ойткені, бүл387

шәкіртті нүрлану тәжірибесіне жетелей алмайды. “My!”каоны санасыз шәкірт пен үстазды емес, соңғы шынайыңңкөрсетеді. Кездесудің палуандар кездесуін еске салатын(үстаз шәкіртті үрып қүлатады) осы шектеулі және соңғьіфазасында “Мен” әлі жоқ.5. Бес қадам (го —и)Маған осы “семинар” барысындағы лекциялардатуындаған бірнеше сүрақ келіп түсті.25Қарап шыққан соң мен оларда дзен айналып түратынорталық немесе остік пункт ескерілмегенін байқадым.Бүл бүгін мені дзен өмірі мен ілімі туралы бірдеңе айтыпберуге итермеледі.251) Дзен жазбаларында мәдени жағдайларға, қоғамды уйымщастыруга,адамның бақуаттығына көңіл аз бөлінетіні неден? “Менге” осылай қараудаор адамның қүндылығына сезімсіздікпен қараудың олдебір қаупі жоқпа? Д зен үстаздары мен ізбасарлары біздің заманның елеуметтікпроблемаларына араласа ма?2) Дзеннің этикаға көзқарасы қандай? Саяси жоне экономикалыққиындықтарға ше? Индивидтің қоғам алдындағы жағдайы менжауапкершілігіне ше?3) Сатори мен христиандық дінге енгізу арасыпдағы айырма қандай?Кітаптарыңыздың бірінде сіз айырмашылыктар туралы айттыңыз. ОЛлармодени жоне баяндау дәрежесіндегі айырмашылықтар емес пе?4) Христиан мистицизмі эротикалык бейнелерге толы — олардың ізісаторңде бар ма?5) Д зенде нағыз мистикалық тэж ірибе менгаллюцинаторлықтәжірибені айыратын критерийлер бар ма?6 ) Д зен индивид тарихымен отбасы ны ң, балалық шактың,олеуметтік институттардың индивидтің өзәні өзі өгейсітуіне ықпалыменшүғылдана ма? Жаңа үрпақтарды өзіне өзі жат болудан сақтандыруүш ін ж еке торбие мен олеум еттік институкттарды жақсартумәселелерәііне байланысты бізді осы қызықтырады. Егер денсаулықтьщбүзылуына не эсер тетеінін білсек, біз ересек адамның дағдарыскаүшырауынан бүрын бірдеңе істеген болар едік.7) Дзенде ересек адамды Нүрлануға апаратын бала кезден дамытутожірибесі туралы пайымдаулар бар ма?8) Дзенде үстаз шэкіртгі оның өзінің өзін түйсінуіне назар аудармастаноқытады немесе ол мүны жария жөне айқын жасамайды, неге? Алайда,дзенге өзімшілдікпен келетіндер болуы ықтимал. Оған өз төжірибесінінтас-талқЛіын шығаратын ақимқатпен жүздесу комектесе ала ма?9) Сіздің пікіріңізше, Психоанализ өз пациенттеріне Нүрлануғажету үмітін бере ме?10) Медитация кезінде пайда болатын бейнелерге дзеннің к ө з к а р а с ықандай?11) Дзенге өлеуметтік тіршіліктегі эмоциялық толысқандык. пенөзін жүзеге асыру (өмірден жол табу) проблемалары, атап айтқанда,“түлдғааралык қатынастар” кіред ме?388

Дзен өте танданарлық пэн деуге болады: ол жайлы қаншаәңгімелесең де, оның мазмүны таусылмайды. Екіншіжагынан, осы мазмүнды, қаласаңыз, бір саусақты котеру,жоткіріну, коз қысу,мағынасыз дыбыс беру арқылыкорсетуге болады.Егер барлық мүхиттар сияға, күллі дүние қағазғаайналып, бізге дзен туралы жазу тапсырылса, ол бәрібір толықбаяндалып шықпаған болар еді. Сондықтан менің қысқа ,Будданың тілінен өзге тіліммен торт лекция бойына айтқандадзенді түсіндіре алмағаныма тандануға болмайды.Дзендегі “бес қадам” (го-и) жаттығуларын таныстыратынкелесі таблица түсінуді жеңілдете түседі. Мүндағы “го” —“бес” дегенді білдіреді, ал “и” —“жагдай”, “саты” немесе“қадам”. Осы бес қадам екі топқа бөлінеді: ноэтикалықжәне аф ф ектілік (немесе еріктік). Алғашқы үшеуіноэтикалық та, қалған екеуі —аффективті немесе еріктік.Үшінші, орталық “қадам” ноэтикалық еріктікке айналып,таным өмірге үласатын ауысу нүктесі. Дзеннің өмірдіноэтикалық түрғыда түйсінуі мүнда динамикалы бопшығады. “Дүние” тәнге ие болады, абстрактілі идея тірітүлғаға — сезетін, қалайтын, үміттенетін, аңсайтын,күйзелетін жэне кезкелген жүмысты атқаруга қабілеттітүлгага айналады.Соңғы екі “қадамның” алгашқысында дзенмен шүгылданушыосы инсайтты оз мүмкіндігінің шегіне жеткеншежүзеге асыруга тырысады. Соңгы “қадам” өз мақсатынажетудің дөл өзі, бірақ шын мәнінде бүл мақсат та емес.Го-и жапонша былай оқылады:1. Шо чу хен — “Шоның ішіндегі хеи"2 . Хен чу шо — “ Хен ішіндегі иіо”3. Шо чу рай — “ Шодан шығып кету”4. Кен чу ши - “Кенге келу”5. Кен чу то — “Кенге орналасу”- 1 -Шо мен хен қытай философиясындағы инь мен янсияқты қосмәнділікті білдіреді. Шо сөзбе-сөз аударганда “оң”,^тура “әділ”, “сабырлы” дегенді білдіреді; хен —“ішіінара”,Фжақты”, “сабырсыз”, “қисық” деген магынада.Еуропалық эквиваленттері шамамен мынадай болады:389

шоАбсолютгіШексізЖалғызҚүдайТүнек(дифференцияланбаған)БіртектілікБос кеңістік (шуньята)Даналық (праджня)Ди (ли) —жалпыға ортақХЕНСалыстырмалыШектеуліKenДүниеЖарық(дифференцияланатын)ӘрқилылықПішін мен материя (намаруна)Махаббат (каруна)Джи (ши) —жеке(Ш о-ны біз төменде —А, Хен-дх Б деп көрсетеміз).1) Шо чу хен — “шо ішіндегі хен” — біртүтас көптіңқүрамында, Қүдай дүниеде, шексіздік шектеулінің ішінде,т.с.с. дегенді білдіреді. Біз ойлаған кезде, шо мен хен бітіспесоппозицияда болады. Бірақ әрқайсысы озімен озі болатынболса, и/о-ның іио болуы, хен-нің хен болуы мүмкін емес.Коп (хен) оның қүрамында жалғыз(дар) бар, егер жалгызболмаса, біз коптік туралы айта да алмас едік.2) Хен чу шо — “хен іш індегі шо” — бірінш інітолықтырады. Егер жалгыз коп ішінде болса, коп тежалгыздың ішінде болуга тиіс. Коп жалгыздьщ болуынмүмкін етеді. Қүдай деген дүние, дүние деген Қүдай. Қүдаймен дүние ерекшеленгендер және Қүдай дүниеден тыс өмірсүре алмайды, бірінші екіншіден еш айыргысыз дегенмагынада шендес емес. Олар бір және бәрібір өздерініңжекелігін сақтайды: Қүдай шексіздікке дейін бөлікке бөлугекеледі, ал бөліктердің дүниесі Қүдай аясында үя салады.3) Біз енді дзенмен шүғылданушының өмірінің үшіншіқадамына келдік. Бүл шешуші сот, мүнда әдепкі екіқадамның ноэтикалық сапалары еріктікке, ал оның өзі ақиқитірі,сезінетін, тілейтін түлгага айналады. Бүган дейін ол,мүндай түсінікке қандай түзетулер жасалса да, бастын озігана, интеллект қана болды. Енді толықтыру басталды, ол ~өзінің күллі ішкі мазмүнымен, мүшелерімен, бәрінен бүрынқолдарымен бірге қозгалган діңгек. Олардьщ саны,Бодхисаттваныкі сияқты, мыңга (шексіздік белгісіне) жетуімүмкін. Өзінің ішкі өмірінде ол өзін ана қүрсагынаншыққанда “Жогарыда аспан, төменде жер, жалгыз менқастерленушімін” деген Будда-сәбидей сезінеді.390

Мен келтіріп отырган Будданың сөзін естігенде ақылыгылыми үлгіде қалыптасқан адамдар күлуі жэне былай деуімүмкін: “Бүл не сандырақ,жаңа туган сәбн осындайфилософиялық пайымдау жасай ала ма? Бүл мүмкін емеснәрсе!” Олардікі дүрыс. Бірақ мынаны есте үстау керек - бізрационалды гана емес, ең иррационалды тіршілік иелеріміз,бізге кереметтер деп аталатын сандырақ нэрселер (абсурд)үнайды. Сірә, Христос қайта тіріліп, көкке жол шегіп кетпеппе еді, бізге кандай кок екені белгісіз болса да, көтерілмедіме? Әлде, оның анасы — Мария қыз сондай кереметтіжасамады ма? Ақыл-ес бізге бір нэрсе айтады, бірақ ақылестенбасқа да бірдеңе бар, ал біз кереметтерге ықыластымыз.Тіпті, біздің озіміз де, адамзаттың қатардағы окілдері болатүрып, оз өміріміздің әр сәтінде, біздің діни айырмашылықтарымызгақарамастан, кереметтер жасап жатамыз.Лютер айтқан: “ Сол сөзде түрам, озгеше істейалмаймын”. Хиакуйодан бірде ең керемет нәрсенің не екенінсүрапты, соның жауабы: “Дайу тауының биігінде жалғызотырган мен”. Дайу тауында жалгыз монастырь болган.Қытайлық түпнүсқада әлдебір отырган кісі туралы мүлдеештеңе жоқ, онда бар болганы былай делінген: “Дайу таужалгыз отыр”. Мүнда отырган кісіні таудан айыру жоқ.Өзінің көптер әлеміндегі тіршілігіне қарамастан, дзенадептінің жалгыздыгы тамаша.Отидзайдың “Білімі жоқ ақиқат адамы” — қазір, дәлосы сәтте әрқайсысымыздың алдымызда түрган, менсөйлегенде даусыма қүлақ салатын, мен жазганда оқыпотыратын Сол. Біздің тәжірибеміздегі ең танданарлығы осыемес пе? Философтың “болмыстың қүпияларын” сезінуі, егерол мүны басынан кешкен болса —осыдан.Эдетте, біз “Мен” дейміз, бірақ “Мен” бар болганыесімдік қана, шынайының өзі емес. Менің ылги сүрагымкеледі: “мен”-ді не алмастырады? “мен” әзірге “сен”, “ол”Деген сияқты есімдік күйінде түрғанда, оньщ артында неТҮР? Сіздер соны үстап алып, маган “Міне, мынау!” дейаласыздар ма? Психолог бізге “мен” деген жоқ, ол тек қанаәлдебір қүрылымды немесе интеграцияланган озара қарым-Катынасты білдіретін үгым екенін хабарлайды. Тек кана осыменнің” қаһарына мінсе, күллі дүниені —озі символыолып табылатын қүрылыммен қоса —тас-талкан еткісікелетіні қызық. Қарапайым гана үгымнан мүнша қайрат391

қалай шығады? “Мен”-ді өзін жалғыз ғана өмір сүретін өзіекенін айтуға мәжбүр ететін не? “Мен” жай түспал немесеалдау бола алмайды, ол әлдеқайда шынайы немесесубстанциялы болуға тиіс. Және бүл рас, ол шынайы жәнесубстанциялы, өйткені, ол “осында”, шо мен хен қарамақайшылықтардыңтірі шендесуінде бірігіп кететін жерде.Мейстер Эркхарт үшін Қүдайдың бойыдағы бүрге өзіменозі және оз қүқы озінде болатын періштеден шынайылау.Жалған “мен” ешуақытта “ең қастерленуші” бола алмайдыШо чу рай-аағы шо бөлшегі шо чу хен немесе хен чу шодағығақарағанда, өзге мағынада қолданылады. Шо чурайдағышо оның соңындағы чу-мен қоса, шо чу деп оқылуғатиіс, мүның мағынасы — “хен сияқты шо мен шо сияқтыхеннің тура өзегінен” дегенді білдіреді. Рай — “келу” немесе“шығу”. Сондықтан бүтін комбинация шо чу рай мынаныбілдіреді: “қарама-қарсылыққа толы шо мен хеннің тураөзегінен шыққан”.Егер біз шо А, ал хен Б болатын формула орнатсақ, біріншіқадам мынау:А ----------------------------------------- ► БЕкінші қадам мынадай болады:А * -----------------------------------------БY шіншісі:A < — ------^ ББірақ, үшінші қадам ноэтикалық еріктікке өтетін,қисындық түлғалыққа өтетін бүрылыс пункті болғандықтан,оны былай бейнелеуге болады:392

Басқаша айтсақ, әрбір тіке сызықты қозғалысты білдіретінқисы қ сы зы қпен ауыстыру керек; бүл қарапайы ммеханикалық қозғалыс емес, бірақ, өміршіл, шығармашыл,таусылмайтын қозғалыс болған себепті, қисық сызық тажеткіліксіз. Шамасы, бүл жерге дхарма-чакраны, тоқтатуғакелмейтін қозғалыстағы ғарыш дөңгелегін бейнелейтін түтассимвол —круна лайық болар:Немесе Чо чу рай символы ретінде кытай философиясындағыинь мен ян белгісін пайдаланамыз:Шо чу рай —дағы рай-дың айрықша мағынасы бар. Оларқылы төртінші кен чу ши қадамындағы ши-мен біргеҚозғалу білдіріледі. Рай “шығу” мағынасында, ал ши —‘арналуға жету процесінде” немесе “мақсатқа қарай қозғалу”Дегенді білдіреді. Қисындық абстракция, Логос енді өзторынан шығады, мазмүнға толады, персонификацияланады,кҮРДелі, мәселен, “алтын жолды ары стан” сияқты,феномендер әлеміне тура енеді.Осы “алтын жолды арыстан” “Меннің” өзі —бір мезгілдетҮпкілікті және шексіз, өтпелі және сақталып түрған,Шектеулі және еркін, абсолютті жэне салыстырмалы “Мен”.исы тірі түлға менің есіме Микеланджелоның Сикст208-26393

капелласындағы “Христос Қорқынышты Сот күні” фрескасьщтүсіреді. Бірақ дзенде “Мен”, әңгіме оның сыртқы көрінісберулері туралы болып отырғанда, бойы қуатқа, билік пеңталап қойғыштыққа толы Христқа мүлде үқсамайды. Олжуас, сыпайы және көнбіс күйде болады.Кейбір философтар батыстың “тәнге” айналған сөзінеқарсы мағыналы шығыстық “Үнсіздік” туралы айтады. ОларШығыстың “үнсіздік” деп шын мәнінде нені мегзейтінінтүсінбейді. Ол “сөзге” қарсы түрған жоқ, өйткені, озі десоз —бүл “күн күркірегендей үнсіздік”, бүл болмаудыңшыңырауына бату емес, өлімнің селт етпестігіне жүтылыпкету емес. Шығыс үнсіздігі дауылдың қозғалмайтын көзііспеттес, ол болмаса, еш қозғалыс мүмкін емес. Осықозғалмайтын орталықты оның қоршауынан алу оның мәнінконцептуалдандыру және күйрету болған болар еді. Осыорталық, дауылдың көзі, дауылды мүмкін қылады; оларбірігіп, біртүтас бүтіндік болып табылады. Кол үстіментыныш жылжып бара жатқан үйректі оның су астындағы,көзге түспейтін, шірене есетін аяқтарынан бөліп алу мүмкінемес. Дуалистер, әдетте, нақтының бүтіндік байлаулылығынназардан тыс қалдырады.Дуалистік ақыл-ойға шынайының қозғалғыш немеседенелік-көрінгіштік аспектісіне біржақты мэн беру тән,қалғанының бәрін ескермей, тек соған ғана өте зормаңыздылык беріледі. Батыстың типтік өнімі — балет.Дененің, барлық мүшенің ырықты қозғалысы мейіліншешапшаң және гармониялық жарасыммен өтіп жатады. Балетжапон биімен салыстырарлық, бірақ, қандай контраст!Балет —қозғалыстың дәл өзі дерлік, аяқтар сахна үстіндесамғайды. Қозғалыс ауада өтеді, түрақтылықтың жоқтығыкөзге үрып түрады. Жапон биі “но”-да озге көрініс. Ақырын,салтанатты, діни ғүрыптың үстіндегідей, сахнаға аяғын ныкбасып, салмақ нүктесін денеден ауыстырған артистханамичиден жүрт алдына шығады. Ол қозғалмайтындайқозғалады, Лао-цзының іс істеу дегеніміз іс істеу-емес дегендіайтатын ілімін насихаттағандай болады.Дзен шүғылданушысы да дэл солай, елеусіз, ол әрқашанм онтаны , еш уақы тта озін корсетпейді. Өзін “енқастерленуші” деп алып, ол озінің ішін бермейді, ішкі омірінештеңемен корсетпейді. Ол қозғалмайтын қозғаушы. Дәл394

осы тұста нағыз “Мен” пайда болады. Әрқайсымыз айтаберетін “мен” емес, бірақ өзін шексіздік ортасында ашатынsub Specie aeternitatis “Мен”. Осы “Мен” өзіміздің бойымыздабардың ең қатты топырағы. Оның үстімен біз үрейсіз,қобалжу сезімінсіз, үркектіксіз қадам баса аламыз. Осы “мен”сонша елеусіз, әзер байқалады; ол өзін көрсетпейді, ондамойындату мен табындыру үшін өзін у-шу қып жария етужоқ. Дуалистер осыны ескермейді: олар балет бишісіне мәзмейрамболады, ал но артисін көргенде жалығады.Біз Салливанның қобалжу туралы идеясын талдағанда,қобалжудың екі түрі болаты ны н аны қтап алдық:невротикалық қобалжу және экзистенциалды қобалжу,мүның соңғысы базистік болып табылады. Базистік қобалжубасылғанда невротикалық қобалжу оз-озінен басылады.Қобалжудың барлық түрлері біздің санамыздың біртүкпірінде жағдайдың беймолімдігін сезінуімізге байланысты.Білімнің жетіспеуі қауіпті сезінуге, одан соң бірнеше дәрежеліинтенсивтілігі бар қобалжуға әкеледі. “Мен” — әрқашанкезкелген жағдайдың орталыгы болатын субстанция.Сондықтан “Менді” толық тани білмесек, бізді төмендегідейсүрақтар мен ойлар үздіксіз камалайды:“Өмірде қандай да бір мән бар ма?”“Бәрі де күйбеңнің күйбеңі емес пе? Олай болса, біздіңұмтылыстарымыз арқылы айтуга түрарлық бірдеңегежететінімізден үміт бар ма?”“Мен түрпайы факгілердің, көрешектердің, шектеуліліктің,абсолютті мызғымастық пен мандымастықтың, т.б.иіріміне лақтырылдым. Мен қорғансызбын; мен —тағдырдың ойы нш ы ғы м ы н. Б ірақ мен еркіндіккешөлдеулімін, мен өз тагдырымның қожасы болсам деймін.Мен таңдауға қабілетсізбін, бірақ, қалай болса да, шешімҚабылдауым керек. Мен не істеуім керек екенін білмеймін.Бірақ осы жүмбақ және мазасыз сүрақтардың барлығыныңартында іс жүзінде түрған “Мен” кім?”'Өзім үстінде қобалжу сезімінсіз түра алатын сол қауіпсізтопырақ-тірек қайда? Немесе: “Мен” деген не? Өйткені, мениіемін, осы “Мен” ең қауіпсіз топырақ-тірек бола алады.ҮМКІН, әзірге дол соны мен коре алмаган шыгармын?нді” табу керек. Сонда бәрі де қалпына келеді!”395

- 2 -Шо чу рай бізге осы ойлардың бәрінің жауабын беріп теқойды, бірақ төртінші қадамга —кен чу шн-ге өтерде біз“ М ен” туралы бұрынғыдан көбірек білеміз — оныңинтенсивті қызметі туралы білеміз және оның іс істеу-еместе болып табылатынын түйсінеміз. Бүл бесінші қадамменбірге, дзен шәкірті түпкі мақсатына жететін түста түсініктіболатынына сенем. Ол жерде ол өзін бейкүнә отырған, үстінкір мен күл басқан күйде көреді.Енді төртінші қадамға көшелік. Үшінші және төртіншіқадамдар бір-бірімен тығыз байланысты, оларды бөлекқарастыруымызга болмайды.Дзен шәкірті қисынды немесе ноэтикалық коңіл-күйдетүрған кезде ол шо мен хен-ці олардың қайшылықтышендесуі аясында түйсінеді және олардың әрқайсысынажеке бет бүра алады. Кен чу шн-ге аяқ басқан соң, олдауылдың көзіне айналады, дауылдың қақ ортасындатүрады. Шо да, хен де енді торт желдің өтінде қалады.Адамның өзі дауылға айналады.“Кен" “екеуі” дегенді білдіреді және қара мен ақтың,түнек пен жарықтың, сүю мен жек көрудің, ізгілік пензүлымдықтың дуализміне —дзен адамы өмір сүріп отырғандүниенің шындығына жатады. Егер шо чу рай бүрынғысынша,әлдебір белгілерімен әдепкі екі қадамды еске салатынболса, кен чу ши оның бәрін артқа қалдырады. Бүл —интеллектуалдылық парадокстерден тазарган, өзіне олардыайырып жатпастан, түтас — барлық интеллектуалдынынемесе аффектіліні сіңіріп алған өмір. Бүл —философтардыңқабылдануга тиіс барлық “түрпайы фактілерімен” татулық.Дзен адамы тура солардың ішіне “өз аяқтарын салады”(шн). Осы жерде оның шынайы өмірі басталады. Кен чуши-дің магынасы осында: “Ол енді қостектінің өзегіне кірді(кен)”. Дзен үшін махаббатпен өмір сүру (каруна) дәл осыжерден басталады.Джошу Джушин, Тан дәуіріндегі улы устаздардың бірһтабигаттың өзі тургызган mac көпірі бар монастырьдетурды. Бірде оган монах келді де , айтты: “ Үстаз, сіздіңmac копіріңіз Аспан асты еліне тугел белгілі, бірақ мен қиюықаша бастаган боренелерді көріп турмын”.Джошу жауап берді: “Сен боренелерді коресің, солардыҢастындагы mac копірді кормейсің”396

Монах сауал қойды : “Тас көпір деген не?”Джошудың жауабы: “Аттар онымен өтеді, есектерөтпейді”.Джошудың көпірі Гангтың әртүрлі жануарлар таптап,булдіріп кеткен қүмдарын еске түсіреді. Қүм мүны айтыпшағымданбайды. Барлық іздер тегістеледі, қоқыстаржұтылады, қүм қаш анғы дай таза күйінде қалады.Джошудың тас көнірі де сол: бүгінде онымен аттар, есектерғана емес, ауыр жүк көліктері мен пойыздар өтеді, олбұларды қабылдауға әрқашан әзір. Тіпті, олар оның мейіріміншектен тыс пайдаланса да, бүл оған кедергі емес. “Төртіншіқадамның” дзен үйренушісі осы көпірге үқсас. Мүмкін, олоң бетінен үрсаң, сол жақ бетін қоймайтын да шығар, бірақол өзге тіршілік иелерінің игілігі үшін үнсіз еңбек етіп жүр.Бірде Джошуға кәрі әйел келді: “Мен әйелмін. Әйелдіңжолы оңай емес. Ол бала кезінен азап көреді және атаанасынабағынады. Өсіп, түрмыс қүраған соң, күйеуінебағынады. Қартаяды, балаларына бағынады. Оның күлліөмірі —бағыну. Оған бір күн еркіндігі мен тәуелсіздігі жоқмүндай өмірдің қажеті не? Неліктен өзгелер жауапкершіліксезімінсіз-ақ күн кешіп жүр? Мен ежелгі қытай өмірініңғүрыптарына қарсы шығамын”.Джошу жауап берді: (Сенің ғибадатың мынау болсын:)“Өзгелер иелігінде барды иемдене алады. Маған келетінболсақ, мен өзіме түскен жеребені алып келе жатырмын”.Джошу кеңесі қарсылыққа үшырауы мүмкін: бүлабсолюттік тәуелсіздіктегі өмір , қазір бүл заман рухынасай емес. Оның кеңесі шектен тыс консервативті, отежағымсыз, негативті, қорлыққа толы —мүнда индивидуалдьілықтысезіну жоқ. Бүның өзі буддизм үшін етене,кшанти —пассивтілік, ешкім емес болу ілімі емес пе? МенДжошудың адвокаты емеспін, ренішке өзі жауап берсін.Біреу одан сурапты: “Сіз осындай киелі тулгасыз. Өлгенс°ң қай жерде боласыз?”Дзен устазы Джошу жауап берген: “Мен сендердіңбарлыгыңның алдыңа тусіп, тозаққа барамын!”Сураушы қайран қалып сурайды: “Бул қалайша мумкінболады?”Устаз толқыманты: “Егер мен тозаққа бірінші болыпаР м а са м , сен сияқт ы а дам а д а р д ы ол ж ерде к імЩтқарады?”397

Дзен түрғысынан Джошудың мүндай жауабы өзін өзіақтайды. Онда өзімшілдік, эгоистік мотивтер жоқ. Оныңбарлық тіршілігі өзгелердің игілігіне беріліп қойылған. Олайболмаган болса, ол мүндай тура, астарсыз жауап айтпас еді.Христос айтады: “Мен деген Жолмын”. Ол өзгелерді өзіарқылы қүтқаруға шақырады. Джошу рухы Христостыкіндей.Екеуінде де эгоистік өркөкіректік жоқ. Оларқарапайым, күнәсіз және шын жүрегімен сол баяғысүйіспеншілік рухын білдіреді.Біреу Джошудан сүрапты: “Будда —нүрланған адам, олбәрімізге үстаз. Ол өз табигасы бойынша, барлық күштарлықтардан(клеша) азат, солай емес ne?”Джошу жауап берген: “Жоқ, ол барлык қуштарлықтардыңішіндегі ең улысына ие болган”.“Бул қалайша?”“Оның улы қуш т арлыгы — т ірі ат аулының бәрінқутқару!”Бодхисаттва қарама-қарсылық немесе қайшылықтаршендестігінің шеңберін айналдырады: қара мен ақ, түнекпен жарық, үқсастық пен әрқилылық, біреу және көп,шектеулі және шексіздік, сүю мен жек кору, дос пен жау,т.т. Бүлттай шаң ішінде, таусылмас шүбарлық ішіндебодхисаттва бетін кір мен күл басқан күйінде еңбек етеді.Айтуға тіл жетпейтін қызумен қүштарлықтар буырқаныпжатқан жерде бодхисатгва емірдің күллі қиыншылықтарынажапонның мақалына сөйкес шыдайды: “Жеті рет жоғарыжэне томен қүлдырайсың; сегіз рет көтерілесің”. Ол жалынораған лотос гүліне үқсайды, от қүшагынан өткенде түсіайқынырақ көрінеді.Риндзай “атауы жоқ адамды” былай суреттейді: “Бүлүйде отыратын және дәл сол уақытга жол үстінен табылатынадам; бүл жол үстіндегі, бірақ, үйден де шықпаған адамЕшкім айта алмайды: қатардағы кісі ме, дана ма? Тіпті,жын-пері де оны қайдан табуға болатынын білмейді. Тіпті,оны Будда да оз калауынша басқара алмайды. Біздің оныбір жерге орналастырғымыз келсе, ол ол жерде емес, таудынаргы жагында отыр”.Л от ос сут расы нан көреміз: “Бір жалгыз адамқүтқарылмай қалса да, мен дүниеге оган комектесу үшінқайтып келемін”. Сол сутрада Будда айтады: “бодхисаттва398

ешуақытта ақырғы нирванаға түспейді. Ол барлықтіршіліктердің ортасында (сарвассаттва) оларға кедес айтуүшін, нүрландыру үшін қала береді. Ол ешқандай азапшегуден, егер ол тек қана жалпы игілікке апаратын болса,бас тартпайды”.Махаянада Юима кио (Вимала кирити сутра) деген сутрабар, онда жай адам, Будда шәкірті және үлы философүшеуі сүхбаттасады.“Бірде мен философтың сырқаттанып қалганын естідім.Будда өзінің шәкірттерінің бірі науқасқа барып, оныцдепсаулыгы туралы сураганын қалады. Ешкімнің баргысыкелмеді, өйткені, Юима жеңілуді білмейтін даугер болатын,оны оз замандастарының бірі де жеңе алмаган. Монъю (немесе“Маньюшри ”) Будданың тапсырмасын орындамақ болды.Монью Юимадан оның сырқаты туралы сүраган кезде,анау былай деп жауап берді: “Мен барлық жан иелері науқасболгандықтан, науқаспын. Менің ауруымды тек қана солардыңаурудан айыгуымен емдеуге болады. Оларды омір бойыіиітарлық, ашу-ыза және ақымақтық қамап ту рады ”.Сүю мен жаны ашу —Будда мен бодхисаттваның мәнісіосы. Осы “қүштарлықтар” оларды бір адам болса да,нүрланбаған күйде қалып отырған кезде, барлық тіршілікиелерімен бірге болуға мәжбүр етеді. Жапон мақалы бар:“Бүл дүниеге олар сегіз мың рет келіп-кетеді”. МүндаБуддалар мен бодхисаттвалардың біздің кісі төзгісіз азапқатолы дүниемізге есепсіз көп рет келіп-кететіні туралыайтылып отыр, сондықтан, олардьщ махаббаттары шекдегенді білмейді.Буддизмге қытайлар қосқан үлы қосымшалардың бірі —еңбек идеясы. Жүмысты буддизмнің елеулі аспектісі етугетырысудың алғашқы талпынысын мың жылға жуық бүрын,басқа буддашыл үйымдардан ерекше монастырлык дзенмектебінің негізін салушы Хиакуйо жасаған еді. Оған дейінбудцашыл монахтар негізінен оқуға, медитацияға және винайяережелерін сақтауға берілетін. Хиакуйо бүған қанағаттанғанжоқ, ол оңтүстік Қытайдың шаруасы болған, тамағынотыншы болумен асыраған алтыншы патриарх Йеноның13ш басуды ойлады. Йено бірлестікке кіруге рүқсат алғанС°Ң, уақытын артқы аулада өткізіп, күріш өсіріп, отынӘзіРлеумен, басқа да кара жүмыспен айналысыпты.

Хиакуйо тек қана дзен монахтарына арналған жаңамонастырь ұйымдастырған кезде оның ережелік талаптарыныңбірі еңбек болды: әрбір монах, үстаздың өзін де қоса,әлдебір физикалық, қол жүмысын атқаруға тиіс. Хиакуйотіпті қартайғанда да өзінің бағбандық жүмысын тастауданбас тартқан. Оның шәкіртгері көрі кісінің болдырып қалмасыүшін барлық қүралдарды тығып қояды екен. Бірақ Хиакуйоайтыпты: “Егер жүмыс істемейтін болсам, тамақ та ішпеймін”.Жапония мен Қытайдағы дзен монастырлеріне тазалықпен тәртіп тән болуының себебі осында. Монахтар қандайлас, ауыр қара жүмыс болса да, істеуге қашан да әзір.Осы еңбек рухы, шамасы, қытай санасында ежелден отеберік орнықса керек. Мен бірінші лекцияда Чжуан-цзыжазған, қол шығырдан бас- тартып, еңбекке дегенсүйіспеншіліктен кобірек жүмыс істеуге әзір болған шаруатуралы айтқанмын. Бүл әртүрлі еңбекті үнемдейтінбатыстық, жалпы, бүгінгі замандык идеяға мүлде кереғар.Өздерін еңбектен қүтқарып, ермек, жан рахаты үшін керекмол уақытқа ие болған қазіргі адамдар өмірге наразы немесебір түймені баса салып, мындаған адамдарды қырып салатынқару ойлап табады. Олар “Бүл - бейбітшілікке барар жол”дейді. Адам табиғасының түбінде жасырулы зүлымдықтыңжоғалмағаньша, өзіне өзі адал интеллект тольпымен адамныңЖер бетінен қарапайым және қыска уақыт ішінде қүрыпкетуін ашуға түгелдей кіріскеніне таңданатындай несі бар?Чжуан-цзының шаруасы ақылдың машинаға үқсас болыпкетуінен бас тартқанда 21-22 ғасырдан соң пайда болатынбарлық зүлымдықты алдын-ала болжаған болар? Конфуцийайтады: “Төменқол адамдардьщ бос уақыты коп болса,олардын әртүрлі зүлымдық ойлап табары анық”. (Ескеалыңыз —Абай: “Жүмысы жоктық...” —Ауд.)Қорытындыға көшпес бүрын менің бодхисаттва немеседзен адамының түбегейлі ізгіліктері дегеннің не екенінайтуыма рүқсат етіңіздер. Олар парамитас деген атпенбелгілі.1. Дана (қайырымдылық).2. Шила (осиеттер).3. Кшанти (сыпайылық).4. Вирья (қуат).5. Дхъяна (медитация).6. Праджня (даналық).400

1. Қайырымдылық мынаны білдіреді: барлық тіршілікиелерінің (сарвасаттва) игілігі мен пайдасына беругеболарлық нәрсенің бәрін беру; тек қана материалдықигіліктерді емес, дүнияуи, діни жэне рухани (дхарманы,ақырғы ақиқатты білу) білімнің бәрін беру. Барлықботхисаттвалар өзгелерді күтқару үшін өз өмірін қиюғадайын болган (Бодхисаттвалар туралы гажайып хикаяларЖатактыц Әңгімелерінде жинақталған).Жапон буддизмінің тарихында дзен үстазының өзінқүрбандыққа бергендігі туралы бір үлгілік мысал айтылады.“Соғыстар дәуірі” (XVI г.) деп аталған жапон тарихыныңсаяси кезеңінде ел бірнеше кінәздіктерге бөлініп, олардыжаугер билеушілер басқарды. Ода Нобунага бәрінен күштіболып шықты. Ол көрші Такэда түқымын жеңген кезде,соңғысының бір кісісі дзен монастыріне келіп тығылды.Оданың әскері оны шығарып беруді талап етті, бірақ, үстазбүдан бас тартып, былай депті: “Ол енді менің қамқорлығымда,ал мен Будданың ізбасары ретінде оны береалмаймын”. Монастырьді қоршап алған қолбасшы онытүрғындарымен қоса жағып жіберетінін айтып қорқытады.Үстаз көнбейді де, үйлерге түгелдей от қойылады. Үстазбірнеше монахпен бірге қақпа үстіндегі мүнараның екіншіқабатына келіп тығылады, бәрі сол жерге малдас қүрып отыракетеді. Үстаз өзіне ергендердің сын сағатқа әзірленуі үшінәр монахтың қалыптасқан жагдайга байланысты шын пікірінайтуын талап етті. Әркім өз ойын білдірді. Кезек үстазгакелгенде ол ақырын гана мына жолдарды айтыпты да,соңынан монахтарымен бірге өртеніп кетіпті:Дьхянаның (медитацияныіі) бейбіт ici ушінТауга барып тыгылудың жөні жоқ.Ақылыңды қуіитарлықтан тазала,От та саган суық, таза көрінер.2. Шила Будданың ахлақи (моралдык) өмір туралыҚалдырган өсиетгерін бүлжытпай орыңдау. Өз үйлерінен кетіпҚалган монахтар үшін бүл өсиеттердің мақсаты —тәртіпПен бауырмалдықты (сангха) сақтау. Бүл —идеалы бейбітжәне үйлесімге толы өмір болып есептелетін қогамның моделі.3. Кшанти, әдетге, “төзімділік, төзу” деп үғылады, бірақ1Сжүзінде бүл барлық кемсітушіліктерді төзімді, тіпті, селтетпестен көтеру - Конфуций айтпақшы, “Ізгі адам өзінің401

еңбегі мен өзін ешкім қадірлемейтін жерде де реніштісезімдерге бөленбейді.” Буддизм жолындағылардың бір дебіреуі өзін бағаламағаны немесе әділетсіз түрде назардан тысқалдырғаны үшін өзін кемсітілдім деп сезінбейді. Олар еңқолайсыз жагдайларга да төзімділіклен көне береді.4. Виръя этимологиялық түрғьщан ерлік дегенді білдіреді.Дхармаға сәйкес нәрсенің бәрін шынайы беріліп, күшжігерменістеу керек.5. Дхьяна ақылды кезкелген жағдайда, олар жайлы болсын,жайсыз болсын, кедергісіз және мүңсыз үстау, тіпті, жаулықпигылдар бірінен соң бірі туындап жатса да, селт етпеу. Бүлкөп жаттығуды қажет етеді.6. Праджня. Бүган сәйкес келетін агылшын немесежалпы еуропалық соз жоқ, себебі, еуропа халықтарындапраджняға дәрежесі тең тәжірибе болып кормеген. Бүлзаттардың шексіз тоталдылығын сезінетін — осы сөздіңфундаменталды магынасында! — адамның тәжірибесі.Психологиялық түрғьщан бүл түпкілікті эго оз қабыршағынбүзып шығып, күллі түпкілікті, шектеулі, содан да өтпеліатаулының борін қамтитын шексіздікке берілген кездеболады. Мүндай тәжірибе жеке, спецификалық тәжірибеатаулыны трансценденттендіретін бүтін интуицияға әлдебіртүстарымен туыстас.- 3 -Біз бесінші қадамға — Кен чу то-ға келдік. Т о р т ін ш іқадам мен мүның айырмашылығы ши-ді wo-мен ауыстыруда.Екі иероглиф тек бір ғана қимылды білдіреді: “өну, көбею”,“(деңгейге) жету” . Алайда, дәстүрлі түсінік бойынша, шижету актісін аяқтамайды, саяхатшы әлі мақсатқа барар жодда,ал то қимылдың біткенін білдіреді. Дзен жолындағы адамосы жерде өзінің әзірлік күйіне жетеді. Ол бүрынғыша адалеңбек етеді, ол баска тіршілік иелерімен бірге дүниеде жүр;Оның күнделікті кызметі озгерген жоқ, оның субъекти втіліпөзгерді. Хакуин, Жапониядагы осы замангы Риндзаймектебінің іргетасын қалаушы үстаз, бүл жайлы былай деген:402Жалдап алып мына ақымақ-дананы,Кел, бәріміз бірге еңбектенейік,Ақ қарменен толтырайық қүдықты.

Дзеннің осы сатысындағы өмір туралы коп айтаалмайсың, өйткені, мұнда сыртқы мінез-қүлықтың ешмаңызы жоқ; бәрі ішкі өмірге ауысып кеткен. Сыртқарағанда, адам ескі-қүсқы киіп, елеусіз жүмыс істеп жүр.феодалдық Жапонияда дзеннің беймәлім адепттеріқайыршылар арасында жиі кездесетін. Мынадай бір жағдайбелгілі. Бір қайыршы өлгенде, оның жүрттан қайырдәмететін күріш салатын табағы кездейсоқ көзге түскен.Оған қайыршының өмірге көзқарасы мен дзен туралытүсінгі классикалық қытай тілінде жазылыпты. Дзенніңүлы үстазы Банкей де бір кездері қайыршылар қауымындаболган, оны сол кездегі феодал билеушілерінің бірі тауыпалып, өзін оқытуын отінгенше, солай болған.Лекцияны тамамдамас бүрын, мен дзенге тән екі мондоныайтайын. Мен олардьщ дзен адамының өмірі туралы мүныңалдындағы әңгімелерге сәуле түсіріп, түсініктірек етеріненүміттімін. Оның адам өмірінің көрнекі фактілерінің бірісүю туралы түсінігі —буддалық түсінік бойынша, ол коптегенхристиан әулиелерінің өмірінен байқалып қала беретін анайыэротикалық белгілерден ада. Бүл махаббат оларда Христкеерекше багытталган, ал буддашылар Буддамен мүлдеәуреленбейді деуге болады, олар, бүл махаббат сезілсе де,сезілмесе де, оз сүйеді. Ол озгелер үшін жомарттықпен,жанқиярлықпен еңбек етуден корініс береді.Бір әйел куллі Қытайга әйгілі дзен монастырі орналасқанТайшань тауының етегіңде шайхана устапты. Тайшаньгақалай бару керектігін қаидай монах келіп сураса да, ол “Алгатура журе бер!”, — деп жауап береді екен. Әлгі сурауиіыкорсеткен багытпен кеткен соң, айтатын көрінеді: “Міне,сол жолмен журушінің тагы біреуі”. Монахтар оның ненімегзейтінін тусінбей журіпті.Осы әңгіме бір куні Джошуга жетеді. Ол “Барайын, қандайэиел екенін корейін”, — депті өзіне. Ол шайханага келіп,әиелден Тайшаньга қандай жол апаратынын сурайды. Әрине,эиел оган алга журу керегін айтады, Джошу озгелер откенжолга туседі. Эйел айтыпты: “Тамаша монах, озгелер жургенЖолмен кетіп барады ”. Джошу қауымга қайта оралган соң°йтыпты: “Оны енді толық тусіндім!”Сүрауымызга болады: “Кәрі үстаз, өзінің қылыгы өзгемонахтардан ешқандай ерекше болмаганымен, әйелден не403

үқты?” Осы сауалға біз әрқайсысымыз өз жауабымыздытабуға тиіспіз.Сонымен, дзен бізге мынаны үсынады: өзің үшінНүрлануды іздеу және өзгелердің соған жетуіне көмектесу.Дзеннің, христиаңдардікіне үқсамағанымен, өз “ғибадаттары”бар. Әдетте, олардың төртеуі белгілі, оның соңғы екеуіалдыңғы екеуін кеңейте түседі:1. Барлық тіршілік иелері қанша болса да, мен олардыңбәрінің қүтқарыла алуы үшін сыйынамын.2. Қүштарлықтар қаншама сансыз болса да, мен олардыңбәрінің түгел жойылуы үшін дүға қыламын.3. Дхарма қаншалықты әрқилы болса да, мен оған қолдыңжетуі үшін дүға қыламын.4. Будданың жолы қаншама биікке көтеріліп кеткенімен,мен оған қол жетуі үшін дүға қыламын.Дзен кейде жүмбақ, қүпиялы және қайшылықтарға толыболып көрінеді, бірақ сайып келгенде, бүл бар болғанытәртіп пен ілім:Ізгілік жасау,Жамандықтан қашу,Өз жүрегінді тазарту,Будданың Жолы осы.Бүл, осы заманғы болсын, ежелгі болсын, Батыста немесеШығыста болсын, барлық адами жағдайларға қоданылуғакелмейтін нэрсе ме екен?404

МИФОЛОГИЯДАҒЫ СИМВОЛИЗМҮзінділерКіріспеДороти НорманҚаһармандар туралы мифтер —бүл микрокосмде дүниеніңжаратылуы жайлы космостық мифтер. Олар, түрлінүсқалардың болуына қарамастан, біз оз ішіміздегі жэнесыртқы дүниедегі жасампаз қуатты азат ету, босату үшінжүргізетін мәңгілік тартысты бейнелейді.Молшылықпен байланысты дәстүрлі жоралғыларданайырмасы, адамның ерлік жорыққа деген мәңгі үмтылысы,ең әуелі, өмірдің санымен емес, оның сапасымен байланысты.Біздің ішкі түтастыққа деген қомағай үмтылысымызер қилы формаларда, мэдениеттер мен дәуірлерде кріністабады. Бүған қоса, күні бүгінге дейін эволюциямыздыңөрбір нақты сәтінде біз сол көрініс тапқанның тек бір блегінжәне, тіпті, бүл жағдайда да дамудың түрлі стадияларындатүрліше қабылдаймыз.Осы басылымның негізгі мақсаты —адамзат өміріндееРлік негіздің көрінуінің кптеген жолдарының кейбіреуінсипаттау, соз бен бейненің комегімен сындарлы, шешушеңсәттерде белгілі бір дәрежедегі саналы үғымға жетутақырыбына ой толғау, сонымен бірге, біздің қайтатүрленуіміз процесін зерттеу, соның өтеуі қүнын жәнеақырғы нәтижелерді айқындау.Қаһармандар туралы мифтердің сыртқы акцентгері үдайыалмасып түратындықтан — бүл, тегінде, мифтердің барлықтипіне қатысты, —біз оларды кандай да бір келте түжырылғаннемесе сірескен формулаға сәйкес қарастыра алмаймыз. ӘйтсеДе, олар шын мәнінде адам өмірінің шекарасын кеңейткен

кезде, сонысымен адамның ең қастерлі қажеггіктерінің бірінқанағаттандырады. Бұл ауыр дағдарыстың, сол сияқты,нурлы аянның нәтижесі ретінде қалыптасқан және өнер якез-келген басқа жасампаз қарекет арқылы көрініс тапқанмифтерге қатысты.Мифтер айтып жеткізуге болмайтынды бейнелейтіндіктен,бір қарағанда, осы кітап бетгерінде қарастырылатын мәтіндермен көрнекті суретгер мифология қүпияларын ашуға, тіптен,көмектеспейтіндей, қайта бәрін одан сайын шатыстыратүсетіндей корінуі ғажап емес. Әйткенмен, кез-келгенжеңілдетушілік талқыланып отырган мәселелерді шүбәсізбүрмалайды және, бүның де қаупі аз емес, киелілік аясынқорлауга жол ашуы кәдік.Нақты бір сәтте маңызды әлденені қүдіретті-қастерлігеайналдырып көріңіз, сонда сіз оның толықтай қарамақарсысына—маңызсыздыққа үрынганыңызды аңгарасыз.Қандай да бір шектілікке немесе күлдырай бастаган догмамен доктринага бүтіндей сеніп коріңіз, өзіңізге опа емес,қапа тілеп алганыңызга козіңіз жетер.Мифтердегі қаһармандар дайын анықтамаларга ыңгайлыадам мінездерін емес, үмтылу қажет мақсатгарды кейіптейді.Қисапсыз коп формаларына қарамастан, маңыздымақсаттардың бірі —бойымызда түнган күш-карымды ашуүшін мүмкін нөрсенің бәрін өзіміздің жасаумыз.Ғасырлар бойы адамдарды қанагаттандырып келгенсимволдар бүгінде мәнсіз болып корінуі мүмкін болса да,әуелде мүлде әсерлендірмеген дәл сол түжырымдамалар,әсіресе, егер біз оларды өз өміріміздің шешушең кезеңіндеашсақ немесе оларга жаңа көзқарас түргысынан қарағанболсақ, аяқ астынан біздің көзімізде зор мәнге ие болаалатыны сирек емес. Ал, үзақ уақыт бойы мифтік болыпсаналып келген жетістікгер, керісінше, нақты тарихи түлгагатанылатындыгын, мәселен, козі тірісінде дерлік ЕскендірЗүлқарнайынның басына түскен кеп сондай екенін оданкем емес танданыспен біліп жатамыз.Миф жиі тарихты түсіндіру үшін пайдаланылады, ал,кейде тарих мифпен түтасып та кетеді. Дегенмен, бүл кітаптабасты назар озін алгандагы тарихи немесе мифологиялыктүлгаларга емес, одан бүрын, өмірдегі қаһармандық негізгеаударылган болса да, оньщ бетгерінде окырман “қаһармандар406

мен “қүдайлардың”, сонымен бірге, бірқатар мифтердіңесімдері мен атауларын үшыратады. Бүлардың аталуы асақажет, өйткені, тек солай ғана кітаптың негізгі тақырыбытолык ашылмақ.Қаһармандар - бірде бір, бірде екінші деңгейде —кейіптейтін дүние біз жан деп атайтын ішкі дүниеміздіңқалтарыстарында түс көргенімізде немесе өңіміздеқалыптасады.Адамның ең қастерлі тереңінен туындап, сананың сәулелісәттерінде бізге ашылатын нәрсе қайта айналып біздің“м ен”-ім іздің сол қастерлі тереңдеріне (өз қабылдаушылығымызнегізінде әрекет ету қабілетімізге шамаластүргыда) бағышталады.Қаһармандар туралы мифтердің сыртқы формасы үнеміозгеріп отыратындықтан, олар өзіндік сиқырлы копірлергеайналып, сүйтіп, бір эраны екіншісімен қосады, күтпегенжерден қилы дәуірлер арасындағы межелерді жояды.Мифтер жаңа күннің, кезекті жыл мезгілінің, жылдықциклдің туатынына және, ең ақыры, түтастай алғандағыкүллі космостық рет-жосықтың орнайтынына нықсенімділікпен үйлесе байланысты сенім актілері болыптабылады. Міне, нелікпен қаһармандар жиі кк пен жердіңарасындагы символдық дәнекерлер ретінде немесе жылмезгілдерінің “әміршілері” ретінде қарастырылады. Олар,сондай-ақ, біздің айнала шекгелгендікгерімізге қарамастан,кез-келген апат алдында өмірімізде сана сәулесі және ескертуқызметін атқарады.Ақыр нәтижесінде озгерген жаңа түрге баланатынқаһарман бастапқыда ерлік сапардың қүпиялы да үрейлібелгісіздікпен байланысты фазаларында аса қиын инициацияжоралгыларынан өтуге қажетгі батылдықты кейіптейді; ол,сондай-ақ, аса ауыр ерлікгердің қиыншылықтарын кейіптейді,Рух күші мен шара қалдырмайтын сынақтарға қайыспайҚарсы түра білушіліктің арқасында символды мәні бар түнненЖәне қыстан аман шыгу қабілетін кейіптейді. Алайда, адамосындай қабілетке иеленген бойда-ақ, оған тәуелді болуқажеттігінен біртіндеп көтерілуі немесе ол күш адамныңшпнде болганда, оны тіптен мақсатқа сай пайдалануы тиіс.Қаһарман сүйіспеншілік немесе мейірбандық қасиетсимволы іспетті —соңгысына мысал ретінде Артурдың аса407

қиналыссыз жартастан семсерді суырып алатыны немесеиндуизм мифологиясында, Раманың жауынгерлік садақпеңсолай жасайтыны эпизодын алуға болады. Бүл екі ерлік теқаһарманның маңызды деген іс-әрекеттері оның еркі меңәрекет арасында ендігі жерде айқын шекара болмайтын кездежасалатын немесе, одан да дүрысы, өзінің қатынасымен —яғни, қалай қарайтындығымен немесе “алдын-ала ниететілген” себептілікпен сәйкестікте әрекет етудің асақажеттілігіне қарамастан, сол іс-әрекетті жасаушы қаһармансол іс-әрекеттің озімен біртүтас болып, біте қайнасыпкететін сәттерде жасалатынын айғақтаса керек. Бүлқаһарман әлдебір ерлік іс жасап жатқанын, тіпті, саналытүрде жете үғынбайтын сәтте болады. Және де, бәлки, оныңбүны жете үғынбайтындығының аркасында ғана ерліктіңжасалуы мүмкін болатын да шығар.Бүл кітапта туу туралы, ажал мен одан азат болу кажеттігіжайында, қайта жаңғыру туралы, таңның атуы мен кктемтуралы, түн мен қыс туралы, жеке адам бойындагы,коғамдағы, ғаламдағы тьшсым жасампаз бастаулар мен жаңаөмірге оян күші жайында соз болмақ. Біз түрленушілік,денсаулық және “түтастық” мәселелерін қарастырамыз.Миф қаһарманы кейбір ретте еске түсіретін (аздапүқсайтын) және өзі шендесіп жүретін жаратылысқүдайларына бағып, ол (қаһарман) хаостан азаптыкүмәндардың орнына ішкі рет-жосықтың, жарықтыңбарынша нәзік аспектісін алып шығады. Мүндай нәтижеге,алайда, ол тек өз бойындағы қүпия діни үғымның бір блігіретінде жетеді —ол, бейне, көрінбейтін, киелі буалдырғаоранып, үнсіз болады. Чеховтың бір әңгімесіндегіндей,клеңке мен аянның арасындагы шекара онер аталар аңдапмассәуле сауытының қырлары арасындағы әлдебір түстақалықтап жүреді. Міне, сонда қаһарман, өзі суреткерболғандықтан, басқалардан бүрын көру қабілетіне ие жәнеол өз-өзінің ішінде жөне сыртқы дүниеде көретін түнеккүштеріне тайсалмай қарсыласу батылдығына ие пайғамбарболып қалады қашан да. Дәл сол түнекке — қабылдаушылықтыңөзінің көмегімен —ену арқылы жарыккажетуге болады, сойтіп, сәуленің жандандырушы күшінінсыртында дэл осы процесс жасырынған: түнекте түнектіНжүрегі түйреледі.408

208-27Миф қаһарманы фәнидегінің баршасын тәрк етіп, оданбәрінің де ақырында бас тартатынына көндігуі тиіс. Олқажеттілікке бағынып, шұңқырға секіреді, шытырманкуыстарға, кемеге, шөл далаға, символды о дүниеге немесе“көрге” кіріп кетеді. Тек каһарман әлдебір терең тәжіибеалып, бүрынғы үрейден, маңызсыз нәрсеге жаңылысыптәуелді болушылықтан арыла алса игі, әйтпесе, бүндайсынақтардың бірде-бірі ештеңеге әкелмейтіндігінеқарамастан, әлгіндей тәуекел істер атқарылады.Адам бойындағы қаһарман ең бір сүмдық терендергедейін төмендеп түсуі тиіс, сейтіп, ол үшпаққа ктерілек.Немесе, басқаша айтар болсақ, әлбетте, енді әмбебап дептануға болатын, еш күмәнсіз, шығыстық жолды табу үшін,сонымен жүр, сол бол деген өсиетке сай, екіүштылық немесекөпмағыналылық атаулыдан азат болып, омірдегі ерлікнегіздің басты ішкі мәнін ашып беретінді игеру қажет. Міне,неліктен біз, ежелгі немесе қазіргі заманғы болсын,қаһармандар туралы мифтерді неғүрлым көп зерттеп-білгенсайын, соғүрлым көп олардың тылсым мәніне бойлауқабілетін меңгере беретініміз. Біздің зейінділігіміз,ашықтығымыз және тәжірибе сіңіруге қабілеттілігіміз біздіөзімізді-озіміз тануға бастайды, бірақ, тек біз болмыстыңмәңгілік қүпия сырларының, ең болмағанда, аз бөлігін игереалдық-ау деген жалған сезімнен туындайтын қияли келтетүжырушылық пен астамшылықтан арыла білген жағдайдағана, осылай болмақ.Қаһармандар туралы мифтер, тіпті, ғаламға тән ішкіқарсыластықтың шүбәсіз болатындығын мойындай түра,қарама-қарсы күштер арасындагы ширығушылықтыбөсеңдетуге деген дәйім қажеттілікті көрсетеді; бүл реттеөмірлік қуат, ең әуелі, қарама-қарсылықтардың өзараәрекеттестігі және қақтығысы арқасында босатылатынынестен шығаруға болмайды. Бүл бірін-бірі өзара толыктырушыҚарама-қарсылықтар екенін түсінгеннің маңызы зор, десекте, бүган қоса, біз үнемі жасампаздық күштері жағындаЖойымлаз күштерге қарсы түруға тиіспіз. Қаһарман ажалменойындардан түйсінумен бас тартады да, адамның қайтатууына, жаңғыруына багышталғанды мақүл кореді.Осы кітапта бірден-бір дара көзқарас түрғысынан немесебасқаларын есепке алмай, қандай да нақты бір діни, тарихи,409

психологиялық, археологиялық, этнологиялық немесеантропологиялық дәстүр тарапынан пікір білдіруге әрекететілмейді. Нақты бір мәдениетте пайда болған, кірмесимволдар арасында немесе шектеулі аумақта таралған екщщіқатарлы символдар арасында арнайы айырмалар жүргізілмейді,тек бүл айырма қандай да бір озге категориялардытүсіну үшін қажет болған жагдайларда ғана көрсетіледі.Әлдебір мифтің қайда - кне, тарихтан бүрынгы, ауылшаруашылық немесе технологиялық қогамда, Шығыста әлдеБатыста, бабаеркі заманы әлде анаеркі заманының, түлғаныезіп-жаншудың, қамтуы бейсаналылықтың әлде саналылықтыңнәтижесінде, қарабайыр, тотемизмдік, күрделендірілген,компенсаторлық немесе өзге бір оқшауланған факторлардыңәсерімен пайда болгандыгы турасындагы мәселелер де,сондай-ақ, талқыланбайды.Автор мифтердің дүние туралы гылымга дейінгі үгымтүсініктер,антиктік драма, діни-гибадат рәсімдері менжоралары немесе инициацияның ертедегі жоралгылары(соңгылары тыгыз түрде туумен, жыныстық жетілумен,некемен және оліммен байланысты) сияқты ықтимал шыгукоздері турасында пікірталасқа түспейді. Қаһарман тек қанапатша, абыз, әулие, риши, гуру, шаман, йогин, инициатор,қүткарушы, адал іс-әрекет етуші немесе дүрыс сауал берушіадам ретінде, секталық табыну нысаны, жауыз билеушінікүйреткен жеңімпаз я арыстан, бүқа немесе айдаһар секілдітагы аңдардың символды қарсыласы ретінде қарастырылмайды.Өйткені, еш күмәнсіз, адам өмірінің қаһармандықнегізі осы поэтикалық бейнелердің барлыгында, соныменбірге, коптеген басқа, қосымша кейіпкерлер: суретші,көріпкел, данагой, агартушы мен агарушьшардың бойындаболмақ. Бүдан грі маңызды жайт сол, әлдебір тақырыптыңнақты ат-айдарынан немесе сондай әлдебір тақырыптың,мейлі, қисынды әлде мейлінше огаш түрде болсын, кайталанужиілігінен тыс, бастысы —оларда қаһармандық негізге тәнжаппай тәуекелшілдік пен іске берілгендік элементі созсізболатындыгы. Кез-келген үстірт қүрылган диаграммааясынан сатылып шыгып, озің үшін адамзат болмысыныннегізге алынар аспектілерін қозғайтын қаһармандар туралыүлы мифтің, ең болмағанда, кейбір қүпияларын ашуга дегенталап-тілектің маңызы зор.410

Әсілі, адамның Жоғалған Жүмақ алдында —демек, хаос,сенімсіздік, жаттық, түн мен ажал және, бір мезгідде, тегісқамтитын шаттық, өмір мен күн (күндіз) алдында өмірбақизәресі үшып түратын болғанмен, бізді, бәрінен де бүрынерлік негіз қасиеті біздің әрқайсымыздың бойымыздатуындап, сөйтіп, философиялық теориялар шеңберіненшығып, күнделікті өміріміздің бір бөлігіне айналуымүмкіндігі ойландыруы тиіс. Бүтіндік, түтастық сезіміниеленген соң ғана, біз өрісі тар өзімшілдігімізді өзге адамдарғақызмет етушілікке алмастырып, өзгерте алмақпыз. Десекте, бүл тек белгілі уақытта ғана болуы мүмкін екендігінжәне оның бір классикалық процедураны талап ететінін ал,оны сипаттау ғана емес, сондай-ақ, одан да маңыздысы, оғантзу өте күрделі болатынын есте үстау қажет. Игі өзгерістерпроцесін еркімізше жеделдету мүмкін емес, себебі, ол үшінөзін-өзі тану және бүкіл —ғалам осін қосқандағы - айналаортамен үйлестікте болу талап етіледі, бүл ретте, соңғысынадамзатгың биік мақсаттарының бірі санауға болады.Ал, енді біз, ең берісі, қаһарманның дамуы процесініңкейбір аспектілеріне ден қоямыз. Бүл процесс біртіндепжүреді, сондықтан да, бір бүл кітап оны жан-жақтымазмүндауға жеткіліксіз.Қаһарман ешқашан да өз саяхатының ақтық мақсатынатолық түрде жетпесе де, ол туралы армандаудың өзі, ерлікжасау әрекеті жайлы айтпағанның өзінде, адамзат ой-қиялымен сенімінің ең бекзат көрінісінің бір үлгісі болып табылмақ.411

У тарау. АДАМ-АТА МЕН ХАУА-АНА: МЕЙІРІМ МЕНЗҮЛЫМДЫҚТЫ ТАНУ АҒАШЫ“Қудайлар урпагы, Қаһарман тулгасындагы адами һәмқудайы арасындагы курес оның толық дәрежеде адамдыққажетуі процесінде журмек ”.ДЖ.Р. ЛЕВИ.Ғаламның жаратылысы туралы космостық мифтер бізгедүниенің хаостан немесе бос кеңістіктен туындағаны туралы,оның форма мен мәнге ие болганы туралы баяндайтын болсада, біздің оз туған сәтімізде біз дайын анықтамаға келе қояррет-жосықтан анық жүрдай тылсым ғаламға енеміз.Дүниеге келген дәл сол мезетте біздің абдыраушылығымызбен дүдамалдыгымызға шексіз коп себеп пайдаболады. Біз қарама-қарсы өрі тартысты күштермен де,сондай-ақ, бірін-бірі өзара толықтырушы өрі өзара тәуелдікүштермен де үшырасамыз. Біз, тіпті, өз пиғылниеттеріміздіңде жасампаз болумен бірге, жойымпаз дабола алатынына коз жеткізіп жатамыз.Біз үнемі қарама-қарсылықтармен, өмір мен өлім, ккпен жер, күн мен түн, аналық пен аталық, өткен менболашақ, біздің ішіміздегі мен оган кереғардың ойыныменбетпе-бет келеміз. Бізді шүбәсіз болатын қарама-қарсылықтыжүптар гана емес, сонымен бірге, олардың шексіз көрінерқиюластық амалдары да абдыраушылыққа экеледі. Міне,сол кезде біздің осынау қарама-қарсылықтардың айлалышытырман қиюластыгымен келісімге келуден жэне оларғаталгампаздықпен қараудан басқа амалымыз қалмайды.Адам-ата мен Хауа-анага мейірім мен зүлымдықты тануағашынан жеміс татып көруге тыйым салынған ( 11 -суретгіқара). Әйтсе де, олар бүл тыйымды бүзбай қоя алмайды,әйтпесе, адамзаттық жобада омір болмас еді. Сондықтан да,412

11-сурет. “Қүдай Адам ата мен Хауа ананы жауапқа шакырады.Адам ата мен ағаш Хауа-анаға нүсқайды, ал Хауа ана, өз кезегінде,жыланға нүскайды”. Есіктің қола нақысының жүрнағы. Германия,1015 ж. Гильдесхайм соборы.олар тыйым салынған жемісті жейді. Бүл жайт, әлбетте,нәтижесінде адам абсолют дәддікпен мейірімді зүлымдықтанайыруға қабілетті немесе ол жаңсақтықпен өзін-өзі Қүдайдеп санай алады дегенді, тіптен, білдірмесе керек. Десе де,біз берісі, түңғыш рет көзімізді аштық, қандай қиынболмасын, өмір жолына түстік.Жүмақтан қуылу шүбәсіз болған жайтқа қарамастан,Жаңғырған заң кітабында (1:39) адамга күнә салдарынөзгертуге мүмкіндік беретін қүдайдың рақымшылыққа толасерті бар: “Сендер жауга жем болады деген балаларың, бүданбылай не мейірімді, не зүлымдықты білмейтін үлдарың, оларсонда [Жерүйық мекенге] кіреді, оларга соны беремін, олароны иеленеді”.Күні бүгінге дейін ешкім таба алмаган Жогалган Жүмақпен Жерүйық Мекен сол бір гана бәрінен басым трагедиялықидеяның екі қыры болып шығу мүмкін болса да, оның негізгітақырыптарының әрқайсысы біздің өмірге және кемелдіккеинициациямыздың табигатына қатысты маңызды ой-ескертпеболып табылады. Бүл жагдайда да, сондай-ақ, басқа жагдайдада біз барлық қайгы-қасіретгі қайыспай көтеріп, біздің тереңәрі аяныш-мүңга тола адамдық тегімізге жетуге тиіспіз.“Космогониялық мифтен адам хаоспен жаратылысжаиында біліп, хаос пен жаратылыс оның өз ішінде болатынын413

уеынады, бірақ, ол бул екі қурамдас блікті бірге көрмейді; олЛюцифер туралы тындайды да, оны өз басының өміріндеелемеуге тырысады. Оган қутқаратын өткел қажет ”.МАРТИН БУБЕР.“Маган қарай назарыңды багышта, оның орнына жәнеөзінді,өмір уиіін өмірМен усындым, қаһарың сенің маган аусын;Мені адам санагайсың ”.ДЖОН МИЛЬТОН.12-сурет. “Прометейдін Афинаньщ көмегімен адам тәнін жаратуы”.Гравюра, “Mythologie de la Grece Antigue”, Поль Дешарме. Париж, 1886 ж.414“Неге арбауга ердің, ендіңКәрі жылан жумагына ?Неге тонадың.Сен өзіңді, өзіңді?..Сендегі қамалганды...Сендегі көмілгенді...Жуз зіл-батпан бастырганды...Соны, танушыны!Өзін танырды!..Сен ең ауыр жук іздеп ең,Енді өзіңді таптың ”.ФРИДРИХ НИЦШЕ.

“Жалгандық жаратылыс, яки, адам ақиқаттыңзатын тану қабілетін тапқанмен кейін барыпқана мүмкін болган еді. Ж алгандақ танылганақиқаттың қарама-қарсылыгы ретінде пайда болды.Жалгандықтың көмегімен рух өзіне-өзі сатқындыққылуга үйренеді”.МАРТИН БУБЕР“Қарама-қарсылықтарсыз ілгерілеу болмайды.Тартылыс пен жиіркеніш, ақыл-ой мен күиі-қуат,сүйіспениіілік пен жеккөрініш — осының барлыгыадамның тіршілік етуі үшін қажет ”.УИЛЬЯМ БЛЕЙК.“Жүмақ шүгыласы қара түнек, сүмпайы түнменалма-кезек жүреді ”.ИОГАНН ВОЛЬФГАНГ ГЕТЕТүрлі ежелгі мифологиялармен мәдениеттердеадамның сананы иеленгендігіқұдайы заңдардың бүзылуынабаланады. Адам-атамен Хауа-ана мейірім мензүлымдықты тану ағашынантыйым салынған жемістіжейді, ал, Прометей менкойот (3-сурет) қүдайларданот үрлайды. Сол сәттен-ақадам, киелі деп белгіленгензаңдармен жүргендік үшін,яғни, әрекетсіздік үшінжазығын өтеуіне тура келетінісияқты, заңдарға қарсыҚылмыс үшін де сөзсізжазығын өтеуіне тура келетінінеқарамастан, түнекҚыспағынан босанып, азатоола бастайды (сондай-ақ,ізге оздерінің ескертпелері13-сурет. “Меркурийдің жебесікадалған Адам ата prima materia(алғашқы материя) ретінде”. “Miscellanead’alchimia” қолжабасьша көрнекісурет. Италия, XTV. Медичи-Лауренцианкітапханасы, Флоренция.415

мен әмірлерін бағыштайтынқүдайларға деген қүрметтуралы да естен шығаругаболмайды).Алхимиялық суретте (13-сурет) Философиялық ағаш(“жаңа туым беріп түрған”)Адам-атаның көкірегін Меркурийдіңжебесі түйреген соңосіп шығады.Алхимикгер Ддам-ата Меркурийдіңқүш імен өміргеоянғандығына, ол күш басқасубстанцияларға өтіп, олардыүйқылы, жетілмеген күйденжетілген сана күйіне кешіре14-сурет. “Жүмақ өзендері мен алғаны на сенген. Бүндайағаштарының кейіптелуі”. Әулие оянушылыққа дейін Адам-атаПетр ж он е Павел Аббаттығы „бүрьшғы шіркеуінен тас барельеф. ЖеР жаннатының беинесіКлуни, Франция, 1113-1118 ж.ж. немесе санадан жүрдай болғандеп саналған. Бүған қоса, олар“Меркурийдің жебесі қүдайы отты жақты, содан Адам-аташыққан” деп жорыған.Күндіздің —күннің —қолы, бейне, адамдарга жасампаздықтыңкүш-қарымдық қасиетін созып, үсынып түрғаныіспетті, жогарыда аталган суретте бүны түннің —айдың —жасампаз күші істеп түр. Адам-ата мүсіні оркендермен —жас бүтақтармен, жаңа омірді арман етудің тагы бірсимволымен қоршалган.14-суреттен біздің коретініміз жойымпаз, адамдыазгырушы жылан тәріздес сыртқы форма емес. Бүл, бәріненбүрын, жаңа омірдің дамудың жогары, позитив аспектісі.Немесе, шамасы, бүл суреттегі жүмақ озендері мен агаштарыформаны айнала оралган нәрсе соның ажырамас болігі болыптабылатындыгын баса корсету талабынан туындаган;мүндагы ол форма туындайтын сулар —пайгамбарлықтарда,бірлі-жарым болса да, инициациямен байланысты қасиетпсулар (жүмақ агаштары, дегенмен, Бейіш багына қатысты;адамга болмыстың саналы күйіне жету үшін, осындайқиындықпен жеткен сана қасиетіне орын бар омірді бастауүшін, оны жогалту жазган).416

VIII тарау. ГОР ЖЭНЕ СЕТ.. ХАРИ-ХАРА... ГУНАЛАРТАҚЫРЫБЫНА ВАРИАЦИЯЛАР“Өзіңді сен өзің жараттың; сен өзіңнің үлылыгыңмен аянболасың. Сен жарыгыңмен жер мен кокті сәулелендіресің ”.Пирамидалар мәтіндері“Сәлем бердім, Уа, жаратушым, мен журе алмайтын,кеиіегі кунде қалган Үлы Туйінмін. Менің кушім менің қолымда.Менің өзім саган белгісізбін, бірақ, мен сені білемін...менмиллиондаган жыл өмір суруші Гормын...Мен жол аштым ”.Өлілер КітабыГор мен Сетті қарастыруга кіріспес бүрын, тоғызқүдайдың немесе Мысырдағы ежелгі Гелиополь Тоғыздығыныңесімдері мен кейбір негізгі мінездемелерін еске алғанпайдалы болып қалары мүмкін. Генри Франкфорттыңсипаттауына сәйкес, Тоғыздықтың басында “күн-қүдай”,жаратушы Атум түрды. Одан кейін Атум өз бойынанжаратқан қүдайы жүп-Шу жөне Тефнут, ауа мен ылғалкеледі. Бүл жүптың оз балалары туды. Олардың есімдеріГеб жэне Нут, кк пен жер болды. Геб пен Нутгың балалары,Озирис жэне Изида, Сет жэне Нефтис, Тоғыздықтың соңғыторт қүдайы болган еді...Атум, Шу, Тефнут, Геб жэне Нут космологияныҚүрайды. Олардын есімдері алғашқы дүлей күштердіңсипаттамасы болып табылады; Олардың қарым-қатынастарыДүниенің жаратылу тарихын бейнелейді. Геб пен Нуттыңтөрт баласы бүл ғалам сипатгамасына кірмейді. Олар табиғатпен адам арасындағы байланыстурышы желіні бейнелейді,әмбе бүны ежелгі мысрилықтардың білуіндегі жалғыз-ақтүрде —патша тағына котеру арқылы істейді. Озирис қайтысоолған билеушінің мифологиялық нүсқасы болып, оныңмәңгі мүрагері үлы Гор еді.417

Осылайша, Тоғыздық бес космостық қүдайлардан жэнеөзін қоршаған үш қүдаймен Озиристен қүралды. Оньщсимволдық мәні де осында —бүл дүниенің және қоғамныңжаратылу рет-жосығын бойына жинаған теологиялықтүжырымдама еді. Патшалық билік турасындағы мысриүгымдарга сэйкес, онымен (патшалық билікпен) байланыстыміндеттер тең дәрежеде адамдар дүниесіне де, сондай-ақ,қүдайлар дүниесіне де қатысты болған”.Басқа қүдайлардың ішінде, сондай-ақ, бір жағы, даналыққүдайы (немесе Қүдайы сөздердің Билеушісі, АқиқаттыЖазушы) саналған, Тотты; және Маат қүдай-ананы(ақиқатшң, белгіленген рет-жосық және хүқьіқтық тәртіптіңбейнесі) атамауға болмас.Әлдебір қүдайлар кейіптейтін үғымдарды кез-келген тымтар немесе созбе-соз айқындауға тырысушылықтан мүқиятқашқан жөн болса да, әйткенмен, ежелгі мысри дінимэііндерде сол бір сарындардың жиі қайталана беретіндігінен“мысрилықтар қүдайы қүдірет корінетін өрістер дептаныған... кейбір кең өрістерді айқындау” мүмкіндігі пайдаболады деген (Франкфорт та қуатгаған) қорытындыға келугеболады. Бүл тең дөрежеде қарастырылып отырған кезеңніңкейбір басты, негізгі жүмыстарын және артефактілерін талдауарқылы да мүмкін болмақ.I.Ежелгі мысри дөстүрге сэйкес, Гор және Сет біздің озбойымызда жэне айнала дүниеде түнған қарама-қарсы және,бір мезгілде, озара толықтырушы күштерді бейнелейді. Бізоларды екі қүдай ретінде әлде екі принцип ретіндеқарастыратынымызға қарамастан, олардьщ қарым-қатынастарыбіздің оз табиғатымызға, күллі адамзатгық болмыс және күрестабиғатына сәуле түсіреді. Олардың қарсыластығы және өзараөрекеттестігі өзгеріссіз кез-келген тартыстың типтікмінездемелері больш қала береді жэне, сонымен бірге, өмірлікпроцеспен озара тәуелділікте болады. Күнді түнсіз елестетуқандай болса, Горды Сетсіз елестету де сондай қиын.Гор —терминнің созбе-соз мағынасындағы —“каһарманболып табылмаса да, оны, әйткенмен, адам бойындагықаһармандық негіздің типтік өкілі, үлы жасампаз өмірліккүш деп атауға болады. Бүл анықтаманы, айталық, коптегенжүзжылдықтар бүрын Мысыр перғауыны екі қүдайдың, Гор4J8

жөне Сеттің, бір тұлғадағы нүсқасы саналып келгендігіжайтының ескерілуімен түсінген жөн. Немесе, Генрифранкфорттың сөзі бойынша, Мысыр патшасы Екіөміршімен, “ мәңгі қарсылыстар Гор және С етпен”тендестіріледі. “Ол бір мезгілде бірінің де ... екіншісінің деинкарнациясы саналған” деп жаңсақ ойламаған жөн, текәншейін ол бүл қарама-қарсылықтың екеуіне де теңдәрежеде бойлаган. Мысыр пергауындарының “Қос Әмірші”деген ежелгі лауазымы да осыдан.Дәстүрлі “Пирамидалар Мәтіндерінің” бірінде Мысырпатшасы “Жаратушы Атумға” - Қүдіретті Күн Қүдайына,Кемелге —“өзін өзі былай деп атап, тіл қатады: Бір-сарайдатүратын-Екеуге,яғни, Гор-жөне-Сетке назарынды сал”.II.Сет Гордың озіндік колеңкесі болып табылады; адамбойындагы қаһарман шешуге тиісті қиындықтардытудыратын бағыныштылық қүдайы. Сеттің дәл, ең бір,салғырт қасиеті Гордың дамуын ынталандырып, онықаһарман жолымен жоғары қозғалуға мәжбүр етеді.Сеттің қажетті жаңғыру, қайта тууға қарсыласатынаспектін негативті деп санауға болады. Гор Сетті оз ішіндекорсе де, бүл кедергінің озін билеген дәл осы бағындырушыкүшін ол жаңа омірге айналдырып, озгертуі тиіс. (Яғни,даму қүпиясы сол дамуға кедергінің болатындығында).Осылайша, Сеттің қозғаушы күші мен серпінінсіз адамныңдаму процесі мүмкін болмақ емес. Дағдарыстар мен қиынжағдайларды шешпей, азаттықты жеделдетуге үмтылу бекер,тек сол дағдарастар мен қиыншылықтар арқылы ғана азаттықпайда болады. Сондықтан да, күресте әлде тепе-теңцікте,Гор қайда болса, Сет те сонда. Не бірі, не екіншісі озініңқарама-қарсылығынсыз қызмет ете алмайды.Сет жерді, материяны, сақталғандықты, игілікті, үзақғүмырды бейнелейді. Ол омірдің негізі болып табьшады,эЛі ол (негіз), бір мезгілде, озгерістерге кедергі жасайды.Бүл жабайы қызыл бүқа. Белгілі бір козқарас түрғысынанол омірді жаңғыртушы күштің томенгі аспекті болыптабылмақ. Ол, бір мезгілде, қалыптасудың кедергісі жәнеҚүралы. Гор, екінші жағынан, тәртіпті, ретгілікті кейіптейді.Ол адам бойындағы жасампаз күш-куаттың босатылып,сыртқа шыгуы мақсаты, дәлірек айтқанда, қаһармандықпроцесс және оның мақсаты болып табьшады.419

Гор қаһарман жолымен жүреді деп айтылғанда, бүл олбойлайтын қасиеттер адамзатгың қайта бірігуіне ықпал етедідегенді білдіреді. Ол ғаламды ақиреттен, хаостан котереді,сойтіп, оның аясьшдағы күллі тірі зат түтастыққа ие болмақнемесе жаңармақ.III.Тіпті, Гор мен Сетуақытша келісімге келіп, нәтижесіндекүштердің тепе-тендігі орнап, демек, Мысырдың “Қоспатшалығы” бірігетін жағдайлардьщ өзінде, олардьщ тартысыжалғасып жататьш басқа таралтар сөзсіз болады. Алайда, ешбіржағдайда, бейне, олардың қарсыластығы мейірім мензүлымдық, жарық пен түнек, рух жэне материя сияқты жеңілнемесе озара бірін-бірі жоққа шығарушы үғымдардан түрадыдеп ойламаған жөн. Бүлардың бірінде міндетті түрдеекіншісінің үрығы жатады. Гор Сетті өлтірмеуі тиіс, текмезгіл-мезгіл оған қарсы түруға тиіс екендігіне де, сондайақ,ерекше назар аударылады.Қалай болганда да, Жоғарғы және Тменгі мысрипатшалықтар арасындагы қарым-қатынастарды қамтығантарихи талдаудан тыс қарастырса, “Гор және Сет” —Ф ранкф ортты ң атап өткені бойы нш а, — о бастанантагонистер ... кез-келген тартыстардың мифологиялықсимволдары болды. Күрес — бүл ғаламның елемеугеболмайтын бөлшегі; Сет Гордан шүбөсіз жеңіліп отырады,бірақ, соңгысы ешқашан оны жойып жібермейді. Бірі де,екіншісі де жарақат алады, зақымданады, бірақ, ақырсоңында, ымыраластық орнайды”.IV.Сеттің жақтастары бүлікшілік үлдары ретінде белгіліболып, Гор қүрган “тепе-тендік” пен жащырушылыққа дэйімқатер тндіреді. Соңдықтан, соңғысына Сетпен жэне оньщбүлікшілерімен үздіксіз күрес жүргізуге тура келіп, сойтіп,ол тиісЛ тәртіпті орнатып және/немесе оның бүзылмауынқадағалай алатын болған. Гор мен Сетке түрақты қалыпқакшу жазбаған соң, ол төртіптің біржола орнауы да жазбаған.Осылайша, соз Гор жаңа күнге қарай котерілудібасқаратын, ал, Сет кері процесті басқаратьш цикл турасындаболып отыр, бүл ретте, Гор, жарыққа үмтылған рухтан-420

дьірғыш күш Сеттің негативті аспеюгімен, оның түнеккеүмтылысымен шайқасады.V.Гор мен Сетті олардың Озириспен, ажал қүдайыменқарым-қатынастары контекстінде қарастырса, бүл қаһармантуралы мифтің өзге де аспектілеріне сәуле түсіруі мүмкін.Озирис Гор мен Сеггің қатысуымен майдан жүретін “үрысдаласын” кейіптейді —күнде таңертең Күннің шығуыменқажетгі қайта жаңғырушылыққа бастайтын тартыс арқылыкөрініс тапқан болмыстың динамикалы мінездемесі.Белгілі бір мағынада Озирис бойында болашақтыңүрықтары бар ендігі өтіп кеткен (сүрілген) өмірдің айғағыболып табылады. Озирис жер астына, ақиретке кетіп,Батыс Ккжиектен аттайды, сөйтіп, таңмен бірге жаңаөмірге қайта туады.Дәл осы Озиристі қайта тірілтуі қажет Гор: біз не үшінөмір сүріп отырмыз, соны, мақсатқа қол жеткізілген өмірдіңайғағын сөзбе-сөз мағынасында қайта тірілтуі тиіс. Озириссол қол жеткізілген, күрес арқылы қол жеткізілген, мақсат —адамды мағынаға тола қайта жаңғырушылыққа бастапәкелуге жеткілікті күшке ие алғашқы, бастапқы мақсатболып табылады.Озиристі үдайы қалыптасу процесінде болатын,аяқталмаған өнер туындысы деп атауға болады; ол адамбойындағы-Гораяқтауға үмтылатын жүмыс нәтижесі. Горжасайтын онер туындысы бір деңгейде кору қабілетініңэквиваленті іспетті, ол қабілет адамға өзгеруге жәнежаңғыруға тиесіліні ашады; екінші бір деңгейде ол қажеттіөзгерушілік пен жандануш ылықты болдыратынныңтүрақталған формасы.VI.Сетгің қарсылығымен күресе отьфьш, Гор олген Озиристі,түсалған қүдайды, қапасқа қамалған, босатылуын күтетінемірді қажетті түрде қайта тірілтуге ықпал ететін, мүмкіндікберетін, жағдай жасайтын қаһармандық негіз болыптабылады. Гор таң атар алдындағы шешуші сағаттардаАпопты, Түнек Жыланын, Сет жаратқан Соқырды жеңеді.Және де Күн Қүдайы, Үлы Кк Қүдайы саналатынына немесе421

перғауынмен теңдестірілетініне қарамастан, Гордыңжасампаздық қуатты босатуға —құдайы тәртіптің немесе,соган үйлес, Қос Патшалықтың тепе-тендігіне қол жеткізуге—қабілеттілігі Апоп пен Сеттің бүлікші-жақтастарьшьщж иы нты қ зүлы мды ғы ны ң циклдік тойтарылуыменбайланысты (Апоптың зүлымдығы немесе соқырлығы —шындығында ар-ожданның немесе сана-сезімнің жоқтығы).Күн Қүдайы кіретін уақыттық циклді кейде “Хех” депатайды, ол мәңгілік қүдайларымен —күн мен түннің, сондайақ,жыл алмасуымен байланастырыла үғылады (соңғысы -жыл — ж үйелі түрде қай талан ы п оты раты н дінимейрамдардың арқасында Жаратылыстың Үлы циклінсипаттайды). Жыл әлдебір қүдайларға арналған барлықмерекелерді бойына жинап, сөйтіп, графикті түрде өмірдегіжаратылыс процесінің түтастығына нүсқайды.VII.Егер Гордың оң көзін Күн немесе күндіз деп, ал, оныңсол козін Ай немесе түн деп атайтын болса, Гор мен Сетгіңқарсыластығы, сондай-ақ, олардьщ озара төуелділігі озгетерминдерде айқындалады. “Гор озінің ағайыны, Сетгің Козіментазарды, Сет озінің ағайыны, Гордың козімен тазарды”.VIII.Жер асты патшалығында Гор мен Сеттің шешуші айқасыжүретін түннің ортасына қатысты суретте екеуі баспадцақтыңекі жағында түрған кейіпте бейнеленген. Бір жағынан,баспадцақтың өзі Озиристің пайда болу (келу) символы ретіндеқарастырыла алса, екінші жағынан, Гор мен Сеттің озараәрекеггестігі Озиристің тірілуінің себебі болып шығады.Озирис, Күн іспепі, кокжиек үстіне көтерілген кезде, ГорСепі жеңіп шығады. Дәл сол сәтге өрлеу процесі басталады,ол Озиристің —яғни, “Ра өз жолын бастайтын ккжиеккекелетіннің” —шығыста пайда болуына алып келеді. Озирис,өлген патша пайда болганда, ол тірі Күн қүдайы Раменкездеседі де, соның қосымша күші болып, өмірге оралады.Басқа көзқарас түргысынан, қүдайы күш-қарым жөнебіздің өз ішіміздегі таза пендеуи аспекті арасындагыкүрестің болымдылыгын үғынған әр кезі —біз өзінді-өзініске асыруға, іске жаратуға алып келуі мүмкін үлы қаһармандықайқасқа қатысуга түратындыгын әлде түрмай-

тындығын шешетін сол бір қысқа мезеттерде —Гор менСет үлы баспалдақтың екі жағында түрады.Бүл екі қүдай біздің өз түніміздің түнегінде бір-бірінеқарсы түрған кезде, Гор өмірдің қаһармандық негізі ретіндетуады. Бүл оның (Гор) жөне Сеттің Озирис көтеріліп кележаткан баспадцақты үстап түрған сәтгерінде болады.Қарсыластық баспалдағы өзінің ең басында: гермафродиталықдеңгейде, қарам а-қарсы лы қтар менайырмашылықтар жоғалатын деңгейде бірігеді (тіпті, томенқарай да, жоғары қарай да қозғалыс кезінде қарсыластықпен өзара әрекеттестік бір сәтке де толастамайтындығынақарамастан. Немесе, бір нүсқа ретінде, Озирис Гор менСет арасындағы ала ауыздықтардан түратын сатыларменжоғары көтеріледі деуге болады).Гордың күші арқасында мүмкін болған Озиристің өрлеуіадам бойындағы қаһармандық үлгісі болып табылады. Міне,неліктен Гор қаһарман жолын жүріп өтеді немесе қүдайларжағында түрады деп саналатындығы (іштегі болып жатқанкүресті үғынып, соған қүлақ түретінімізде, бірнеше түрліжолдар арасында аласүрған кезімізде, дәл осы сәтте Гор менСет арасында маңызды айқас болып жатады).Гор мен Сеттің әрқайсысы баспалдақтың өзіне тиесіліжағын үстап түрады, әрқайсысы саты ретінде өз саусағынүсынады. Озирис жер асты дүниесінің отымен сыналған өзтүтастығының көмегімен сол сатылармен көтеріледі.Баспалдақпен тмен түсудің жасампаздыққа деген күпіқарымдыққабілеттілікпен байланыстылығы котерілудіңжойымпаздық күш-қарыммен байланыстылығынан бір декем емес. Өмірдің барлық саласында біздің өтуіміз тиісшетсіз-шексіз циклдер болады, бүл ретте, ол циклдіңәрқайсысының әрбір аспекті бірдей маңызды мәнге ие.(Баспалдақ, мысри дәстүрге сәйкес, ең алдымен, қайтатіршумен байланысты. Қисапсыз көп мәтіндерде оныц атауы‘Көкке қойы лған баспалдақ” . Сөйтіп, кокке орлеубаспалдақты екі жағынан үстап түрған екі қарсыласкүштердің арқасында мүмкін болады).Бүл баспалдақпен барынша жылдамдықпен қүр әншейінжоғары жүгіре берсе болады деген алдамшы ойга берілсең,°нда көп үзамай-ақ сондай жылдамдықпен томен домалапкете барасың. Жоне де біз қандай биіктерге жетпейік,шыңыраулармен кездесуге даяр болу керек. Әрбір жеңістікелесі шайқас пен қарсыластықпен отеп отыруға тура келеді.423

IX.Адам бойындагы қаһарманның міндеті —үдайы өткенмен,қазіргімен және болашақпен динамикалы, позитивті,шығармашылықты келісімде әрекет ету; үйлестікте өмірсүріп, өмірдің дамуына ықпал ететінді сақтауға тырысу; бүғанықпал етіп, мүмкіндік бермейтінге қарсы түрып, оны жою.Озирис Гордың арқасында мүмкін болған қайтатірілушілік арқылы болашаққа ауыстырылған өткен шақболып танылады; бүл түрғыда, соңғысын (Горды) жаңа дамуретіндегі Озиристің әкесі санауға болады. Сет болашақтаГордың қажетгі қарсыласы ретінде қайта пайда болады.Бүл контексте Озиристі “қүдайадам” ретінде, адамтәніндегі қүдайы негіз ретінде; сүю және сынақтарға тзуқабілеті ретінде айқындауға болады. Озирис бейнесі, Аюпбейнесі іспетті, адамзат эгосының оз тозағында азап шегуін;адам тануы, басынан өткеруі, кешуі, түзуі және озгертуі(түрлендіруі) қажеттіні түспалдайды.Гор және Сет қарсыластығының мақсаты омірді ашуболып табылады. Гор өмірге бойлатуға үмтылатын заң менрет-жосық —тепе-тендік, ақиқат, парасаттылық, өділдік,сондай-ақ, адамның биік мақсатгарына жатады.X.Франкфорттың жазуынша, ежелгімысри перғауындар“маатгы үстануға міндетті болды... ол, әдетге, “ақиқат” делініпаударылады, бірақ, шынтуайтында, “хүкықтық тәртіп”дегенді — маңызды бөлігі әділдік болып табылатынжаратылыстың ажырамас қүрылымын білдіреді”9. Осы ілімгесэйкес, Мысыр патшасы —бір түлғадағы Гор және Сет —Дүниені Жаратушының үлгісімен жүруі тиіс.Басқаша айтқанда, адам бойындагы қаһарман адамзаггықдеңгейде, бірақ, екпін алған, үдайы даму түрінде мааторнатады. Ол рухтандырушы жасампаз күш-қуаттың азатетілуі жағына қарай өзгеріс әкеледі.XI.Сет жэне Гор қарсыластығының маңызды себептерінШбірі соңғысының жоғарғы билігі хақындағы мәселе болыптабылады. Гор тақты иеленуге үмтылғанда, Сет оныНбүнысына кедергі жасайды. Озирис Гордың патша тағына424

хүқығының зандылығымен келіседі, оны (патша тағын)жер қүдайы Геб адам бойындағы қаһармандық негізге десыйлайды. Қарсыласушы күштердің шайқасы мезгіл-мезгілжоғарғы билік мүрагері ретінде Гордың үміт-талабыныңорындалуымен аяқталады. Осы болған кезде, Тот, Даналықкүдайы, Гор мен Сет арасында тепе-тендік орнатады. (Сетөткендегі Озирис жэне осы шақтағы Гор күшінің мәңгілікжауы ретінде көрінеді).Озирис ақиқи откеннің бейнесі ретінде көрінсе, ГорМысыр тагының заңды мүрагері болып табылады. Жаңа патшаөзінің алдында откен ізашарының қайта тірілуіне ықпал етеді.Басқаша айтқанда, Гордың Сетті жеңуі және Озиристітірілтуінен соң, ол (Гор) болашаққа сенімділікті кейіптейді.Адамдар арасында қайтадан тепе-тендік, заң мен тәртіпорнайды. Өлген перғауынның “Аузын ашу” деген атау берілгенжоралғы омірдің қайта оралуы жолындагы алғашқы қадамболып табылады. Белгілі бір мағынада күрес аяқталса да, олжаңа күшпен қайтадан басталады; және де оның бүлжаңалануы қайта-қайта, шексіздікке дейін қайталана береді.XII.Ежелгімысри дәстүрге сәйкес, екі Мысыр патшалығыбіріккенде, орнауы тиіс тепе-тендік жиі уақыттан тыс абсолюттүрғысынан статикалық ретінде қарастырылады. Алайда,уақьітқа бағынышты адамзаттық деңгейде көрінім табатындыстатикалық деп атауға еш болмайды. Сондықтан да, берілгенжағдайда, тіпті, былайша аталатын уақытган тыс деңгейде,“инь және ян” динамикалы тужырымдамасымен (8-тараудықараңыз), бір карағандағыдан гөрі, мейлінше коп байланыстыәлдене түспалданады. Ли Ци жазбаларында айтылғанындай:“Үлы бөлініп, Кок пен Жер болды. Ол екі жақты күшкеайналды”. Немесе, Рихард Вильгельмнің И Цзинге арнағансөзімен айтқанда: “Шеңбер жарық пен түнекке бөлінгенеді... “Жоғары” мен “төмен”-ге, “оң” мен “сол”-ға... қарама-Қарсылықтар дүниесі. Бүл карама-қарсылықтар “инь жәнеян” ретінде белгілі болып, үлы оянушылықты (жандану-Шьілықты) шақырады”. Доктор Карл Юнгтың И Цзинненалынған үзіндіге парафразы жогарыда айтьшғандардыңМағынасын одан бетер айқындай түседі: “Ян өзінің барыншаҚүдіретіне жеткен кезде, оның түңғиық терендерінде қараКҮШ инь туындайды; инь-ге айналу үшін... ян жойылғанкезде, түс кезінде түн орнайды”.208-28425

М ысырдың екі патш алығы арасы ндағы қары м-қатынастарды Тот, даналық құдайы, білім қасиеті көмегімеңретгейді, өйткені, тек тепе-тендікге ғана Солтүстік, Оңтүстікнемесе бір қосылған осы екі патшалық тірі қалуға қабілеттідеген тұжырым айтылады.Үлы немесе қүдайы жүп, Шу және Тефнут, өз үйлесімдерінде,оз тартысындағы Гор мен Сет тәрізді, өмірдің мәңгіқүбылмалығымен, оның (өмірдің) дәйім өрлеулері менқүлдырауларымен жэне де, адам мен табиғат өткеруі тиісбарлық түрлі циклдармен байланыста түсініледі. Шу жәнеТефнут, Үлы Жүп, дүниенің үлы екідай күштерін кейіптесе,Гор жэне Сет олардьщ космостық екідайлығының немесеозара кірігуші бірлік аспектілерінің бірі болып танылады.Гор Сетгі олтірмеуі тиіс екендігін білген кезде, бүл біліміоның бойында дуниені жете тануға қабілет оянғанынбейнелейді (бірақ, тіпті, мүндай үғынушылық та адамдытәлкек етуі мүмкін, ойткені, сол үғымды иеленгендігінентуған астамш ылықтың жойымпаздық ықпалы оның(үгымның) жоқтығынан болатын зияннан бір де кемболмайды). Ал, бүдан соң мүлде күтпеген, даяр анықтамаларғабағынбайтын, сәуегейліктерде сарқа айтылмаған келесі қадамқажет: дәл соны істеу қажет болатынын біз, тіпті, жорамаддайда қоймаған әрекет қажет. Соған үйлес, біздің әрекеттеріміздіңнәтижелері көбіне-көп күткенімізден қиыс кетіпжатады. Жене осының бөрі —екі қарама-қарсы және, бірмезгілде, өзара тәуелді күштер: Гор және Сет арасындағыайқастың копқырлы және дөйім қажетті түрде жаңалануыныңсимволдық көрінісінің тағы бір тәсілі.Төменде келтірілген суреттер Гор және Сет тақырыбынқарастыруға өзіндік фон қызметін атқара алады. Кіріспеіспетті 20-суретте “Күннің шығысындағы кокжиек бейнесіболып... төменгі аралықтан Шығыс Таудан аттап түрғанКүн күдайы корінген. Екі жағында орналасқан, күнарыстандары отырған, порталдарды қүдайы күзетшілер үстаптүр. Бәлкім, Аккадта порталдардағы арыстандар дәлМысырдағыдай символдык мәнге ие болған, онда (Мысырда)ккжиек эмблемалары ретінде олар (арыстандар) Шу менТефнутпен тендестіріледі”.Ежелгі Мысырда “Шу жэне Тефнут қос а р ы с т а н д а иШ ыгыс пен Батыс таулары арасындағы кокжиектікейіптеді” немесе мысри Өлілер Кітабының 7 7 -т а р а у ы н а н426

20-сурет. “Кун күдайының Шығыс тауынан атгауы”. Цилиндр мөрдіңжүрнағы. Аккад, б.з. дейінгі 2334-2154 ж.ж. Британ мүражайы, Лондон.алынған үзіндіге сэйкес, “кешегі күн” ақирет патшалығынатүсуді, ал, “ертеңгі күн” немесе Шығыс жаңа күнгекөтерілуді символдайды.Сүңқар басты Сокарис —өз “жүмыртқасындағы” тууқүдайы —жаңа өмірге қайта тууды немесе “өлінің ақиретдүниесімен жарты жолы өтіліп, сөйтіп, өлім енді оянабастаған өмірге алғаш орын беретін сол бір тылсым сәттетірілуді” кейіптейді. Ішінде жаратылыс жүретін жүмыртқатабытты еске түсіреді. Осылайша, 21-сурет өлімдегі өміржәне өмірдегі өлім мәңгілік процесінің қүпиясын, сондайақ,өлімнің өмірге айналу циклділігін бейнелейді. (Қайтатуу ішкі үмтылыс, түнек арқылы түнгі саяхат, азапты күресжэне тартыстар аркылы жүзеге асады).Өлік немесе қайта тірілуге тиісті зат қой басты қүдай —Ауф-Ра немесе Ра жаратушының пішіні, Ра Тәні түнгісаяхаты кезінде жүзіп келе жатқан қайықты көреді. “Ауф-Ра басының үстінде —диск (табақ), қолында скипетр жәнеөмір символын үстап түр. Ол дөңгелене оратылған жыланның"Мысырлык туу күдайы Сокаристің “жүмыртқасында”аидаболуы”. Тутмос ІІІ-нің “Жер асты патшалығында не бар, сол туралып нұсқасына негізделген диаграмманың жүрнагы. Мысыр, 18-әулет.Б-з. дейінгі 1567-1320 ж.ж.

22-сурет. “Батыс билеушісі”. Дйед-Хонсу-иуф-анх I папирусыньщжүрнағы. Мысыр, 21-әулет. Б.з. дейінгі 1085-935-ж.ж. Каир мүражайы.үстінде түр, оньщ аты Мехен Шырмаушы (Ораушы).Қайықтың түмсығында сүнқар басты қүдай, Гор, кемеастында жүзіп келе жатқан дәу жыланды найзамен түйрептүр. Кеменің артқы жағында тағы бір сүңқар басты қүдай,Гордың басқа аспекті немесе пішіні, рульде түр. Жылан,Алоп, қүдайлардың мәңгілік қарсыласы, күллі жиынтықзүлымдықтың бейнесі, күнде ертеңгілік таң алдындаГордың қолынан өледі.22-суретгегі үш түлға Күн қүдайының түрлі аспекгілерінкейіптейді. Қүдайдың, немесе Гордың, күшінің қайталанажаңалануын кепілдеу қажетгігінің; басқаша айтқанда, өмірдеқаһармандық негізді орнықтыру қажеттігінің маңызы зор.23-суретге Гор мен Сет екібасты бір денеге біріге түтасқан.Ж ыландар қүдайлардың әрқайсы сы ны ң қасиеттерінбейнелейді. Екі басты түлға мен жыландар орналасқансадақтар —бүл бір түлға бойыңда бірікгірілген екі үлт, немесе23-сурет. “Мистериялардағы оның қос жүзі”, Рамзее VI м азар ы н аннақыс журнағы. Фивы, Мысыр, 20-әулет. Б.з. дейінгі 1200—1085 ж.ж.428

24-сурет. “Гор жөне Сеттің қос патшалықты біріктіруі”.Барельеф жүрнағы. Сенусерт I парақшасы, Мысыр, 12-әулет. Б.з.дейінгі 1991-1786 ж.ж. Каир мүражайы.Жоғары және Төменгі Мысыр. Жыландар мен садақтар,сондай-ақ, жүмбақ, қүпия бірлік түріндегі күшке меңзейді.24-суретге сүнқар басты Гор папирус, Тменгі (Солтүстік)Мысырдың геральдикалық өсімдігін үстап түр. (ЕжелгіМысыр дәстүріне сәйкес, сүнқар Күн символы, Күн менкөк қүсы саналған). Сеггің қолындағы лала гүл, кейде лотосдеп аталады — Жоғарғы, немесе Оңтүстік Мысырдыңгеральдикалық гүлі. Суретке қосымша берілген мәтінде Горжэне Сет, мысри екі патшалық немесе қос қүдай, бірігусимволдық актін атқарып түр делінген.Өлілер Кітабынан алынған 25-суретгегі Гордың екібастыбейнесі оның 23-суреттегі кескінін еске түсіреді. Ол екіқарама-қарсылықты қүдайлардың, Гор мен Сеттің әдеттентыс оғаш бірлігінің үлгісі болып танылады.26-суретте Гор-қаһарман оған қарсылас күш, Сеттің бітіміболып табылатын қолтырауынды найзамен жаншып түр.Мысырлық коптгерде бүл тақырып әулие Сизиния, әулиеМеркурий (27-сурет), өулие Георгий және айдаһар, сондайақ;өУлие Теодор тақырыбымен астасып кетеді. Соңғы аталғанекі өУлие дәстүрлі түрде “зүлымдықтың бітімденуіне қарсыкүрестегі” жеңімпаздар ретінде корінеді. Соньщ ішінде, әулие429

25-сурет. “Гордың бірі —ақиқатты, ал екіншісі жалғандысыйдырған екі басы бар Соның бойламы”. Неситанебтасхрупатшайымының жерлеу папирусының жүрнағы. Мысыр, 21-әулет.Б.з. дейінгі 1085—935. Британ мұражайы, Лондон.Георгий және айдаһар тарихы түжырымдамалық түрғыдаГордың азат етілуімен байланысты.Бүған қоса, осыган байланысты айдаһармен шайқасушыжебірейіл Михаилдың тарихы шүбәсіз еске түседі: “Көктеүрыс болды: Михаил және оның Періштелері айдаһарғақарсы соғысты, айдаһар жөне оның періштелері де оларғақарсы соғысты. Бірақ, төтеп бере алмады және ендігі жердеоларға көктен орын табылмады. Сөйтіп, үлы айдаһар, бүткілғаламды азғырушы әзәзіл һәм ібіліс аталған байыргы жыланжығылды, жерге қүлатылды, оның періштелері де соныменбірге қүлатылды”.Әулие Михаил жиі Әулие Үштік эмблемасы салынғанқалқанмен бейнеленетіндіктен, бүл бейненің түсіндірмесініңмәні православие күштерінің күпірді кейіптейтін айдаһардыжеңетіндігіне саяды.Ортагасырлық кескіндемелерде Әулие Михаилдьщ қолында“озіне арналған шіркеу үсгіне көтеріп түрған найза мен держава(монарх билігінің символы ретіндегі, үстінде айқышы баралтын шар)” болатыны, немесе “Мақшар күнін бейнелейтінсуреттер я мүсіндемелердің бір блігі болган үлы шайқастағыперіштелер әскерін бастап келе жататыны” сирек емес.Әуелгіде есімі Филопатор болған Әулие Меркурий үлыжауынгер болды. “Шабуылдағы батылдығы мен ептіліпүшін... оны Меркурий деп атай бастады. Парсыларға қарсыжорық барысында Рим императоры Децийдің өзінің әскері

26-су рет. “Гор найзамен қолтырауынды түйреп түр”. Копттас барельефінің жүрнағы. 300—400 ж.ж. Лувр мүражайы, Париж.жеңіліске үшырауы кәдік екендігіне анық көзі жеткенде,Меркурий “Қорықпа, біз жеңеміз” деген сөздермен оныңкөңілін жүбатты. Осыдан кейін оған періште келіп, қолынақылыш үстатып, қүдіретті қүдайды есінен шығармаудыөсиеттеп, үрысқа жіберді. Парсыларды жеңіп шыққан соң,император Меркурийді жеңістің қүрметіне жасалғанқүдайларға қүрбандық шалу жорасына шақырдьі. Меркурийбас тартып, императорға өзінің христиан дініне сенетінінашып айтгы да, қорлау белгісі ретінде оның аягының астынаөзінің белдігін тастай салды. Меркурийді дүрелеп, Кесарияғажөнелтгі де, сонда басын алды. Жүз жыл өткенде, Кесарияныңепископы, Василийдің дүғаларына жауап ретінде Меркурийжерге оралып, хақ жолынан тайған император Юлиандыоның парсыларга қарсы жорығы кезінде өлтірді деп саналады.Дәстүрге сәйкес, Кесариялық Василийге ая беріліп, ондаӘулие Меркурийге Жаратушы ие тагының алдында жергетүсіп, хақ жолынан тайган Юлианды өлтіруге жарлықберілгендігі көрінген; Юлианның қазасы сәтінде әулиеМеркурийдің Василийдің кельясында (монахтың жекеблмесінде) қабырғада ілініп түрган киелі қылышы қүпиятҮРде жоқ болып кетіп, ал, бір күннен соң өз орнына қайтыпкелді Бүл эпизод аянда Әулие Меркурий “өзінің ҚүдайларЕлшісі, Меркурий жазмышын” орындады (27-сурет) дептүжырым-дауға негіз береді.431

I27 сурет. “Эулие Меркурий”, Ибрагим Жазғыш иконасыньщжурнагы. 1765 ж. Мэриям қыз аль-Дамширья шіркеуі, Каир.(Арабтың Әулиелер өмірі сипаттамасында “копггердіңсоншалық сүйіспеншілігіне бөленген Әулие Меркурий өзініңтіршілігі түсында қалай-да Мысырмен байланысты болганыеш жерде аталмайды. Дегенмен, оның зүлым жауыз әріжолынан жаңылган Юлианды жеңуі оган мысырлықхристиандардың қүрметі мен дәріптеушілігін әкелді депжорамалдауга болады”).Бүл миф мәңгі біздің өз ішімізде болмақ.Айдаһарды өлтіруші Әулие Георгийдің кескініне немесебасқа да сондай кескіндемеге қараган кезімізде, біздінкөретініміз дерексіздік те, екінші жагынан, көп жүзжылдықбүрын әлдебір жын-періні өлтірген нақты болган тарихикейіпкер де емес. Біз, ең алдымен, адам бойында үдайы болыпжататынның жоралгы түріндегі бейнесімен кезігеміз.Сондықтан да, ең бастысы Әулие Георгий және басқа да солтәрізді кейіпкерлердің кім болгандыгы емес, ең бастысы —адам деген не, адамда бар “мен” не екендігі. Айдаһарды женеалатын емес, ендігі бүны істеп қойган адам. Тегінде, ақырнәтижеде, біз айдаһарларды оларды жеңу, жеңіс үшін емес,біздің оз қайта тууымыз, жаңгыруымыз үшін өлтіреміз гой.“Жогары қүдайы тек... кейінгі индуизмде, эдетте... диадатүрінде корсетілген; бүл диаданың бейнесі ретінде не аталык,432

және аналық күштердің, Шива-Шакти, мәңгілік қүшақтабіріге түтасқан киелі жүптың қарама-қарсылығы, не Вишнужэне Шива қүдайларының қарама-қарсьшығы қызмет еткен,бүл ретте, Шива жойымпаздықтың, ал, Вишну жасампаздықтыңжәне әлемдік процестің сақтаушылық аспектісініңкөрінісі болған... Бүл қарама-қарсылық аталық жыныстыекі құдаймен көрінгенде, космостық процестерді қүру жәнежүргізу функциялары Вишнуге жүктеледі, ал, ол ғаламдыжаратушы және сақтаушының барша қасиеттеріне ие болаотырып, сэйкес қосжынысты диадада қүдай-ананың ролінойнай бастайды жэне, бүған қоса, бүрын (индуизм үштігісимволизмінде) Брахманың іс-қызметі саласына тиісті болғанміндеттерді өзіне артып, қабылдайды. Бүл кейінгі индуизмдеқүбылыстар дүниесін жаратушьшық жэне сақтаушылық өзнегізінде бірлікте болатындығы, эйткені, эмірлік процесс,мейлі, ол жеке түлғада не орасан зор ғалам организміндеболсын, үдайы жаңаланушы туынды екендігі туралы идеяныңбасым болуымен түсіндіріледі. Жанды тіршілік иелерібастапқыда өткеннің элдебір сэтінде жаратьшып, ал, содансоң олардың тіршілігі жалғанып отырды деуге болмас;керісінше, олар үдайы өзгеру және қалыптасу процесіндеболып келеді. Әу баста олардың қүрылымын қалыптастырғанкүш, ыдырату процесі оларды толығымен жойып жібергенгедейін, оларды алға жылжытуын жалғастыра береді.Сақтаушылық пен жаратушылықтың арасында тек айырмаболып көрінетін (алдамшы) өзгешелік бар; шынтуайтында,олар, бір динамикалы өмірлік болымның екі фазасындай,барабар. Үйлес түрғыда, жаратушылық пен жоюшылықбірлікте, өйткені, сол бір ғана қүдайы күш өмір формаларынжаратады әрі жояды. Бүдан шығатыны, сондай-ақ, Вишнумен Шиваны да барабар, тең санауға болады. Олардың бүлбірлігі Хари-Хара терминімен айқындалады.Хари, Вишнудың таралған есімдерінің бірі, сөзбе-сөз‘жасыл, жасыл-сары, тоқ-сары, қоңырқай күрең, жирен-Қоңыр” дегенді білдіреді. Бүл көктем мен дамудың, жасөркендер мен жапырақтардың түстері. Хари табиғаттыңДамуын, оның үрпақтан-үрпаққа сақталып берілетін жаңаомірді дуниеге келтіруге эзгермес қабілетін жэне шексізДинамизмді білдіреді. Хара, керісінше, “тартып алушы”Дегенді біддіреді, жэне де, бүл Шиваның таралған эпитеті.•^ара, сараң, жармасушы, тартып алушы, сізді элденеденжҮРдай етуші-бүл табиғаттың өзі жарық дүниеге келтірген

және тіршілігін қолдаған жаратылыс туындыларын өзінеқайтарып алуға көмектесетін сол бір қасиеті. Хара өзініңжойымпаздық алымымен өмірлік жүйенің тіршілік етум ерзімі аяқталғанда, түлға ж әне ғаламды жоюшыфункциясын орындайтын Шиваны кейіптейді...28-суреттегі мүсіндемеде біріге түтасқан екі қүдайдыңбүл айырым белгілері баса көрсетілмегенмен, олар, әйтсе де,жеткілікті-ақ айқын байқалады. Биік тиара (бас киімі),мәселен, тігінен екіге бөлінген. Оның сол жағы әшекейбезендірусізқалдырылған, ал, оң жағы болса, елеусіз ғанаөрнектің көмегімен үлы тақуа, Ш иваның таралмағаншашының үйысқан бүйдалары таңбаланған...Болымның парадоксты аспектін баса көрсететін теза жәнеантитеза синтезінің бірден-бір тікелей әрі балама көрінісіретінде қарама-қарсы белгілер бір организмдей көрнектібірлікте болатын символды санауға болады және де дәлсондай символ болып Хари-Хара табылады. Ол жайындааңыздың мәні, ешқашан да өз қауіпсіздігіңе толықтай сенімдіболуға болмайды дегенге саяды: былай қарағанда, озара бірінбіріжоққа шығаратындай көрінетін қарама-қарсылықтардыңқиюластығы, тіпті, ең сенімді қорғаныстың өзін бүза алады.Бүған қоса, теңгеруші негіздердің қалыпты балансын әлдебірдарашыл, біржақты, өзәзіл серпін бүзып, сөйтіп, ғарыштықтепе-теңдікті қалпына келтіру қажет болатын әлемдік тарихсәттерінде дэл осылай қиюластықтардың болуы жазған.Бір тірі заттың екі маңызды қүрамдас бөлігін қүрайтынбір-біріне тірек қарама-қарсылықтардың қосылысы ретіндегіХари-Хара өмірдің өзі екен: Ол біздің әрқайсымыздыңбойымызда бар. Алайда, оның көрінімін, селт етпестен,көтеруге, шыдауға кім қабілетті? Қайшылық тгілткенсаңылаусыз бетперде карама-қарсы күштердің —бір мезгілде,жойылу мен дамудың шетін ішкі ширығушылығын маздатыпотырады... Тек абсолютгі үстамдылық... қуаныш пен қасірет,даму мен жойылу, үлғаю мен кему, жарық пен түнек мәніболатын екі өмірлік аспектіні бір мезгілде бойға сыйдыру,олардың ішкі бірлігін, түнсіз күн болмасындай, олардынөзара тәуелділігін үғыну қабілеті адамға қүдайы басымдыкпен даралық дарыта алады, бүлар оған бір қарағанда қүдайытажал көрінетінді сабырмен қарсы алу үшін қажет. Бүлқүбыжық тіршілік иесі шын мәнінде омірдің өзі мен ақикатболмақ. Хари-Хара —бүл болым символы, күллі тіршілікиелерінің ішінде болатын тірі диада”.434

28-сурет. “Хари-Хара”, тас мүсіндеме. Прамат Андет,Камбоджа. VII-ғасырдьің соңы —V-ғасырдың басы, АльбретаРР° мүражайы, Пномпень. Элиот Элисофон түсірген фото.435

Гуналар: индуизм дәстүрінің үш гунасы ежелгі мысриГор жэне Сет тұжырымдамасына, сондай-ақ, Хари-Харабейнесіне сәуле түсіреді. Үнділік түрақталған пікірлерлергесәйкес, ғалам үш негізгі мінездемелерден, қасиеттерден, немесесаттва, раджас жэне тамас деп аталатын гуналардан түрады.Гуналар өзара тәуелді және бір-бірімен белсенді түрде өзараәрекеттестікте болады. Май, пілте және жалынның өзараөрекетгестігін назарға алмай, әддебір шам жайында айта қоюқиын болатыны тәрізді, оларды жекелеген затгар ретінде көзгеелестету қиын. Осылайша, дүниедегі бүкіл өзгешеліктерберілген контексте әлдебір гунаның басым түсуіне негіэделген.Индуизмнің үш үлы қүдайы, сондай-ақ, түжырымдамалықтүрғыда гуналармен байланысты: Шива жойымпаз күш -тамастың бойламы болып табылады; Вишну сақтаушылықкүші —саттваны кейіптейді; Брахма, жаратушы, раджаспен,немесе белсенді негізбен байланыстырыла қабылданады.436

IX тарау. ҚАҺАРМАНДАРДЫҚ СИМВОЛДЫҚАРСЫЛАСТЫҒЫ: ҮСТАМДЫЛЫҚТЫ ДАМЫТУПРОЦЕСІ“Ақиқат адамның өзі оны іс-әрекеттеріментудырган жерде гана болмақ ”.Серен КьеркегорӘр түрлі ежелгі мәдениеттерде қүбыжықтарды символдыжеңу сапарлары жеткілікті үқсас болып келген себепті, бізоларда таңқаларлықтай үйлес образдар жүйесі барын жиіаңғарамыз.Бір жагынан, бейнеленуші қаһармандар сыртқы дүниедегіхаосқа батыл қарсы түрады, егінді, әлеуметтік рет-тәртіпті,өркениетті, әуелі, адамзатгың өзін жойып жіберуге қабілеттікүштерге қарсы түрады. Екінші жагынан, олардьщ образдарыарқьілы әлдебір ішкі процесс ашылады да, соның нәтижесіндежануарлар дүниесінің игі қасиеттері қаһармандардыңөздерімен тендестіріле бастайды.Дәстүрлі терминологияга сәйкес, суреттердегі елеулімифологиялық түлгалардың қолдарына әлдебір жануардыүстап түратыны, сонымен бірге, олардың үстінде отырганнемесе түрган күйінде бейнеленетіні, бүл соңгыларының(жануарлардың) алдыңгы аталгандардың (қаһармандардың)шьц-армашылық қасиетгерін немесе қабілеттерін кейіптейтш-Дігімен түсіндіріледі. Бүган қоса, қаһарман оз-өзінің түрлітменгі аспектілерінен котерілген бойда-ақ, ол бүндайжануарларды үстап жүру, солардың терісін кию жәнесоларды міну хүқыгына ие болады.Адам бойында потенциалды қаһарманды іздеудің ролімен пәніне, шүбәсіз, символды жануарлардың (мысалы,зрыстанның, бүқаның немесе айдаһардың) теріс, жагымсызэлементгеріне қарсыластық, сондай-ақ, оларды өзгертушілікКіРеді; оның, сондай-ак, материалдық жэне рухани437

астамш ы лы қты ң қанш алы қты ш ектегіш келетінін,шығармашылық күш-қуатымызды азат етудің қаншалықтымаңызды екенін үғынуы қажет еді.Әр түрлі ежелгі мәдениеттерде он екі шоқжүлдыздыңқүрамына кіретін, ой-жорамалдағы кк секторларындағыжүлдыздар былайша аталатын зодиак жүйесін (29-сурет)қүрайды дейтін наным болған. Он екі шоқжүлдыздыңәрқайсысына сөйкесінше таңба телінеді. Тменде олардыңкоктемгі күн мен түннің теңелуі нүктесінен шығысқа қарайжүру реті келтірілген: Тоқты, Торпақ, Егіздер, Шаян,Арыстан, Бикеш, Таразы, Сарышаян, Мерген, Тауешкі,Суқүйғыш жөне Балықтар.Қазіргі заманның ақыл-ойы үшін ежелгі инициацияларменжәне басқа да осы тәріздес жоралғылармен, зодиактаңбаларының, алхимиялық идеялардың, адамдар мен жанжануарлардыңдене бліктерінің, сондай-ақ, түстер, агаштар,гүлдер, минералдар сияқты категориялардың ықтималмәндерімен шүғылданушылық, кобіне-көп, не мағынасыз,не, одан да орақы, ырымшылдыққа негізделген кауіпті ісболып корінетіні рас. Бірақ, тіпті, біз коптеген оркениеттердекиелі саналған белгілі ілімдердің сөзбе-соз мағынасынасенбесек те және олардың жақтаушылары болып табылмасақта, нәзік түйсік және терең тәжірибенің комегімен ашылатынсана сәулесінің арқасы нда, о й -қи ялға негізделгенқабылдаушылықтың және табиғи қүбылыстарды мақсаттыбағытта зерттеп-білудің арқасында, сонымен бірге, әр түрлібасқа да жоддармен иеленуге болатын даналықтың арқасындабіз коп нәрсе меңгере аламыз. Іс жүзінде барлық дерлікмәдениеттердің мифологиясында корініс тапқан күллі аяндаріспетті, бүкіл таным формаларының жиынтығы, біздіңпайдаланғымыз келетін-келмейтіндігіне қарамастан,асылында баға жетпес қасиет болып табылады. Немесе, КарлЮнгтің созімен айтқанда, үзақ уақыт бойы магиялыктәжірибе ретінде айқындалып келген нәрсе, басқадан бүрын,“адамның оз түлғасының озіндік магиясы ролінде корінетін...психикалык жагдаяттардың айқын корініс табуы” болыпкеледі. Ал, мынау осы түрғыдағы Эстер Хардингтің пікірі:“Коптеген гасырлар бойына адам өзінің магиясы сырткыдүниенің рет-жосыгына шынайы ықпал етпегенмен, ол өтемотешынайы түрде... оның оз жанының тереңдерінентаралган күшке әсерінен корінетіндігін үгынбай келді”.438

29-сурет. “Зодиак жүйесі”. Портоланның крнекі суреттіатласынан. Қолжазба №507. Венеция. 1542 ж. Пьерпонт Морганкітапханасы, Нью-Йорк.Арыстан, негізінен, күнмен, ал, оның мінездемелеріпатшаға тән ержүректікпен, ерік-жігер күшімен, қайратпен,бекзатты қпен, қүдіреттілікпен, пәле-ж ала жуымасқасиеттілікпен жоне рухтың материяны жеңуімен байланыстыұгынылады. Әр түрлі ерте мәдениеттерде бүл бекзат жануараңдардың патшасы, аң аулаушы саналып, кк, күн, от, жарықжэне сана сәулесін кейіптейтін болган.Төменде келтірілген арыстанмен айқасушы қаһармандардыңсуреттері адамның оз басының билікқүмар ашкоздігіменкүресін бейнелейді. Олар жалған менмендік немесе озімшілдіксезімінен тамыр тартатын, өзін-өзі алдаушылықпен шектесессіз ашкөздіктен қүтылуға әрекетгенушілікгі түспалдайды.Ерте Таяу шығыстық иконографияда “арыстанменкүресуші қаһарман мейлінше ежелгі әрі кең таралгансюжеттерді танытады”. Осылайша, мәселен, ежелгі Мысыр439

өнерінде жас Г op арыстанның жанында бейнеленгенде, оладам бойындағы қаһармандық негізді кейіптейді. Күні бүгінгешейін коптеген елдерде патшалық биліктің эмблемасы болыпқалған арыстанның суреті есте жоқ замандардан бері патшатақтарының, соның ішінде, мәселен, перғауындар менБудданың тақтарының сәнін келтірген. Арыстандардыңмүсіндері дәйім антиктік қүрылыс ғимараттарының киеліқақпаларын немесе порталдарын күзететін болған.Арыстан байланыста қарастырылатын Күн жерге тіршілікбереді, бірақ, соның өзі-ақ оттай қарыған сәулелерімен жердіқүрғатып, ажал мен бүліншілік әкеле алады. Сондықтан,АІі және салқын түн, шық пен жаңбыр болуы тиіс —сондажер қайта өнім бере алмақ. Ал, бүдан соң, мәңгілік табиғициклге бағынып, сулар тартылуы тиіс, әйтпесе, су тасқынымен өлім-жітім болуы кәдік.Бүқа үзақ уақыт бойы күнге қатысты екінші дәрежедегіжануар саналып келеді, әйтсе де, ол кейбір ерте өркениеттердеКүнді жэне патша билігін кейіптейтін болған.Қайратты, дана, зор түлғалы бүқа жер-жерде үлы түқымкөбейтуші, молшылық символы — бақташының роліндекөрінетін болған.Ежелгі Грекияда бүқаға Зевстің жануар кейпіндегі бітіміболужазған еді. Э.Б.Куктіңжазғанындай, “неліктен қошқармен бүқа түтастай алғандағы көк қүдайларымен және,соның ішінде, Зевспен байланыста қабылданатындығыныңбасты себебі сол, бүл жануарлар үрпақ жаңғыртушылыққадеген зор күш-қарымға не. Бүқалар мен қошқарлардыЗевске қүрбандыққа шалатын болған, өйткені, ертедеорны ққан пікірлерге сәйкес, “Ж ыныстық жетілгенжануарлардың мүншалық мөлшерде сыйға тартылуы”қүдайдың адамдарды игілікке блеу және оларға берекебайлықәкелу қабілетін “арттырған””.Бүдан әрі Кук ежелгі замандарда Жерорта теңізіжағалауында Найзағай қүдайын өкіруші бүқа кейпіндебейнелегендігін атап көрсетеді. Патшалар немесе, олардынөкілдері ретіндегі, абыздар бүқа бетпердесін киген немесе,ең берісі, бастарын солардың мүйіздерімен сәндейтін болған.Крит аралында бүқа қатыстырылатын салт-жоралғылықсайыстар кезінде акробаттар осы бір зор түлғалы, бойғаүрей үялататын жануарлардың үстінен әншейін секіріп канақоймауы тиіс болатын — бүл өмірдің өлімді жеңуін440

бейнелейтін, сонымен бірге, бүған қоса бүқаның мүйізіненшап беріп үстап алудың маңызы зор болған, бүл нанымғасөйкес, ержүрек сабазға өзі діттеп келген жануардың күшқарымыналуға мүмкіндік берген.Дж.Р.Левидің сөзіне қарағанда, әлем мифологияларында“бітпейтін күрестің... себепшісі болатын” айдаһардың пайдаболуымен “қаһарманның күші артатын болған”.Қаһарманның айдаһармен айқасы туралы сюжет ісжүзінде барлық дерлік замандар мен халықтардың мифографтарынасүйікті болған. Әсіресе, бүл Грекияға қатысты еді,онда қисапсыз көп қүдайлар мен қаһармандардың ішіндеөзі өлтірген айдаһары болмайтын біреуін тапсаң, көні.Қүбыжықтармен айқасқан грек жеңімпаздарының ішінде еңәйгілі болып табылатыны, сірә, Геракл мен Персей болар.Христиандықтың таралуына орай, қаһармандық ерлік жасауәулиелердің еншісі болган; Әулие Георгий және айдаһартуралы оқиганы, сонымен бірге, коптеген сол тәрізді аңыздардыеске алсақ та жеткілікті. Бүл окигалардың есімдері менүсақ бліктері, әрине, бір жерден екінші жерге өзгеріп отыруымүмкін, бірақ, олардың барлыгының әуелгі бастауы болыптабылатын не? Айдаһарды жеңу тақырыбы б.э. дейінгі үшіншімыңжылдықтагы шумер мифологиясында маңызды рольатқарғандықтан, бізде грек жэне ерте христиаңдық айдаһарлартуралы аңыздардагы негізгі баяндау желісі шумер дерек кездеріненбастау алады деген жорамал жасауга барлық негіз бар.Бір жагдайларда айдаһарлар, немесе алып жыландар,береке-молшылықты кейіптейді; екінші бір жагдайларда30-сурет, “Екі арыстанмен түрған Геракл”, ПеруджидіңкҮймес*ніҢ қола барельефінің жүрнағы. Б.з. дейінгі0 ж. “Ескі пинакотека”, Мюнхен.208-29441

31-сурет. “Мүйіздері айқаса тірескен екі бүқа”, тас барельефжүрнағы. Қытай, Хань өулетінің аяқталуы. I—II ғ.ғ. Нанъанъ, Қытай.олардың бойында жер сулары үлғайып, қүрлықты басыпкету қаупі түнған. Егер айдаһар жағымды кейіпкер ретіндекорінсе де, ол бәрібір басып-жаншитын, жоспарлардықүртатын, қандай да бір істі жүзеге асыруға кедергі жасауымүмкін әлдененің баламасы. болып қалады. Ол жантүршігердей сүмдық қорқынышты бола алады, ондайда оныңкоздері, түнектен шыққан тажалдай, кірпік қақпастан бізгетесіле қарап, түсініксіз толқу мен үрей тудыратыны бар.Айдаһар немесе жылан, мәселен, Хауа-ананың елтуіжәне даналыққа —жаңа омір немесе жаңғыру мүмкіншіліктеріне—үмтылыс сияқты екі қарама-қарсы үғымдардыкейіптей алады.“Көрін, керін бізге, кез-келген киім, кез-келген есім жамылып,Уа, Тау Бүқасы, Уа, Жүзбасты Жылан,Жалын Қүшқан Арыстан!Уа, Қүдай, Хайуан, Тылсымдық, келші, кел!”.442Еврипид.Ал, мынау Кгілдір гитарлы адам кітабынан үзінді:“Қүбыжықты мен-дағы кішірейтіп, салайынӨлшеміме Өзімнің, осыдан соң озім болып қалайынҚүбыжықтың алдында, оның бір блшегі болғанша,Зор болайын, өнебір сүмпайы музыканттай болғаншаҚүбыжықтай лютнада ойнап түрған, қалмайынӨзім дара, әйткенменен, күбыжықты кішірейтіп, болайынБірден екі мән, бірдегі екеу,Қүбыжыктың ойыны мен менікі,Ал, абзалы, менің ойыным мүлде болмасын,Бірақ-тағы, ақыл-ойдың бола берсін ойыны,

Лютнадағы арыстан болсам, артығы сол,Әуелі, ол арыстан тасқа қамалып, бекітіліп қалғанша”.адамдар, Ричард К. Рудольфтіңпікірін ш е, адам ды қбатылдықты жеткізудің тамашаәрекетін” символдайды.“Б ұқа” сөзі бұл жердемынандай мағынада қолданылады:“болымдыдан ойданшығарылғанға дейінгі әдеттегібүқаға тән мінездеулерге иеқаһарлы еркек-жануар...Оңтүстік-батыс Қытайдыңмяо азиялық тайпалары күнібүгінге дейін сайыстан кейінжоралғы жөнімен бүқаны өлтіріп,олардың мүйіздерін табынунысандары ретінде сақтайды,сойтіп, бүл бізге бүқаныңежелгі дүниеде атқарғанмаңызды ролін еске түсіреді”.32- жөне 33-суреттердекөрсетілген іспетті бейнелережелгі Қытайда түрлі материалдарменжасалатьш болған.Екінші суреттегі түлғаныңбасқа мәдениетгерден алынғанмифтік жануарлармен қоршалғаиҚаһармаиның неғүрлымкейінгі бейнелерімен қаттыҮҚсастығы білінеді.Уоллес Стивенс.Лч,32-сурет. “Андарды өзінебағындырушы қаһарман”, қолажазу жүрнағы. Қытай, Шаньәулеті. Б.з. дейінгі 2 мың.ж.Анъян, Қытай.іН“Корермен жүрттың коңілін көтеретін ойын-сауыкретінде бүқаларды (31-сурет) немесе бүкалар мен адамдардыкатыстырып, сайыс откізу дәстүрі ежелгі дүниеде кеңінентаралған болатын. Басқадан бүрын, ол табиғат күштерінетабынудың қандай да бір формасынан бастау алады жэнеәрқашан дерлік жоралғы формасын қабылдайды”.Ерте Нанъан барельефтеріндебүқалармен күресуші33-сурет. “Қаһарман жәнеаңдар”, қола жазу жүрнағы,Қытай өулеті. Б.з.дейінгі 2мың.ж. Анъян, Қытай.443

34-су рет. “Найзамен жануарды түйреп түрған адам”, тасбетіндегі бедер жүрнағы. Швеция, б.з. дейінгі 1000—500 ж.ж.Фоссум, Танум, Бохуслан, Швеция.35-сурет. “Гильгамеш, Бүқа, Қүс”, шумерлік тас жоралғылыққүмыра жүрнағы. Б.з. дейінгі 3 мынж. басы. Британмүражайы, Лондон.444

Ежелгі тасқа ойы лған суреттің әсерлі әрекеттіфрагментінде (34-сурет) аңшы, оның қүрбандығы және қаруөзара біртүтастық ретінде көрінген. Бүл көрнекі сурет жылсайынғы қысты көктемге айналдыру жоралғысына, қүрбандықшалуларға және молшылық қүдайының өмірін — оныңнекесін, қазасын және қайта тірілуін сипаттайтын салтанатқақатысы бар көріністің бір бөлігі болып табылады.Кейбір зертгеушілер 35-суреттегі түлға - бүл Гильгамеш,Месопотамия эпосының қаһарманы, ал, оның қолыбүқаның үстінде жатыр деп есептейді. Басқа да үйлесбейнелеулерде біз “керегар жағдайда үй малына шабуыықтимал арыстандарды” табамыз.Ежелгіеврейлік жазуда (36-сурет) былай делінген: “Бүларыстанды ерттеп мініп, жағын айырушы Самсон”. ОртаГасырларда Самсон Айсаның өзіндік прототипі, АйсаныңІбілісті жеңуінің символы ролінде көрінген. Самсонныңерлікгері, сондай-ақ, шумерлік қаһарман Гильгамеш пен грекГераклдың ерліктерімен салыстырылады.37-суретге Геракл үңгірде немей арыстанымен шайқасуда.Самсон тәрізді, ол анды қарусыз немесе әдцебіреудің комегінсізжеңеді. Оның күрзісі, қорамсағы мен садағы бір шеткеысырылып қойылған. Геракл арыстанды жалаңаш қолымен“қылғындыруда”, тегінде, оның оз ішіндегі жойымпаз“арыстан күшін” тек оның оз күші гана жеңе алмақ.Өз ішіндегі арыстанды жеңген соң, Геракл оның терісін -қаһармандардың, патшалардың және абыздардың дәстүрлікиімін - кию хүқыгына ие болады (38-суретті қараңыз).Оның әрбір жеңісінің нәтижесінде жасампаз қуаттың азатетілуі Гераклге, қаһарман ретінде, оган телінетін бүдан кейінгіерліктердің барлыгын жасауга мүмкіндік береді.Ертедегі аңыздардың бірі бойынша, Минос өзін Критаралының тагына мирасқор деп жариялайды және “озхүқыгының дәлелі ретінде қүдайлар оның” кез-келгенДүгасына жауап қайтарады деп мақтанды. Әуелі ПосейдонгаҚүрбандық шалатын орын түргызып, қүрбандық шалугаДайындалган ол... теңізден бүқа шығуын сүрады қүдайдан.^ол сәтте-ақ, коз қарықтырардай аппақ бүқа жагаға жүзіпшьіқты, бірақ, М инос оның коркіне төнті болғанысоншалық, оны озінің табынына қосып жіберді де, ал,Қүрбандыққа басқа бүқаны шалды”.445

'Ч / ! * Д Э * * ? rt36-сурет. “Арыстанның жағын айырушы Самсон”,дүғалар мен түсініктемелер берілген яхудилердің “Бескітабына” көрнекі суреттің үзіндісі. Германия, XIIIғ.соңы. Британ мүражайы, Лондон.37-сурет. “Геракл жөне немей арыстаны”, қүм ы ранақысының үзіндісі, “Клеофрад суретшісінің” стилі.Грекия, б.з. дейінгі 490 ж. Пенсильвания штаты университетініңмүражайы, Филадельфия.

Бұл аңыздың кейбір нүсқаларыңда Минос Посейдонныңкаһарына үшырайды, өйткені, жыл сайын ол қүдайға өзініңең жақсы бүқасын қүрбандыққа шалып отыратын болған,ал бүл жолы сыйын бір жыл кешіктіреді, оның үстіне, еңтәуір емес бүқасын береді.Посейдон, бүл қорлығы үшін Миностан ош алу үшін,патшаның зайыбын, Пасифаяны, ақ бүқаға ғашық етіпқояды. Патшайым Дедалға өзінің қүпия табиғатқа қайшықүмарлығы жөнінде айтып бергенінде, даңқты афиналыққолонерші оған сиырдың іші қуыс көшірмесін әзірлепшығарады да, Пасифая соның ішіне жасырынады.Қ асақана жаңылыстырған бүқа ішінде П асифаяжасырынған сиырмен шағылысады, сойтіп, нәтижесіндепатшайым “Минотаврды, “Минос Бүқаны”... бүқа басты үлбаланы туады да, оны тығып үстауға тура келеді”. Осымақсатпен Дедал шытырман қуыс (лабиринт) орнатып,Минотавр сонда оседі.Тесейдің Минотаврды жеңуі қажет еді. Жэне де, осыаңыздың ең кең таралған нүсқасына сәйкес, қаһарманға көмеккөрсетіп, Ариадна “шытырманнан шығу жолын табуы үшіноған жіп берсе де, Керени (Кегепуі) аңыздың басқа нүсқасынаназар аударады, оған сэйкес, Ариадна Дионистен алынғанасыл тастармен комкерілген тәж тәріздес орілген шеңбердіпайдаланады, “Тесейге шытырман ішімен жолға жарық түсіруүшін..; өу баста шытырман нақ шытырманның озі болмаған,ол спираль пішіндес жер асты жолы түрінде болған, одан теңортасына жетіп қана шығуга болатын. Осылайша, Ариаднаныңжарқыраған тәж тәріздес шеңбері Тесейге көмектесті”, олжолын тапты. Ол, сондай-ақ, Минотаврды жеңе алды.Еш күмәнсіз, ең алдымен Тесейге, Гераклдың арыстандыүңгірге кіруі қажет болғанындай, шытырманға, немесеспиральға, бел буып кіруі қажет еді, яғни, озінің ішкіжерасты дүниесіне енуі, рухани һөм материалдық астамдыққадеген үмтылысты жеңуі қажет болған. Осылай ғанаол өзінің шын мәніндегі кіндік ортасын тауып, оз-озініңішінде де, сондай-ак, сыртқы дүниеде де жасампаз, игікүштерді босата алған еді (39-сурет).Андре Жид Дедалдың аузына Тесей жайындағытөмендегідей создерді салған: “Ш ын-ақ қашуға үйғарған^үтқьшды ешқандай да зындан үстап қала алмайтынына жәнеэтылдық пен шешімталдық жеңбейтін кедергі атаулы жоқекеніне әбден козім жеткен мен, түтқынды шытырманда447

38-сурет. “Арыстан терісін жамылғанГеракл”, Берлин суретшісі қүмырасыныңжүрнағы. Грекия, б.з.дейінгі 490—480 ж.ж.Мартин фон Вагнер университетініңмүражайы, Вюрцбург.39-сурет. “Тесей жэне минотавр”, қүмыра н а қ ы с ы н ы нүзіндісі. Грекия, б.з. дейінгі VI-ғ. екінші жартысы.448

ұстап қалудың ең сенімді тәсілі —бұл оны әлгінің қашаалмайтынындай емес (менің нені меңзеп отырғанымдытүсінуге тырысыңыздар), қайта, одан қашқысы келмейқоятындай етейін деген оймен салу еді. Сондықтан да, менкез-келген тілектің қанағаттандырылуына арналған амалқүралдардыбір жерге жинақтадым. Минотаврдың талғамыне кисапсыз көп те емес, не сан түрлі де емес-тін; әйткенмен,біздің, ол кім болса, ол болсын, шытырманга кіргісі келгенкез-келгеннің тілек-талабына шақтауымызга тура келген еді.Тагы бір алгашқы кезектегі қажеттілік мүнда кірген тіршілікиесінің ерік күшін жоққа тэн ету болатын...Нәтижесінде шытырманнан тыс болымдылық кіргенжанга тартымды-қызық атаулыдан жүрдай көріне бастайдыда, сойтіп, онда ендігі жерде шытырманды тастап кету тілегітуындамайтын болады. Міне, тап осы, әлдебір басқа нәрседенгөрі көбірек түтқынды шытырманда үстап қалады... сендергекелеек, мен мынандай жоспар ойлап таптым: сендерді,[Тесей] мен Ариаднаны жіппен, қолга үстап, көзбен көретінборыш символымен косамын. Бүл жіп бір-біріңнен алшақ,бөлек откізген бірсыпыра уақыттан соң сендердіңқосьшуларыңа мүмкіндік береді, әрі-беріден соң, тіпті,мәжбүр етеді. Шытырманның қандай гажайып тамашасысаган кездеспесін, белгісіздік сені кандайлық еліктірмесінжөне өз батылдығың қандайлық алга қумасын, басыңа қандайкеп түспесін, сен оны үзбеуің керек. Оган (Ариаднага)қайтып орал немесе барша калганы, сыртқы дүниенің баржақсылыгы сен үшін қайтып келместей болып жогалады.Бүл жіп сенің өткенмен байланы-сың болады. Оган қайтыпорал. Өз-өзіңе қайтып орал. Олай болмаса, ештеңеден ешнэрсе бастала алмақ емес жэне де, дэл осы сенің өткеніңненжэне сенің бүгінгі кім болып танылган-дыгыңнан сеніңболашақта кім болмагың туындамақ”.Ежелгі таяушыгыстық цилиндр мрлердегі бейнелер (40-42-суретгер) кейбір зерггеушілер тарапынан месопотамиялықГильгамешпен немесе Мардукпен (соңгысының есімібабылдық Болмыс кітабында әйгіленген), сонымен бірге,ассириялық Адад қүдаймен байланыстырылады. Олар, мейлі°л сол бір немесе соган үйлес дәстүрлердің ауқымындаболсын, батырлық сагалар мен эпостардың басқа дакейіпкерлерімен байланыстырылуы мүмкін. Бүндакелтірілген үш көрнекі сурет (40-42) әлдебір формадабейнеленген жануарлардың теріс күштерді немесе соншалық449

40-сурет. “Патшаның арыстан басты, қүс тырнақты, сондайақбүқа мен айдаһар сипатты, екі қанатты күбыжықпеншайқасуы”, әк тастан қашалған цилиндр мөрдің жүрнағы .Ахеменидтер өулеті заманы, б.з. дейінгі VI ғ. Пьерпонт М органкітапханасы, Нью-Йорк.41-сурет. “Бүқа-адам мен арыстанның айқасы”, стеатитгенжасалған аккадалық цилиндр мердің жүрнағы, б.з. д ей ін гі2334—2154 ж.ж. Пьерпонт Морган кітапханасы, Нью-Йорк.450

42-сурет. “Грифонды шабуылдаушы қаһарманның түлғасынемесе кентавр”, агатган жасалган жаңабабылдық цилиндр мөрдіңжүрнағы, б.з. дейінгі l -мың ж. ортасы. Пьерпонт Морганкітапханасы, Нью-Йорк.43-сурет. “Арыстан мен бүқаның шайқасы”, халкидалықкүміс монета, б.з. дейінгі 424 ж. Франция Үлттық кітапханасыныңмедальдар жинагы, Париж.451

жойымпаз адамдық қасиеттерді жеңушілікті білдіреді.Әйткенмен де, әрбір нақты мезетте қол жеткізілген жеңісқандайлық абыройлы болмасын, мәңгілік күрес зәрулік —талабы ешқайда жоғалмайды (43-сурет).Бір қарағанда, кельт монетасында көрініс тапқантүжырымдама (44-сурет) басқа мәдениеттерге тән үғымтүсініктерденөте-мөте озгеше болып көрінуі мүмкін.Монетадағы қаһарман түлға атты ерттеп мініп, оны қандайда бір басқа жауға қарсы шайқаста пайдалануға тырыспайды.Оның орнына қаһарман найзасын лақтыруға оқталып түр,сонысымен жануарды сүлатпақ. Бүл соңғы айтылған фактбіздің символды өлімнің, жаңғыру мен жаңарудың қажеттіалғышартының куөгерлері болып табылатындығымыздыайтса керек. (Қарудың фаллос пішінді екендігіне жәнежануардың аталық та, аналық та жыныс мүшелерінің бліпкөрсетілгеніне назар аударыңыз. Бүған қоса, аттың жалыжэне адам басының үстіндегі өрнек жеті санының символдықмәнін баса аңғартып түр).Үнді-Иран дәстүріне сэйкес, Митра Күн қүдайы болыптабылады. Оның өзінің ішкі қара күштерін өз еркімен“қүрбандыққа шалуы оның түнде, қараңғы үңгірде бүқаныөлтіретіні туралы эпизодта көрініс тапқан (бүндайжағдайларда жоралғы жөніменбүқаны ң өлтірілуіжарық күш терінің түнеккүштерін жеңуімен байланыстаүғынылады).Түқым-текті жалғастыруүрықтары қүнарлы топыраққатүн жамылғысы бүркеуіментүсетіңдіктен, Митражаңа күнге тууды кейіптейді.45-суретте өнімділікке (жыланжәне басқа да фаллостыформаларға назар аударыңыз)44-сурет. “Адам түлғасы және бейсаналықтың, симжәнеат”, алтын монетаның волы күннің шығуы болыпжүрнағы, Шыгыс Галлия. Фран- табылатын — сана өрісінеция Үлттық кітапханасының жататын образдарға түр*медальдар жинағы, Париж. ленуіне нүсқау бар.452

45-сурет. “Митра қүдайының қүрметіне бүқаны қүрбандыққашалу”, Рим барельефі, III ғ. Лувр мүражайы, Париж. Алинаритүсірген фото.Белгілі бір көзқарас түрғысынан бүқаны жеңу бір мезгідцеадамның өзінің төменгі, хайуандық негізін бағындыруы жәнеоның аясынан шығуын кейіптейді. Ол бізді, мысалы, түндебасқаратын әлі өзгеріп-түрленбеген түйікгік ниет-пиғылдардыбойына сыйдырады.Біршама өзге пікір білдіре отырып, Юнг былай деп жазды:“Өз бүқасын... яғни, өзінің Табиғат-Анаға деген сүйіспеншілігінарқалаған, сөйтіп, сол ауыр жүкпен via dolorosaбойынша жолға шыққан... Митра туралы... кім есінеалмайды?.. Бүл қүштарлық жолы үңгірге алып келеді де,сол жерде бүқа қүрбандыққа шалынады. Осылай Айсаныңда ез айқышын қүрбандық орнына көтеріп әкелуіне туракелген, сол жерде, христиан дәстүріне сэйкес, қүрбандықҚозы роліндегі қүдай сойылып, артынша жер қойына*5ерілген. Айқыш немесе қаһарманның басқа да ауыр жүгі —бүл соның өзі (46-сурет).Аты аңызға айналған қаһарман “сыңармүйізді” өлтіретінкөрініс үлгісі ретінде Шахнамаға көрнекі суреттер қызметете алады. ... Бүл жанкиярлыққа барған түңғыш поэмаКаһарманы Румелияға айдалған Гуштасп болды. Румелияныңаитулы түрғыны Мирин Цезарьдің екінші қызына үйленбек453

46-сурет. “Бүқа арқалаған Митра”. Штокштадт қамалынаналынған ежелгі римдік барельеф жүрнағы, Германия, II ғ.ниетін білдіре барғанда, неке шарты қүбыжықты жеңу болыпжарияланған еді. Мирин бүл ерлікті өзі жасай алмайтынболған соң, Гуштасптан көмек сүрап барған, ал, ол атынантүсіп, жаяулап барып, Мириннің орнына сыңармүйізді жеңіпбереді, бірақ, бүл қүпияны ешкімге ашпайды”.Қаһармандар туралы мифтерде қарапайым адамдардьщқолынан келмейтін ерліктер жасалатыны сирек емес. Бүған коса,олар әдетгегі колденең біреулердің комегінсіз жасалуы тиіс.“ Ирландия жауыз айдаһардың шабуылдарына үшырайберген соң, король қүбыжықты кім өлтірсе, соған Изольдапатшайымды беруге уәде етті”. Изолданы қыздың күйеужігітіне, корнуоллдық король Маркке, алып келугеИрландияға жонелтілген Тристан, “бүл үсынысқа келісті.Зәрелері үшып, жүгіріп келе жатқан ирландиялық сарайжанындағы сенешаль мен басқа да рыцарьлар оныайдаһардың апанына алып келді де, сойтіп, ол қүбыжыққатүра үмтылды. Қатігез айқастан кейін ол айЙаһарды жендіде, оның тілін кесіп алып, қойына тығылзалды. Осыдансоң, ол сүйретіліп жылғаға дейін жетіп, ес-түссіз қүлап түсті.Бүл уакытта жекпе-жек орньша қайтып оралған сен еш альсүлап жатқан айдаһарды тауып алып, оның басын к е с і» в л д ыда, ханшайымды ^ й е у г е беруге талап етуге к о р о л ь г е454

47-сурет. “Гуштасптың Каргты елтіруі”, “Шаһнама”қолжазбасынан, Персия, XV ғ. екінші жартысы. Үлттықкітапхана, Париж.атганды”. Сарайдағылар айдаһарды сенешаль өлтіргендігініңрастығына көз жеткізгілері келіп, ақылға салуға әрекеттеніпжатқан кезде, реті сол болып, ес-түссіз күйінде жатқанТристан да табылады. Оның үстіндегі қару-жарақтарыншешкенде, айдаһардың тілі де жарыққа шығады. Айдаһардыдэл осы Тристан өлтіргендігі анық болған соң, оны қүпиятүрде сарайға алып келеді.Өзінің ержүрек батылдығының дәлелі ретінде “сенешальайдаһардың басын алдыға тартқанда,.. Тристан сарайжанындағылардан айдаһардың тілі орнын да ма екен,көрулерін әтінді”. Барша жүрт тілдің жоқ екендігін көргенкезде, “Тристан оны жиылғандарға кврсетгі, сойтіп, баршасыдәл соның ерлік жасағандығына келісті. Осылайша, ТристанМаркке Изольданы жеңіп алып берді”.Юпитер Долихен пірі — ол бүл есімді осы пір түту,табыну-шылық туындаған шағын сириялық қалашықтың атыбойынша алған, —“грек-рим заманына откен хетг қүдайыныңҮлгісін танытады. Юпитер Долихен, шамасы, хеттік қүдайәкементуыстық желімен байланысты немесе, тіпті, оғанбарабар болған, әйтсе де... ол хеттік қүдай-үлымен деҮқсастық белгілерін бойында түтқан”. Біздің кезімізге шейінеақталып қалып, осы пірге табынған екі Рикмм храмын қазу455

кезінде табылған жазулар,Ю питер Долихен “өзнегізінде күн тәңірініңмүмкіншіліктері бар жайоғын атушы-қүдай” болғандығынайғақтайды. Ол“Түтас кктің сақтаушысы” және “Көрінбейтінасыраушы” ретіндеайқы ндалады , бүлоның молшылық қүдайыфункцияларына сілтейді.Митра іспетгі, ол Күн қүдайыныңбүқаны немесеқысқы жаңбырларды жеңуінкейіптейді. Ежелгіжазуларда оның, сондайақ,Апполонмен тендесло„т , тірілетіні де сирек емес,48-сурет. Тристанның ақцаһар-

49-сурет. “Юпитер Долихен”, Римде табылған мүсіндеме.II—III ғ.ғ. Капитолия Муражайы, Рим.Қүс жолы бейнелеулерінде Ажал мен Тірілу Копірінің екіжағында жер мен кктің арасындагы дәнекерлер ролінатқаратын бүркіттер, бүғылар мен аттар болады. Ортағасырлықкезендегі Батыс Еуропада бүғы жиі оңашалық пен тазалықтысимволдаған және кейбір эмблемаларда, тіпті, мысалы, әулиеЕвстахий туралы аңызға көрнекі суреттегідей, мүйіздеріарасындағы айқышқа керілген Айса бейнесімен бейнеленетінболған. Бүл жайт ағаш-айқыш-мүйіздер өзара байланыстарытізбегендегі жетіспейтін блшек болғаны” (51-суретгі қараңыз).Алтын аңыз кітабында баяндалғандай, бірде Римимператоры Траянның түсында сарбаздар отрядыныңкомандирі болған Плацид (кейінірек әулие Евстахий аталған)“аңшылыққа аттанды, сөйтіп, оған бір табын бүғы кездеседі,оның ортасында ірі, коркем еркек-бүғы оқшауланьш көрінеді.Бүл бүғы табынның бүкасы болатын, табынын орманҚойнауына әкетіп бара жатқан беті еді. Сарбаздар басқа бүғылардықуа жөнелгенде, ІЪіацид ксем бүғының соңынан түраҚуып, оны үстап алуға бар ынта-жігерін салып бакты... Баркүшімен ізіне ілесіп отырып, Плацид бүғыны жартасқа қуып208-30457

тықты да, енді оны үстап алуғаниеттенді. Бірақ, жақын келген ол,бүғының мүйіздері арасынанК үннен де зор ж арқы рағанқасиетті айқьннты көреді, айқыштағыАйса бейнесі Пладцидпенбүғының аузымен тілге келеді де...былай дейді: “Уа, Плацид, негесен Менің соңыма түсіп келесің?Сенің үшін Мен өз әлпетімді осыбір жануардың бойында аян еттім,өйткені, Мен сенің жан-жүре-50-сурет. “Бұғы үстін- гіңнің ниет-пигылдары бағьплдегіқүдай”, хеттік стеатит талган Сол Айсамын, сенщ ізгі ісбарельефініңжүрнағы. Б.з. қызметің Маған жетп, сондықтандсйііігі ІІ-мыңжылдық, Ени- Д а, Мен сен ауламақшы осыкой, Кіші Азия.бүғының бейнесінде, шындығындасені аулап жүрген едім!”.Басқа дерек көздеріне сәйкес, бүл сөздерді Айса бүғымүйіздерінің ортасында керілген айқыштан айтқан көрінеді”.52-суретте бейнеленген түлға “Жануарлар Билеушісі”келбетіндегі әлдебір қүдайды кейіптейді. Қүдайдың тақтағыотырысы түрлі бейнеленген қаһармандар үмтылатын мақсаттуралы айтса керек.Мәртебелі жануарлар билеушісі аяқтары айқастырылып,лотос позасында отыр. Кумарасвамидің сөзімен айтқанда,“Бүл қүдай Шивамен тендестіріледі”. Оның ойлы қалпымен фаллосты күштері тақуаның өзіндік (өзін-өзі) бақылауынкейіптейді. (52-суреттегі түлға, сондай-ақ, Будца және басқада теңдес йогиндер жиі бейнеленетін позаны еске түсіреді).Ежелгі мифологияның көп мағыналы символдық мәнменсипатталатын қисапсыз көп кейіпкерлері арасында кеңінентанымал Сфинксті, арыстан денелі, адам басты тіршілік иесінатауға болады (53-сурет). Өз аспектілерінің бірінде Сфинксүзақ уақыт бойы Мысырдың даналыққа, кемелдік мүратынажәне дамыган патшалық билікке жетуінің эмблемасы болыпкелген. Сфинкстің күн тәріздес жалы перғауын образынКүнмен одан сайын байланыстыра түскен еді.Қаһарман-патша немесе оз бойындагы “Арыстаннык”жойымпаз элементтерін, ал, дәлірек айтқанда, материалдыкжэне рухани эгоны, астамдық пен билікке үмтылыстыжеңген перғауын хайуанаттар патш асының үнамды458

51-сурет. “Әулие Евстахий”, “Әулиелер өмірінен” алынғанағашқа салынған түрлі-түсті сурет. Аусбург, 1480 ж., ДоротиНорман жинағы, Нью-Йорк.қасиеттерімен тендестірілетін болған, сондықтан да, 54-суретте біз өзіндік бақылау бейнесі ретіндегі, арыстандарменбезендірілген тақтағы перғауынды көреміз.Ежелгі еврейлік өнерде, Тора ғибадатханасының екіжағынан бейнеленген арыстандар інжілдік Херувимдердіңілкібейнесі саналады. 55-суреттегі арыстан КиеліЗаңды қорғайтын Иуданың буынын (үрпағын) символдайдыжәне Иуданың геральдикалық жануары болып табылады.Тора ғибадатханасын күзетуші екі арыстанның астында жетішыраққа арналған екі шамдалдың, немесе Тіршілік Ағашытәріздес менорахтардың бейнесін табуға болады. Шамдалдармен арыстандар, сондай-ақ, Торада, занда түнған қүдайыЖарық нүрды символдайды. Бүкіл образдар жиынтығы күниегізінде, Күннің беруші күшіне қатысты болып келеді.Тораны қалай айтады: “Мен сені Тораны қалай жаксылапаиту керектігіне үйретемін. Сен, ғалам-сөз дәйім сенімен459

52-сурет. “Отырган түлға (Жануарлар билеушісі, бәлкім,Шива)”, үнді алқабының мрі, Мохенджо-Даро, Үндістан, б.з.дейінгі 3000-1500 ж.ж. Үлттық мүражай, Нью-Дели.53-сурет. “Танис Сфинксі” мысри тас мүсін, 12-әулет, б.з.дейінгі 1991-1786 ж.ж. Каир мүражайы.460

сөйлесетінді еститін, саққүлақтынөзіне айналуға тиіссің.Ө зіңді-езің ести бастағанбойда-ақ, сен тоқтауға тиіссің”.“Қүдай Мүсаға жеті шыраққаарналған алтын шырағданжасап, оны ӨсиетКемесіне қоюға жарлық берді(56-сурет). Мистикалық жетісаны дәстүрлі түрде жетілгендік,кемелдік саны болыпсаналады жэне осы магынадаКне және, сондай-ақ, ЖаңаӨсиетте де өте жиі пайдаланылады.Талмудта Сүлейменпатшаның тағының үстіндежеті шыраққа арналған алтынканделябр ілініп түрғандығы,онда жеті сахабаның (Адам,Нүх, Шам, Ыбырайым, Ысқақ,Жақып және Аюптың) |есімдері жазылғанығы жайындабүл дүниенің жеті тақуақайраткерінің есімдері болганы”айтылады.Коптеген басқа да бейнеленгентүлгалар ішкі кедергілердітойтаратыны тәрізді,берілген жагдайда жарықтыңөзінің қасиеті ассимиляцияданкейін позитив қуат таратаалатынына нүсқайды.“Еш қандай да ж ануарменімен болган емес, мен мініпкеле жатқаннан басқа ”.НЕ ЕМИЯ KIT.АБЫ, 2:12.54-сурет. “Арыстан тағындағыХаф-Ре перғауыны”, диориттенсоғылған мысри тасмүсін, 4-әулет, б.з. дейінгі2613—2494 ж.ж. Каир мүражайы.Иманды жан өз маіының өмірі туралы да уайым жейді ”.СҮЛЕЙМЕН ТӘМСІЛДЕРІ KIT АБЫ, 12:10.461

55-сурет. “Арыстандар күзеткен Тора Ғибадатханасы”,алтындалған өйнектегі сурет, Римде табылған, IV ғ., Ватиканкітапханасы.56-сурет. “Жеті шыраққа арналған шамдалды (М енорах)төбесіне үстап келе жатқан адам”, Бед-Шеарима катаком баларынан,II г., Палестина.462

57-сурет. “Арыстан мен қошқар үстіндегі Бодхисаттва”, Буддамүсіндемелеріне арналған түғырдағы тас барельеф жүрнағы.Қытай, Ци солтүстік еулеті, 550—577 ж.ж. Өнер галереясы,Вашингтон.58-сурет. “Түтаса оратылған тоғыз айдаһар” (үзінді), қагазғатушпен салынған сурет, Қытай, 1244 ж. Бейнелеу өнері мүражайы,Ьостон.463

“Бодхисаттава жэне Будда эпитеттері арасында айырмажүргізуге болады. Бодхисаттва —оятушы, ал, Будда оянғантіршілік иесі”.Будданың арыстан тағы туралы: “Бүл кәділгі тақ жәнезайырлы патшалықтағы патша абыройының символы, онда(зайырлы патшалықта) патша адамдар арасындагы арыстанболып табылады, үйлес түрғыда, Нүрлы (Будда) руханиүстаздар, философтар жэне эулиелер арасындагы арыстанболмақ, сөйтіп, ол оз доктринасын жарияламакқа дауысынкотерген кезде, барлық басқа дауыстар, оны басугақауқарлары жетпей, үнсіз қалады. Сондықтан да, оныңуағызы арыстанның ақыруы іспетті... өйткені, шөл даладаарыстан ақырған кезде, барлық басқа жануарлар оныңжақындап келе жатқанынан үрейлене үнсіз қалады”.Қытайда көкте мекендеуші айдаһар түнек күштеріменбайланыспаған жағымды тіршілік иесі саналады. Ол рухтандырушыжаңбыр болып танылады, ол —қүргақшылық немесесу тасқыны кездерінде соған қарап үн қататын сулар рухы.Айдаһар күш пен мейірім үлгісін кейіптейді. Оның игі күштерішенеуніктің жаксы әгамшілік жұмысьш мінездеу үшін пайдаланыладыәрі, бүған қоса, айдаһар биік абырой символы болады.Айдаһар таза символдық ой-қиял жемісі болыптабылатындығы діндарлар зердесінде оның болымдылығымен табиғилығын кейіптесе керек ... Коптеген ғасырларбойына айдаһар мифтік жануар, символдық түлға жәнеметафизикалық идея ролінде көрініп келді. Қытай өнеріндеайдаһар образы, әсіресе, жиі пайдаланылады; бүл —найзағайдай шапшаң әрі дауылды желдей тегеурінді,қүпиялы, қиял-гажайып, ілтипаты басым үрей үялататынтіршілік иесі; бүлттар мен түман арасынан пайда болып,оны тек табиғаттың үлы рухани күштеріне ашық нүрлыақылдар гана коре алатын тіршілік иесі.Бүл түргыда Окакура Какузоның былай деп жазганыбар: “Қиыр Шыгыста айдаһар жогаргы күшпен немесе өзайналасына орай, жаңа пішіндер қабылдаган үстіне қабылдап,тірі зат атаулының бәріне бойлайтын, бірақ, ешкім де онынаяқталган түрін коре алмайтын ілкі себеппен байланыстақабылданады. Өз бетінше айдаһар үлы мистерия болыптабылады. Ол адамдардьщ аягы жете бермейтін үңгірлерде,не болмаса, түпсіз түңгиық теңіз терендерінде жасырынып,озінің бірте-бірте оянуын күтіп жатады. Іс-әрекетке оянған464

59-сурет. “Айса мейірімді бақташыретінде”, Корнелия Галл кішісініңгравюрасы, XII ғ.ортасы. Дороти Норман жинағы, Нью-Йорк.ол, дауылды жел үйірген бүлттардан көрінім табады, олбуырқанған су иірімдерінің түпсіз қара түңғиығында озініңжалын жуады. Оның жез тырнақтары найзағайдыңсоққанындай, ал, оның қабыршағының жалтылдағаныжауын-шашыннан кейінгі дымданған емен қабығыныңжалтылдауын еске түсіреді. Оның дауысы жерге түскенорман жапырақтарын онды-солды шаша, жаңа көктемніңкелуін жылдамдататын қүйын кезінде естіледі. Тек ғайыпболу үшін де айдаһар өзін аян етеді”.“Мен “ізгі Бағушымын”: ізгі Бағушы қойлары үшінжанын қияды... Мен “ізгі Бағушымын”, Мен қарамағымдағылардыжақсы білемін, олар да Мені жақсы біледі... Бүлотардан басқа да қойларым бар, соларды да алып келуімкерек: олар даусымды естіп таниды, сонда барлығы бір-ақБағушысы бар біртүтас отар болады... өз “қойларым”Дауысымды естіп, бағынады. Мен оларды жақсы білемін,олар Маған еріп жүреді. Соларға мәңгілік өмір беремін. Оларешқашан қүрымайды, ешкім оларды Менің қолымнан тартыпала алмайды” (59-суретті караңыз).ЖОХАН ЖАЗҒАН ІЗГІ ХАБАР, 10:11, 14, 16, 27-28.465

60-сурет. “Жылан оратылған айқыш”, Франциско Ваутерсгравюрасы, Голландия, 1791 ж. Дороти Норман жинағы, Нью-Йорк.466

х тарау. ӨРКЕНИЕТТЕРДІҢ НЕГІЗІН КДЛАУШЫЛАР...ЗАҢМЕН, РЕТ-ЖОСЫҚПЕН, АҚЫЛ-ОЙМЕН, ШЕКТЕНТЫС ӘУЕСТЕНУШІЛІКПЕН БАЙЛАНЫСТЫ ҚАУІП-ҚАТЕРЛЕР... БЕЙСАНАЛЫЛЫҚ ЖӘНЕ САНАЛЫЛЫҚТЫҢЖАҒЫМСЫЗ-ТЕРІС АСПЕКТІЛЕРІ...АЮП... ИОНА... ДУРГА“Әу баста Сөз болатын, сол сөз Қудайда болатын, солсөз Қудай edi ”.ЖОХАН ЖАЗҒАН ІЗГІХАБАР, 1:1.“Кемеңгер адам затқа атау бергенде, осының өзі өзіненөзітусініктің бастауы болып табылады ”.РАЛФ УОЛДО ЭМЕРСОН.“Оларга тулга мен тіл берген сол бір рух улы ”.АЛДЖЕРНОН СУИНБЕРН.“Есімдер мен атаулардың магынасын айқындау угымдардыңтубегейлі мінездемелерін айқындаумен тепе-тең ”.ФЕДОР ЩЕРБАТСКОЙ.“Енді гана өмірге жаңа Дуние келді, шеті сгілмегенуақы т пот енциалы бар т ум са, т аза, бай дуние...Алмисақтагы куйіндегі дуние. Бул оте-моте... кең таралганидея діндар адамның өткеннің ауыртпалыгынан арылуга,Уақыт ықпалынан қашып, өмірді қайтадан бастауга ниеттілегінбілдірсе керек ”.“Салауатты ілім улгісін тут ”.МИРЧА ЭЛИАДЕ.ТИМОФЕЙГЕ 2-ші ЖОЛДАУ, 1:13.467

“Есім ( “пата") атаулы, шынтуайтында Пішін (Тулга) ”.СТЭЛЛА КРАМРИШ.“Ол заттар жайында ойлайды да, оларды көреді; заттыңтл “атын ” білу —демек, оны ояту деген сэз ”.АНАНДА К.КУМАРАСВАМИ.“Адам жанының тереңдері —бул “эуел бастагы заманалар ”,миф мекен ететін әрі бастапқы өмір қагидалары мен формаларытуындаган сол бір “Замана Қудыгы”. Әсілі, миф өмірдіңнегізі; бул мәңгі көрнекті улгі, діни формула, сол бойынша,омірдің патшалары қандай мөлшерде бейсаналылықтыңкшірмесі болып табылса, дэл сондай мөлшерде, өмірқалыптасады. Баяндаушы айнала дуниеге деген мифтікорныққан көзқарастарга бейілденген сәтте, еш кумәнсіз,оның өмірі шынайы бастауын алады. Оның көркемдік негізініңкушеюі, оның қабылдаушылық қабілетінің тазалыгы жәнешыгармашылық қарымының жаңа деңгейге кәтерілуі осыныңайқын нышаны болмақ. Әдетте, бул куй өмірдің соңгыжылдарына сақталады, өйткені, егер адамзат өміріндемифологиялық элемент ерте бастагы әрі турпайы кезең болса,жеке тулга өмірінде ол кемелдік кезеңін кейіптесе керек ”.TO MAC МАНН.“Бурын Қудайлар істегенді бізге істеу тиесілі”.САТАПАТХА БРАХМАНДАРЫ.“Жер бетінде ешкім ешқашан тіршілік етпегендей, әмірсурмегендей жэне пайда болмагандай жумыс істе ”.МАЙСТЕР ЭКХАРТ.Әлемнің түрлі халықтарының мәдениетінде занды, ретжосықты,формаларды, білімді, өркениеттерді, сөздіжасаушылар болып саналатын белгілі бір мнфтік қаһармавдарболған. Олар Кадм іспеттес әрекет еткен деп түспалданған,ол (Кадм), Керенидің сөзімен айтқанда, өз іс-әрекеттерін“бейне, заманалар алғаш қылаң бере бастаганда... ілкіжалғыздықта” жүзеге асырған.Шындығында да, қаланың немесе өркениеггің іргесінкалаушысы болып саналатын орбір қаһарман сол іс-әрекетінтек қана сол сәтте жэне сол жерде, ғаламның қақ ортасындажасай алар сол бірден-бір адам болып табылады.468

“Отпен байланысты ежелгі жоралгыларда жоралгыжөнімен отқа қурбандық шалу тең дэрежеде галам жэнежеке тулга деңгейіндегі рет-жосыққа қурбандық шалу, тарихблшектерге жырымдап жіберген адамның алгаш ж аратылгандагыбірлігі мен тутастыгын қалпына келтіругебагытталган қурбандық шалу рәсімі болган ”.ӘУЛИЕ ИОАНН ПЕРСӘрбір мызғымас қамал киелі, алғашқы және бірден-бірғалам орталығы ретінде корінуі тиіс және де, біздің шаларәрбір қүрбандығымыз, біз іске асыратын әрбір шыгармашылықәрекет-рәсім міндетті түрде айрықша қауырттықпен тазалықты талап етендігі қандайлық рас, жөн болса,бүл сондайлық рас, жөн. Тегінде, біздің өзіміздің ең бірғажайып өсер-сезімдерімізді бірегей әрі алғаш жаралғандайпәк сезінетініміз рас қой? Ж аңа туындай бастагансүйіспеншілік ләззаты, дүнеге жаңа келген нәрестеніңқасында түрғанда сүйініш, қуаныш сезінетіміз, өнертуындысын жасап шыгару әрі оны пайымдау немесе кезкелгеносы іспетті баска да кереметгер оз мәнінде сондайлықтаза әрі пәк болып табылатыны рас емес пе?Мирна Элиаде былай деп жазган: “Әрбір адам, кейбірретте санадан тыс, О рталыққа жэне озі түтастықтышынайылық — әулиелік таба алатын оз орталыгынаүмтылады. Адам бойында соншалық терең тамыр жібергенбүл шынайы болмыстың нақ озегінде — Д үниеніңОрталығында оз-озін табуға деген тілек... жер-жердепайдаланылып жүрген “Дүние О рталы гы ” создікҚолданысын түсіндіріп береді”.61-суретте айдаһармен шайқасушы, онымен тек сол ганашайқаса алар жэне оган бар болганы таспен қаруланыпшабуылдап түрган, Кадм Беотиядагы Фивының мифтікпегізін қалаушысы болган деп әңгімеленеді. Аңыз-әңгімегесэйкес, ол Беотияның түргындарына оркениеттің дәмінтаттырып, соган күштарлық дарытқан және олардыңпеласгтардың әліппесін пайдалана бастауына ықпал еткен.(Бүған қоса, адамзатқа Сусиыр мен Левиафанның маңызыжанында үмытпау ескертілгені тәрізді, Афина, ДаналықҚүдай-анасы, Кадмге жерге айдаһардың тістерін сеуіп тастаутуралы кеңес берген деп неге ой түймеске бізге?).469

61-сурет. “Айдаһарды өлтірушы Кадм”. Астеастың қолынаншыққан күмыра нақысының жүрнағы. Пестум, б.з. дейінгі IVғасырдың3-ширегі. Үлттық Мүражай, Неаполь.Кез-келген қаланың немесе өркениеттің негізін қалаудакиелілік элементі болуы тиіс және соған ілес хаосты ретжосыққаайнаддырушылык жүруі тиістігі сияқты, нотижесіндеалынған жаратылыс туындысы озінің азат етуші күшін сақтапқалуы қажет. Егер жүйе икемділік атаулыдан айырылатынболса, немесе, тіптен, бүлініп, рет-жосықтан айырылатынболса, онда Кадм, Ромул жэне Рем сияқты жэне басқа дақаһармандар бір кезде адамды босатып алган жагдай тагықайталану қаупі туындайды; кейбір қүдайлар заманаларбастауында жасап қойған ерлікті тағысын-тағы қайталап,жеңілген айдаһармен қайта шайқасуға тура келетін қауіптуындамақ. Егер де бүны істемейтін болса, онда айдаһар, озкезегінде, жаратылыс туындысын жүтып қоюы мүмкін.Ал, бүл турасында Джесси Уэстонның жазғаны былай:“ Кейбір мәдениеттерде билеуші монарх халықтынтүпатасының кезекті реинкарнациясы болып табылатындыгыжайлы үғым-түсініктің болуы фактісі осындай Сенімнің:Король ешқашан да олмейді немесе Король олді, жасасынКороль! деген достүрлі үранына; Бүл —омірді, үздіксіз әрімәңгі жаңарушы омірді дәріптеу” екендігіне де біздінназарымызды аудартады. Өлу, сойтіп, ақырында символдытүрде қайта туу корольдердің немесе қүдайтардын барлыгына470

бірдей жазбағандығы жайты адамзаттың барлық дерлік үлымифтерінің негізгі тақырыбы жаратылыс және қайта туу,жаңғыру болып табылатындығьш, тіптен, жоққа шығармайды.Өркениеттердің негізін қалаушылар, ең алдымен, жаратушылықпен,азат етушілікпен және жаңартумен айналысқанымен,олар жасаған заң және рет-жосыққа —сондай-ақ,бір жағынан, ақылға сыймайтынға, —кез-келген шектентыс үміт артушылық ықтимал қатерге алып келуі мүмкін.(62-63-суреттерді қараңыз).“Сана улылыгы зор болган сайын, суреткер улылыгы да зорболмақ ”.ЛЕОНАРДО ДА ВИНЧИ.“Сана жоқ жерде өнер де жок, ”.АЛФРЕД СТИГЛИЦ.“Бейсаналылықты тусіне отырып, біз оның устемдігіненарыламыз ”.КАРЛ Г.ЮНГ.Түнгі үрей күйі жеткізілетін Гойяның жүмысы (62-сурет)суреткер шығармашылығының түрлі деңгейлері арасындағыөзара байланысты баса көрсетеді. Гойяға телінетін бүлсуретке берілген түсініктемеде былай делінеді: “Ақыл-ойданажыраған қиял қүбыжықтарды тудырады. Бірақ, ақыл-ойменбіріккенде, ол күллі өнердің анасы және олардыңғажайыптарының қайнар көзі болып шығады”.Блейктің гравюрасынан (63-сурет) мынаны оқимыз: “‘Мені төсегім жүбатады, менің қайғымды менің тәсегім алыпкетеді” деп ойлаған кезімде, Сен мені түстермен шошытып,елестермен үрейімді үшырасың. Сонда менің жанымсүиекгерімнің сақталуынан грі, тынысымның тоқтап қалғаныартық, өлім артық деп тілейді”.Түнгі шақ бойымда сүйектерімнен өтіп кеткен,тамырларымда тыным жоқ. Терім менің күйіп қалды,сүиекгерімді ыстық қариды. Зүлымдық салтанаты көпкеүзамайды, опасыз екіжүздің қуанышы бар болғаны қас-кагыммезет созылады. Ібілістің өзі жарық Періштесіне, ал, оның*\үлдары Ізгіліктің Қүлдарына айналады”.471

62-сурет. “Ақыл-ой түсі қүбыжықтарды т у д ы р а д ы ’ ,Франциско Хосе де Гойя гравюрасы жэне акватинтасы, И с п а н и я ,“£os Caprichos’’-тың алғашқы басылымынан. Мадрид, 1797 ж.472

63-сурет. “Сен мені түстермен шошындырып, елестерменҮрейімді аласың”, Уильям Блейк гравюрасы, Англия, 1825 ж.ьерпонт Морган Кітапханасы, Нью-Йорк.208-31473

64-сурет. “Нүх кемесі”, Тменгі Герман Інжілінен ағашқабедерленген гравюра, Генрих Квентель. 1478 ж. Пьерпонт Морганкітапханасы, Нью-Йорк.Мифтерде жер сулары аталық және аналық негіздерімен,сондай-ақ, адамдағы бейсаналылықпен байланыстаүғынылатыны сирек емес. Дегенмен, олардың басқа даконнотациялары болуы мүмкін болғандықтан, оларда, барлықаспектілеріне қолданылардай, біртүтас, ортақ мән жоқ.Сондықтан да, Нүхтың да, сондай-ақ, Ионаның да бастанкешкені сүмдық болып, біздерге өз-өздері туралы коп нэрсеайтар болғанмен, бүл екі жағдайдағы сулар бейнесіне Інжілтарапынан берілген түсіндірмелер бірдей емес. (64-және 65-суреттерді қараңыз).Нүх заманы кезінде “Қүдай жер бетіндегі адамдардыназғындығы асқындап кеткенін, олардың ойлары менкөңілдерінде бүққан пиғылдары қашан да болм асы нзүлымдық әкелетінін көрді... Сөйтгі де, Жаратушы Ие былайдеді: Мен жаратқан адамдарды жер бетімен жоямын, адамнанбастап, малына шейін, бака-шаяны, қүсымен қосып, жойыпжіберемін; ойткені, Мен өкініш қы ламын, олардыжаратқаныма. Нүх болса, жаратушының алдында рақымғаиеленді... Нүх өз нәсілінде ізгілікті әрі бейкүнә адам болды;Нүх Қүдай алдында жүрді... Қүдай жерге назарын салды "міне, ол іріп-шіріп, азып-тозып жатыр: өйткені, адам атаулыжердегі өз жолын бура тартып кеткен. Сөйтіп, Қүдай Нүхка474

65-сурет. “Иона жэне кит”, “Biblia Pauperum” крнекі суреттіқолжазбасының жүрнағы, Германия, XIV-г., Берлин.айтты: Менің алдымда тіршілік иесі атаулының ақырытаянды; өйткені, жер беті олардан зүлым істерге толып бітті.Енді, міне, Мен оларды жер бетінен жоямын. Өзіңе кемежасап ал... Мен жерге топан су қаптатамын, сөйтіп,кеудесінде өмір рухы бар, көк аспан астындағы тән иесіатаулыны жоямын; жер бетіндегі баршасы тіршіліктен адаболады. Бірақ, сенімен мен келісім жасамақпын, сөйтіп, сенкемеңе кіресің, сенің үлдарың да, сенің қосағың да, сеніңүлдарынның қосақтары да сенімен болады. Кемеге,сондайлық, сенімен тірі қалуы үшін, барша жануарларданбір-бір жүп енгіз: аталық, аналық жынысты болсын оларың.Қүстардан да, бүкіл жер бетіндегі жорғалаушылардан да,басқасынан бір-бір жүптан тірі қалуы үшін, сенімен кіреді.Ал, сен болсаң, қорек болар азық атаулыдан озіңе түгел ал,мол етіп жина, сол саган да, оларға да азық болады. Сойтіп,rtYx бәрін жасады, Қүдай қалай жарлық етсе, солай істедіДе... Сөйтіп, жер бетінде су тасқыны кырык күн жалғасты,У көбейген үстіне, кобейе берді, кемені де көтерді. сойтіп,л Жерден биіктей берді. Су болса, үлғайған үстіне, үлғаяL

берді, ендігі жер бетін түгел жайлап кетті; кеме болсасулардың үстінде жүзіп жүрді. Судың жер бетінде қарқыналғаны соншалық, аспан астында қандай биік таулар барсолардың барлығын жауып кетгі... Жер бетінде болған тіршілікиесі атаулы жойылды; адамнан бастап, малға шейін, бақашаяндарыда, көк қүстары да, баршасы жер бетінен жойылыпкетті: тек Нүх қана, онымен кемеде болғандар ғана қалды.Ал, су жер бетіне жүз елу күн қарқындап келумен болды...Қырық күн өткен сон, Нүх өзі жасаған кеме терезесін ашып,қүзғынды шығарды, ол, үшып шығып, жер судан қүрғағанша,үшып кетіп, қайта үшып келумен болды. Сосын, жер бетіненсу қайтты ма екенін көру үшін, өзінен кгершінді үшырыпшығарды. Бірақ, кгершін аяғын дамылдатып, аялдар жертаппай, оған кемеге қайтып келді; өйткені, су әлі де бүкілжердің үстінде еді; содан, ол қолын созып, қүсты қондырдыда, оз кемесіне кіргізіп алды. Сөйтіп, басқа тағы жеті күнаялдады; тағы да көгершінді кемеден шығарып корді. Кгершіноған кешқүрым қайтып оралды; енді, міне, оның түмсығындажаңа көктеген зәйтүн жапырағы болды; сөйтіп, Нүх су жербетінен қайтқанын білді. Ол тағы жеті күн аялдай түрды да,сосын көгершінді шығарып жіберді, енді ол оған қайтыпкелмеді. Алты жүз бірінші жылдың бірінші айының біріншікүніне қарағанда, жердегі сулар тартылып бітті; сөйтіп, Нүхкеменің жабынын ашып, қарап еді, енді, міне, жердің үсті деқүрғаған екен... сөйтіп, Қүдай Нүхқа былай деді: Сен кемеденшық, сенің қосағың да, сенің үлдарың да, сенің үлдарыңныңқосактары да сенімен шықсын. Бүкіл жануарларды, қүстарды,малдарды да, бауырымен жорғалаушы барлық жылан, бақашаяндардыда өзіңмен бірге алып шық: олар жер бетінжайласын, сөйтіп, өсіп-өнсін, жер бетінде түқымы көбейсін.Осыдан кейін, Нүх шықты, оның үлдары да, онынқосағы да, оның үлдарының қосақтары да онымен біргешықты. Барлық хайуандар, барлық бақа-шаяндар да, барлыққүстар да, барлық жер бетінде жүретіндер кемеден шықты.Сөйтіп, Нүх жаратушы Иеге арнап қүрбандық қылды; олмал мен қүстың адалынан алды да, қүрбандыққа шалып,өртеді. Ал, Жаратушы Иеге жағымды жүпар иіс жетгі, сөйтіп,Жаратушы Ие былай деді... Бүдан былай жердегі түкымсебу мен егін ору, суық пен аптап, жаз бен қыс, күн ментүн толастамай үздіксіз болады”.Нүх тарихын дэстүрлі інжілше таратудан өзгешеленетінжәне сол інжілдік нүсқаға да, сондай-ақ, біздің өз ішіміздеп476

мүлгушілік пен оянушылыққа —жойымпаздық және қайтажаңғырушылық күштерге —қосымша сәуле түсіретін таратутүсіндірмелербар.Сондай мифологиялық таратулардьщ біріне сэйкес, топансу заманы үрпағы “заңсыз әрі табиғатқа қайшы” күнәһарлықтардыжасаған. Еркектер “бейтаныс әйелдерге қарап...оларды арсыздыққа икемдейтінді” шығарады. Нәтижесінде“екі алуан сулардьщ... табиғатқа қайшы қосылысы” туьшдады.Сонымен, “мақүлық атаулы кемеге кірген кезде... жергеөз бойында аталық негізді түтқан және Тереңдерден(Техомнан) бастау алып, оз бойында аналық негізді түтқантопан сулары лап қойды, сөйтіп, міне, олар бірігіп, дүниеніжойып жібере алған еді”.“Тасқындар мен топан сулар... аталық және аналықсулардың қосылысының нәтижесі болып табылатындығына”деген сенім “ Шығыстың ежелгі дәстүрлерінен тамыртартады... Қураған егістіктерді суарып түрған өзендердің жылсайынғы тасып, жайылуы аталық және аналық тәңрілердіңмифтік бірігуінің нәтижесі деп саналған”.“Қүдайдан қорқатын патша”, шумерлік Зиусудра, бүлретге, Нүхтың ізашары болған, міне, сол бірде әлдебір қабырғажанына дем алуға жайғасады да, “қүдайлар кеңесінің жергетопан су қаптатып, “адамзат үлысын жоюды” шешкендігітуралы өзін ескерткен қүдай дауысын” естиді. Эпикалыққаһарман Гильгамеш (Нүхтың тағы бір прототипі) “мәңгілікөмір қүпиясын” іздеумен Утнапиштимге сапар шегеді.Пасха қарсаңындағы жексенбіде “дін қызметкерібүтақтарға жүпар иістер мен қасиетті су бүркіп”, өздүғаларында Иерусалимге кірген кезінде Айсаны қарсыалғандағы пальма бүтақтарын ғана емес, сондай-ақ, зәйтүнбүтағын да есіне алады... оны кгершін Нүхқа топан судыңтоластағаны жэне Жаратушы Ие мен адам арасындагы бітімбелгісі ретінде әкелген. “Әсілі, дүние жүзін топан су қаптауы,—деп жазады Алан Уотгс, —Күннің батып-шығуы іспетгі, Тәңрібастау түн сайын түсетін және таң атқанда көтерілетін солшынайы “мен”-ді, Рухтың бейсаналы аспектісін кейіптейді,өйткені, бүл әуелде дүние жаралған сол сулар”.“Ежелгі пасхалық жексенбіге қараған түн жарымындағымесса кезінде дін қызметкері шоқындыру суын мынандайеөздермен қасиеттендіреді: “Уа, күнаһар дүниенің күнәларынсУмен шайып, Топан сулармен бізге қайта жаңғыруға үмітәкелген Жаратушы Ием”.477

“С ана процест ерінің бейсаналы лы қт ы ң қызметінет әуелдігі соншалық, егер ол тамаша күндердің бірінде қызмететуін догарса, біз бір ауыз сөз айтудан қаламыз ”.“Тунектің бу затын мен өзімдікі деп танимын ”.КАРЛ Г.ЮНГ.УИЛЬЯМ ШЕКСПИР.“Санаң сенің не дейді? — Сен кімсің, сол боласың”.ФРИДРИХ НИЦШЕ.Осы ішкі дауыстан қашпады ма екен Иона? Өзін-өзітанудан өрі ішкі дауыстың шақыруынан қашқаны емес пеекен? Мүмкін, әлде, Иона Тәңрі сөзіне ден қоюға, өзінежарлық етілгеніндей, орнынан түрып, “үлы қала, Ниневияға”жүре беруге және ондағы болып жатқан зүлымдық үшін,“сонда уағыз айтуға” әлі дайын болмады ма екен? Мүмкін,өз-өзінен қашқысы келіп, Иона орнынан түрып, оныңорнына “Жаратушы Ие жүзінен бүрылып, Фарсиске” бағыталды ма екен?Иона “Тәңрі сөзін” ескерусіз қалдырып, Фарсискеаттанған кемені тапқан кезде “Жаратушы Ие теңізде күштіжел түрғызды, теңізде алапат дауыл көтеріліп, кеменің әнемінебыт-шыты шығуы керек еді”. Иона қатарына қосылғантеңізшілердің үрейі үшып, әркім өз қүдайына жалбарынуғакірісті, женілдетпек болып, кемеден жүктерді теңізгелақтыра бастады.Иона болса, кеменің ішкі блігіне түсіп, жата кетті де,сеспей қатып, үйықтап қалды. Сонда оған кеме бастығыкелді де, оған былай деді: “сен неге үйықтайсың? Түр да,өзіңнің Қүдайыңа жалбарын; бәлкім, Қүдай бізді есіне алар,сөйтіп, біз өлмеспіз”. Сөйтті де, теңізшілер бір-біріне айтты:“жүріңдер, жеребе тастайық, сөйтіп, кім үшін бізге осынаузауал жеткенін білейік”. Сөйтіп, жеребе тасталғанда, жеребеИонаға түсті. Сонда оған былай десті: “айтшы бізге, кімүшін бізге мына зауал жетті?..”.Сол кезде Иона оларға өзінің көктегі Жаратушы И еденқорқақтағанын айтып бергенде, теңізшілер қайтадан“зәрелері үшып, шошып кетіп, оған былай деді: “не үш інсен олай істедің?”, ойткені, ол адамдар оның, соның өзіжария кылғанындай, Жаратушы Ие жүзінен безгенін білген478

еді. Сонда олар оған былай деді: “теңіз біздер үшін тыншуыүшін, біздің сені қайткеніміз жөн?”, өйткені, теңіз тулауынкоймаган еді. Сонда ол оларға былай деді: “мені алыңдарда, теңізге тастаңдар - сонда теңіз сендер үшін тынышталады,өйткені, мен білемін, сендерге бүл алапат дауыл мен үшінжетіп отыр”. Бірақ, ол адамдар қара жерге жетіп алу үшін,бар күштерін сала ескектерін есуге кірісті, бірақ, ештеңеөнбеді, себебі, теңіз оларға қарсы долыра берді. Сонда оларЖаратушы Иеге жалбарынышпен былай деді: “Сенен,Жаратушы Иеміз, жалынып сүраймыз, мынау түрғанадамның жаны үшін біз өлмейік, сен-дағы бейкүнә қанныңайыбын бізге артпассың; өйткені, сен, Жаратушы Иеміз,өзіңнің қалағаныңды қылдың!”.Сойтті де, олар Ионаны алып, оны теңізге тастап жіберді;сонда теңіз буырқануын қойып, тынши қалды. Бүнысынанол адамдар Жаратушы Иеден зөрелері үшып қорқып кетті де,Жаратушы Иеге қүрбандық әкеліп, серт берісті. ЖаратушыИе алып китке Ионаны жүтып қоюға жарлық етті; сөйтіп,Иона сол киттің қүрсағында үш күн және үш түн болды.Сонда Иона Жаратқан Қүдайға киттің қүрсағынан сыйынып,былай деген еді: “ өз қасіретім де Ж аратуш ы Иегежалбарындым, —Ол мені естіді; тамүқтың қүрсағынан зарқылдым, —Сен дауысымды есіттің. Сен мені тереңге, теңіздіңқолка түсына тастап жібердің, ағын біткен мені қоршап алды,Сенің барлық суларың мен Сенің толқындарың Меніңүсгімнен өтіп жатгы. Сонда мен айтгым: мен Сенің назарьщнаншеттетілдім, алайда, мен Сенің қасиетті Ғибадатхананды қайтакөремін. Сулар мені жанымды шығара қүшып, түңғиыққыспағына алған еді; теңіз өсімдігі басыма оратылып, шырмаптастады. Таулардың табанына шейін түсіп, тмендедім, жерөзінің қатты жыныстарымен мені мөңгіге бгеді; бірақ, Сен,Жаратушы Ием, менің жанымды тозақтан алып шығасың.Кеудемде жаным діңкелеген кезде, мен Жаратушы Ие туралыесіме алдым, сойтіп, менің дүғам Саған, Сенің қасиеттіғибадатханаңа жетті. Күйгелек һәм жалган қүдайлардыдәріптейтіндер Рақымшыл Қүдайларынан безінді, ал, менмадақ жырыммен саган қүрбандық қылайын; не серт етгім,^ н ы орындаймын. Жаратушы Ие қүтқарады!”. СондаЖаратушы Ие китке жарлык. беріп, ол Ионаны қүрлыққаҚүсып, шыгарып жіберді. Сол кезде Жаратушы Ие Ионагаекіншілей созін арнады: “Түр, Ниневияга —үлы қалага атганДа, онда Мен саган нені жарлық еттім, соныуагызда”. Сойтіп,479

Иона түрды да, Жаратушы Иенің сөзімен, Ниневияға жүріпкетті; Ниневия болса, Қүдайдың үлы қаласы еді, үш күндікжол жүріп жетті. Иона бір күнде қанша жүруге болса, соншақаланы кезіп, “енді қырық күн өткенде — Ниневияжойылады!” деп, уағыз айтуға кірісті. Ниневиялықтар Қүдайғасенді; сөйтіп, олардьщ еңкейген кәрісінен жасьша шейін оразажариялап, шоқпыт киінді. Бүл сөз Ниневия патшасынажетіи,—сол мезет ол өз тағынан түрып, үстінен патша киімінсыпырып тастап, шоқпыт киінді де, күлге отыра кетіп, патшамен оның уәзірлері атынан Ниневияда жарлығын жариялаудыбүйырды: “не адамдар, не малдар, не өгіздер, не қойлар ештеңежемейтін болсын, өріске шықпасын, су ішпесін, адамдар менмалдар шоқпыт жамылсын әрі Қүдайға бар ықыластарыменжалынып-жалбарынсын, өрбір жан озінің зүлымдық жольшанһәм оз қолының зорлықшылдығынан безінетін болсын. Кімбілген, бәлкім, әлі де Қүдайдың рақымы түсіп, Өзінің жалынатқан қаһарын қайтып алып, сойтіп, біз олмеспіз”. Сойтіп,Қүдай олардьщ оздерінің зүлымдық жолынан қайтқан істеріикорді, корді де, Қүдай оларға жібермек болған зауал туралыокініп, ол зауадды жібермеді. Иона бүған қатгы қапаланып,бойын ыза кернеді. Сойтіп, ол Жаратушы Иеге сыйынып,былай деді: “Уа, Жаратушы Ие! Өз елімде болғанымда, меніңайтқаным да осы емес ne еді? Сондықтан да, мен Фарсискеқашқан едім, ойткені, біддім, Сен —ізгі де мейірбан, тзімішексіз һәм рақымы мол Қүдайсың, содан да зауал хақындаокінесің. Ендігі жерде, Жаратушы Ие, кеудемнен жанымдыал, ойткені, бүйтіп омір сүргеннен, олгенім артық”. СондаЖаратушы Ие айтты: “ш ынымен-ақ, бүл сені қаттықапаландырғаны ма?”. Сойтіп, Иона қаладан шықты да,қаланың шығыс жағына барып отырды, сол жерде озіне күркежасап алып, соның астында клеңкелеп отырды, сойтіп,қаланың жайы не болатынын кормек болды. Сонда ЖаратушыИе Ионаның үстінде клецке болуы үшін әрі оны қапасынанарылту үшін, осмдік осіріп шығарды да, ол Ионаның үстінекотерілді; Иона бүл осімдікке оте-моте қуаңды. Сонда Қүдайкелесі күні таң шапағы пайда болысымен, қүрт осімдіктінтүбін кеміріп, ол қурап қалатындай қылды. Ал, күн тбегекотерілген кезде, Қүдай шығыстың аңызақ желін жіберіп,күн Ионаның тбесін шыжғыра бастады да, енді бір кезде оләбден титықтап, озіне ажал тілеп, “омір сүргенше, олгенімартык” деді. Сонда Құдай Ионаға айтты: “шынымен де, сеносімдік үшін осыншалық қатгы қапаланғаның ба?”. Ол айтгы:480

“оте қапаландым, тіпті, өлгім келді”. Сол кезде ЖаратушыИе былай деген еді: “сен өзің еңбектеніп өсірмеген, бір түндеөніп шығып, бір түннің ішінде семіл қалған өсімдік үшінопынасың: олай болса, Ниневияны, оң қолын сол қолынанажырата білмейтін жүз жиырма мыңнан астам адамы,қисапсыз мол малы бар үлы қаланы Мен қалайша аямайын?”.Бір жағынан, киелі заңға бағынан Нүх, апаттың алдыналған иманды өрі көреген жан ретінде әрекет еткен еді. Қүдайменкелісімінің арқасында және өзі басынан кешіругемәжбүр келген топан су қаптауына қарамастан, ол толықтайжойылудан қүтылып, болашақ үшін откен мен осы шақтансақтап қалуға түратыңды сақтап алып қалды. Ионаның тәжірибесібүған мүлде кереғар болды, ол озінің тереңдегі ішкідауысына бағына алмай, суға тасталып, китгің қүрсағынан бірақшықты, басқаша айтқанда, бейсаналылық суларына, озозініңілкі тартысына, жерасты дүниесі түнегіне түсті. Сойтіп,ол Қүдайдың үніне қүлақ түруге батылы жеткенше, сондақалған болатын, тіпті, озінің сол қателігінен кейін де, ол ЖаратушыИеден грі, мейлінше аз жанашырлық танытқан еді.Иона тарихының түсіндірме аналогы ретінде үлы үндіэпосы, Махабхаратадан алынған аңыз қызмет ете алады, ондақаһармандардың әулиені байқап және оған қүрмет корсетугеқабілетсіздіктері (тменірек қараңыз) Ионаның Тәңрі созінескерусіз қалдыратьшдығымен тығыз байланысты; бүған қоса,Махабхаратадағы кінәлілердің күлге айналдырылуы Ионаныңкиттің қүрсағына түсірілуімен байланыста үғынылады.Міне, Махабхаратадан алынған аңызда нендей мәнтүнғандығы: “ “Мүхит” есімді бір Какраватиннің алпысмың үлы... жеңіп шыққан азаттықтың символды күн сәулеліжылы (мезгіл мағынасында) кезінде княздіктен княздіккеөтетін әкелерінің қүрбандық атын күзететін”. Кенеттен,үлдарын зор қапаға үшыратып, “жануар қараптан-қараполардьщ коз алдарында буға айналып, ғайып болады. Сондаолар осы жагдай болган жерді қазуга кіріседі де, ақыр аягы,атты терең жер астынан, жерасты дүниесінен тауып алады,ал, оньщ жанында әлдебір эулие медитацияда отырады.Өздерінің киелі жануарын қайтару тілегі кокейлерін тескенжас жауынгерлер ол әулиеге, оган бүндай жагдайлардажасалуы талап етілетін қүрмет пен ізет кәделерін корсетудіүмытып, еш назар аудармайды. Сол кезде әулиенің козіненЖаРКыраған сәуле шыгып, жауынгерлердің түгелін түгін481

66-сурет. “Дурга-Махисхасурамардини (Әзәзіл-Бүқаныөлтіруші)”, тас барельеф. Үндістан, ХІІІ-ғасыр, Шива жэнеЧидамбараме гибадатханасы, Аллен Атвелл түсірген фото.қалдырмастан өртеп жібереді”. Иона іспетгі, бүл кейіпкерлерсимволды түрде өз кінәларын жуып немесе аса терендегіақиқаттарды үғыну арқылы қайта туулары тиіс еді.Дурга — тіпті, күшпен “қол жеткіздірмейтін” — ҮлыҚ ү д ай -ан а, ж оғарғы қ ү д ай -ан а, дем ек, қүдіреттіболғандығынан, онша-мүнша күш шығындамай-ақ, мезгілмезгілқайталанып отыратын жоралғы кезінде қүбыжықӘзәзіл-Бүқаның басын шауып түсіреді.Өзінің әзәзілдік бойламында Тажал-Бүқа қайта өзгертілущталап ететін зүлым надандықтың үлгісі болып табылады. Онынбасын шаба отырып, Дурга оның ішіндегі бейсаналылықтыНқара күштерін —сананың оянуына кедергі жасайтын күштерДОбосатады. Қүдай-ананың Қүдайы Сабырына бағынған Бүқакейбір мүсіндемелерде, әуелі, олардьщ арасындагы шайкаселі жалғасьш жатқан жағдайларда да, әуелі, оның тірегі ретіндебейнеленеді (66-сурет).482

XI тарау. ҚАЗЫНА КҮЗЕТУШІЛЕР... ҚАЗЫНАНЫҚИМАСТЫҚ... ҚАНДДС т у ы с т ы қ“Бул қудай кім, дуга сөздері багышталатын ол кім: “Уа,Қутқарушы... біздің көкірек көзімізбен... қазынаны табуга бізгежәрдем ете гр ” ?”.СТЕЛЛА КРАМРИШ.“Өйткені, сендердің қазыналарың қайда, журектерің десонда болмақ ”.ЛҮҚА ЖАЗҒАН ІЗГІХАБАР, 12:34.“Экстраверт-қаһарманның мақсаты — әрекет: ол негізқалаушы, ксем әрі азаттық әперуиіі, оның әрекет-істері дуниекелбетін өзгертеді, Интроверт-қаһарман —бул мәдениеттіжасаушы, кунә өтеуіиі әрі қутқарушы, ол адамдарга олардыңішкі қүндыяықтарын ашады, оларды білім мен даналық ретінде,заң мен сенім ретінде, аяқтау қажет еңбек ретінде жәнеумтылу қажет ізгі мурат ретінде аса дәріптейді. Жасырулықазыналарды устіге алып шыгу шыгармашылық әрекеті екітипті қаһарманга да тән және бул әрекеттің қажетті шартыазат етілгеи тутқынмен бірлесу болып табылады ”.ЭРИХ НЕЙМАН.“Индра Кунді жаққан кезде ... жарық ту сын деп ... олҚазынаны ашты, оны тунекте жасырулы жерінен тауып алды ”.СТЭЛЛА КРАМРИШ.Қаһарманның қол жеткізілуі қиын қазыналарға сапарыешқашан оңай болған емес, Ол не бұған дайын емес, небұны қаламайтындықтан ғана, оған іздегенін алуға мүмкіндікберілмейтін болып шығады.483

Кейде қаһарманның қазына іздеу саяхатына қүдайларараласады. Көбіне-көп қайшылықты мәнерде олар айдаһарға,жыландарға және сол тәріздес тіршілік иелеріне қаһармансоншалық өршелене үмтылған сол бір қазынаны күзетугеәмір етеді. Екінші жағынан, дәл сол мифтік тіршілік иелерініңқүдайлар қаһарманга беруге тыйым салған нысанмен оны(қаһарманды) арбайтыны сирек емес.Кейбір жағдайларда қаһарман қазынаны алуға батпайды,сол кезде оған одан бас тартуга тура келеді. Бүның болатынсебебі сол, көбіне-көп оған тәуелді болып қалмас үшін,жүрегіңе ең қымбат нәрсені қүрбан ету қажет.Мысалы, Адам-ата мен Хауа-ана жағдайын алатын болсақ,олар қолдарына түсіретін алманы жеуге оларға тыйымсалынған, бірақ, әйтсе де, сол жеміс олардың инициациясының,олардың, қандай қүнмен болса да, дамудың неғұрлымжоғары сатысына өтуінің ажырмас блігі болып табылады.Алайда, бірде-бір пенденің, оның қүлашы жетпесті қүшуғадеген қүштарлығы қандайлық күшті болмасын, атгап басуынаболмайтын меже бар. Міне, неліктен Жаратушы Құдаймейірім мен зүлымдықты тану ағашының жемісін татқанАдам-атаны “Бейіш багынан” қуып жібергені, ондағысы “Олқолын созып, енді сондай өмір ағашынан жеміс алып, жепқойып, мәңгілік өмір сүрмесін” дегені.Кейбірде қазына — аян (болу) сәті, оның соңынанбіздің азатгығымыз келеді. Және, керісінше, бізге саяхатгыаяқтауға кедергі жасайтын нәрсе, көбіне-көп, ішкі хаоснемесе, біз сол күйі шеше алмаған, тартыс болып табылады.Біздің басымызға түсетін ең ауыр сынақ минуттарытуралы мынаны айтуға болады, айдаһар бүл сәтте бізде,біздің жасауымыз қажет, келесі қадамға қатысты аянныңболмауын кейіптейді. Өйткені, қазына да, оның күзетушісіде, ең алдымен, біздің өз бойымызда мекендейді. (Міне,неліктен өздері иеленуге әлі дайын емес қазынаны ашкөзөлермендіктен алгысы келетіндер іздеген байлықтыиеленуге заңды қақысы бар қаһармандарға әжептеуірүлкен қауіп тндіруі мүмкін болатыны).Агашты айнала оратылган жыланның немесе айдаһардынбейнесіне, жағдайға қарай, әр түрлі түсініктеме беругеболады. Олар не негүрлым биік күйге, жогары қарай ненегүрлым тмен күйге, томен қарай қозғалыспенбайланысты болуы мүмкін. Еш созге келместен, жылан484

67-сурет. “Айдаһар жөне Гесперидалар”, Астеастың қолынаншыққан құмыраға түсірілген нақыс жүрнағы. Пестум, б.з. дейінгіrV-ғ. үшінші ширегі. Үлттық мүражай, Неаполь.пішіндерін “мейірімділер” және “зүлымдар”-ға блудіңорнына, кейбір ретте оларды бір мезгілде мейірім мензүлымдықтың жиынтық бейнесі ретінде, осы екі үғымнанбиіктеу немесе олардың аясынан тыс шығу ретіндеқарастырған абзал.67-суреттегі жылан ( немесе айдаһар) “жақындауғатыйым салынған кейбір ажалсыздық символдарының”күзетш ісі ролінде корін ген . С онды қтан да, олГесперидалардың бағындағы алтын алмалары бар ағаштыайнала немесе Алтын Жабағы ілінген Колхида орманындағышамшатгы айнала оратылып түрады; бүл ағаштар, шамасы,“өмір ағашының” пішіндері болса керек, сойтіп, сәйкесінше,“Дүниенің Кіндігін” кейіптейді.“Грекияда... Киелі Ағаштың индуизмдік бейнесітуралы... есімізге салатын мифтік ертегілерді табамыз;бүл, мәселен, Гераклдің Гесперидалар бағына саяхаты, олжерден ол айдаһарлар күзеткен Алтын Алмаларды үрлапалып кетеді. Бүл алмалардың нені: жарқыраған сәулелердінемесе тіршілік суын кейіптейтіндігінен тыс, бүл мифтіңбір нүсқасында Геракл оларды Минерваға әкеліпоергендігі, ол болса, әлгілерді орнына қайта апарғандығы,485

онда олар мәңгілік қалуы тиіс, “ойткені, олар ажалсыз”екендігі турасында айтылады. Сондай-ақ Грекияда жасалганқүмырада... алма ағашының жанында екі Гесперидабейнеленгенін, олардың біреуі айдаһарды айналдырыптүрғандағы, ал, екіншісі тыйым салынған жемістерді үзіпалып жатқандығын атап өткен жон”.“Байыргы бірегей туындылардың әрқайсысының тереңмагынасын қаһарманның әлденесінен өзіне ауыр mue,айырылуы, бул жайттың оны өзінің куллі адамзаттыңқатарына жататындыгын мойындауга мәжбур ететіндігіарқылы менміен астамдыгын басуында жатыр ”.ДЖ.Р.ЛЕВИ.“Горгоналарды... қандай да бір кескінінен кісі шошырлыққорқынышты кемпірлермен салыстыруға болмайды, олар,басқа емес, еуелі, бетперделер болған... Олармен кездескісікелгендерге олардың әпке-сінділері, Грайяйлардың, көмегіқажет болатын. Өйткені, Горгоналар... Түн бағытында, Мүхиттардыңарғы жағында, үндері балдай тәтті Гесперидаларменөмір сүретін. Олардьщ саны үшеу еді”. Олардьщбірі, Медуза, ажалды болған.“Посейдон, кара шаштықүдай, онымен... көктемгішешек атқан ағаштардыңастында ж үм сақ шптіңүстіне қатар жайғасты”. Бүлаңыз Медузаның бейнесінПерсефонаның бейнесіменж ақы ндасты рады . Оны,жерасты патш алығыныңқүдай-анасын, сондай-ақ,түнек қүдайы үрлап кеткен,енді оған, ажалдыға тән,өлілерге аттануға туракелген. Ол Горгонаны ңбасын, осы бір “зор үрейжиынтығын”, өзінің жерас-68-сурет. “Хумбаба дөудің хы патшалығын жаулап алуаузы-басытыжырайған бетпер- ниет еткендерді қарсыдесі”, терракота, Бабылстан б.з. a_1>Ta жіберіен. Ол бас көрдейінгі2-мыңжылдьгқтың басы. кем ПерсефонаньШБритан Мүражаиы, Лондон. 1486

аспектілерінің бірі болып саналады. Горгонаньщ бүл мінездемесімейлінше ғажап — ол өзінің анасындай, теңізқубыжығы Кето сынды, “сүлу жүзді” болғанымен, ол өзініңәпке-сіңлілерімен бірге бір мезгілде Эринияларды (ежелгігректік қаһар /ашу-ыза/ мен кек қүдайларын) еске түсірушіеді. Горгоналардың алтын қанаттары болған, бірақ, қолдарымыстан болган. Ауыздарынан сойдақ-сойдақ қабанның азутістері сорайып шыгып түратын болган, ал, бастары менденелерін жыландар шырмаған. Егер кімде-кім олардыңзәрені үшырған қорқынышты бет-әлпеттерін корген болса...сол адамның тынысы тоқтап, ол сол түрған жерінде табанастында тасқа айналатын болған.Горгонаның басы - мэселен, жерасты патшалығындағыПерсефонаны күзету үшін немесе, басқа нүсқаға сәйкес...Афина Палладаның кеудесінде —қалайша блек-салақ пайдабола алатындығы хақындағы сүраққа келетін болсақ, оғанПерсей туралы аңыз жауап бере алады. Анасы бүлқаһарманды (Эвримидон(... бейне, ол “теңіз билеушісі” жэнеМедузаның, оны жай ғана олтіруші емес, күйеуі де болғандайатаған. Персей Горгонаньщ басын алуға аттанған кезде,дәл Афинаның өзі оган жәрдем беріп, қамқорлық жасапотырған. Ол Персейге Горгонага жақындаған кезде, оғанқарамауын, тек оның жалтырата тазалаған қалқанға шағылысыптүскен бейнесіне ғана қарауын ескертіп қояды.(Кейбір иницияция жоралгыларында бозбалалар дэл осылайістейтін болған, олар күміс шараға түскен бетперде бейнесінеқарауытиіс-тін). Афинаның кеңестерінің комегімен Персейтапсырманы тап-түйнақтай орындап шыгады... Ол Афинаданалған... орақпен Горгонаньщ басын шауып түсіреді...Бастың ішінен... қанатты ат —Пырақ шықты... Солбастан тағы Хрисаор, есімі “алтын қылыш” дегенді білдіретінҚаһарман туды. Горгонаньщ бетперде іспетті басын...осыдан кейін не кеудесінде, не символ ретінде қалқанындаАфина алып жүретін болған еді”.Персей Горгонаның күңгірт (69-сурет) ортасына түсіп,оган ашықтан-ашық қарсы түрудың орнына, оныңбасының бейнесін езінің қалқанынан (ақиқаттың немесеоның өз тазалыгының жарқыраған айнасынан) коре алатынболғандыгынан да, ол үрейден, жерасты дүниесініңүиықтатып тастар. жойымпаз аспектісінен азат болды.Осыдан кейін ол күнмен байланыста қарастырылатынҚанатты ат Пыраққа мініп жүретін болган.

Түрлі ежелгі дәстүрлердеҮлы Ана оның жүмсақ,мейірбан аспектісі сияқты,зүлым аспектілерінде декорінеді. Ж асампаздықнегіз ретінде, Үлы Қүдайанатірш ілік береді,қорғайдыжәне қоректендіреді.Ол, сондай-ақ, бізгесынақ үсынады, бізді ішкідүниеміздің қараңғы түкпірлерінежетелейді, сөйтіл,69-сурет. “Горгона”, қүмыраға бізді озіміздің жерастысалынған нақыс жүрнағы. Грекия, Дүниемізге түсу қажеттігшб.з. дейінгі 580—570-ж.ж. Лувр кейіптейтін, былайша ата-Мүражайы, Париж.латын, “мистерияларға”бастайды. Бүл процестіңнәтижесінде біз өзіміздің жағымсыз қырларымызды жеңу,оларға ықпал ету жэне озгерту әрі белгілі бір өзіндікбақылау деңгейіне қол жекізу мүмкіндігіне ие боламыз.Бізге Қүдай-Ананың жағымсыз, теріс күштері эсереткенінде, біз оның жүтып қоюы, көрсоқыр етуі немесетолықтай аздырып жіберуі қаупіне үшыраймыз.Әйткенмен, адам бойындағы қаһарман шешуі тиісқиыншылықтарды туындататын дэл сол болса да, біздің солқиын мәселелерімізге жауаптар жатқан қазыналарды ашатынкілтті жасыратын да соның өзі.Қүдай-Ана турасында айтқанда, біз оған ғашық болыпқалуымыз, соған үнемі тәуелділікте болуымыз, оны тастап,оз жолымызбен кетуге қорқақтайтындығымыз үдайы мүмкінболатындығын еске салмасқа болмайды.Өз бостандьнын және, бүған ілесе, өзгелердің бостандығынжеңіп алу үшін, бабылдық Болмыс қаһарманы МардукҮлы Қүдай-Ана Тиаматты оның жойымпаз аспектісіндеблшектеп шауып тастаған. “Жоғары көк қабаттары әлі атауғаие болмай түрғаңда, —делінген бүл эпоста, —Апсу-Әкежәне Тиамат-Ана жөнсіз-жосықсыз қосылып, айдаһартәріздес қүбыжықтар үйірін тудырды. Жас қүдайларүрпағы пайда болмас бүрын, бірнеше ғасыр өтті. СолардыНбірі, Эа, Даналық қүдайы, Апсуды үрысқа шақырып, оны488

өдтірді. Сонда Тиамат күйеулікке өз үлын, Кингуды алдыда, одан, Эадан өш алуды коксеп, қүбыжықтар туды.Тиаматқа қарсы түруға батылы жеткен бірден-бір қүдайЭанын үлы, Мардук болды. Тиаматтың одақтастары оныңон бір қүбыжығы еді. Мардук болса, өзіне көмекшіліккежеті желді, жебелі садақты және дауыл-арбаны, сондай-ақ,сескендіру сауытын алды... Төбесінде отжалындап түрды.Шайқас алдында Тиамат пен Мардук бір-бірін келеке-мазаққылысып, лағынет айтысып, қарғап-сілеп, бірін-бірі тілдепалды. Үрыс басталғанда, Мардук, көп үзамай-ақ, Тиаматтыөзінің торына үстап алды да, өзінің желдерінің біреуін оныңкарын түсына бағыттады”, оның басынан үрып жібердіде, “қорамсақ тола жебелерін соған атып жіберді. Осыданкейін ол өлі денені шынжырлармен күрсаулап тастады да,жеңімпаздық салтанатымен үстіне шығып түрды. Он бірқүбыжыққа бүғау салып, оларды зынданға тастаған соң —онда олар жерасты дүниесінің қүдайлары болды, — олКингудің кеудесінен “Тағдыр кестесін” жүлып алды да,оны өзінің кеудесіне бекітіп қойды, бүдан соң Тиаматты,бейне моллюск тәріздендіріп, қақ ортасынан шауыптастады. Олардың бір жартысын жоғарғы сулар жердібасып кетпеуі үшін, көктің қатты қыртысы ретіндепайдаланды, ал, екінші жартысын жер мен мүхиттыңжартасты түғыры етті. Ол, сондай-ақ, Күнді, Айды, бескіші аспан денелері —планеталар мен шоқжүлдыздардыжасап, оларға басшылық етуге өзінің тайпаластарынқойды және, ең ақырында, Кингудің қанынан ол адамдыжаратып шығарған еді. Кингу болса, Тиамат котерілісініңарандатушысы ретінде, өлім жазасына кесілген. (АдамдыКингудің қанынан жаратуға тура келгендігі жайтыБегемотқа қатысты інжілдік Аюп Кітабынан ескертпеніқайта еске түсіреді, 6-тарау).Эдип өзінің шешесі, Иокастамен қан араластырғаныүшін, бүл күнәні жасай отырып, ол оның оз анасыекенін сезбесе де, катал жазаға үшыраған еді.‘Эдип, — Юнгтың сөзімен айтқанда, — балаларғаарналғандай еш күрделілігі жоқ (Сфинкстің) жүмбақтарыншеше салып, қүдай-ана (Гера) жүмсаған Сфинксті жендімдеп ойлап, өз шешесімен инцесттің қүрбаны болыпшыққан және тақты қолға түсіру үшін, соған үйленугемәжбүр болған, сойтіп, жесір қалған патшайым соғантиесілі еді, ойткені ол өз елін Сфинкстің бәлесінен азатÎ08-32489

етті ғой. Осының барлыгықайғылы салдарларғаалып келген, егер деЭдип Сфинкс кейіптеген“корқынышты” немесе“зәрін шашқан” Ананыңүрейлі түрінен жеткіліктідэрежеде үріккен болса,соларды болдырмауға болареді... Сфинкстің шежіресі(70-сурет) осыжерде қозғалған мәселементығыз байланысты.Оның жынысы әйел болганжәне жоғарғы бөлігі -көрікті қызға, ал, төменгі70-сурет. “Сфинкс”, Псракорадан болігі қорқынышты жыалынғанқола мүсін. Грекия, б.з. де- ланға тиесілі қү быжық,йінгі 550 ж. Үлттық Мүражай, Афины. Ехиднаның қызы саналған.Бүл қосарлы мақүлықосы образдың прототипіне әбден-ақ сәйкес келеді, яғни,жоғары жағында коркем де тартымды адамзат жартысы, ал,төменінде жиіркенішті инцесттің нәтижесі болған сүмпайыхайуандықжартысы орын алған... Өзінің үлымен... қатынасқатүсіп, Ехидна Сфинксті туды. Осы сипаттама берілгенжағдайда Сфинкс символы болып табылатын сол күрделібейнені мінездеу үшін жеткілікті болуы тиіс... Сфинкстіңжүмбағы... ештеңеден күдіктенбеген жолаушыға арнапқүрған түзағы болған. Сфинкстің түзағы оның өзі —яғни,Эдип ескертпе ретінде қабылдай қоймаған жан түршігерлікпрототип-бейне болған”.Эдип ш еш кен ж үм бақты ң жауабы “адам ” сөзіболғандығы жайтына қарамастан, егер осының барлығынадам толықтай өз тәжірибесінен көріп-білмесе, оның мәніншындап үғыну мүмкін емес. Ой-зерде деңгейіндегі бір ғанатүсініктің бүл жерде жеткіліксіздік ететіні айқын.“Ортағасырлық дәуірде зандар бір-бірімен төртіншібуынға немесе туыстық дәрежеге дейін қандас туыстықтаболатын адамдар арасындағы некеге тыйым салған... Көрнекісуретті туыстастық кестесі... бүл заң ережесі омірге шынмәнінде қалайша енгізілгендігінің жэне ол отбасы өміріне490

қалаиша ык,пал стксндігініңсызба түріндегі бейнесіболып табы лады ” (71-суретті қараңыз).71-суретте біз бір отбасыішіндегі қандас туыстықдәрежелерінің кестесін көреміз.Инцест деп нені атаудыайқындау үшін, Шіркеуосы тәріздес кестелердіқұрып отырған. Кестедегіөрбір шеңберше нөмірленген,бүл туыстастықдәрежесіне сәйкес келеді.Жоғарыда көрсетілгенкөрнекі сурет “ҚағидалыЗаңның” туысқандық ережелерінетүсініктеме беретінкітаптарының біріненалынған, олар “заңнаматұрғысынан зор маңызғаие болған... осы іспетті Summa Aurea -сынан алынғанқолжазбалар көп мөлшерде Қолжазбаға крнекі сурет. Франция,сақталып қалған... Олардыңең жақсылары, әдетте, үш —бигамия, жақындық жәнеқандас туысқандық кестелерінен түрады”.Кестені ұстап түрған патшаның басында... алтын тәж,ал, оның екі қолында бір-бір скипетр... Оның аяғыныңастында жыландар түрінде қүйрықтары айқасқан екі қиялғажайыпқораз отыр, бүл әлгі патша шайқасып, аяқтарыментаптап түрған зүлымдықты символдайды.Қандас туыстық кестесінің пайда болу себептері, олардың(кестелердің) алдында болған туыстық байланыстар жүйелеріҚалай жүмыс істегендігін еске алсақ, түсініктірек болатүспек. Бүл жүйелер отбасыларды —қоғамның шынайыбастауыш үйымдарын қорғау үшін ең қатаң ережелердіпайдаланган. Алайда, нәтижесінде бір отбасы мүшелеріарасындағы некелердің жағымсыз, теріс салдарлары көрінімтаба бастағанда, туыстық байланыс-қатынастардың ескіЖүйелерін алмастыруға тура келген еді.491

72-су рет. “Қүмырсқалар соғысы”. Моррис Грейвздің тушпенсалған суреті, Америка, 1958 ж. Дороти Норман жинагы, Нью-Йорк.Біздің көкжиектеріміздің тарылуы да, кеңеюі демазасыздық әрі сенімсіздік сезімдерін тудыруы мүмкін.Біздің міндетіміз — екі жағдайдағы да үрейден арылу.Бүған қоса, қан араластыру элеметтері жас үрпаққа асаүзақ тәуелділіктен де, сол сияқты, өткенмен қоштасуға тымақықылассыздықтан да көрінеді деп санауға болады —өткеннен өсіп шығу қажет, онымен қоштасу қажет.“Сенің балаларың сенен гана біліп-уйренбегені жөн,задында олар басқа уақытта туды гой ”.КӨНЕ ЕВРЕЙ МӘТЕЛІ.72-суретте суретші бір қара шеңбердің айналасындатырмыса шоғырланған қүмырсқаларды бейнелеген. Оларсол шеңберде жасырылған қазынаны қорғауда. Бірақ, олар,шамасы, өздері қоршай алмаған басқа шеңберде де дәлсол қазына жатқандығын үғынбайды.

ХІІ-тарау. ШЫТЫРМАН (ЛАБИРИНТ) ЖӘИЕ ӨЗАРАБАЙЛАНЫС ПРИНЦИПІ“Жол багдарыКрит шытырманындай шатысқан,Саңыяаусыз қабыргалар арасымен жол өтеді, қүрылысшыШеберлігі мыңдап бүралаң жол жасырган,Жаза басу оп-оңай ау; енді, міне, өрендер,Трояның үлдары, соқырдайын абдыраган, сандалган, шырайналып, клеңдеп ”.ВЕРГИЛИЙ.Әрі қарай өту: Ал, еңці біз шым-шытырық шытырман ішіменәрі қарай қозғалып, кіндік ортасына барған сайын жақындапкелеміз, онда бізді Қаһарманның тууы оқиғасы күтеді.Анық-қаныққа жету, ізденуде бізге шұбырған ұзын,бұрыс-айналма, шиыр-шиыр соқпактармен жүруге тура келеді.Біздің дау-тартыстарымыз бірдемде әрі мәңгіге оп-оңай шешілесалмақ емес. Біздің басқаадамдармен қарым-қатынастарымыз,тіптен, міндетті түрдееркін, азат болып шықпайды.Біртүтас етіп қосып, біріктіруімізқажет коптен-көп арқаулар,жүріп өтуіміз қажет көптен-көпжолдар бар.Италияда, Камоника аңғарынан,көне шытырмандардың73-cypem. “Кіндік ортабейнелерібар бірнеше тастарсында сызба түрінде беттабылған.“Бүл түрғыда, кейбірәлпет бейнеленген шытырман”.. Тарихқа о. и | / х і л і \ и ддейінгі ^ п ш д х тас i u vжағдайларда шытырман стиль-__ _ _нген және дерексіз әзәзіл бетіне салынған бейне-суретеинесітүрінде орындалып, тің жүрнағы. Валкамоника,салынған, оның көздері шытыр- Италия.493

ман спиралінің кіндік ортасында қос ноқатпен белгіленген;үшінші ноқатпен ауыз немесе мүрын белгіленген (73-сурет)”.Бүл әзөзілдерді, сірә, Ежелгі Грекия қүбыжықтарыменсалыстыруға болар: Минотавр туралы аңыз, еш күмәнсіз, дәлосы тәріздес үғым-түсініктерден тамыр тартады. Кейбір кездеқүбыжық бейнесі шытырман ішіне орналастырылды, ал, жекелегенжагдайларда ол шытырманмен қабысьш, түтасқан әлденетүрінде, бейне, соның өзі шытырмандай-ақ корінетіні бар.“Шытырмандарды мекендейтін қүбыжықтармен айқастарЦербердің және... басқа да дүбара мифтік будан-тіршілікиелерінің бейнелерімен қалай да байланысты болуы әбденмүмкін. Өмір мен өлім бір тізбектің үзіктері болып шығады;қайта туу үшін, өлу керек, мейлі ол іс жүзіндегі шынайыөлім немесе... жабайыхалықтардың арасындагы... инициацияжоралғылары кезіндегі символды өлім болса да”.Джон Л айярдты ң бақы лауы нш а, ш ытырманменбайланысты рәсімдер мен нанымдардың коптеген үқсасбелгі-сипаттарының арасында “ерекше маңызга ие жекелегенфактілер дараланып түрады” . Қалай болганда да, осыменбайланысты жоралгылар “өлім мен қайта тууды” символдайды.1с жүзінде барлық дерлік жагдайларда “оларүңгірлерде (немесе одан сирек жагдайларда адамдар түргызганүй-жайларда) отеді... Біздің күндерімізге дейінсақталып қалган жоралгыларды откізу кезінде үңгірге немесетүргын жайга кіре берістерінде не шытырманның өзісалынады, не оның сурет-бейнесі орнатылады”.Кейбір “әйгілі ортагасырлық шытырмандар соборлардыңедендеріне мозаика түрінде төселген... және біздің күңдерімізгедейін сақталып қалгандарының ішінде мейлінше ауқымдысыдеп Шартре соборының шытырманын есептеуге болады (74-сурет), оның басталар аузынан кіндік ортасына дейінгі қушықжолының жиынтық үзындыгы 200 метрге жуықты қурайды...У.РЛетаби Дидроннан келтірген үзіндіде айтылгандай: “Осыбір шытырман атаулыға адамды қоршаган соқтықпалы күнәжолдарының және Қүдіреттің көмегінсіз ізгілік жолын тандаумүмкін еместігінің символы болу жазган еді”... Летабидінатап өткеніндей, Францияда шытырмандарды la lieue немесеChemin de Jerusalem деп атайтын болган; олар нефтің (немесешіркеу кемесінің) батыс блігінде орналасып, сойтіп, адамдартізерлеп жүріп, өзіндік “саяхат жасап, тәу етіп”, Sancta Ecclesiaнемесе Ciel деп аталынатын кіндік ортага жетуге тырысатын494

74-сурет. “Шытырман”. Шартре (Chartres) Соборының нефі,495

75-cypem. “N4 түйін”, Леонардо да Винчидің салған суретібойынша гравюра, Италия, VI ғ. басы. Бейнелеу өнерінің Үлттықгалереясы, Вашингтон.болған. Қисапсыз көп шымнан соғылған ағьшшьш шытырмандарыныңішінде, былайша аталатьш, “Троя қаласы” мейліншеқызығушылық тудырады. Равеннадағы, Римдегі, Павиядағыжәне басқа да жерлердегі италияндық мозаикалы қшытырмандар римдік тротуарлар... жэне Крит монеталарындағыДедал шытырманының бейнелеріне арналған асылтастар арқылы келіп шығады. Павияда Минотавр кентаврбейнесімен шытырманның кіндік ортасына орналастырылыпкөрсетілген. Летабидің сөздеріне қарағанда, әуел бастагыорнектердің нақты пішіні бүкіл Орта ғасырлар бойынасақталып келген, бірақ, осыдан кейін, Ренессанс (Қайтаөркендеу) дәуірінде, дәстүр бастауларьшан жырақтағандықтан,орнек атаулы өзгертілген, сойтіп, шытырмандар жекелегенжагдайда түтастай авторлардың туындысы болуға айналды,ол авторлар туындыларында неғүрлым көп тартымды, бірақ,алдамшы жолдар мен өткелдерді “өріп тастауға” тырысқанжәне олардың әрқайсысының сөн-үлгісі басқаларының сәнүлгісіненерекшеленетін болган”.Ортағасьфлык шіркеулерді түрғызған сәулетшілер мозаикалыкшытырмандардың кіндік ортасына өз есімдерін жазыпқалдыратын болганы тәріздендіріліп, Леонардо да Винчи жэнеАльбрехт Дюрердің есімдері олардьщ “Түйіндер” (75-сурет)деп аталатын өрнектерінің нақ ортасына сызылып түсірілген.496

Осылайша, бұл шеберлер мен шіркеулік шытырмандарарасындагы тікелей байланыс көзге айқын көрініп тұр.“Түйіндердің сызықтарының айқасулары мен қиылысулары—деп, атап өтеді Кумарасвами,—негізінде, шытырмандардыңсипат-үлгілерінен ерекшеленбейді. Олар тек өзбойларында шытырман идеясын үш өлшемді... кеңістіккеауыстыруды нүсқалайды”.“Түйіндер мен шытырмандардың пішіні спиральға жуықкеледі. Оратылған арқанды немесе жыланды еске түсіретінқарапайым спираль жагдайында, егер сыртқы үшынансызықты бойлап жүріп отырсаң, өрмекшінің торыныңөрмегімен (ж ібімен) бойлап жүріп оты ры п, оныңтасаланғанжеріне жетуге болатыны іспетті, кіндік ортасынажететінің әбден айқын нэрсе”. “Спираль, өздігінен алганда,даму формасын көрсетеді”.Не 76-суретте бейнеленген шейкерлер, не Шартресоборының ш ытырманымен тізерлей жорғалағандараутентикалық діни тәжірибені in absentia (лат. “сырттай”)алу ісінде тек алыстагы Сион тауына немесе Иерусалимгеиек артып қана қоюға батылдары бармаган. Жоралгыжагдайларымен өзіңді тікелей үйлестірусіз, ортақ іске жантәніңменберіліп, қатысусыз не “Дүниенің кіндігіне”, не бүлретте түспалданатын өз-өзіңнің кіндік ортаңа жетуің неғайбыл.76-сурет. “Киелі Сион тауьшдағы сакральді би”, шейкерлержурналынан алынған гравюра. Бостон, 1916 ж.

ХІІІ-тарау. ҚАҺАРМАННЫҚ ДҮНИЕГЕ КЕЛУІ...ҚАҺАРМАННЫҚ ҚАУІП-ҚАТЕРМЕН КЕЗДЕСУІ“Ерлік —бул берілген сәттегі бар қурылымдарды уздіксізқиратушылық. Осылай цикл ж урмек: мифология дамунуктесімен іс жасайды. Ол уиіін сіресіп қатып қалган, зілмауырформалар емес, қубылмалылык,, өзгермелікмаңызды... Ертегілікадамжегіш-дәу қүбыжық-сумдық фактісі жагында көрінеді;қаһарман жасампаз өмір жагында болады ”.“Әмісе ізгілердіңӘлдері кетіп қалганда ...Бас көтергенде зулымдықМен алга шыгамын.ДЖОЗЕФ КЭМПБЕЛЛ.Ізгілерді қоргамаққа,Кунәһарлардың көзін жоймаққа,Игілік нкерлеріне суйеу болып, қызмет қылу ушін,Мен гасырдан гасырга жер бетінде пайда болам ”.“БХАГАВАТГИТА”.Бір қарағанда, өнер мен әдебиеттегі Қаһарманның дүниегекелуі туралы сөз осы басылымның ең басталуында емес, ендіғана болып отырғаны бір түрлі оғаш көрінуі мүмкін. Әйтседе, осыншалық маңызды тақырыпты талқылауды қаһармандықнегіз табиғатын жэне адам бойындагы қаһарманныңқарсы түруына тура келетін әрі ол өзгертуі қажет әр қилымейлінше алапат күштерді алдын-ала сипаттаусыз бастауоншалық мүмкін бола қоймас еді. Олай болатыны,Қаһарманның дүниеге келуі ендігі қүрып бітуге айналғантүбірлі рухтандырушы қүндылықтардың қайта оралуы туралыжар шашады ғой. Бүл (Қаһарманның тууы) адам бойындағышығармашылық-туындатушылық күш-қуаттың азат болып,еркіндікке шығуына қауіп тңдіруге қабілетгі зорлық-зомбылык498

куштеріне тойтарыс берілетінінің әрі олардың басқа түргеайналдырылатынының нышаны қызметін атқарады.Міне, неліктен күнә ауыртпалығынан адамзатты қүтқаруушін Айсаның жерге келуі туралы сәуегейліктің Иродпатшаның бойында алдын-ала-ақ жайсыз сезім тудырған.Ең ауыр адамзат күнәсінің біріне - билікқүмарлыққа -белшесінен батқан осы бір қанішер билеуші Қүтқарушыныңдүниеге келуі өзінің болашағы үшін қаншалықты қауіпболып тнерін бірден сезіп-біле қояды.Өз басқарушылығының жалғасуына кепілдік болуы үшін,Ирод нәресте-Айсаның көзін жоюға бекінді. Матай жазғанІзгі хабардан үш ғүлама Иродқа жаңа туған нөрестеніңжатқан жерін айтудан бас тартқан кезде, ашу-ызаға булығып,көзіне шел қаптаған жауыз билеуші өзінің үкімі шығарылыпқойған тағдырынан қашқысы келіп, “Бетлехемдегі нәрестебіткеннің барлығын” өлтіруге жарлық бергенін оқимыз.77-сурет. “Псалтырь”. Оңтүстік Германия, XII ғ. Спенсертоптамасы, Нью-Йорктің көпшілік кітапханасы.499

78-сурет. “Әулие Христофордың Айсаны арқалауы”, май,Месскрих Шебердің жүмысы. Германия. XVI ғ. 2-ширегі. Өнермүражайы, Базель.Осыған үйлес түрғыда, үнділік мифтегі Канса патшажер бетінде пайда болып, оны тым зіл-батпан ауыртпалықтанарылтуы тиіс - “үрейден мәңгі азат” —Билеуші Кришнаныңдүниеге келуі туралы сәуегейліктен зәре-қүты қашып,қалтырайды. Қатігез монархтың өзінің нағыз қасдүшпандарынжалған жауларынан айыруға қабілетсіздігі әлідүниеге келе қойм аған К риш наны ң аға-әпкелерінаяусы зды қпен қы руға алып келеді. Зүлы м сарайқызметшілері осыдан кейін Кансаға әрбір қалада, деревняда,жайылымдьіқта жэне т.с.с. тағы бүдан да көп балалардыөлтіріп (Ирод та шамамен осылай әрекет еткен), сөйтіп, өзбасқарушылығын қауіпсіздендіруге кеңес береді.Айсаның дүниеге келуі: “Айсаның дүниеге келуі былайболған: Оның Анасы Мәриямның Жүсіппен некелескен

түсында, олар әлі қосылмай тұрғанда-ақ, Мәриямның КиеліРухтың қүдіретімен аяғы ауыр екендігі белгілі болады.Сөйтіп, Жаратқан Иенің Періштесі Жүсіпке түсінде аян беріп,оған әйелі Мәриямнан үл туатынын, оның атын Айса депқою керектігін, “себебі, Ол Өзінің пенделерін (халқын)күнәларынан күтқаратындығын” айтады.Мәриямға болса, Періште былай дейді: “ЖаратқанныңКүдіреті дариды саған; содан да, дүниеге келетін ӘулиеҚүдайдың Үлы атанады”.Нәресте Айса жайында мынандай сәуегейлік айтьшады:“Сен Жаратқан Иеміздің пайғамбары атанасың, өйткені,Тәңрінің алдында жүресің —Оған жол ашып дайындамаққа;түнек пен ажалды клеңкеде отырғандарға сәуле түсіруге,біздің аяқтарымызды бейбіт жолға бағыттауға бізге жоғарыкоктен Күншығыстың шапағатын төккізген Қүдай тағаланыңқүрсаққа біткен рақы м ы м ен күнәлары кеш іріліпқүтқарылатындығын халыққа үғындырмаққа”.“Айса Иродтың патшалық қүрған заманындағы Яһудеяаймағындағы Бетлехем қалашығында дүниеге келген кезде,Иерусалимге шығыстан жүлдыз санаушы ғүламалар келіп:Яһудилердің жаңа туған Патшасы қайда? Өйткені, біз Оныңжүлдызының шығыстан туып, жатқырағанын көріп, Оғанізет білдіру үшін келдік, —дейді. Бүны естіген заматта Иродпатша қатты абыржиды, онымен бірге Иерусалимнің бүкілхалқы да мазасызданады. Сөйтіп, ол елдің барлық бастыдіни қызметкерлері мен дін оқытушыларын жинап алып,оларға: Айса қай жерде дүниеге келуі тиіс, — деп сүраққояды. Олар бүған былай деп жауап береді: Яһудеяаймағындағы Бетлехемде дүниеге келуі тиіс, себебі, пайғамбарарқылы солай деп жазылған: “Ал, сен, Яһудеяның жеріндегіБетлехем, еліңнің басты қалаларыңның арасындағы ешмаңызсызы емессің; себебі, сенен Менің халқым Исраилдібағатын Ксем ш ығады” . Сонда Ирод жат жүрттықғүламаларды астыртын шақырып алады да, оларданжүлдыздың аспанда көрініп, пайда болған мезгілін сүрапбіліпалады; барып, нәресте жөнінде мүкият сүрастырыпбіліндер, оны тапқан соң, маған хабар беріндер! Мен дебарып, Оған ізет білдірейін, -деп, оларды Бетлехемге жібереді.гүламалар патшаны тындап алып, жолға шығып кетеді.Сонда, сол баяғы, өздері шығыста керген жүлдыз алдарындажылжып жүріп отырып, ақыры Нәресте жатқан жердің үстіне501

жетіп тоқтайды. Жұлдызды байқаған олар шексіз қуаныщқабленеді, үйге кіргенде, анасы Мәриямның қасындағынәрестені көрген ғүламалар, жерге жүгіне кетіп, Оған иіліпізет білдіреді; сөйтіп, өздерінің алып келген қазыналарынашып, Оған сый-тартуларын: алтын, ладан мен мүр аттыхош иісті заттарын үсынады. Осыдан кейін, түстеріндеИродқа қайта оралмау туралы аян алған соң, олар басқажолмен өз елдеріне қайтып кетеді. Олар кетіп қалғаннанкейін, сол баяғы, Жаратқан Иенің Періштесі түсінде Жүсіпкеаян беріп, былай дейді: түр, Нәресте мен Оның Анасыналып, Мысырға қашып қүтылындар! Өзім айтқанға дейінсол жерде қала беріңдер; себебі, Ирод Нәрестені өлтіру үшін,Оны іздемекші. Сонда Жүсіп орнынан түрып, түн ішіндеНәрестемен Оның Анасын алып, Мысыр еліне жөнеледі.Сол жерде Ирод өлгенге дейін түрып қалады, осылайша,Жаратқан Иенің пайғамбар арқылы: “Рухани ҮлымдыМысырдан шақырып алдым” дегені жүзеге асты. Сондажатжерлік ғүламалардың өзінен айласын асырып кеткенін,күлкіге қалғанын көргенде, Ирод ашу-ызаға булығып,ғүламалардан біліп алған мезгілге сәйкес, Бетлехемдегі жәнесоның тңірегіндегі екі жасқа дейінгі ер балалардың бәрін деөлтіруге бүйрық береді”.Ш оқындырылғаннан кейін, Репробус, бүл “адырақалған” дегенді білдіреді, Христофор, яғни, “айқыштыарқалаушы” атанған. Христофор турасында “он екі қар бойыбар, кісі шошырлық үсқынсыз” деп айтылатын болған. Бірде,ол “жер бетіндегі ең қүдіретті патшаға қызмет етпек болып,сондай патшаны іздеуге аггануға үйғарады. Сөйтіп, ол оныменжер бетінде ешкім теңесе алмайды деген қауесет таралганбір патшаға келеді... Ол патша Христофорды корген кезде,оны сый-қүрметпен қарсы алып, өзінің сарайына әкеліпорналастырады. Бірақ, бір жолы менестрель —сарай өнерпазы— патша отырған жерде бірнеше мәрте әзәзілдің атыаталатын өленді орындай бастайды... Патша, ол христианболатын, бүл есімді әрбір естіген сайын, өзін айқыш түріндегібелгімеи шоқындырып отырады. Христофор бүған өте-мөтетаңы рқап қалады да, патш адан бүл белгінің ненібілдіретіндігін сүрайды. Алайда, патша бүл сұраққа жауапберуден бас тарта береді де, ақыры Христофор оған былайдейді: “Егер сен маған айтпайтын болсаң, мен сенен кетіпқаламын!”. Сол кезде патша былай дейді: “Әзәзілдің атын502

әрбір естіген сайын, мен өзімді осы белгімен шоқындырамын,бұным ол менен үстем болып кетіп, маған залалын тигізбесеекен дегенім”. Бұған Христофор былай деп жауап қатады:“Егер сен әзәзілден қорқатын болсаң, демек, ол сененқүдіреттірек болғаны! Сондықтан, менің үмітім аяқ астыболды, өйткені, мен жер бетіндегі билеушілердің ішіндегіқүдіреттісіне қызмет етіп жүрмін деп ойлаған едім ғой. Ал,енді кош бол, өйткені, мен өзәзілді озімнің мырза ием дептанып, соған қызмет ету ушін, оны іздеуге аттанамын!”.Осыдан кейін ол патшаны тастап шығып, әзәзілді іздеугеасыға аттанып кетеді... Шол далада оған қалың әскер тобыкезігеді, оның бастаушысы, қаһарлы әрі жан түршігердейкейіпсіз сарбаз оған жақын келіп, қайда бет алғанынсүрайды... Христофор былай жауап береді: “Мен озімніңмырзамды іздеп келемін, оған қызмет етпекпін”... Сондасарбаз оған былай деп жариялайды: “Сол іздегенің Менмін!”.Христофор қуанып кетеді де, әзәзілге мәңгілік қызметқылуға сертпен озін шырмап-матап тастайды. Бірақ, оларжүріп келе жатқандарында, жол-жонекей оларға айқышкезігеді, сонда әзәзіл зәре-қүты қалмай үрейленіп, жолданбүрылып, шл далаға безіп кетеді де, үзақ шыр айналыпжүріп, едәуір уақыттан кейін ғана сол жолға қайтып келеді.Христофор одан неліктен олай істегені туралы сүрайды, бірақ,әзәзіл бірталай уақыт жауап беруден бас тартады, ақырындаХристофор оған сес корсетіп: “Егер сен айтпайтын болсаң,мен саған қызмет етуді доғарамын” дейді... Әзәзілдің былайдеп жауап беруіне тура келеді: “Айса есімді бір адам біркезде айқышқа керілген болатын, міне, содан бері айқыштыкорсем болды-ақ, бойымды үрей буып, мен зытажонелемін!”.“Демек, —деп жауап қатады Христофор,—сол Айса сененқүдіреттірек әрі күштірек болғаны ғой; тағы да мен күшімдібекер сарп еткен екенмін, ойткені, мен осы уақытқа шейінжер бетіндегі ең қүдіреггі билеушіні тапқан жоқпын! Ендеше,қош бол, мен Айсаны іздеуге аттанамын!”.Үзақ уақыт бойы ол озіне Айса жонінде әңгімелеп беретінәйтеуір бір адамды іздейді, ақыры, бір диуананы тауып алып,ол оған Айса жайында уағыз-осиет айтып, сенім түрғысындатиянақты бағыт сілтейді... Диуана Христофорға былайдейді: “Сен кызмет еткің келетін патша сенен оразатүтқанынды талап етеді!”. Оған Христофор жауап қатады:Ол басқа бірдеңе талап етсін, ойткені, мен ораза үстайалмаймын!”. “Онда Ол, —деп жалғастыра береді диуана,503

сенің Оған көп сыйынғанынды талап етеді!”. “Бұны дамен істей алмаймын, - дейді Христофор, - мен сыйынудыбілмеймін ғой!”. Сонда диуана одан сүрайды: “Сен копадамдар кешіп өтуге тырысатын, бірақ батып кете беретінбір өзенді білуші ме едің?”. “Иә, білемін”, - деп жауапбереді Христофор. “Сен күшті-қайратты әрі бойың үзынадамсың, —деп жалғастырады сөзін диуана, —сен солөзеннің жағасында өмір сүріп, одан өткісі келгендердіңбаршасын котеріп откізіп отырсаң болар еді. Мүндайжүмыс Айсаның, сен қызмет еткің келетін Патшаныңкңіліне өте-мөте жағар еді; және де мен Ол Өзін саған аянетуі мүмкін екеніне сенемін!”. Қуанып кеткен Христофор,былай деп жауап береді: “Ақыры сен маған лайықжүмысты таптың-ау, ендеше мен оны Айса үшін орындауғасерт етейін!”. Ол озеннің жағасын бетке алып, аттаныпжүріп кетеді, онда өзіне лашық орнатып алады да, үзынсырықты асатаяқ ретінде пайдаланып, жәрдемге зәрубаршасын өзен арқылы котеріп еткізіп жүреді.Бірсыпыра күн өткенде, бір жолы түн ішінде олөзінің лашығында үйықтап жатып, кенет өзіне тілқатып түрған сәби баланың дауысын естиді... мынандайсөздер айтылады: “Христофор, шық та, мені өзен арқылыөткізіп жіберші!”... Ол шығады да, байсалды түрде өзінөзен арқылы өткізуін өтініп, өзен жағасында түрғанбаланы көреді. Христофор баланы иығына отырғызыпалады да, асатаяғын үстанып, жолға шығады. Бірақ, субіртіндеп көтеріле бастайды, ал, бала қорғасыннан ауыртартып кетеді; сөйтіп, ол өзенге әрмен қарай енген сайын,бала да ауырлай береді, ақыр-аяғы, бір сәтте Христофорға,тіпті, ол әні-міне толқындарға көміліп батып кетердей көрініпкетеді. Бірақ, ақырында ол қарсы жағаға жетіп, баланыжерге түсіреді де, оған былай дейді: “Балақай, сен меніайтарлықтай қатерге үшырата жаздадың, салмағыңньщ көпболғаны сонша, егер мен қос иығыма күллі дүниені көтеріпалып жүрсем, оның өзі жеңілірек болар еді!”... Бала оғанбылай жауап қатады: “Таң қалма, Христофор, өйткені, сенекі иығында күллі дүниені ғана емес, сол дүниені Жаратушыныда көтеріп алып жүрдің. Мен сол Айса едім, сен осыжерде, откелде қызмет етіп жүрген сенің Патшаңмын! Ендіменің айтьш түрғаным шын екендігінің белгісі ретінде, өзенніНарғы бетіне қайта барғанында, асатаяғынды лашығыңнын504

маңайына жерге қадап қой, ал, таңға қарай ол жемісімәуелеп, гүл атып түрғанағашқа айналады!”... Осы сөздердіайтып, бала гайып болады... Христофор асатаяғын жергеқадап, отыргызады, ал, келесі күні тавда онда пальма агашындағыдай,гүл мен жеміс өсіп түрганын көреді”.Христофор торт амал-тәсілмен “Айсаны үстіне көтеріп”:Оны озен арқылы өткізгенде, иығына салып; тәнінжансыздандырғанда, денесінде; Оған беріле сыйынганда,санасында жэне Ол туралы әңгімелеп, уағыз айтқанында,аузында алып жүрді.Христофордың сом денелі алпауыттыгы оның қиянкескішайқастарда қас жауына қарсы түруға қаблеттілігінесайма-сай келеді; асатаяқ орнына ол, Қүдайы созге нықсеніммен, агаш үстап жүреді. Оның өзен арқьшы кешіпөтетіні пайғамбарлардың талайына жазатын әдеттегісынақтарды символдайды.Христофор, бейне, қашықтағы түсінбеушілік, мағлүматсыздықжағалауынан бергі, жақындагы оянушылықжагалауына откендей болады. Оның таң ертеңгіліктежапырықтар мен мәуелі жемістер пайда болатын асатаяғықайта озгеру, түрлену идеясын кейіптейді.Кришнаның дүниеге келуі: Шыгыс ілімдері мейіріммен зүлымдық арасында айырма жүргізбейді-міс дегенкөзқарас-пікір орын алгандыгына қарамастан, Вишнудің(ол өмірді қолдап-жебеуші Тәңрінің символдық бейнесіболып табылады) үнділік жолын қуушылары арасындадогмат бар, оган сэйкес осы бір үлы қүдайдың инкарнацияларыжер котерген ауыр жүк, ауыртпалық — жауызбилеушілердің қугын-сүргін, қысымшылыгы немесенадандықтың үстемдігін қосқанда —адамзат үшін тымауыр болган шақта адамдар арасында пайда болады. Эрине,егер адамдар бүл ретте өздерін қүтқару үшін жер бетіндеВишнудің аватарлары (немесе инкарнацияларының) пайдаболуын күтіп қана қойган болса, бүл сенім көрінісі өтемөтесалгырт ілімнің бейнесі болып шыгар еді. Әйткенмен,бүл догмат адамның озі қүдайлардың және олардың жердегіөкілдері -қаһармандардың мінез-қүлықтық ізгі мүратынбетке үстауы керектігін де түспалдаса керек.Сонымен, үнділік мифке сәйкес Вишнудың аватарларыДүниеде өзін-озі жоюшылық механизмі әрекет етебастайтын, зүлымдық үстемдік қүратын кезендерде сол208-33505

79-су рет. “Нәресте Кришнаны жылан мен арыстанның ілесуіменДжумна өзені арқылы еткізіп келеді”. Суреттің жұрнағы. Үндістан,XVIII ғ. аяғы. Дороти Норманның топтамасы, Нью-Йорк.дүниені апаттан қорғау үшін, мезгіл-мезгіл жер бетіндепайда болып отырады. Басқаша айтқанда, қүдай “оныңдаңқты күйінен” шығып, “дүниеге түседі” де, әрбір нақтылыдағдарыспен күреске лайықты пішінді қабыддап, жаратылыстықүтқарады. Ол бүны Будданың, Кришна жэне Рамақаһармандары бейнесінде (79-80-суреттерді қараңыз) немесебасқа да инкарнацияларда жасайды.Пурандарға сэйкес, Кришна, Васудева мен Девакидіңүлы, дүниені өз басымен ырыққа бағынбайтын күш-қуатпен көрсоқыр, ашкөз билікқүмарлықты кейіптеуші Кансапатшадан азат ету үшін, адамдар арасында дүниеге келеді.Мандайына қаһарман болу жазған нәрестенінің өзініңөміріне қауіп-қатер төндіретіндігі туралы білген соң, жауызбилеуші Кришнаның көзін жоюды үйғарады. Васудева, Вишнуинкарнациясының әкесі, өз үлының өміріне қауіп төнгенінбіліп қояды да, Кансаның сойыл соғарларынан қүткару үшін,Кришнаны үстап отырған түрмеге жөнеледі. Түрменің есікгері“темір ысырмалар мен шынжырлармен бекітілген” болса да,олар “бейне, шығып келе жатқан Күннен үркіп, түнеккеқашып кеткендей, өздерінен-өздері ашылып сала береді.Осьщан сон, Васудева өзінің сүйікті үлы Кришнаны астыртынтүрде —тасыған мол суларымен әйгілі —киелі Джумна өзеніарқылы бақташылардың қосына алып өтеді.506

80-сурет. “Рама мен Равана”. Сурет. Нурпур, Пенджаб,Үндістан, 1720 ж. Кливленд өнер мүражайы.Осы қашу әрекеті толығымен Вишнудің магиялықкүшінің қамқорлығымен жүреді. “Жаңбыр бүлты жербетіне найзағайдың күркіреуімен жаңбыр тгеді, ал”,ғаламды тіреп түрған , “Шеша жылан” қашқындарғаілесіп жүріп отырады”. Шеша “озінің қанын бүркіпжіберіп, Васудеваны жаңбырдан” қорғайды.Индра қүдайы “толастамай жауатын нсер шақырады,өзенді су кернеп, ағыны тежеусіз күшейеді”. Әйткенмен,өзен сулары Васудеваға карсы жағаға аман-есен жетіпалуына мүмкіндік береді. Олар (сулар) “өткел беріп, озсуларын қақ жарған мүхит” немесе исраилдіктергесулардың ортасымен отуге мүмкіндік берген Қызылтеңіз іспетті әрекет еткен еді.“Нанда патшалығына жеткенде, Васудева бақташылардыкөреді... қүдайлардың қүдіретті күшінің ықпалымен шыртүйқыда жатыр екен”. Нәрестені Нанда бақташылары507

патшасының жары, Джашоданың төсегіне қалдырып,Васудева өзінің ұлының орнына Джашоданың жаңа туғанқызын алады. Осыдан кейін, ол баяғы күйінше әйелі,Деваки жатқан түрмеге қайтып оралады да, оның (әйелінің)төсегіне нәресте қызды жатқызады.Девакидің өзінің ағасы, Канса патшадан, енді Девакикеудесіне қысып ұстап түрған, Джашоданың қызынааяушылық етуін сүрап, жалбарынғанына қарамастан, зүлымжауыз патша қызды жүлып алады да, “бар пәрменімен онытасқа ата лақтырып жібереді”. Кансаның қолдарынан үшыпкеткен Джашоданың қызы “көкке көтеріледі де, қүдайананыңкейпіне енеді”. Осыдан соң, Кансаға қарап, былайдеп тіл қатады: “О, зүлым жауыз билеуші!.. Сенің жауың,сенің ажалыңа бола, мүлдем басқа жерде дүниеге келді.Басқа бейкүнә сәбилерді жазықсыздан-жазықсыз өлтірме”.Кришна тәрбиеленетін Нанда патшалығында зор куанышшаттықорнайды, “сирек сүйіспеншілік нысаны” баршажүртгың тазаруға деген ықылас-ниетін тудырады: “заттардыәр түрлі амалмен тазартуға болады: біреулері уақыт өтекеле тазарады, екіншілерін сумей жуып тазартуға болады,ал, үш інш ілері... тәнді ж ансы зданды румен... жәнеқүрбандық шалумен тазарады; кейбір заттар болса, олардыбасқаларға беріп жіберсе, тазарақ болып шығатыны бар”.Кришнаның ата-анасы, Васудева мен Деваки, ақырсоңында, оз үлдарын көрген сәтте, тіпті, солардың өздері“қүрмет... пен сүйініш” сезімін кешеді. Олар оны асқақтатадәріптеп: “Сенің келбетінді бір коргеннен сүйініш пен [ессізшаттық] сезімін кешесің”. Сен ақыл біткеннің куәгерісің.Ал, сенің коркіңді сипаттауға тіл жетпейді... Саған анықтамаберуге келмейді, сенде “іші” жэне “сырты” деген үғымдарда жоқ. Сен барлығысың... тірі зат атаулының қайнарбастауы мен мағынасысың әрі... шынайы мәнісің... Уа,Жаратушы Ие! Сен ғалам жаратылысының, сақталуыныңһәм жойылуының қайнар көзісің” дейді.Бүдан әрі Кришна мынадай сөздермен дәріптеледі:“Асылында, сен Ведаларда ғаламның басқы себебі ретіндесипатталған Вишну Билеушісің, сондықтан да, сеніпайыммен танып-білу мүмкін емес, Уа, барлығынынжаратушысы, барлығының билеушісі... белгілері жоқ,өзгеріссіз, біртекті... Сен сана мен сезімді нүрландыратынруханилықтың шырағысың”.508

Кейінірек, Кришна мен оның бір туған ағайыны,Баларама (бұл екі ағайынды жігіттің өмірлері ғажайыпжағдайда қүтқарылып қалған болатын) кәмелетке толғанкезде, Канса патша бүл екі жеткіншектің “бірден-бір панасыВишну больш табылатын кок қүдайларының қолынан ажал”шақыру үшін жарық дүниеге келгендерін түсінеді.Бастапқыда Канса түрлі айла-шарғылардың көмегіменағайынды жігітгерге қарсы түруға тырысып бағады, алайда,көп үзамай-ақ, бәрі қүрып-біткенін түсінеді. Осыдан кейін,Кришна, еш жамандық дарымайтын билеуші әрі “тек өзініңерік-жігеріне ғана бағынатын... ғаламның панасы” жауызбилеушіні тағынан тайдырады. “Осыдан соң, өлі пілдісүйреген арыстан сынды, құдіреті күшті Кришна Кансаныжермен сүйрелеп ала жөнеледі де”, ақыр соңында оныөлтіреді. Осы бір сәтке шейін де Вишну жайлы ойларбасын кернеген Канса “Жаратқан Иенің қолынан өлгенсоң, дол сол Жаратқан Иенің сырт бейнесін алады, ал,оны алу өте-моте оңай емес”.Баска создермен айтар болсақ, Кансаның козін жоюымен,Кришна қаһарманның негізгі символдық міндетінорындайды. Ол шайқасып, адам бойындағы шығармашылықкүш-қуаттың азат етіліп, шығарылуына кедергі жасауымүмкін нәрсені жеңеді.79-суретте сол жағында Вишну Билеушімен байланыстақабылданатын және нәресте Кришнаны - Вишну қүдайдыңаватарын қорғап түрған ай жыланы салынған. Оңжағындағы күн арыстаны Кришнаның қаһармандық негізітуралы идеяны баса көрсетеді, (өзінің инкарнацияларыныңбірінде Вишну арыстан-адамның кейпіне енеді).Басқа да мифтік қаһармандар тәрізді, Кришна түн —адам бойындағы прокреактивті, бейсаналы күштердің(оларды кейбір жагдайларда жылан да кейіптейді) жәнекүннің — адам бойындағы шығармаш ылық, саналыкүштердің (олардьщ символы арыстан болып табылады)Қосылысын көрсетеді. “Адамзат аватары қайшылықтардантүрады. Біздің өзіміз өз табиғатымыздың екідайлығынүғынбасақ та, олардың (қайшылықтардың) біздің өзіміздіңДе негізімізді қүрайтын қосылысы осындай: біз бірмезгілде өз бойымызда азат, шектелмеген, қүдайы “Мен”және бізді байлап үстайтын түлғалық тәжірибе мен этотанымы қасиеттерін алып жүреміз”.509

Кришна туралы аңыз тақырыбына бір нүсқа:Индуизмнің Рамаяна эпосында Вишну қүдайының жарымжартылайинкарнациясы, Рама қаһарман дүниені алпауытдәу немесе пері Раванадан және оның қара ниеттімагиясынан қүтқару үшін, жер бетіне аттанады. Өзініңекінші әйелінің қызғанышын басу үшін берілген сертінорындап, Дасарата патша, Раманың әкесі өзінің үлынорманға он торт жылға жібереді. Раманың жары, Ситапатшайым Равананың қолына түсіп қалады. Рама онытүтқыннан қүтқарады әрі алпауытгы өлтіреді (80-сурет),осыдан кейін, өзінің астанасына қайтып оралады да, ондаүзақ та шуақты деп атаған өз патшалығын қүра бастайды.Коптеген үнділер үшін “Рама мен Сита еркек пенәйелдің, мінсіз ерлі-зайыпты жүптың хас үлгісі болыптабылады”. Рама оқиғасын “аллегория ретінде” қарастыруғаболады. Рама мен Равана адам жүрегіне жэне күллідүниеге түтастай эсер ететін жарық пен түнек күштерінсимволдайды... Адамның шын мәнісіндегі салтанаты түнеккүштері үстінен болган жеңісті білдіреді.Үндістанда Раванажеңіліске үшырап, зорлық-зомбылық, жабайылық пен күнәүстемдігінің тамырына балта шабылған күннің қүрметінежыл сайын мереке өткізіліп отырады”.Қаһарман қауіп-катерге үшырайды.Әр түрлі миф қаһармандары сонау нәресте шақтарындааққауіп-қатерге үшырайды дегенді айтқанда, біз нәрестеніңата-ананың біреуінен не солардың екеуінен де күшпенайырылып алынатынын, өйткені, соңғылары не өздерініңаты әйгілі болған баласының көзін жойғысы келетіні, неоны қандай да бір сыртқы қастандықтан қүтқаруғаүмтылатындығын меңзейміз.Әдетте қаһарманның қудалануы оның әдеттен тысжасампаздык қасиеттерге ие болатындығынан, олардықолдана отырып, өзінің зорлық-зомбылыққа бағытталғанбилігін сақтап қалғы сы келгендерді жойып жібереалатындығынан келіп шығады.Кейбір жағдайларда қаһарманды дүшпандардың қастасқанзүлымдығынан қүтқарып жібере алғандар оны бүрынғысынанда зор қауіп-қатерге үшырай бастайтындай жағдайғақалдыратыны бар.510

А ра-түра қаһарм анды қандай да бір мейірімдіхайуандардың немесе асырап алушы ата-ананың қамқорлығынабереді де, олар қаһарманға оның нағыз әкесі меншешесінен грі, кемдеу сүйсініспен қарап, сөйтіп, бүл неоны табиғатпен етене тәрбиелеуге, не басы артық әлеуметтікбеделден арылтуға мүмкіндік береді.Әке-шешенің қамқорлығынан айырушылық, кобіне-коп,сол ата-анаға немесе откеннің баска да аспектілерінетәуелділікті қажетгілікпен жоюмен байланысты болып келеді.Жогарыда айтылып кеткеніндей, Айса, Кришна мен Раманәресте шақтарында жеткіпікті дәстүрлі жэне символдымәнерде қауіп-қатерге үшырайды.Д-р Отто Ранк озінің Қаһарманның дүниеге келуі туралымиф атты кітабында қаһармандардың қудалануына мысалдартізімін келтіреді, олардың ішінде мыналарды атауға болады:1) Нәресте Персей озінің анасымен бірге “жәшікке бекітіліп,теңізге тасталған”; 2) Босану үстінде анасының қайтыс болуыжәне әкесінің қастықпен олтірілуінен кейін Тристандықызметші әйел емізіп-асырайды. Бала олі туды деп қауесеттаратқан соң, адал вассал Тристанды жауларынан қүтқарады;3) Гера қүдай-ананың алдында қорыққан Гераклдың шешесіоны соңыра “Геракл даласы” аталып кететін жерге қалдырыпкетеді; 4) Дәстүрлі түрде Бабылстанның негізін қалаушысысаналатын Саргонды жаңа туған кезінде астыртын баспанаданалып шығады да, “қүрақтан тоқылған себетке жатқызады”,тесіктерін қара май қүйып бекітіп, себетті озенге тастапжібереді”; 5) Мысыр перғауыны еркек жынысты барлықеврей нәрестелерін озенге лақтыруға бүйрық бергенде,Мүсаны қамыстың арасына жасыруға тура келген; 6) Болашақкороль Артурды огей әке тәрбиелейді, ол бүл туралы,тіпті, еш сезіктенбейді де; 7) Эдипті бақташы тәрбиелейді.Бүдан озге, басқа да осы тәріздес мысалдарды коптепкелтіруге болады.511

XV тарау. ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚТЫ БИЛІКҚҮМАРЛЫҚ...ҚАҺАРМАНДЫҚІС-ӘРЕКЕТТЕРДІҢ ҚИЯЛИ НЕМЕСЕБҮРМАЛАНҒАН АСПЕКТІЛЕРІ... МЕНМЕНДІК, ӨЗІН-ӨЗІМАДАҚТАУШЫЛЫҚ, АШКӨЗДІК, СЕЗІМДЕРДІҢТҮНШЫҚТЫРЫЛУЫ... СҮРАУ БЕЛГІСІБіздің өзімшіл, пайдакунем ой-қиядцарымыз, көбіне-көп,жалған қүндьшықтардың ақиқаттығына сенуге бізді мәжбүретеді. Осылай, бейнелері оқырмандардың назарына 81-97-суреттерде берілген қаһармандарға да олар шын мәнісіндежасамаған іс-әрекеттер телінетіні сирек емес.Адам баласы тиянақты болымдылық сезімін жоғалтқансөтте-ақ, коз алдаушы жасанды, бояма нәрсе, еш шарасыз,мәндіге, жойымпаз ізгіге, өмірдежоқ немесе бастан кешірілмегеншын мәнінде барға баланып,қабылданып шыға келеді. Әйтседе, бәрінен қауіптірегі, сірә,бойымызда тумысымыздан бар өзөзіналдаушылыққа бейімділіктікөруге һәм мойындауға біздіңқабілетсіздігіміз болса керек.Дәуіт пен Голиафтың қарсыластығында(81-сурет) дәу айқынжау болып табылады, әйтсе де,Дәуіт өзінің орнын басып қоядыаудеген қорқышынан көріністабатын өлермен билікқүмарлықесі-дертін алған Саул патшатарапынан байқатпай жақындап шаф". Мадлена Базилика какележатқан қастық-кеселдің де пителіндегі тас барельефқауіптілігі кем емес.жүрнағы. Франция, ХІ-ХІІ ғғ.512

Муса (82-сурет) тарихтың улы қаһарман тулғаларыныңбірінен саналатындықтан, оның 14-ғасырдағы парсы миниатюрасындапайда болуына немесе оның барлық дерлік жердетанылуына таң қалуға болмас - Муса күні бүгінге дейін еңалуан мәдениеттердің бейнелеу өнерінде көрініс табуда.Әйткенмен, екінші немесе ушінші қолдар арқылы әубаста тудырған мәдениетінен алыс мәдениеттерде павда болгантанымал қаһармандардың бейнелері пішіншіл, таза сәндікнысанға айналып кетуі ықтимал деген қауіптенушілік үдайыорын алатыны рас. Сондай-ақ, ол бейнелер бізді неге жақындатуғатырысатынын түсінетіндігімізді біз сөзбен ғана белгілепбере алуымыз мүмкін. Егер де өнер туындысы, мейлі олбаягы откен заманда немесе біздің заман күндерінде жасалганболсын, бүрын бізге беймәлім болып келгенді жайып салып,бізге салмақты эсер етер болса, егер де ол адамдардыңшынайы сенімі мен нағыз гажайып кереметгі бейнелесе ғана,біз оны қаншалық болсынбагалы санай аламыз.84-суретте Рүстемніңперіні олтіруі бейнеленген,ол пері мифтердің дәстүрлікейіпкері гана болыптабылмайды. Ол, сондайақ,ежелгі парсыларғажеккөрінішті болған ақтәнді ж атж үртты қты ңқорлау мәнді символы.Y ндістанның монгол -Дық императоры Жахан -гердің басқарушылығықандайлық оң жетістіктермендаңқы шыққанболмасын, осы тарауданазарга үсынылған солЖахангер бейнеленген екісуретгі, ең алдымен, олар- д; ддуге тойтарыс беруі”. Хафизкөрініс тапқан өзін-өзі ибн Абрудің “Маджма әл-ТауаалДаУШылыққанегізделген рих” қолжазбасының жүрнагы.Мінез-қүлық тургысынан Герат, 1425 ж. Цинцинати қаласы-Карастырган жөн. ның енер мүражайы.513

Мефистофельге жанын сатуы өзіне ешқандай залалкелтірмейді деп ойлаған Фаустқа ұқсап, Питер Шлемил,сондай-ақ, өзінің ішкі дүниесі туралы ештеңе білместен,жаңылысушылықпен өзінің көлеңкесін әзәзілге бере салады,сол үшін, еш күш шығындамай-ақ, өмірде өзі сүрағаныныңбарлығын ала алатын болады деп үміттенеді.Бүдан әрі осы тарауда адамның өзімшілдік, сараңдық,өзін-өзі алдаушылық сияқты жағымсыз қасиеттері басакөрсетілетін корнекі суреттер келтіріледі. (Тіпті, Әулие Антонийдіңбар болғаны өзін азғырушы әзозіл жындарды басуғабағытталған әрекеггері оң бағалана алмайды. Өз ішіндегі қаракүштерге ашық қарсыласып, оларды жеңіп шығу керек).Шынында, өзіміз кез-келген —рухани немесе тәни —сипатта бүрмаланған пікір-пайым негізінде жасайтын ісэрекетімізүшін бізге ақыр-соңында “дауыл” алдында жауапберу керек болады.Луи Гинзберг мазмүндап берген аңызға сэйкес, ГолиафСаул патшаның көзін жоюға ниет қылады. Дәудің наразылығы“бірде филистимдіктер мен исраилдіктердің арасындағықақтығыс кезінде, Голиафқа қасиетгі заң скрижальдарын (дінимазмүнды мәтін жазылған тақта) қолға түсірудің ретікелгенінде, Саул оларды күшпен тартып алатын” жайтпенбайланысты болған. Өзін мендеген дерттің кесірінен Саул“Голиафпен қылыш айқастыра алмайды да, оның орнынаДәуітке шайқастағы өзінің орнын иеленуді үсынады”. Дәуітоз үстіне зілдей патша сауыт-сайманын киініп, жасанып,жарасып шыға келгенде, Саул бүл жігітке “осы бір салмақтытапсырманы орындауды тағдырдың өзі жазғанын” түсінеді.Дәуіттің бүлай ғажап түрленіп шыға келгені патшаныңқызғанышын тудырғаны себепті, Дәуіт “әуелгіде әлсізбозбала бола түрып... Голиафпен шайқаста жауынгер сауытжарағынанбас тартады”. Оның орнына ол дәумен қарапайымбақташы ретінде үрысуға бел буады (81-сурет). Бірақ, олГолиафқа жақындауы мүң екен, оның әлуетті қарсыласы“жас жігіттен есіп түрған сиқырлы күшті сезінеді”.Голиаф сол орньщца сілейіп түрып қалады, оз әлсіздігіненабдырап, есі шығып қалған сонша, “Дәуіттің тәнін даладажайылып жүрген сиырларға жегіземін деп, бейне, сиырларадам тәнімен қоректенетіндей, озінің не тантып түрғанынүғынар-үғынбас халде еді. Сонда Дәуіт өзі-өзіне: “Голиафтыңесінен жаңылысып қалғаны анық, енді оның саудасы бітті514

дей бер” дейді. Өзінің жеңіп шығатынына нық сенімді Дәуіт,Голиафтың қорлау сөздеріне жауап береді... филистимдіктіңетін қүстардың жемтігі етіп тастайтынын айтады. Қүстаржайлы айтылган мезет Голиаф басын көтеріп, қүстардыңқарасын іздеп, көкке қарай бастайды. Осы қимылыныңарқасында оның бет қалқаны аз-маз көтеріліп кетіп, мандайыашылыңқырап қалады да, дәл осы сәтте қорғалмай қалгансол түсқа Дәуіт жіберіп қалған тас келіп тиіп, сүлатыптүсіреді. Осыдан кейін жер бетіне періште түседі де, Қүдайғалағынет жаудырған аузы жерге көміліп қалуы үшін, дәудібетін жерге қаратып тастай салады. Голиафтың кеудесінэшекейлеген Дагонның бейнесі жерге тиіп, ал, басы Дәуіггіңекі аяғының арасында қалатындай, қүлап түсіп жатады да,сөйтіп, енді Дәуіт оп-оңай жермен жексен етіп тастайды”.Голиафтың қүлауы доудің деструкциялы (қалыптықүрылысы бүзылған) аспектісінің, яғни, оның орнынажасампаздықпен жаңа негіз пайда болуы үшін, күтылу қажетболған аспектінің күйреуге үшырағандығын кейіптейді.Голиафты өлтіруімен, Дәуіт сыртқы күшінің өзі үшінендігі жерде тарлық ете бастаған шеңберінен азат болып,ішкі дамуына мүмкіндік ашады. Оның үстіне, Голиафтыңаузы топырақпен бітелгендігі жайтында өткенге дамып кележатқан келешектің өнімді қуатын түншықтыруға мүмкіндікберуге болмайтындығына сілтеу бар.Удж —бүл Ог, Вассан патшасы. Сандар мен Жаңгырганзаңда бар осы бір құпиялы түлғаның аталуы, тегінде,талмудтық дәуір (талмуд — діни кітап) раввиндерініңқиялына қозғау болып, сөйтіп, олар өмірде бар дәстүрдіқыруар көп қияли сипаттармен бояуын қоюлата түскентәрізді. Сол аңыздардың бірінде әңгімеленгеніндей, Ог үшпарасанг үзынцықты исраилдіктердің бекініс-түрағын көредіде, биіктігі дэл сондай тбе үйіп, оны исраилдіктердің үстінентүсіріп, сойтіп, оларды қүртып жіберуді көздейді. Алайда,Жаратушы Ие жер қайыстырған қүмырсқаларды (немесе,басқа нүсқасында кок шегірткелерді) қаптатып жібереді де,олар төбенің қак ортасы арқылы жол үңгіп, қазып тастайды,сөйтіп, тобе Огтің оз үстіне қүлап, тынысты тарылтқанҚарғыбауға үқсап, мойнын қысып, басып қалады. Огосылайша залалсыздандырылғаннан кейін, Муса он қарыауаға ырғи секіреді де, табанына асатаяқпен салып қалып,жауын өлтіріп тынады. Кейінірек ерте мүсылмандар аныздыңI515

осы нүсқасын алып, оныбіршама кеңейткен.Сол аныздардьщ бірінесэй кес, Удждің толықесімі, оның мойнындағытас алқасы үшін, Удж ибнУнк болған (82-сурет).Оның бүл есімі кне еврейтілінде “алып дәу” дегендібілдіреді жэне, шамасы,араб фамилиясына бастауболса керек.Бетімен тмен жергетастальш, аузы топырақпенбітеліп, түншығып қалатынГолиаф тәрізді, дәуУдж мойнына түскен ты-83-сурет. ‘Ескендір Зүлқарна- нысты тарьілтатьш қарғы.иынның аидаһарды өлтіруі . Бүхар комегімен, Жаөмірініңальбомынан. Персия, J т,XVIII ғ. басы. Пьерпонт Морган ратқан Ие тарапынан әлкітапханасы,Нью-Йорк. сіздендіршген болатынынатап өту қажет. Екі жағ-дайда да, қауіп-қатер болып табылатын нэрсе шынайырухани негізге немесе қаһарманның өзі болып табылатынжаңа өмірдің азат болуына орын босатгы. Қаһарман жеңгеннәрсенің жағымсыз теріс аспектісі оған қарсы түратын оңкүшпен алмастырылды.Қайтыс болғаннан кейін, көп үзамай-ақ, ЕскендірЗүлқарнайын аты аңыз болып айтылатын түлғаға айналды.Оның өмірі тарихи түлғаның басқалардың тарапынан саналытүрде (әдейілеп) өмірде бүрыннан бар мифологиялықпрототиптердің аллегориялық жэне, сонымен бір мезгілде,кияли элементіне озгертіліп алмастырылатындығының жиікездесетін үлгісін көрсетеді (83-сурет).Ахура Мазданың (жарық сәуле күші) ирандық немесепарсылық қадір түтушылары үшін дәулер “жалғанқүдайларды, Мейірімді Рухтың дүшпандырын кейіптейді;күні бүгінге шейін олар дию деп аталып жүрген перілерретінде тірш ілік етіп келеді. Д әулердің дүниесінежататынның барлығы Ахура өріс-мекенін мекендеушілерге516

84-сурет. “Рүстемнің Дию-И Сафидті (ақ періні) үңгірде елтіруі”.Фирдоусидің “Шаһнама” поэмасының көрнекі суретті қолжазбасьшан.Персия, XVI ғ., Метрополитен мүражайы, Нью-Йорк.қарсы түрады. Бүл діни дуализм, тіпті, тілді жанап өтеді”.Егер мейірімді тіршілік иесі тамақ жеген болса, Авестаныңавторлары бір етістікті, егер зүлым тіршілік иесі болса, басқа,екінші бір етістікті пайдаланган. Дәл осы жайт сөйлеуге,жүгіруге және өлімге де қатысты болган.Әдетте, зүлымдықпен қара түс байланыстырылақарастырылатын болса да, 84-суретте қаһарман ақ дию-перініжеңеді, бүл ежелгі парсылардың, “ақ ренді жатжүрттық”алдындағы қорқыныш-үрейімен байланысты.Император Жахангерге қатысы бар екі сурет (85- және86-суреттер) шынайылықты бүрмалау немесе оның жалғанқайта қалыптауын бейнелейді-Бірінше суретте Жахангер, жеңімпаздың ролінде пайдаболса да, шын мәнінде жеңіліске үшыраған болып табылды.Оның өзі арыстанның үстіне түрған кескінде бейнеленген(езін онымен шендестіретіні еш күмәнсіз), ал, өзінің қасдүшпаны,Аббас шахтың түлга-бейнесін ол озінікіненәлдеқайда тменшік етіп және қозының үстінде түрғызыпсалуға бүйырады.Жахангер суретге өзінің дүшпанынан едәуір биік көрініп,оны қүшақтап түрғандай болса да, жеңіске жеткен дәл солАббас шах болатын-ды. Олардың арасында бітімгершіліккеҚол жеткізілгеніне қарамастан, “жер бетінде бейбітшілік”орнату бойынша еңбек сіңірген, тіптен, Жахангер емес.Сондықтан да, жорамалды жеңілген дүшпанды оған багыныш-517

ты етіп кескіндеу мүлденегізсіз болған еді. Жахангердіңқандай да бір ісәрекетініңарқасывда қозымен арыстан қатар жатаалатын Медиал дәуірдіңтууы туралы көрініс-елесарман-қиял саласына жатады,сондықтан, осы жерденазарға ұсынылған картиналардағыдетальдар қаншалықтышынайы көрінбесін,олар шындыққа ешбіржанаспайды.Бүл суретке тарихи фонретінде, ақыр соңында, Ираншахы Аббас 1622-жылыжаулап алатын Кандагарүшін Үндістан мен Иранарасы ндагы ш иеленісті85-сурет. “Жаһангердіц Аббас қарым-қатынастар қызметшаһтың келуі туралы арманы”. еткен. Суретте “ЖахангерӘбу әл-Хасанның жүмысы. Үлы қиялында корген... жарықмоғолдар әулеті. Үндістан. XVII ғ. қүдығындағы елес бейнебасы.Өнергалереясы,Вашингтон. ленген Бүл елесте Ираншахы императорга келіп, солжерде оны бақытқа бөлейді”.Бүл қызгылықты көрнекі сурет “Жахангердін, өзінің саясиқиыншылықтар үшін күйзелісіне ттеп беруге психологиялықтүргыда күш салуын бейнелейді. Оның елестетуінде бүлшиеленіс басылады да, қас дүшпаны бүның бауырластықсүйіспеншілікпен қабылдауын және кешіруін тілеп, өзінесый-қүрметпен келеді. Екі түлга да күн мен айдан түратынорасан зор сәулелі шеңбермен қоршалган, бүны Жахангердің,Нүр-ад-дін ( Дін Нүры (жарыгы)) деген есіміне аллюзиядеп санауга болады... Билеушілер үстіне шыгып түргансимволды жануарлар (қозы жэне арыстан) Жахангердің өзініноппонентінің күшіне қатысты өзіне үнамды ойлары туралыайтып түр, бүл ретте, ол, еш күмәнсіз, қиялындагы тілегіншындық етіп көрсетіп багады, бүнымен қоса, қозы менарыстанның бейбіт бірлігі дүниеде Медиал дәуірінің туганын518

кейіптейді, осы түрғыда,дүние жер шарының жарты -сы түрінде суреттің төменгібөлігінде көрсетілген”.Император Жахангер(86-сурет) символды жанжануарлардыңбейнелерібасқан, жер шарын кейіптейтін,глобустың үстіндетүр. Глобус бүқаның үстінеорналастырылған, бүқаболса, оз кезегінде, алыпбалықтың үстіне табантіреген. (Кең таралган исламдәстүріне сэйкес, жер жиіалып балық тіреп түрғанбейнеде кескінделеді).Император садагынанөзінің қас дүшпаны, МәлікӘнуардың, “Жахангердіңәскери топтарының алғажылжуына қызу қарсылықкорсеткен... және, тіпті,моғолдар... жаулап алған жераумақтарының бір блігін 86-сурет. “Жаһангердің өзініңазат етіп, қайта тартып ала дүшгганы Мәлік Әнуардыалган абиссиниялықтың” же)І-У' ■Әбу әл-Хасанның жүмықаратәнді басына оқ атып СЬІ- Үлы м0Г0ЛлаР ә>’леті- Үидіс‘түр. “Жахан-гердің Мәлік тан, XVII ғ. басы. Онер галереясы,Әнуардьщ қарсылық әрекет- ашингтонтерінбасуға бағыт-талган әскери топтары бірінен соң біріжеңіліске үшырап жатты”. “Император оз жоспарларыныңкүйреп тынатынына ашу-ыза шақыратын” басқа да осьшдайжағдайлардагыдай, “ол... зүлым күштерге қарсы түру үшінәрі өзінің эм оциялары н сабасы на келтіру үш ін...кескіндемелік аллегорияга жүгінген”.Алдамшы қиялға тагы бір мысал: “Тәни қызық-Қуаныштарга үмтылып, оз жанына азық бермей ашҚалтыратындар... қүбыжық өзін жеп қоярдай көріп,сыңармүйізден қашып қүтылуға тырысқан адам іспетгі. Алдыартьшақарамай қашамын деп, ол терең шыңырауға қүлайды,519

87-сурет. “Варлаам менИосафат туралы аңыздан алынғанадам емірінің аллегориясы”.“Псалтырь жэне Мэриям ҚызСзінен” алынған миниатюраныңжүрнағы, Франция, XIII ғ.Пьерпонт Морган кітапханасы,Нью-Йорк.бірақ, қүлап бара жатып,бір түп бүтаның бүтақтарынанүстап қалып жәнеаяғының астындағы тайғанақәрі онш а-мүнш атиянақсыз кертпешті түрткілептауып алып үлгереді.Жоғарыға қараған ол, қаражәне ақ, екі тышқанныңбүта тамырларын кеміріпжатқанын көреді әрі бүтаныңөні-міне үзілуге шаққалғанын сезінеді... Тағыбір жоғары карағанында, олбүтаның бүтақтарыменболмашы сорғалап, балағып түрғаны н байқапқалады, өзін қамалағанқауіп-қатер туралы тареүмытқан ол, тәтті дәмінетамсана қүмартып, тамшылаптүрган балдан ішебастайды. Сыңармүйіз бүлжерде адамның ізінен қалмайтынәрі соңынан жетіптынатын ажалды кейіптейді.Шыңырау —бүл қауіп-қатерге толы дүние. Кішігірім бүта —күндіз және түнде (оларды қара және ақ тышқандаркейіптейді) сағат сайын қысқарып отыратын және әне-мінеүзіліп кететін әрбір адамның өмірі... Қорқынышты сыңармүйізнемесе айдаһар —бүл бүкіл адамзатты жүтып қоюға әзірТамүқ ауыздары. Балдың тәттілігі —адамның кңілін бөліп,оның қауіп-қатерді тойтаруға тырысқан әрекеттеріне кедергіжасайтын жердегі жалған лөззат-қуаныш-қызықтар”.88-сурет “Қүмарлықтар туралы” деп аталатын орыскітабынан алынған. Бүл кітап тмендегідей сөздерменаяқталады: “Бірінші жэне басты себеп, қүмарлық атаулыныңанасы - Өзін сүйгендік”. Қүмарлықтардың тармақталужүйесі Қүдай-Ана шежіресімен немесе Иессей Ағашымениконограф иялы қ үйлестік ф ормасы нда қүры лған.Қүмарлықтар мен кінәраттардың кейіптелуі болып бүлсуретте жын-перілер қызмет етіп түр.520

88-сурет. “Күнөһарлық тармақтары: тақта - кінәрат атаулыныңанасы, Өзін сүйгендік”. Кітапқа арналған крнекі сурет. Ресей.XVIII ғ. Гейдельберг университетінің славистика факультеті.“Біз шынуайтында аш көздік, аш у-ы за, менмендік,жалқаулық, нәпсіқорлық пен ақымақіиылық, әдетте, әдептілік,пәктік, тзімділік, әділдік пен ақылгөйліктен грі, адамдаргакөбірек пайда әкелетіндігін көреміз де, осыдан кейін, еңқурыганда, адам болып қалардай, таңдау жасауымызга туракелетіндіктен... неге гана бізге зүлымдыққа аз да болса,қарсыласуга тырысып көрмеске — тегі қаһарман атымызшыгып кетуі қауіп болса да ”.РОБЕРТ БОЛТ.Питер Шлемиль өмірлік болмыс затгарымен үшыраспасыүшін, өзінің клеңкесін сатқаннан кейін, әзэзіл мекерлікпенқолы жеткізген қазынаны “қалтасынан алып шықты, содансоң, тәсілқой қимылмен клеңкені жазып жіберді де, оныарша гүл басып кеткен жерге өзінің аяқтарынан әрі қарайкҮн жағынан тастады (89-сурет), сөйтіп, ол өзімен ережүретін екі клеңкенің, өзінің және Питердің клеңкелерінің,208-34521

89-сурет. “Әзәзіл Питер Шлемильдің клеңкесін алған соң,оның жанын да сатып алуға тырысуда”. Джордж Крукшектіңгравюрасы. Англия, 1823 ж.ортасында тұрған болып шықты, осыдан кейін, тез басыпкетіп қалды”.Питер Шлемильдің өз клеңкесін әзәзілге сатуы ФаустгыңМефистофельмен осыған үйлес келісімшартжасасуьш есімізгетүсірмеске қоймайды. Бүл тәрізді келісім, бір қарағанда,қаңдайлық қызықтырып, тартымды көрінбесін, адам не өзініңклеңкесінсіз, не озінің жанынсыз өмір сүре алмайды.Әйтсе де, тіпті, Питер Шлемильдің әзәзілдің пайдасынаоз клеңкесінен бас тартуьша жоне Фаусттьщ Мефистофельменкелісіміне қатысты озіміздің адамгершілікті-онегелікүстанымымызды айқындап алғанда да, енді басқа деңгейде,тменде келтірілген Эрих Нейманның сөздерінде түнғанданалыққа ғана емес, сондай-ақ, Мирча Элиаденің ғылымижорамалына да назар аудармауға болмас: “Мифтерде,- депжазады Нейман,- клеңке адамның егізі ретінде жиі көрінеді,себебі, ол оған (адамға) қатысты үнемі жаулықта бола бермей,оның жолдасы әрі досы бола алады, міне, сондықтан да, кейде522

адамньщ осы бір егізі шын-ақ клеңкеболып табылады ма әлде, бұл регге,адамның эгосы назарда ұстала ма,айырып айту оңай болмайтыны бар”.Қүдай мен Терістеу Рухы арасындагы“күтпеген ұнатушылық”туралы жазған Элиаденің бүл айтқансөзінің мағынасы оны Гетенің бүкілшыгармашылыгы контексінде қарастырганнансоң барып, әбден түсініктіболмақ. Элиаденің атап өткеніндей,Фаустга Мефистофель шын мәніндеадамның іс-әрекеттеріне себепшіболып, ынталандырып отырады. Бүл 90-сурет. “Кит”. Бес-Гете үшін зүлымдық пен қателік тариядан алынған. XII ғ.өнімді, тиімді үғымдар болып соңы, Англия. Бодлеантабылатындығымен түсіндіріледі: кітапханасы, Оксфорд.“Басқа емес, дәл кереғарлық,—депжазған ол Эккерманға 1827 жылғы наурыздың 28-інде, —бізді өнімтал етеді”.Бүдан әрі Элиаде былай деп жазады: “Гетенің үғымтүсінігібойынша, Мефистофель —бүл терістейтін, қарсышыгатын және, ең бастысы, іс-әрекет атаулыны болдырмайтастап, өмір агымын тоқтататын рух. Мефистофельдің ісқызметіҚүдайға қарсы емес, Өмір-Тіршілікке қарсыбағытталған. Мефистофель “күллі кедергілердің атасы”болып табылады... Фаусттан ол ... тоқтауды талап етеді”. Ол“Фауст тоқтап қалган бойда-ақ, өзінің жанын жоғалтатынынбіледі. Алайда, бүл тоқталыс Жаратушыны терістеуге тепетеңемес, бүл Өмірді терістеу болмақ. Мефистофель тікелейҚүдайға қарсы шықпайды, ол Оның басты туындысы,Тіршілікке қарсыласып бағады. Қозгалыс пен өмірдің орнынаОЛ тым-тырыс тыныш тық, қозғалыссыздық, өлімніңүстемдігін орнатуға тырысады. Себебі, өзгеріп, түрленуінДогарганның барлыгы іріп-шіріп, ыдырап өледі. Осы“Өмірдегі өлімді” өзіндік рухани үрықсыздық ретіндетүсіндіруге болады... Терең өз ішінде Тіршілік-Өміртамырларының өлуіне жол беріп алган Адам, терістеуРухының билігіне тап болады...Әйткенмен, коптеген зерттеушілердің атап өткеніндей,Мефистофель бар ынта-күшімен Өмір агымына карсы түругатырысуымен, бір мезгілде, Тіршілікке себепші болып,523

ынталандырады. Ол Ізгілікке қарсы күреседі, бірақ, ақырнәтижесінде өзі ізгілік жасайды”.“Зүлым күштердің ізгілік күштерімен парадокстыынтымақ-тастығы антагонизмге қүрылған болғанмен,- депатап өтеді Генрих Циммер,- зүлымдық өмір талшықтарынөндіруде кем мөлшерде қатыспайды; міне, неліктен зүлымдықтәжірибесі және де, белгілі бір дәрежеде тек қана зүлымдықтәжірибесі кемелдік, болмыс омірді, тіршілік күштері менмақсаттарын шынайы иеленушілікті туындатады. Тыйымсалынған жеміс — күнә немесе тәжірибе арқылы білім жемісі—адамзат тарихы басталмас бүрын, Пәктік Багында шүбәсізжелінуі тиіс еді. Зүлымдықты қабылдау және бейімдеп озгертуқажет болған, бірақ, одан қашқақтамау қажет болган еді”.Кит теңіз бетінде дем алып жатады (90-сурет).Қаперлерінде түк жоқ теңізшілер, оны арал деп қабылдап,оз кемелерін зәкірге қояды. Ортағасырлық бестарияданалынған бүл корнекі суретке ілес мәтін Ионаны жүтыпқойған китті есімізге түсіретін осыншалық алдамшыжануардың орасан үлкен клемі жайында баяндайды. “Киттіңқүрсагы орасан үлкен болганы сондай”, —делінген суреттіңастындагы жазуда, Иона қүсап, —“олар бүны жеті тамүқтыңтүбі екен деп ойлап қалады”.“Сойтіп, хайуан мен, онымен бірге, соның алдында таңгажайыпамалдарды жасаган жалган пайгамбар үстап91-сурет. “Хайуан және жалған пайғамбардың қүлауы •Кернекі суретті қолжазба жүрнағы. Франция. XI ғ. Үлттыккітапхана, Париж.524

92-су рет. “Пыраққа мінген Беллерофонттың Химеранықирата жеңуі”. Мемориал тақтаның қола қаптама бетінесалынған ойма сурет. Грекия, б.з. дейінгі шамамен 660 ж.Метрополитан мүражайы, Нью-Йорк.алынып... екеуі де тірідей күкіртпен жанып жатқан, оттытеңізге тасталды”, (91-суретті қараңыз).11-тарауда Персейдің Афинаның кеңесі арқасында тасқаайналудан аман қала алғаны жөнінде сөз болған еді. МедузаГоргонаға тура қараудың орны на, ол оны ң өзініңқалқанындағы бейнесіне қараған. Персей оның басын шауыптүсірген кезде, ішінен қанатты ат, Пырақ пайда болады.92-сурет осы басылымның басты тақырыптарының бірініңайқын түрде кейіптелуі болып табылады: тек қанаҚаһарманның әрбір шайқасы шүбәсіз келесісінің басталуынаәкеліп қоймайды, сондай-ақ, әрбір оның жеңісінің де барболғаны алда күтіп түрған апатқа кіріспе болуы оп-оңай.92-суреттен Пыраққа мінген Беллерофонттың қүбыжықХимераны (Эдип жүмбағын шеше алған Сфинкс іспетті,Ехиднаның қызы) қирата жеңгенін көруге болады.Химера “жылан түріндегі қүйрығы бар дәстүрлі арыстанобразында бейнеленген, оған қоса, арыстанның арқасынанешкінің алдыңғы блігі өсіп шығып түр. Гесиод антик авторларыныңішінен алғашқы болып оны “от қүсқан” қүбыжықДеп атаған. Химера “серейген сирақтары көктен келіп,аРҚасымен жатқан бүғыны жерге күлатқан. Пырақ ауадаҚалықтайды... Ол ауыздықталған; Беллерофонт тізгінді бірҚолымен үстап, ал екінш ісімен найзасы н сілтеуге525

93-сурет. “Шынжыр бүгаудағы айдаһар”, көрнекі суреттіқолжазба жүрнағы. Франция, XI ғ. Үлттық кітапхана, Париж.дайындалып түр. Шайқастың немесе аңшылықтың (жәнеде, бүл түтастай ежелгі грек өнеріне тән) шешуші сәті...болып табылатыны бүл жерде жаудың немесе жануардыңнақ жеңілісінің өзі емес, сол жеңіліс алдында келетін мезет:қарсыластардың екеуі де күштері тасып, шиыршық атқанкескінде көрсетілген, содан да, бүл шайқастың аңыздағыақыры көрерменге белгілі болғандықтан, ол (көрермен)көрнекі суреттегі шайқастың да немен тынарына шүбәкелтіре қоймасы айқын”.Бірақ, осыдан кейін Беллерофонт та, өз кезегінде,рухының астамдығы үшін қүлатылады. Икара да дэл сондайтағдыр кешеді, ол, Күнге тым жақын үшып барып, жергеқүлайды. Эрих Нейман осыған байланысты былай деп атапөтеді: “Қаһарманды Құдай тудырғандықтан да, ол өзініңізгілігін сақтауы, өз іс-әрекеттерін саналылықпен толықтайзердеге салып отыруы тиіс. Егер де ол, гректер “hybris”(“тәкаппар менмендік”) деп атаған тәкаппар эгоманияқызулығымен әрекет етіп, өзі қарсы күресіп жүргендіқүрметтемейтін болса, оның ерліктері ештеңеге әкелеқоймайды. Аса биік шарықтап кетіп, қүлау және тымтереңге түсіп кетіп, шым бату - осының барлығы эгоныасыра бағалаушылықтың белгілері, ал, әсіре бағалаушылықапатқа, өлімге немесе ессіздікке алып келеді. Жоғарыдан

94-сурет . “Сигуардтың Фафнирді өлтіруі”. Тасқа ойыпсалынған сурет. Швеция, XI ғ. Седерманленд.және төменнен түлға үстінен қарайтын күштерге дегенөркөкірек елемеушілік, ескермеушілік қаһарман үшін,мейлі, ол жерге қүлап, күл-талқаны шықсын... теңізге сүңгіпкетсін... солардың қүрбанына айналуды білдірмек”.Төменде келтірілген “Аян” жолдары өзіндік ерекше,кекесінді әзілмен қүр үміттенушілікті келемеждейді. Нозіксәуегейлікпен ол жолдар біздің жындарымыздан бір демдеһәм мәңгілікке қүтылуға үміттенуге де түрмайтындығынбіздің есімізге салады.“Сонда мен көктен түскен Періштені кордім, қолындаоның түңғиықты ашатын кілт пен үлкен шынжыр болды.Ол әзәзіл, ібіліс дейтін айдаһарды, байырғы жыланды алып,оны мың жылға бүғаулап, бекітті де, түңғиыққа тастапжіберді, сөйтіп, оны қамаған соң, мың жыл аяқталмайынша,ендігі жерде халықтарды еліктірмесін деп, үстіне мөр салды;мерзімі біткен соң оған аз уақытқа босатылу тиесілі”.Сигурд, исландиялық Эдда Үлкенінің қаһарманы, айлакергном, Региннің қолдауын пайдаланған. Фафнир, Регинніңағайыны, орасан зор айдаһар немесе жыланның бейнесіндеболып, Андваридің мол қазынасын күзетеді. Қазынаны қолғатүсіруді өзі көксеген Регин, Сигурдті әлуетті Фафнирдіөлтіруге кндіреді (94-суретті қараңыз). Сигурд айдаһарды -шектен тыс ашкөз сарандық символын —озінің қылышыменшауьш түсіріп, көзін жойғаннан кейін, ол Фафнирдің жүрегінсуырып алады да, оны істікке шаншып, отқа қақтай бастайды.527

95-сурет. “Албасты-сайтандардың Әулие Антонийді азапқасалуы”. Мартин Шонгауэрдің гравюрасы. Германия, XV ғ. соңы.Филадельфиялық өнер мүражайы.Жүректен қан сорғалай бастаганда, Сигурд оның жақсықақталғанына көз жетқізгісі келіп, түрткенде, саусағы күйіпқалады. Содан ол күйген саусағын аузына тыға қояды, сондаФафнирдің жүрегінен тамган қан оның тіліне түскен кезде,ол қүстардың тілін түсінетін болып шығады.Осылайша, бір қүс оған гномның сатқындығы жайындаескертіп үлгереді де, сөйтіп, Сигурд бірінші болып соққысілтеп үлгеріп, Регинді өлтіреді. (Басқа да коптеген мифтердеқүстардың тілін білуі, сондай-ақ, қаһармандарға шешушенсәтте комектесіп отырады, бүл ретте, қүс озінің ізгі528

96-су рет. “Жаратушы Иенің Аюпқа дауылдан үн қатуы”.Уильям Блейктің гравюрасы. Англия, 1825 ж. Пьерпонт Морганкітапханасы., Нью-Йорк.аспектісінде жогары немесе рухани жүзеге асырылудысимволдайды. Бірақ, егер де Сигурд озін, ақыр соңында,Фафнирмен тепе-тең етіп және, сонысымен, өз басыныңсатқындыққа қабілеттілігін сезінбеген болса, ол ешқашан дане өзін қоргай, не қүстардың тілін түсіне алмаган болар еді).“Әулие Антонийдің азгырылуы галлюцинацияның едәуірбелгілі мысалдарының бірі болып танылады... Тақуамонахтық өмірдің негізін салушы әрі жетекшісі... оразатұтқан және оңаша отырган кезінде әзәзіл азгырып келетінісирек еместігіне сенімді болган, ол әзәзіл оган әр қилыпішінді, мәселен, еліктіріп әкететін әйел, сатқын-дос, дәмді529

тағамдары көз түнды раты ндастарқан, сонымен бірге, өзіназаптау үшін келетін жабайыаңдар, айдаһарлар мен албастысайтандар(95-сурет) кейпіндекелетін болған. Коптеген бейнелеулердеАнтонийдің қасындаоның жақын жолдасы, доңызілесіп жүреді... Доңыз әзәзілазгырындысы формаларыныңбірі немесе әулие Антонийдіңхайуандық негізінің кейіптеуіболуы мүмкін”.Өзіміздің жындарымызды текі қана бақылап отыруға тырысып,бірақ, оларды өзгертуге тырыспауымызбен,біз кейбір кезде„ олардың шүбәсіз қайтьш оралаты-^:урете. тауьі жоқ ' нын, сөйтіп, қайтадан, бүрынғы-Саул Стейнберг салған су- • • *-■рет Америка, 1960 ж. Дороти дан да СҮ « пишвде’ бізге ОПЬІҚНорманның топтамасы, жепзш’ бізд1 келеке-мазақ етш,Нью-Йорказгырындыға ере бастайтынынбайқап жататынымыз рас қой?“Бүл, мағынасыз сөздермен Қүдіретті көмескілеушікім?”.Күмәнданушылық, огаштық, сүрау белгісі: 97-суретте бізсүрау белгісі түріндегі алып ескерткіштің шетінде орналасқан,ат үстінде отырган Дон-Кихоттың түлгасын кореміз.Ол өзінің әсем мүсінді атын алдында үңірейген кеңістіккесекіртер ме әлде тым үлкен байрагын, жалаңаштанган, бірақ,ешкімге сес корсетпейтін қылышын және сүсты найзасынқисынсыз айбындылықпен қолдарына үстап, өрлікпенбасын жогары көтерген күйі, жауынгерше қасқайып қозгалыссызқалар ма екен?Ал, біз монументтің тас табаны жанындагы түр-әлпетсіз,қимылсыз, қуыршақ қалыптарга үқсайтын қарауытқантүлгалар жонінде не айта аламыз?Саул Стейнбергтің суреті біздің ортақ жэне жеке диллемамызтурасында ойлануымызга мөжбүр етеді бізді. Алдымыздагыосы бір сілейіп қатьш қалган мылқау хикметті кору "көздің қиығымен болса да, оз басымызга тэн аса уытты, өткір

п о р г р е т і м і з г е , өте-мөте жиі тыгырыққа тірелетін, азапты өзінөзіалдаушылықпен өзін қинайтын өзімізге қарау деген сөз.Бүл сурет, әсілі, бізді бүгінде кеңінен таралған антиқаһарманнемесе жалған қаһарман жайлы үғымды ишаралап, бастағыкептің шынайылығын мойындауға қабілетсіздігімізге қарамастан,біздің әрқайсысы-мызбен жиі болатын жайттыкөрнекі түрде көрсететіндігімен таңырқататын болар.Біз, Дон Кихоттың мәнеріне салып, сыртқы дүниедегіжел диірмендермен немесе дәл осыншалық келекелі сықақмәнді ішкі айдаһарлармен үрысқа аттанғанымызда, өзәлсіздіктерімізбен және жалған қаһармандар немесеайдаһарларды нағыз сондайлардан айыруға қапаландырарқабілетсіздігімізбен қашып қүтылмастай кезігеміз. Әйтсе де,біз кейде, тіпті, неге қарсы екеніне сенімді болмасақ та,шайқасуға деген әуесқой мүқтаждық сезінетініміз бар. Дәлсондай-ақ, екінші жагынан, біз жойылуы қажет шынайызорлық-зомбылықпен кездескен кезімізде —қолымызда найзабола түра — таң қаларлықтай жасқаншақтық көрсетіпалатынымыз тагы рас. Өзге де кңіл абыржытар шетсіз-шексізкерегарлықтар мен бізді опындыратын қиыншылықтардыңарасында қаһармандық қасиеттерден жүрдай бола түрып,қаһарман бетпердесін киюге бейімділігіміз де бар. Бүндайқиыншылықты әлдебір жанашырлықпен қарастырғанымызда,біз белгілі дәрежедегі ақиқат үлесімен: әр нәрсенің өз уақытыбар... дейміз. Ал, енді біз өз кемшілік-ақауларымызга бүдангрі кем ықыластықпен қараған кезімізде, қолайлы әрекетнемесе әрекетсіздік үшін қажетті сәтгі тандауга қабілетгіліктанытуымыз қаншалықты сирек екенін міндетті түрдемойындауымыз керек. Ондайда қайта-қайта біз, дүрысшешімді елеусіз қалдырып, қисынсыз әрі теріс шешімдерқабылдай береміз. Өзіміздің күлкіні келтіре, тектен-теккүшенушіліктерімізбен біз өз-өзімізге де, дэл солай, айналаҚоршагандарга да эсер етуге тырысамыз. Бүндай жагдайданагыз, шынайы қаһармандар бастаган шайқастар туралыескертпелер бізге өте-мөте тітіркендіре (жьшымызды қоздыра)эсер етеді, ойткені, дэл сондай батылдықты талап ететінерліктерді жасауга әзірлік жөніне келгендегі сенімсіздігімізбізді жанымызды ауырта жаралайды.97-сурет, сонымен бірге, қаһарман позасын қабылдаушьшық—бүл іс-әрекет атаулының ішіндегі қаһармандыгымейлінше азы екенін есімізге салады. Белгілі бір магынада531

біз бетпе-бет келуіміз мүмкін шыңырауға батыл секіру үшін,мүрсатымызда ең тәуір дегенде, бірер мезет қана болады.Және сол, біз шешім қабылдап, секіруіміз тиіс, қас-қағымбірер мезеттің ішінде кім бізді нәтижесінде не күтетініннық сенімділікпен айқындай алар екен? Салдарын болжапжатпай-ақ, бәрін тәуекелге жығып кете бару қабілетіміз емеспе біздің мінезіміздің беріктігінің негізінде жататын?Егер біз өзіміздің іс-әрекеттерімізді, ә дегеннен өзмақсаттары-мызға зақым-залалсыз жете қоямыз дегеналдамшы ойдың түтқынында қала отырып, жасап, осыдансоң, алаңсыз қаһарманның ролін ойнар болсақ, онда біздіңқателікке үрынғанымыз. Егер біз алғашқы іс-әрекетіміздеақсәттіліктің рахатын кешеміз деп қиялдар болсақ, біздіңендігі айдаһарға айналғанымыз.Бір де бір жағдаят үдайы шешім немесе екіншісінің орнынажүрер қосымша болып қызмет ете алмайды. Өзгеріс,екіүштылық, белгісіздік, үдайы қозғалыс, шешімтал қадамжасауға қабілеттілік —міне, біз сеніміз бола алатын бірденбіржай-күйлер.Тіпті, үрей үялатар кеңістіктің тылсымдарына қойыпкетуге қабілеттілік турасында айтар болсақ, біз өмірбарысында қандайлық жиі олдебір ізгі мақсатқа бола,белгісіздікке қарсы жүріп кете бара аламыз? Біздің осы бірқабілетімізге түрақтылық жетісіңкіремейтіні әбден айқын.Десе де, егер кімде-кім ерлік деп атауға болар, еңболмағанда, бір іс-әрекет жасаған болса, тіпті, ол ендіешқашан оған батылы жетіп бармайтын болса да, —ол бәрібірқаһарман болып қала бермек.Стейнберг үшін, сірә, суреттің мейлінше маңыздыэлементі болып табылатыны сүрау белгісінің иілісі мен оныңтүбіндегі ноқат арасындагы окдпау кеңістік болса керек. Әйтседе, тіптен, бүлттардың аяқталмаған әрі басы артық мәнерліпішіндері де көкпен таласкан зәулім ғимараттардағы сезіктігеральдикалық эмблемалармен қатар оның негізгі сауалбелгісінің бүдан былайгы нүсқаларын еске салып түр.“Шынайы бол! Шынайы бол! Дуниеге ашық көрсетбойыңдагы, ең жаман қырыңды болмаса да, тым қурыса,жамандыгыңды ишаралаган әлдебір өзіңе хас ерекшелігіңді!”.532НАТАНИЕЛ ХОТОРН.

XVI тарау. САЙҚЫМАЗАҚ... САУАЛДЫҢ ДҮРЫСҚОЙЫЛУЫ... АДАЛ ІС-ӘРЕКЕТ... АЛДАМШЫI.Сайқымазақ —сықақшы, масқарапаз, “ақымақ” —әсіресалтанаттылық пен зорлық-зомбылыққа қарсы салауатгыусойқы. Мұвдай контексте бүл кейіпкерлер, бүлар айбындықаһарман ролін толымды орындауға қабілетті болмаса да,олардың іс-әрекеттерінің негізінде жатқан рухқа орай, берісі,жарым-жартылай болса да, қаһарман кейіпкерлер санала алады.Тобырдан блінген әркім, сыншылары қандайлық дәлелсізәрі, былай қарағанда, өлшемге сыймайтын болса да, келекемысқылнемесе наразылық нысанына айналуға мәжбүр,өйтпеген күнде, оның өзі айдаһарға айналады. Ал, келекемысқылғаасылында үлы түлғалар үшырағанда, бүныңоғаштығы сол, олардың атына шымшымалар бағыттаушылар,әдетте, жалған жеңілдік сезімін кешіруге бейім. Бүл сезім,шын мәнінде, оз келеке-мысқыддарының нысандарынан тменбола тура, олардан алдамшы басымдығын сезіне бастайтындарда,ең кемі, біраз уақыт сақталады.Бір жагдайларда “ақымақ” бейкүнәлылық символыретінде орасан зор күшке ие бола алады. Екінші біржағдайларда, өзінен не талап етілетінін үғынбай немесе дүрысшамалай алмай қалып, ол өзіне де, сол сияқты, қоғамдыктәртіпке де қаупі бар жағымсыз кейіпкерге айналады.Бір ғана, қандай сүрақтардың қойылғаны жөн екендігінтүсінушілік пен оларды шын мәнінде қоюға қабілеттілікгіңөзі, адамның нағыз, адал іс-әрекет жасауға қабілеттілігіжайында айтпағанда, қаһармандық іс-әрекет санала алатынжағдайлар болады.Адамның өз-өзіне қарата қойылған сауалдары менөзгелерге қойған сауалдары бірдей мәнге ие. Сондай-ақ, бүлсауалдарда әдеттегіден ерекше икемділік танытып отырукажет, өйткені, сауалдардың тақырыптары мен сын-пікіргесебептер шүбөсіз алмасып түрмақ.533

Грааль жайында айтқанда, Джесси Уэстон, мэселен,Гавейннің, Парсифальдің немесе Галахадтың түлғаларынанбіз бір мезгілде “түрлі формалардың негізінде жатқандәстүрдің ш ы найы лы ғы на бізге кепілдік болатынбіртүтастық пен дағдылы (нәрсе) бірте-бірте, бірақ, түбегейліөзгеріске үшырағанына нүсқайтын алуандық” табатындығымыздыатап өтеді.Гавейнге “Граальдің табиғатын тануы қажет болды,сөйтіп, оның осы тануға үмтылысы қүрғап қалған Тақырдыңөмірге оралуымен аяқталуы мүмкін еді”.Шынында да, Гавейн шын мәнінде маңызды сауалғаберілген кезде, бүл қуаң даланы, берісі, жарым-жартылайболсын, қайта жаңғыртуға көмектеседі. Өзендер қайтадан“өз арналарымен ағып, ал, ормандар жасыл желекке орана”бастайды.Әйткенмен, “бүгінгі танда белгілі Грааль жайындағымәтіндердің... көп блігін қүрайтын” Персифаль туралыоқиғалар “қаһарман алдында түратын міндеттермен де,сондай-ақ, оның сәттіліктері мен сәтсіздіктерініңсалдарларымен де бір-бірінен едәуір өзгешеленеді”. Бүныменбірге, осы7 мәтіндердің барлығын бір айырым белгісібіріктіреді, ол —елдің билеушісі, Грааль Қамалының Әміршісіәрі Грааль тостағанының иеленушісі — Балық аулаушыКорольдің дерті мен дәрменсіздігі.“Әуел бастан жерлердің қараусыз қалуының тікелей себебісаналған Корльдің дерті бірте-бірте баяндаудың орталықтақырыбы бола береді”. Бірінші кезектегі қажеттілікКорольдің сауығуы болып шығады. “Жерлердің қайтажаңғыруы екінші кезекті жоспарға кетіп қана қоймайды;олардың қараусыз қалуының негізгі себебі де өзгереді”.Тақырды қайта жаңғырту тақырыбының жоғалуымен“қаһарманның басты міңдеті Грааль жайында мәліметгер іздеуболып шығады, бүл ретте, осы ізденістің нәтижесіндекәріліктен мүлдем қаусап қалған Балық аулаушы Корольдіңжастығы мен денсаулы ғы қайта оралады ... Көріпотырғанымыздай, баяңдауда жаңа элемент туындайды —дертпбилеуигіге жастық шағының оралуы...Қаһарманның негізгі сауалы да өзгереді: енді ол Граальдеген не екендігі туралы сүрамайды, ол... кімге қызметететіндігі туралы сүрайды және де, бүны үстірт әрі алғаштугандагы қарабайырлықтан шегінушілік санауға болады”.Сондай-ақ, тағы бір бүдан да грі маңызды өзгеріс болады:534

“Корольдің дерті қаһарман келісінің алдында болғаны өрі,егер қаһарман дұрыс сауал қойса, әбден-ақ жазылатындығытұсында, алдын-ала белгіленген осы шарттарды қамтамасызетуге сәтсіз әрекеттенушілік өздігінен... бүкіл елге апатқаупін төндіреді. Осылайша, Корольдің дерті және жердіңқараусыз қалушылығы өзара себеп-салдарлық байланыстаболуы, тіптен, міндетті емес, бірақ... қалай болғанда да, істіңбүкіл нәтижесі қаһарманның озіне байланысты”.“Елдің (мемлекетгің) бақытсыздығы қаһарманның ГраальҚамалына жеміссіз келісінің алдында жүріп қана қоймай,сондай-ақ, оған тікелей тәуелділікте болатындығы туралыүғым П арсиф альдің қүрастыруш ысымен әрі қарайдамытылады, онда тығырыққа тірелген қаһарманныңГраальдің функциялары туралы дүрыс сауал қоюғақабілетсіздігі К ороль дертінің себебі ж әне елдегікелеңсіздіктердің бірден-бір себебі болып табьшады”.Сондай-ақ, доктор Карл Юнгтің ізінше, мифологиялықақиқат барын, оған сәйкес “жаралыны сауықтыратын дасоның озі” екендігін, қасіретті жанның озі озін қасіреттенарылтады деп қайталауға болады.Қаһарман қоюы тиіс сауалдар озгереді, себебі, омірүздіксіз ағым болып табылады. Олар (сауалдар), дәл біздіңозіміз сияқты “қозғалыссыз” түрақты қалып-күйде қалаалмайды. “Дүрыс іс-әрекет” жасалуының дүрыс сауал қоябілуден маңыздылығы кем емес. Адамның осы екі міндеттіқалай атқара алатындығы жекелердің тағдырына ғана емес,сондай-ақ, түтас қоғамдарға да ықпал етеді.II.Гор жэне Сет туралы тарауда (8-тарау) аталыпоткеніңдей, кнемысрилық перғауындар маат сақтауға міндетгіболған. Бүл соз “ақиқат” деп аударылады, бірақ, берілгенконтексте ол, басқадан грі, “хүқықтық тәртіп” дегенді,ажырамас блігі болып әділеттілік те саналған жаратылыстыңнегізге алынатын қүрылымын білдіреді. Перғауынның созі“ақиқат храмы” немесе маат болып саналған.“Үндістан тарихының ежелгі кезеңінде соз ақиқаттурасында болғанда, бірден магиялық күштер туралы да ескеалатын болған”. Осылайша, мысалы, дәстүрлі аңыздыңбіріңде садақа берушінің әйелінен “озінің ерінен басқа, тағыкіммен коңіл котеретінін” сүрайтын үнді абызы туралыайтылады, “бүл ретте, оның... оз күнәсін мойындап, тәубеге535

келуінің зор маңызы бар, өйтпеген күнде, оның өзі жәнеоның әулеті бақытсыздыққа үшыраңды —қаңцас туыстықтыңмәніне тағы бір айғақ”. Өз күнәсін мойындаушылық оныңауыртпалығын кемітеді, тіпті, бүл тек “заттар ретіне дәлдікенгізудің” арқасында болып жатқанына қарамастан, солай.Символизм түрғысынан бүл Варуна қүдайына, акиқат пенғарыштык тәртіпті басқарушы ведалық күдайға ренішәкелінгендікпен түсіндіріледі. Сондықтан да, садақа берушініңәйелі басқа еркектің қасында кңіл көтерген болса да, оның(әйелдің) “шынайы ахуалды мойындауы... дәлсіздіктіжоядыжәне белгілі бір дәрежеге дейін ол жасаған күнәні түзейді”.Осы іспетті әңгімелер бар жиынтығымен, біздер тек қанакүнәларымыздың кешірілуі үшін тәубеге келетін немесе текбаршаға өз басымыздың кереметтігін әйгілеуіміз үшін ғанадүрыс сауалдар қойған жағдайлардан грі, мәнді әрі орынды.III.Ілім Бастауы: Равви Бунам дәрісті келесі сөздерменбастады: “Біз Саган ризашылыгымызды білдіреміз, о,мейірленуші һәм мейірлік бастауы, Сен өзіңді бізге аян еткеніңуиіін әрі, солай бола тура, бізден таса болганың ушін ”. Осыданкейін ол былай деп жалгастырды: “Қайсар адам табаныныңастындагы жерді сезінгеніндей, Қудайды сезінуі тиіс. Ж әнеадам қалай өзін табанының астындагы тиянақсыз елестетеалмаса, солай ол бар қарапайымдылықпен дуниенің Тірегі жәнеоны (дуниені) бойында тутқан Қудайдың барлыгын угынуытиіс. әрі сонымен бір мезгілде ол Қүдай дуниені толтыратынкөзден таса өмір екенін білуі тиіс ”.МАРТИН БУБЕР.Біздің лайықсыз мінез-қүлығымызға қатысы бар адаліс-әрекет, мейлі, тіпті, Қүдай тағала алдында болсын,көптірме лепірістен грі, маңыздырақ болып шығуы мүмкінекендігі де игі түтар жайт. Бүған Талмудтан, яхудилердіңдіни кітабынан мына ескертпенің де қатыстылығы бар:“Кімде-кім Қүдайды шектен тыс мадақтаса, дүниеденаласталуы керек”. Онда тағы теріс жауаптар мен теріссауалдарға қарсы ескертпе де бар. Мысалы, жүмакка енгентөртеу жайлы аңыз бар, онда равви Акиба өзінің жолдассеріктеріне қарап: “Сендер таза мәрмәр кестелер орнынакелгеңдерівде, “Су! Су!” деп айқайлаушы болмандар, ойткені,былай деп айтылған: Кімде-кім жалган айтады, сол мен бар536

жерде қала алмайды” деген сөздерді айтады —бүл үзінді“жеті қат көктің жеті сарайы арқылы шығуы кезіндемистикті” торитын қауіп жайында еске салады.Акибтің серіктерінің бірі, Бен Азаи туралы былай депжазылған: ол “лайықты деп танылып, алтыншы сарайдыңқақпасы алдында атқара алады. Немесе, бәлкім, Бен Азаи өзсаяхатының ақтык фазасына әзір болмаган, өйткені, “Даңқтагында” Қүдайдың аян болуы кез келген жагдайдамәңгілікке не көруге, не сипаттауга болмайтын қүпия,трансцендентті мистерия болып қалуы тиіс.IV.Ең бір қарабайыр мэдениеттер сияқты, едәуір дамыганмәдениетгерде де кездесетін Алдамшы туралы миф өзінің күнібүрын жаңсақ пікірлерді жоюга қабілеттілігімен таң қалдырады.Әйткенмен, ол, сондай-ақ, даму үшін ең болжаусыз күшқарымгаие символизм элементтерін бойында түтады.Х үқы қты қ тәртіп, берілген жагдайда, ілгерідегіэпизодтарда бүл сауалдың дүрыс қойылуы немесе адал ісәрекетжасалуы арқасында болганындай, Алдамшының ісәрекеттеріарқасында қалпына келтіріледі. Алайда, біздіңбейсаналылык тереңдерінен котерілетін әрі біздіңназарымыздың қызмет етуіне бгеу болатын түстің,соны сы мен, біздің сана деңгейіндегі дамуы мызгакомектесетіні сынды, мүндай елеулі нәтижеге, былайКараганда, олшемге сыймайтын Алдамшының іс-әрекеттеріәкелгеніңде таңқаларлық ештеңе жоқ.Джозеф Кэмпбелл африкалық алдамшы-қүдай Эдшутуралы аңызды келтіреді: “Бірде осы бір бөлекшелеу қүдайекі егістік біржола тыюды, сонысымен, жаңаруга жагдайжасауды үйгаратыны іспетті.Солтүстік америкалық үндістердің мифологиясынанальшган, сірә, ең ежелгі әрі кнерген Алдамшы туралы мифтіңорталық кейіпкері шыгысүнділік мифпен Алдамшьшың “бірмезгілде жаратушы әрі жойымпаз болып табылатындыгымен,оның тарту ететін әрі тартып алатындыгымен” үндеседі.Виннебаго үнділер тайпасының аңызында Алдамшыбастапқыда тіптен қарабайыр рольде көрінеді, бірақ, біртебіртетүтас, мақсатқа үмтылган және әлеуметтік дәйектітіршілік иесі болып дамиды. Алдамшы бейнесінің дамуынсипатгай отырып, Пол Радин психология түргысынан оньщ208-35537

маңызын жэне оның “адам өзінің инстинкттік негізінбостандыққа шығарғанда” не болатынына нүсқайтындығынатап көрсетеді.Радин былай деп жазады: “Әдепкі адам, үлыстың ксемі,өзінің діни жэне зайырлысы бар, барлық дәстүрлерді аяққабасуға қақысы бар деп үйғарады. Нәтижесінде, ол баршасыөзін тастап кеткенін, жападан-жалғыз қалғанын және сыртқытүрғыда өзін келемеж-мазақ қылып, қорлаушы қүстарсимволдайтын табиғатпен ең бір сорақы, қара қатынастарғадейін лақтырылып тасталғанын көреді. Ішкі түрғыда ол өзініңмейлінше қарабайыр тілектері: аштық пен жыныстық зәрулікдеңгейіне дейін тасталған болатын. Қандай да бір...ынтымақтастыққа негізделген қоғами пайдалы іспен шүғылданудыңорнына, ол озінің аштығы мен бірыңғай жыныстықзәрулігін қанағаттандыра, бір орыннан екінші орынға мақсатсызтентіреп жүреді де қоады, оның үстіне, осының барысындаол айналасыңдағылардың бәрін қырып-жойып, еш мағынасызкісі өлтірушілікке барады, күллі белгілі адамзаттыққүндылықтарды бүзып, күнәһар болады. Ал, ол өзінің басқаадамдармен байланысын қалпына келтіруге әрекеттенгенінде,оған бүны жанама түрде, жануарлар арқылы... және аштықпен жыныстық азғындық негізінде істеуге тура келеді”.Алдамшы “өзгелерді... және өзін-өзі ақымақ қылады.Оның еркі ештеңеге саналы түрде бағытталмаған. Оныүдайы өзі бақылап отыруға шамасы келмейтін ішкі серпіндербасқары п, ж үргізіп отырады. Ол не мейірім ді, незүлымдықты білмейді жэне, сонымен қоса, ол осының екеуінде жасайды. Ол не адамгершілікті, не қоғами қүндылықтардыайырып жатпайды, бірақ, оның іс-өрекеттері осықүндылықтардың барлығын тудырады. Алайда, біздіңмифімізге сәйкес, барлық осы қасиеттерге ие ол ғана емес.Олар оқиғаны ң сонымен байланысты кейбір басқакейіпкерлерінде де: жануарларда, алуан түрлі жаратылыстантыс ғажайып тіршілік иелері, күбыжықтар мен адамда бар”.Радиннің атап корсеткеніндей, Алдамшы қандай да бірбелгілі, нақты сүлбаланған пішінге ие болмаса да, ол жайындағымиф, әйткенмен, “адам пішінінің алғы нышаны” қызметінатқарады, “...Күлкі, өзіл-қалжың жөне әжуа-мысқыл оныңбарлық іс-әрекетін сипатгайды. Қарабайыр халықтардың оныңерліктеріне жауап-әрекеті, әдетте, қастерлі үреймен араласқанкүлкі болатын. Бүл күлкі әлдебір екінші дәрежелі мінездеменемесе едәуір кеш қосымша болды деп жорамалдауға еш негіз538

жоқ. әйтсе де, оның көрермендері соның өзіне күле ме әлдеоның мінез-құлқы мен іс-әрекетінде өз бастарына қатыстытүспалданатынға күле ме, сенімділікпен айта қою қиын”.Дегенмен, виннебаго үнділерінің мифінде Алдамшы“басқалардың бақытсыздығына күлуден” және жаңа оқиғақызықтардыіздегеннен тыйылады. Бүның орнына ол озінің“отбасы мен қоғамдық өмірге” қайта оралады.Бүл алғашқы оралу, әлбетте, “үзаққа созылмайды”, олайболатыны, Алдамшының мінезі, біздід әрбіріміздің мінезқүлқымыздай,шамадан тыс жылдамдықпен толықтайқалыптаса алмайды ғой. Не ол, не біз тежеусіз іс-қылықнәтижесінде не болатынын ә дегенде танып, түсіне қоюғақабілетсізбіз.Алдамшының ширығушылығы, наразылығы мен айналаортаға бейімделуге икемсіздігінің аңыздарда көрініс табуывиннебаго қоғамының өзінің “теріс тенденциялар ментүңілістерді... бейнелеуінің өзіндік механизмі болыптабылады”. Дэл осылайша жеке түлғалық деңгейде дежосықсыздықтарды пайымдаушылық бізге оның бүғауынаназат болуга комектесе алмақ.Виннебаго тайпасының әлеуметтік қүрылымындағы әрбірадам, Радиннің атап көрсеткеніндей, бейне, “Алдамшыныңбейсаналылығына” ие еді, “оны адамның өзі үшін де, сондайақ,бүткіл үжым үшін де, сол адамның өзін жэне баршаайналадағыларды қүртып-жоймауы үшін, сана деңгейінекөтеру қажет болған. Бірде-бір адам бүны жалғыздан-жалғызістеуге қабілетсіз. Ол өзінің туыстас-қандастарын және күлліқоғамды көмекке шақыруға тиіс. Барлық осы сипат-белгілерАлдамшының омірлік жолында да болады. Ол түрақсыз,дәрменсіз, мағынасыз, не сүйіспеншілікті, шын берілгенжанқиярлықты, не аяушылықты білмейтін өзінің инстинктәрі ақылға сыйымсыз эгосын кореді. Жалғыз қалғанда, ол недами, не кемелдікке жете алмайды. Бір ғана түрпайы мүқтаждықгармен,аштық пен жыныстық тойынғандықпен сш ештеңегеде қабілетсіз. Бүл мүқтаждықтар басқа, сыртқы күштерменшекгелген болуы тиіс”. Өздігінен инстинктгілі өмір “шүбәсізқьшмысқа жөне олшемге сыйымсыз мүктаждықтарға әкеледі.Бүның екеуі де міндетті түрде қайғылы болып аяқталады.Бірақ, адамға бүндай тіршіліктің салдарлары жайында қалайескертуге болады? Екі тәсілмен: осы бір ырыкка көнбейтінжәне қайғылы салдарларды онерде бейнелеп корсету әріоларды әжуа-келемежге үшырату... деп түспалданады”.539

XVII тарау. ҚАЗІРГІ БАТЫС ДҮНИЕСІНДЕГІ ҚАҺЛРМАНРӨЛІНДЕГІ СУРЕТКЕР“Тек қазіргіні білетін болашақты жасаушылар ретінде ганасіздер тусінушілік табасыздар ”.ФРИДРИХ НИЦЩЕ.“Екі жузділер! Жер мен көктің жуз-қубылысын таныпбіле алганда, қалайша бу заманның беталысын байыптамайсындар? Ненің болып, ненің істеліп керектігіне неге оздеріңойланып-толганбайсындар?ЛҮҚА ЖАЗҒАН ІЗГІХАБАР, 12:56-57.“Баягы заманда жогалган ақиқатты мыңдаган жылдансоң да табуга болады ”.ЦЗУН ПИН.“Суйеніңдер оган, өйткені, мифология, Гомер заманындаболганындай, бугін де бар гой, тек біз оны сезінбейміз, себебі,оның тақ клеңкесінде тіршілік етіп, ақиқаттың жарқырагансәулесінен қашқақтаган жайымыз бар ”.МАКС МЮЛЛЕР.Біз бүгінде сүйсініп тамашалайтын көркем бейнелер“оларды туындатқан нанымдармен бірге өлген жоқ, міне,өнердің ең керемет сыры осында. Біз бүл формалар сыйықсызеліктеу-шілікгің өнімі болып табылмайтындығымен қоса,бізге өзінің мәнін ашатынын, ол жай ғана “белгілі ретпенорналасқан бейнелерден” грі, қомактырақ әлдене екендігінүғынамыз. Осы бір қүпияға дендей келе, біз барлықсакральды өнер туындыларында ортақ нәрсе —ақыл жетпескеүмтылушылық —барын түсінеміз. Әрине, олардың барлығыбелгілі бір метаморфозаларға үшыраған... Бірақ, өздігіненақыл жетпестік қасиетгі жоғалтушылық бүл бейнелердің жаңа540

маңызын ашады... Біздің өткеннің көркем формаларынтірілтуіміз біртіндеп олардың - (бейнелер мен нақтызаттардың “үқсастығы” элементтерінен айырмасы) біздіңназарымыз жететін заттарға үқсамаушылығын, яки, тіпті,суреткер табиғатты айнытпай дәл келтіруді мүрат етсе де, олүқсастық элементтеріне өзінің айырымдық ерекшеліктеріндарытатын үқсамаушылықты түсіндіретін —жасырулы немесеайқын қасиетін жоғарыға шығарады... Өнердің көмегінсіз декоруге болатын дүние біздің көркем бейнелердіңдәнекерлігімен кңіліміз жететін дүниеге қарама-қарсықойьшады. Дуние, бірізді инкарнациялары әрбір суреткерді“реалдылықты” қалыптастыратын сыртқы өзара байланыстардыжоюшыға және бір кезде жария етілген, ал, бүгіндеендігі үмыт болған Ақиқатгы ашушыға айнаддыратын дүние,біздің онерге мейлінше терең реакциямыз метафизикалықсаласына жатады деп үйгаруга мәжбүр етеді бізді”.АНДРЕ MAJIPO.“Өнерді оқып-зерттеуші студент, егер ол ығыр қылатыннәрсіз фактілерді жинақтаушылықтан биіктегісі келсе, озінқүрбан етуге тиіс: оның уақыт пен кеңістіктегі зертгеулерініңмасштабы неғүрлым кең болса, соғүрлым ол, өзінің әуелбастағы жігері мен білімінен тәуелсіз, шеттелушілікті қойып,әмбебаптыққа үмтылуға тиіс. Ол озіне біртүрлі оғаш көрінермәдениеттерді бойына жинақтап, қабылдаушылықтыңмейлінше жоғары деңгейіне, кемел формаларды бақылауданбайыптауға котерілуі қажет. Ол өзінің зерттеу пәніне қүрөншейін әуесқойлық емес, сүйіспеншілік сезінуге тиіс. Текосьшшалық биік талаптар түсында ғана “өнерді” оқып-зерттеушілікмәдени қүндылыққа ие болып, адам дамуының қүралыбола алмақ. Бірақ, біздің оқу орындарымыздың студенттергебүдан әлдеқайда тмен талаптар қоятыны жиірек-ау”.АНАНДА К.КУМАРАСВАМИ.“Сананың жетімсіздікгерінің орнын толтыруға үмтылушысуреткер... эдетте, дараланған индивидуум, күл-талқан болганорнында жаңасы пайда болуы үшін, ескі дүниені жоюға тиіскаһарман болып табылады... Егер де ол мэдени канондаргасәйкестік стадиясында тоқтамаса —бірде-бір шын мәніндеҮлы суреткер бүны істеген емес,- ол озінің жалгыз калганынакөзі жетеді. Ол, өзгелердің озін тәңірідей қадірлейтін-қадірле-541

мейтіндігіне немесе ол тек шағын достары ортасында ганабелгілі органист болуына қарамастан, жалгыз қалады немесеөмірі қайыршылықта, меңіреулікте не ессіздікте аяқталады.Рухани субстрат талаптарына ілесе отырып, суреткерөзінің мүмкшшіліктерін гана емес, сонымен бірге, оз дәуірініңкүш-қарымын да іске асырады. Суреткерге әуел бастан-ақ...тазару кажет болган, содан да, ол оз басынан биікгеген асқақәрі одагай күйге жетіп, сол күйде шыгармашылықтуындатушыкүштердің қүралы бола алады. Бастапқьща бүлсуреткердің әзірлік жоралгысы қауымдастық келісіміменжасалатын болган. Қазіргі заман суреткері үшін тазарупроцесі еріктен тыс басталады; қогам аутсайдері, саяқ, олтолыгымен озінің ішкі серпіндеріне багынады.Дәуір мүқтаждық-талабы, бүны қаламаса да, сезінбесе дежәне түсінбесе де, суреткердің ішінде әрекет етеді. Бүлмагынада ол рухы жагынан пайгамбарларға, коріпкелдерге,мистикгерге жақын. Және дәл сол өмірде орын алган канонныңшеңберінен шыгып, оны озгертіп, түрлендірген кезінде, оныңшыгармашылыгы сакральдық деңгейіне котеріледі, ол тлтумаәрі тікелей қүдайы аянды жеткізе бастайды”.ЭРИХ НЕЙМАН.“Шынайы кемеңгер әрдайым дерлік тыныштықтыбүзушы болып табылады. Ол өтпелі дүниемен мәңгілікдүниесінен сөйлеседі. Ол керексіз нәрселерді керек уақытындаайтады. Мәңгілік ақиқаттар ешқашан кез-келген жекеалгандагы тарихи сәтте сол күйінде қабылдана қоймайды.Кемеңгер мәңгілік коймасынан алган мүлдем төжірибедежарамсыз туындыларды санага сіңіріп, меңгеру үшін өзгеріп,қайта қалыптасу процесі қажет. Әйтсе де, кемеңгер оззаманының қаһарманы болып табылады, себебі, ол ашатынақиқат болшегі адамдардьщ сауыгуына қызмет етеді”.КАРЛ Г.ЮНГ.“Табигаттың м әнін зерделеу ушін, оның сьіртқыформаларын түгел тербеліске келтіру қажет ”.МАЙСТЕР ЭКХАРТ.Суреткердің аса көреген көзінің көмегімен біздің сыртқыформалардан таса болмысты негүрлым өткір үгынатынымызрас қой? Осы суреткердің, біздің көретін түстеріміз іспетгі,өзімшіл пайдакүнем қиялдарымыз бен күтпеген қабі-542

летгерімізді ашып, өз-өзімізге жетелер жолды бөгеген шарттылықтардықирататыны да рас емес ne?Бұдан шығатыны, үлы ағартушы ролінде шүбәсіз өззаманынан озық суреткерді қоргау қажет, сонда ол әу бастанакөзіне қарсы түрған әсемдікке меңіреу күштерге қарамастан,кедергісіз туындата алмақ. Міне, сонда ол өзінсіз жүтап қалғандүниеге қалдьфатьш сый, уакыт өте келе, қандай болса, сондайкүйінде танылып, бағаланатын болады. Жэне осы бірклассикалық процестің, асылында, альтернативасы жоқ.Тіпті, бос кеңістікте де, даму мен өзгерістің жоқтығынатөзбейтін омір, табиғаттың сыртқы ағымы қандай болса, адамныңкокірек көзі сондайлық жіті. Біздің көңіл көзіміз үдайыкүрт жылжымалыққа бейім: бір мезетте біз жерді ғаламныңорталығы сезінсек, келесі сәтте-ақ ол сезім ғайып болады.Суреткердің шексіз нәзік, ән салған ішкі ішектері меноның айтылмаған доктринасы бізді шындықты өткірқабылдау-шылыққа тартылуға мәжбүр етеді — бүл реттеоның аяны, бейне, қандай да бір түгесілмес қайнардан, оңпиғылды сенім немесе нәзік мейірбандық іс қоймасынанбастау алатындай. Жэне де, дэл осы суреткер туындыларынантаңырқаныс пен аян сезетіндігіміз оны қаһарман етері бар.Өнер тарихы —бүл ізденіс туралы, өзін-өзі жүзеге асырушылық,орамсыздық, қанағаттанбаушылық, бүлік пенөзгеріс туралы; төңкеріс, терістеу мен қайта жаңғырушылықтуралы; рет-жосық пен дәстүрге алданған және тәжірибешілдіккеүмтылған адам туралы дастан.Өнер —бейнелеу, әдебиет немесе кез-келген басқа онер...тарихы - бүл сіресіп қатып қалған формаларды тірілту,дананың біздің түйсігімізді азат етуге және түтас өркениеттердіңрухын ктеруге пайғамбарлық қабілетгілігі тарихы.Суреткер өзінің сүйіспеншілігі мен жанқиярлығымен,қүштар ықыласымен, әзәзілдік негізді тануға, қарсы алуғажәне қайта күруға батылдығы мен шешімталдығымен біздіңжандануымызға септігін тигізеді. Бірақ, бүл жанданушылықтек егер біз, оз кезегімізде, қол жеткізіліп қойғандарға ендігідогматтық түрғыдан қарамасақ және әлі алда боларметаморфозаларға қатысты немқүрайдылыққа, жаулык пенжайбарақаттыққа салынбасақ қана, мүмкін болмақ.Жуық өткеннен онердің дамуындағы, кем дегенде, екісерпіліс нүктесі туралы еске салайық: кубизмнің дүниеніқабылдаудың бүрынғы әдістерінің тоқырауына ықпал еткені543

іспетті, Кандинскийдің “абстрактілі” көрімпаздығы олардыңәл-сэтте күйреуін туындатты. Шынында да, бейнелеуөнеріндегі бүкіл қазіргі заманғы бағыт-бағдарды не мызғымасабсолютизм, не буржуазиялық орасан зор өрі сіреспе амалтәсілдербүдан былай ешқашан бізді багынышты ете алмайдыдеген жандандырушы идея көктей өтеді. Және неліктен, біржағынан, тоталитарлық жауыздар, екінш і жағынан,индивидуалды консерватизмнің жақтаушылары қазіргізаманның шынайы шығармашылығына жаулық танытатындығыныңтағы бір себебі осында жатыр.“Өткеннен аулақтап, олар алдарында өздерінен бастауалатын іиетсіз-шексіз созылып жатқан жолды кәреді”.ӘУЛИЕ ДЖОН ПЕРС.Кубизм (98-сурет), абстракционизм (99-сурет) және басқада өнердің жетекші формалары Еуропада да, сондай-ақ,солтүстік Америка континентінде де дамыған. Догматизмненмүлде ада американдық Джон Марин, сондай-ақ, оз басынатән дүниені кору ыңғайының үстемдігіне жүгініп, батылтүрде кескіндеменің жалпығаортақ зандарына қарсы жүріпкелді. (Бүнымен қоса, оның98-сурет. Жорж Брак. “Гитараүстаған адам”, май. Франция.1911 ж. Қазіргі заманғыөнер мүражайы, Нью-Йорк.544өзін ің ш ығармаш ылығытуралы ғылыми-эстетикалықпікірталастарға қатысудан бастартқанына қарамастан, табиғаттыңқызмет ету механизмдер!мен оз картиналарыныңжасалу принциптері туралыәбден айқын түсінігі болды).100-суретгегі алтын немесекүн тәріздес өзекше әлдебіртеорияны дэлелдеу үшін емес,М ариннің оз жүмысындасүйіспеншілік әрекеті ретіндегіалыс әлденені жуықтату ниетіненорналастырылған. (Берілгенжағдайда картинаныңнегізгі тақырыбы өзін алғандағыжарық болып табылады).Мариннің, әдеби немесекескіндемелік болсын, шығар-

99-сурет. “№ 160 в (импровизация 28)” Василий Кандинский,Ресей. 1912-жыл.машылығында түйсік оны, біз сияқты, қаһармандар туралымифтерді немесе қандай да болмасын басқа мифтерді арнайыоқып-зерггеушілікпен шүғылданбаса да, ең алдымен, өмірдегіқаһармандық негізді көрсетуге алып келген.Джон Марин былай деп жазды: “Тіршілік пайда боласалысымен, шайқас —жарық пен түнек рухтары арасындагышайқас —даласы да пайда болған.Кімнің әскери тобына жататынынды білу бізге жазбаған—бүны тек сезінуге болады. Ал, міне, қарапайым парасаттылықбізге былай дейді: мезгіл-мезгіл біз мына жақтада, ана жақта да боламыз.Сонда не істеу керек? Жарықты әлде түнекті жақтайтындыгындықалай тануга болады? Егер дуалдың жогаргыжиегін жагалай қарайтын болсаң, онда сонда отырганзүлымдықты көрмейсің —тым-ақ онды.Жарық күштерін түнек күштерінен қалайша ажыратугаболады? Әрекет ету керек, ал, әрекет етуші адамның дуалдажайгасып отыруға уақыты жоқ.Істеуге түратынды жасаушы жандар сізге, бейне, іштеріндеот бардай, мейірімді көздермен, өткір көздермен, жылыкөздермен қарайды.545

100-сурет. “Төменгі Манхэттен”, Джон Марин сажан акварель,АҚШ. 1922- жыл, Қазіргі замангы онер Мүражайы, Нью-Йорк.Олар сонбес жарық жанып турган жерлерде өмір сүреді,ол жарықты қашықтан әрі жуықтан кімге керегі болса, соларкөреді. Ол жарық жай жылтылдауы мүмкін, бірақ, олешқашан сөнбейді”.“...Және бүл түрғыда пайдаланылган формалар... үлымәнге ие, себебі, олар көздер мен үлы Корінім тәсілдерікөмегімен Рухты қозғалысқа келтіреді...Өткен жылғы үлгі автосы, бүгінгі күнгі автомен салыстырғанда,қанағаттандырмайды. Өнерде де сол сияқты, өткенжылғы өнім биыл ендігі қанағаттандыра алмақ емес. Сөйтіп,біз ештеңемен де толықтай қанагаттануға қабілетсізбіз, өйткені,болашақ үнемі өзі жайлы еске салып отырмақ.Бүл өнер туындыларын түрлендіруге алып келеді. Жәнеадам, табиғаттың (адамның өзін жаратуда түрлендірулердіпайдалануына тура келген табигаттың) жогары өнімі ретінде,табигат жүгінген сол бір зандарга жүгіне отырып, дөл сондаймодификацияга сүйенеді деп үйгаруға болады. Бүл процестіңтоқтатылуы олімге барабар...Уақыт агымымен болашақпен кездесуге, еркін алғажылжушылыққа, баяулаушылыққа, тоқталысқа, еркін әрітаза іс-әрекетке әзірлік жогалмайды”.“Тостымызды омір үшін, оның шүбәсіз шарықтауларымен қүлдыраушьшықтары үшін котерейік”.546

101-сурет. “ Мадридгегі жүмыссыз”, Генри Картье-Брессон түсіргенфотосурет, Франция, 1933 ж. Дороти Норман топтамасынан.Мынау осы авторға фотосуретші Генри Картье-Брессонжолдаған хаттан үзінді:“Мен үшін фотосурет —бүл барлық қарама-қайшьшықтыкөрінімдеріндегі омірді қуаттау.Суретке түсіру шешімі жүректе туындайды, жүрек: иә,иә,иә ... деп айқай салады.Фотосурет-бүл көзбен корерлік тәсілдермен дүниені ашуамалы; бүл ешқашан да үзілді-кесілді жауабы алынбайтынсауал.Көрсеткіш тетікке қарап түрғанда, озінді көріп түрғаннәрсеңнен не жоғары, не тмен сезінбеушіліктің маңызы зор.Суретке түсіру нысанын тандауда не күн ілгері —жансақ —пікір, не ыңғайсыздық, не бүқпа себептер, не жіберіп алынғанмезет туралы өкініш болуы мүмкін емес. Суреттегі бейне өзөзіүшін сөйлеп түруы тиіс (фотосуретке ілес жүретін жазу,бүлретте, бар болғаны контекстке ізет жорасы ғана).Егер фотосуретшінің терең қүштарлығын, оның қастерліниет-пиғылдары мен кңіл сәулелерін корсетпейтін болса,ондай фотосуретте қүн болмайды. Түсіру сәтінде ширақтық,сергектік немесе медитация күйінде болудың маңызы зор,әсте, босаңсымаған жөн.Фотосуреттер түсірушінің озі үшін және түсірілу затыүшін әрі жауапкершілік сезімімен жасалады. Өзіңнің ойларыңмен сезімдеріңмен болісу мүмкіндігінде зор қуаныш түнған.547

Бақытқа орай, жеке басқа тэн мәнердің көрініс табуынқуаттайтын, өмірге қуанатын және оған: иә, иә, иә... дейтінадамдар әлі де бар”.“Халықтың көптігінде —патшаның улыпыгы, ал, халықтыңсиректігінен патша агзамга кесапат келеді ”.СҮЛЕЙМЕН ТӘМСІЛДЕРІ КІТАБЫ, 14:28.“Біз қат ы гездік ж асауш ылар мен ол қат ы гездікжасалатындар арасындагы шыңырауды көреміз... ол шыңыраухальіқтар арасында гана емес, сонымен бірге, жеке алгандагыхалықтың ішінде, сондай-ақ, жанның ортасында жатады.Бірақ, тек улы дагдарыс сәттерінде адамдардьщ ішіндегі көздентаса жарықшақ сыр бере бастайды ”.МАРТИН БУБЕР.Пикассо “Герникаға” алғашқы нобайларын фашистікұшақтардың Басктің осы аттас қаласын бомбалағанынанкейін бір аптадан кем уақыттан соң жасаған. Назарғаұсынылған эскизде (102-сурет) біз басы закымданғанқорғансыз адам сүлбасын; жаралы атты; бүқамен шайқасушыәйелді көреміз. Әлсіз сәуле соғыс пен бүліншілікортасындағы бірден-бір жарық көзі.102-сурет. “ “Герникаға” композициялық нобай”, ПаблоПикассоның қарындашпен салған эскизі. Испания, 1937 ж. Қазіргізаманғы өнер мүражайы, Нью-Йорк.548

Өз сүхбаггарында Пикассо“Герниканы” салған кезде,бұқа ол үшін зүлымдыкты, ал,ат адамдарды кейіптегенінжәне, оның пікірінше, фашизммен оның шарасызсалдарлары, ал, дәлірек айтқанда,символы берілгенжағдайда бүқа болып табылатынтүнек пен қатыгездік,өлім мен бүліншілік арасындаайырма жүргізуге болмайтындығынайтқан.Екінші жағынан, Пикассо,сондай-ақ, оның бүкасы —жай ғана бүқа, ал, аты —бүл 103-сурет. “Эквивалент”,әншейін ат екенін де айтқан. Альфред Штиглиц түсірген фо-Басқа бір дерек коздері оған тосурет. АҚШ, 1930 ж. Доротис тт Норман толтамасынан,бүқаны Испания халқы менНью-р. утүзу ниетті бейтарапшыларісімен немесе, озге мысалдарда, фашизм қаупіменсалыстыргандықты телиді. Қалай болған күнде де, біздіңкөріп отырғанымыз, тіптен, бүдан арғы түсіндірмелерді талапетпейді —бүл жеңімпаз бен оның қүрбаны бүліншілік пенадам қасіретінің біртүтас суретінің бөлшегі болып табылатынжағдайдың ғажап бейнеленуі.1937-жьшы Пикассо былай деп жазды: “Испан соғысы —бүл халыққа қарсы дүшпандық әрекет пен азаттықтыңкүресі. Бүкіл менің суреткерлік ғүмырым дүшпандық әрекетпен онердің жойылуына қарсы үздіксіз күрестен озге түкболған емес... Қазіргі кезде мен панно салу үстіндемін, оны“Герника” деп атаймын... Онда мен өзімнің Испаниянықайғы-қасірет пен ажал мүхитына күшпен бөктіргенәскерилер кастасына деген ашық өшпенділігімді білдіремін”.“Ол әділ сотты куткен еді, бірақ, міне — қантөгіс,шындықты күтті, енді, міне —зар-сыңсу ”.ИСАЙЯ ЛАЙҒАМБАР КІТАБЫ, 5:7Фотосуретші Альфред Штиглицтің мына бір ой-пікірін,сондай-ақ, үлы қаһармандық дәстүрге жатқызуға болады:549

“Қалайша, —деп сауал тастаған еді ол, — қараны ақсызтануға болмақ? Егер олардың екеуі де бар болса, не бірін, неекіншісін терістеудің қажеті не? Мен ұдайы қызмет ететінәлемдік күштердің екідайлығын сеземін. Бірақ, меніобъективімнің фокусында тартыс болып, сонда, барлығынажарық үстемдік еткен сәтгер тебірентеді. Дәл сол сөтте менсуретке түсіруге зәрулік сезінемін”. (103-суретті қараңыз).Штиглиц былай деген: “Қас-қағымды кору - демек,оны азат ету”.“Асылында, жасампаз суретші оз туындыларында озбасының тәжірибесін корсетеді, оның әрбір кезекті жүмысыалдыңғысына үқсамайды. Дәл сол себеппен оның жүмысыүлы дәстүрдің болігі болып қалады”.“Сендерге қараңгыда айтқанымды жарықта айтыңдар ”.МАТАЙ ЖАЗҒАН ІЗГІХАБАР, 10:27Джексон Поллокгың өнерінде біз бетпердені жүлып алыптастауға немесе, нақтырақ айтар болсақ, әдетте көзгекөрінбейтін ішкі дүниені ешбір боямасыз ашуға дегенқаһармандық талпынысты байқаймыз. Поллоктың бірдемаған өзін “қабыршақсыз моллюск” сезінетіндігін айтқаныбар. Әлбетте, оның жүмыстарында лирикалық сарындар даболады, бірақ, ең әуелі, ол өзінің жанын ауырта азапәкелетінді қайсарлықпен мойындайды. Нәтижесінде корермендәл солайша өзінің жараланғыштығын жасырсам депелігушіліктен жалтару қажетгігінен азат болып, ішкі тартыспен дағдарыстан қүтыла алады. Қ айғы -қасірет пенлепірушілікте Поллоктың кемел жүмыстары бізге жаңа жолсілтейді - бүл оның өз жолы. (104-суретті қараңыз).Альфонсо Оссорио былай деп жазган: “Поллокгың үстіңгіқабатта жатқан қасиеттері —дәстүрлі емес жүмыс материалдарымен әдістері, оның туындыларының копшілігінің кеңауқымдылығы мен қайталанбас асқақтығына —тым көп кңілболе отырып, біз оны дэл осы өзіндік мэнерде картина жазуғаитермелейтін күштер жайында үмытып кетіп жатамыз. Сызықтарды ң ш ымырлығы мен күрделілігі, м әңгілікқозғалыстың түрақтылык күй-қасиетіне өткен дерлік кымқигашкозгалыстар, полотнодағы әуеңдердің бай үндестігіменбірлескен суреттің беткі жоспарының мүкият сақталуы,қандай да бір сәтте картинаны кез келген бағытта жалгасты-550

руға болатынын сіздің сезінбесіңізгеқоймайтын, композицияқұрудың достүрлі амалтәсідцеріненбас тартушылықкайдан алынады?Оның кескіндемесі өзіміздіқоршаған қүбылыстардыңнегізінде жатқан бірліккесенімнен табиғи түрде орістегенкөзге көрнекті түжырымдаманыалдымызға жайыптастайды. Бостық пен беріктік,адамдық әрекеттілік пененжарлық қуатқа айнала,өзгеріс пен тазартуға үшырайды, сол қуат олардыбекітеді жэне олардың ортақнышаны болып табылады.Мүхитгың аласүруы мен түнгіқорқынышты түстер, жарылғанкөпіршік пен тобырдыңқүрбандық тілеуі, ақылға сыйымсызмәнерде, шындық 104-сурет. “№ 10”. Кенепкеөмірде болатыны сияқты , түскен эмаль, Джексон Полоныңжүмыстарындағы жар- лок- АҚШ> 1951 ж.қыл мен түнекте бірлесіп кетіпжатады. Оныц формалары мен текстуралары дамып жетіледі,өзінің шырқау шегіне жетіп, снеді, қосылады да, бүкілполотно бетіне ыдырайды. Кеңістік пен уақыт категорияларынанажыраған картинаның беті мәңгілік осы шақ жайындабаяндайды. Біз аяусыз принцип: соңында бастау болатынынкөзге кернекті бейнеленуін көреміз.Қабылдаудың жаңа принциптері жаңа техника дамуынталап етеді. Міне, неліктен Поллоктың күтпеген материалдармен масштабтарды пайдаланатындығының оның үғымтүсініктерімен шығармашылығының табиғи шымырлығынан,суретшінің өзінің туындысымен толықтайқабысушылығы мен кездейсоқтыкты терістеуді түспалдайтыншымырлықтан келіп шығатыны.Бүл... жүмыстар сериясы (оған “N10” да жатады)куралдарды үнемдеушілікпен орындалған, бүл олардың551

өзгермелі сипатын баса көрсетеді. Жүқа жағылған бояу менөрескел қалың кенеп түс көрудің ырықсыздығы менмифтерге тән жосықтарға тола бейнелерді сақтаушылар болыпқызмет етеді. Қара және ақ - бүл дүниенің түсі мен оянуы,онда түлғалық арпалыс бостандығы мен азат болуы осықарама-қайшылықтардың қоғамдық негізіндегі көрінімінтабады. Пішіндер мен бейнелер ыдырап, жаңа организмдергеқайта қүралады; Протей іспетті, оларды түсте тап басыпүстау қажет. Олар корерменнен, ол қойылған сауалдарғажауап алуға дайын болардан бүрын, оуелі зор ықылас пентолық бойлағандықты талап етеді... Олар күш-қуатқа,сезімсалдыққа және шаттана қүптауш ылыққа толы.Анекдотпен немесе насихатпен ортақ ештеңесі жоқ, тікелейматериалдық үндеуден ада олар, бір мезгілде, біздіңбойымызда ішкі күрес пен оның қоғамдық тамырлары сезіміноятып, бізге назардан жіберіп алу оп-оңай факт туралы:сыртында не болса, ішінде де сол... екендігін есімізге салады”.“Бул дуниеде жол устараның жүзімен өтеді. Бір жаеында —өлілер патшалыгы, екінші жагында да —өлілер патшалыгы,ал, олардың аралыгында өмір жолы жатыр ”.МАРТИН БУБЕР.Дюбуффе бейнелеген нәрсені біз терістеуді әрі елемеудіжон кореміз, бірақ, солай бола түра, сонымен тіршілікетеміз. Оның картиналары тіршілік ету үшін, біздіңтамақтануымыз керектігін еске салатындығымен емес,оларында: дүниеде орныққан тепе-тендікті біздің озіміз“омір” үшін жасайтын нәрсені коруден мағынасыз бастартуш ы лы ғы мыз бүзуы мүм кін екен дігі айты латындығыментебірентеді. Бәлкім, осы жерде келтірілгенлитография (105-сурет) біздің оз-озімізді алдаушылыгымызтуралы айту үшін, бізді омірдің озінің тылсымдығынқастерлету үшін, жалған жүбанышқа толы біздің күнбекүнгіоз-озіндік багамызды озгерту үшін инстинкт негізіндетуындаған. (Барлық көрініміндегі мифтің де дәл сол мақсатқажетелейтіндігі рас емес ne?)Дюбуффенің деректі жүмыстары бізге былай дейтіндей:кокке қараудың қажеттілігі жоқ, аяқтарыңның астынақарандар; саяхаттау міндетті емес, әуелі оз бастарыңныңішіндегісін зерттеп-біліндер.552

* * *“Бір актер менен тек қара тәнді актерлар гана ойнайтынпьеса жазып беруімді өтінді. Бірақ, қара тәнді актер дегенімізне? Оның тәнінің тусінің мәні неде?”ЖАН ЖЕНЕ.“Мен әрдайым улт өзінің сатқындары мен өзініңқаһармандары ушін жауапты деп санаушы едім. әйтсе де,бірдей дәрежеде өркениет те олар ушін жауапты: мысалы,ақ адамдар өркениеті өзінің азгындықтары ушін де, дэл сондай,өзінің даңқты сәттері ушін де жауапты ”.АЛЬБЕРТ КАМЮ.Ричард Райтгың Қара тәнді бала ғұмырнамалық кітабынанүзінді келтірейік. Онда Райттың өмірінің өзінің балалықшағын өткізген Американың Оңтүстігін тастап кетуге дегендамыл таптырмас зәрулік сезінген кезеңі жайындаәңгімеленеді: “Мен күнсайын өз өмірімді ақылойыммен санамда үстадым,мезгіл-м езгіл ән е-м інеқүлап кетіп, оны түсіріпалардай, тгіп алардай жәнебіржола жоғалтып алардайкөріп те жүрдім... Меніңкүндерім мен түндерімсүмдық үрей, ширыгушылықпен аландаушылыққатола бір ғана үзақ, терең,үздіксіз түске қүйылып,қосылып кетті. Және бүғаненді қанша тзе аларымдыбілмей дал едім...Оңтүстіктің адамдарыөмірінің қүбылмалылығыменің түлғамды осал әріжараланғыш, ширыққышөрі үшып-қонба етіп жібердіде, менің қашпағым,өзгеден бүрын, өзім ойлагандай,талпынған нәрсем-208-36105-сурет. “Құстарды жеушілер”,Жан Дюбуфф литографиясы,Франция, 1944 ж.553

ді қолыма түсіруге әрекеттенушіліктен гөрі, сыртқы жәнеішкі қауіп-қатерлерден кетуге үмтылыс болған еді.Ақ Оңтүстік ешқашан мені білген емес —ешқашан меніңойларым мен сезімдерімді білуге қүмартқан емес. Ақ Оңтүстікменің өмірде “орным” бар екенін айтатын. Несі бар, менешқашан да өзімде ол “орынның” шынында да барлығынсезінген емен немесе, дәлірек айтсам, м енің ішкіинстинкттерім маған ақ адамдар тағайындаған “орынды”қабыл алмай, қайтарып тастаған. Мен олармен салыстырғанда,әлдене рыздығымнан қағылған екенмін деген ой әстебасыма келіп корген жоқ. Және ақ тәнді оңтүстіктің адамдарыменің тарапыма нендей ғайбат создер айтқан болмасын, менбірде-бір рет озімнің адамдық негізімнің қүндылығына шәккелтірген емеспін... Мен бар күшіммен бойымды буған ашуызанытежеуге тырысатынмын... Бірақ та... Оңтүстік меніңоз-озім болуыма және, терістегіштік, бүлікшіл коңіл-күймен кекшілдіктен озгеше, қандай да бір басқа қасиеттердітанытуға мүрша берген бе?Мені ақ тәнді оңтүстіктің адамдары білмегені әлі қайғыныңжартысы еді. Ең бастысы, оңтүстікте омір сүргенкезімде, менің оз-озімді танып-білуге мүмкіндігім болмады.Оңтүстік штаггардың тіршілік жайының қыспағы менің кімбола алар едім, сол болуыма кедергі жасады. Мен жағдайлармен мені ақ адамдар қандай коргісі келді сондай болуымамәжбүрлеп, сол ақ адамдардьщ үстемдік әрекеттеріне қарсыласуғатырыспайтын отбасымның талаптарына бағындым.Толықтай оз-озім болуға мүмкіндігімнен жүрдай мен, біртебірте,Оңтүстік тек адамның бір болігін ғана, оныңтүлғасының жүрнағын ғана танып, мойындай алатынын, ал,барша қалғаны —жан мен ақылдың ең үздік корінімдері —корсоқыр надандық пен ошпенділікпен аяусыз тәркетілетіндігін түйдім.Мен барланбағанды сынап кору үшін, бәлкім, меніңбойымда әлдебір жаңа қасиетті ашатын жаңа жағдаяттарғатүсу үшін, Оңтүстікті тастап кете бардым. Мен басқа оміргетап болған соң, бәлкім, озімнің шын мәнінде кім екенімдіжэне менен не шығуы мүмкін екендігін бірте-бірте түсінерміндеп сендім. Мен Оңтүстіктен Оңтүстікті үмыту үшін емес,күндердің күнінде оны және сол Оңтүстіктегі омірменбайланысты азап-жапалар менімен және басқа да оныңбалаларымен не істегендігін түсіну үшін кетіп бара жаттым...554

Сондықтан да, кетіп бара жатып, мен Оңтүстіктің бірбөлшегін өзіммен ала кеттім, оны жаңа топыраққа қайтаегіп, одан не өніп шығатынын, оған суық жаңбырлар,бейтаныс желдер, бөтен күндердің жылуы қалай эсерететіндігін көру үшін, бәлкім, ол гүлденер деген сенімменсолай еттім... Міне, енді егер сол ғажайып күндердің-күніндеболып жатса, мен оңтүстіктің торығушылық пен қатыгездіксор батпақтарында, әлі де болса, үміттің бар екенін, жарықоңтүстіктің, тіптен, ең қараңғы түндерінің түнегін сейілтеалатынын түсінген болар едім. Мен Оңтүстік те өзініңүрейін, өшпенділігін, қорқақтығын, күнәһарлық пенқантөгіс мүрасымен, уайым-қайғы мен мәжбүрліктенқатыгездік ауыртпалығын жеңе аларын білген болар едім.Көрінетіні бар, көрінбейтіні бар, өне-бойымды тыртықбасқан, неден болса да тайынбасқа бекінген мен, Солтүстіккеаттандым, абыройлы өмір сүруге болатынына, жақынадамдардьщ түлғасын кемсітуге болмайтынына, адамныңбасқа адамдармен үялмай, сескенбей қарым-қатьшас жасасуғамүмкіндігі болуы керектігіне жэне егер адамдарға олардыңжердегі омірлерінде, аз да болса, сәттілік жолығып түрарболса, олардың осындағы, жүлдызды кок астындағы қайғықасіретімен күрес-тартысының отеуі қайтып, мағынаға иеболатынына деген комескі үміттермен кеттім.Ыңыраныстардан псаломдар —діни олендерге: БіздіңРичард Райттың істегеніндей, тәуекелге баруымыз қандайсирек. Баяғыда-ақ әрекет етуді бастау керек болса да, әрекетқыла бастау үшін, ғаламат зор апатты күтетініміз қандайжиі. Біздің дүниеге ыңыранып, мүң шағатынымыз қандайжиі, бірақ, әсте, оз атымыздан я озгелердің атынан болсын,бірде-бір қүрылымдық әрекет үсынбаймыз-ау.Біздің оміріміз жатсыну, жатырқаушылыққа толы дегендібізге қайта-қайта қайталап айтып жатады. Өз-оздерімізден.Айналамыздағылардан. Үй-жай, жүмыстарымыздан. Бізасқақ әділдік, бейбітшілік, онегелі ізгілік, түрақтылық,мағына-мәніс, дәстүр мен дағдышьшық турасында қамжегенсіп, озіміз әлдебір бейіштей бос арман қуамыз дажүреміз. Біз айналамызда бір-бірімізге бтенбіз, озара қарымқатынасқақабілетсізбіз, болмауымыз керек жерге аяусызкүштеп қамалғанбыз, мәңгілік шат-шадыман күйден жұрдайболып, айырылғанбыз деген создер әннің қайырмасындайқайта-қайта айтыла беретін жалғыздық пен мазасыздықдәуірінде омір сүріп отырмыз.555

Өзіндік жекелік қасиеттілігімізді сезінуден қалған біздіңжандарымыз тепе-теңдігін жоғалтуда. Біз басқалардықудалаймыз және өзіміз де қудалауға ұшыраймыз. Біздіңөзге адамдармен қары м -қаты настары мызға қатыгезауыспалылық кесірін тигізеді. Біз дағдарыспен бетпе-беткелгенде, дәрменсіз болып қаламыз. Біздің сыртқыжағдайларға байланғандығымыз соншалық, тек қанағаттанбаушылық,құр бостық, іс-әрекеттеріміздің бекершілігі менкінәлілық сезінуге ғана қабілеттіміз. Біз енжармыз әрі өзкінәларымыздан үнжырғамыз түсіңкі, біз жігер-намысдегеннің не екенін үмытып кеттік. Ж әне өміріміздесүйіспеншілік жоқ болғандықтан да, біз не істемейік, ештеңеде бізге қанағаттанушылық әкелер емес.Біз қатыгез қақтығыстарға килігіп, қойып кетеміз. Бізөзімізге сүрақ қоямыз: бізге не көмекке келер екен —зорлықзомбылықсыздықпа, мүмкіндіктер тендігі ме, неғүрлым ескітәртіпті үстанушы мемлекет ne, қайта жаңғырған шіркеубеделі ме, бүлжымас бағыттылықтың оралуы ма, дәстүршіддікпе әлде отбасын нығайтушылық па? Әлде, мүмкін,психиатрияның, қол еңбегі, асқан дәлдікпен үйымдастырылғанқоғам (тек оны істер кім?), жасанды жолменшақырылған кңіл шалқуы, елестер тудырушылық, астрология,магияның жәрдемі болар?Алуан түрдегі қайғы-қасіреттерден арылушылық әрдайымәрі эр жерде болып жатуы тиіс екені рас, әйткенмен, абыздар,патшалар, әулиелер, храмдар, соборлар, салт-жоралғылар,өндіріс және бөлініс тәсілдері —жалпы алғандағы, кез-келгендәуірдің күллі әлеуметтік әлеуметтік жосық-тәртібі —біздіқинайтын сауалдарға тиянақты жауап бере алмайды.Эрине, адамдар әрқашан және, әсіресе, бүгінгі күНДері,адамның бойынан оның барлық қайғы-қасіретін, уайыммүңымен жүрдайлық сезімін қолды бір сермеп жіберіп,сылып алып тастау мақсатын үстанады деп жар салынған әрқилы мантраларға, дуа-сиқырларға, секталарға, баршанықамтитындай көрінер саяси бағдарламаларға ден қойыпкеледі. Алайда, кез-келген дәуірде міндетті түрде біз үшінбіздің қиыншылықтарымызды шешіп беруге даяр және солүшін жеткілікті күш-қайратқа ие әлдебіреу я әлдене табылыпотыруы тиіс деп нық айтуға бола ма?Және сүрақ туады: егер біздің заманымыздың ең маңыздытңкерісінің мақсаты —ерекше артықшылықтармен шектен556

тыс әуестіктен бас тартушылыққа барабар — сыртқыавторитеттің шектеушіліктерінен азат ету болып табылатынболса, онда неге адамдар арасында ұдайы біз Солшылдардыңжеңуін күтудеміз, Қүр бекер күтудеміз, Годоны күтудеміз,Құдайды күтудеміз деп қоярда-қоймай айта беретін дауыстарестіле беретіні неліктен? Неліктен міндетгі түрде, бір жағынан,тәуелділік, құлды қ үрушылық немесе үзілді-кесілдітерістеушілік, екінші жағынан, қатыгездік, кері кеткендікпен көзсіз ашу-ыза болуы қажет? Егер дүрыс іс-әрекетгердіңжасалуына жауапкершілік, ең алдымен, біздің өзіміздежататын болса, біз нені күтіп жүрміз?Әрбір алга жасалган қадамды да, дэл сондай, артқа қарайжасалган қадамды да өтеуге тура келеді. Сондықтан да, біздіңалдымызда түрган міндеттің мәнін айқын үгынудың жәнеоны, бүл ретте, іс-әрекетгеріміздің мүлде бейкүнәлылығынасенімділікпен өзімізді аддамай, орындаудың бәрінен маңызызор. Біздің не жайлы да жып-жылы ана қүрсағына қайтаданенуге, не айтыс-тартыстардан толықтай азат дүниеге өтіпкетуге мүмкіндігіміз жоқ.Әрбір өзімізге үсынылатын адамгершілікті-өнегелікқүндылықты бүлжымас қайсарлықпен күмән сүзгісіненоткізіп отыру қажет. Біз үнемі өз-өзімізді де тексеріп отыруғатиіспіз. Алайда, терістеу мен тьш-типылдыққа бас үра бейілділікгеендігі салауатты рухтандырғыш наразылық элементі емес,терістеудің өзінің ығыр етерлігі мен дерттілігі жатады.Біздің дүниеміз қиналыс-азап пен бүліншіліктен, тағылықзорлық-зомбылық әрекеттерінен, кесапаттық пен кісіөлтірушіліктен азат деп, біз бір сәтке де елестете алмаймыз.Бүнымен қоса, біз тарихты сезінуден де жүрдаймыз. Есесіне,бізде зердемен олшенбес, дерексіз оз-өзімізге дегенаяушылық, парықсыз аңсау мен жалган утопизм жетіпартылады. Согыстар, рақымсыз билеушілер, үстемшілбасқарушылар, жаңсақ көзқарас-пікірлер, инквизициясорақылықтары —осының барлыгы откен заманда болганжэне қазір де бар. Бірақ, бүл бар болганы олардьщ қаупінегүрлым күшті болса, согүрлым қарсылық күшті болуытиіс дегенді білдіреді.Біз, сірә да, түңгыш рет адамзат “элита” деп аталатынауыр жүктен қайтпас қайсарлықпен азат болып жатқандәуірде өмір сүріп отырганымызды естен шыгарып557

алатынымыз сирек емес. Бүл —зор абырой жэне, соныменқоса, зор жауапкершілік те. Біз бүл абыройға лайық қызмететтік. Енді жауапкершілікті қалай алып жүрерімізді көреміз.Ницше Қүдай өлі деп жар салды. Алайда, бүгінде оныңсөздері кей ретге тым сөзбе-сөз түсініліп жатады. Ницшеніңосы бір тағылымды сөзі әрқайсымыздың тереңдерімізден,бейне, алғаш рет, шектеулер мен жаңсақ козқарастарсыз,“Қүдай” сөзі нені білдіретіндігін сезінуге мүмкіндік тууыүшін, біздің санамызды “таза тақта” күйіне дейін тазартуғакөмектеспей ме?Әлбетге, біз бар жан-тәнімізбен уайым-қайғы мен жатгықсезімі мейлінше аз болатын дүниені қүруға үмтылуға тиіспіз.Біз қайда жүрмейік, дүниенің кеселдерімен күресуге тиіспіз,біз кім қуғын-сүргінге душар болса, кім абыржулы,меншігінен айырылған болса, қауіп-қатерге үшыраған немесеізденісте болса, соларды сүйіспеншілікке бөлеуге әріжанашырлық танытуға, соларға жөрдем беруте әрі бір болуғатиістіміз. Алайда, бүкіл омірдің мәні осы дүниенің озімізгежеккорінішті элементтеріне қарсы түрушылықта екен депойламаған жөн. Екінші бір жағынан, терістеуге еліктеугетырысып, жолдан танудың я өзінді бағыттан адастырудыңжөні жоқ. Біз бүл күресте барлық өз мүмкіндіктеріміздіпайдалана аламыз және тиіспіз.Өмірдің мәні сол өмірдің өзіңде түнған. Және біз белсендітурде қатысуымыз қажет табигатымызды қайта қүрудаөмірдің мәні бар, олай болатыны, тек осы жагдайда ғана бізбасқаларға әлденемізден жәрдем ете алмақпыз.Жоқ, біз ертеңгі күннен немесе қандай да бір басқа жердебас пана таппаймыз. Бірақ, бүл бізге дейін өмір сүргендергеде қатысты. Біздің ізашарларымыз тағдырдың қалтарысбүлтарыстарынақарамастан, аман-есен тіршілік етіп, іс жасапқана қойган жоқ. Солайша біздің қазіргі замангы түріндегіоз елімізді де (АҚШ) қогамнан шеттелгендер қүрган. Қазірдебаршасы тек ол адамдардьщ кемшіліктері туралы гана есіндесақтаган, ал, олардьщ жетістіктерін жырга қосар ешкім жоқ.Барлық қиыншылықтарга қарамастан, қалайша біздің қүрәншейін бірдеңені күтіп, тагдырга шагынып отыра беругебатылымыз барады?Қандай да бір сырт күш біздің мүмкіндіктеріміздіпайдаланып, біздің өзімізді елеусіз-ескерусіз қалдырып кете558

барғанынша, қалай ғана күтіп отыра беруге батылымызжетеді? Біз ыңқыл-сыңқыл, ыңыраныстың іші қуысбостығын мәніске толы псаломға өзгертіп, қайта қүрауғаүмтылуға тиіс емеспіз бе? Ал, осыдан соң, псаломның ізгіде асқақ мағынасын бүкіл өміріміздің үранына айналдырсақболады емес ne? Біздің ата-бабаларымыз дэл осылай еткенболса керек.* * *Суреткер шығармашылығы қиыншылықтардан тайсалмастан,алға қозғалып, жүре беретіндерді қолдауғабағытталады, ал, осы тезистің дәлелі ретінде СэмюэльБеккеттің “Аталмайтын” пьесасынан үзінді келтірейік: “Менбілмеймін, осының бәрі сөз, ешқашан оянушы болма, осыныңбәрі сөздер, басқа ештеңе жоқ, сен жалғастыруың керек,міне, менің бар білерім, олар тоқтамақшы, маған бүл жақсыбелгілі, мен бүны сеземін, олар мені тастап кетпекші, бірмезетке тыныштық орнайды, бірнеше тамаша мезетке, немесеол маған тиесілі болады, осы бір бүрын-сонды болмаған,бірақ, әлі де үзара түскен үзақ мезет, бүл мен боламын, сенжалғастыруға тиіссің, мен жалғастыра алмаймын, сенжалғастыруға тиіссің, мен жалғастыратын боламын, сөздердіайта бер, айтарың болып түрғанда, олар мені тауыпалмайынша, олар маған айтпайынша, оқшау дерт, оғаш күнә,сен жалғастыруға тиіссің, бәлкім, бүл істеліп те қойғаншығар, бәлкім, олар маған айтып та қойған шығар, бәлкім,олар мені менің тарихымның табалдырығына жетелеп әкелгенболар, ар жағында менің тарихым бар есікке, сол есікашылған кезде, мен таң қалмаймын, бүл мен боламын,тыныштық орнайды, мен қайда екенімді білмеймін жәнеешқашан біле алмаймын, тыныштықта, ол туралы сен ештеңебілмейсің, сен жалғастыруға тиіссің, мен жалғастыраалмаймын, мен жалғастыратын боламын”.* * *Қазіргі заманғы поэзия туралы: “Ол уақыттан шарапаттілемейді. Өз мақсатына адал әрі кез-келген идеологияданазат, ол өмірдің өзіне тен һом ақталысқа зәру емес екенінбіледі. Зор үлы қүшақ сынды, жалғыз үлы шумақпен олоткен мен келешекті, адамдар мен ғажайыптар дүниесін,559

планеталық кеңістік пен баршаға ортақ кеңістікті қамтиды.Оның дүрліктірген күңгірт-көмескілігі оның, ағартушылыққабағытталған, табиғатымен емес, ол өрекет ететінжәне ол зерттейтін қараңғылықпен, жанның өзі мен болмыстылсымы қараңғылығымен түсіндірілсе керек”.“Рухтың поэтикалық зәрулігінен дін атаулы өрістеп шыққан,содан да, поэзия шапағаты адам жанының шырағданындақүдайы от-жалынды сөндірмей үстап түрады. Мифологиялықжүйелер күйреген кезде, қүдайы негіз поэзияда, сірә, оныңаралық күйінде жасырынады. Антиктік салтанатгы шерулердеастық сақтаушылардың соңынан шырақ үстаушылар келетінііспетті, қазіргі заманғы әлеуметгік қүрылымда және күңделіктіөмірде дәл осы поэзиялық бейне адамдардьщ бойында жарықсәулеге деген үмтылысына қуат береді...Өнерді өмірден немесе сүйіспеншілікті танымнанболектеуге болмайды, себебі, олардың шекаралары әрекет,қүштарлық пен күш-қайратгың арқасында кеңейіп отырады.Сүйіспеншілік —өнердің омірлік күш-қуаты, тәуелсөздік —оның заңы, ал, оның патшалығы - күлкі дүние. Өнер небос-қуыстықты, не терістеуді кһтермейді”.ӘУЛИЕ ДЖОН ПЕРС.560

TYCIHIKTEPЭрих Фромм, Дайсетцу СудзукиЭрих Фром мен Дайсетцу Судзукидің жарияланыпотырған еңбектері, 1957 жьшы Мексикада екі галым бірігіп,психоанализ бен дзен-буд дизмге байланысты ұйымдастырғансеминарда оқыған баяндамалары.Әйгілі психолог жоне философ Эрих Фромм /1900-1980/Майндағы Франк фурт қаласында ежедден дін жолын үстанғаневрей отбасында дүниеге келген. Өзінің рухани кемелденуініңбарысында, Э.Фромм гуманистік яхудизм, психоанализ, 1933жылы АҚШ-қа, одан кейін Мексикаға эмифацияға кеткенненкейін аналитикалық әлеуметтік психология, психоанализдіңревизиясы, “жаңа сауыққан қоғам” және антропоцентристікфилософия сияқты пайым кезендерінен откен. Ол руханиізденіс пен ғылыми жүмысты, кітап жазу мен психоаналитикалықдәрігерлікті, бүгінгі қоғамның рухани мәселелеріжайындағы оз көзқарасын насихатгау жүмысы мен саясатшылықжүмысты үштастыра білді, Вьетнамдағы соғысқақарсы, испандық босқындарды жақтап, Израильдегіарабтардың бүрынғы иеліктерін қайтаруды жақтап жәнеядролық қаруға қарсылық білдіріп үн қосты.Э.Фромның “Адамның өзді-өзі”, “Адамның жаны”,“Мейірім өнері”. “Қиялдүниесіненарылу”, “Айса жайыңдагыдогма”, “Үмыт болган тіл”, “Сауыққан қогам”, “Әйел менеркек”, “Үміт пен сенім революпиясы”, “Өмірге дегенқүштарлық” сияқты басты еңбектері орыс тілше аударылған.Өкінішке орай Дайсетцу Судзуки жайында қолымыздағымәлімет жетімсіз болып отыр. Оның дзен-буддизмді Батысқауағыздап таныстырған адам екенін білеміз /батыс үғымындагыдзен-буддизм озінің түпнүсқасына қаншалыкты дәрежедепара-пар, ол басқа әңгіменің тақырыбы/. Д.СудзукиКиотодағы Отани университетінін профессоры, Жапон гылымакадемиясының мүшесі, 1936 жылы Англияда одан соң басқа561

да батыс елдерінде дәріс оқыған. Д.Судзукидің дзен жайлыеңбектері оған арналған барлық дерлік антологияларға кіреді.60-шы жылдары дзенді Батыс жүртшылығына асатанымал еткен Судзуки деседі. Судзуки мен Фромныңжаңашылдығы, дәстүрді таза психологиялық түрғыдан,рационалдық нүсқада түсіндіре білгендігінде. Фроммболмысқа деген екі түрлі көзқарасты шендестіреді. Оныңбірі церебральдік, ягни батыстық ойлау жүйесіне тәнсарапшыл-логикалық көзқарас. Екіншісі интуитивтік,спонтандық, басқаша айтқанда дәстүрлі көзқарас. Әлбетге,Батыс пен Шығыс кезінде географиялық қана үғым болған,екі тарап дүниетанымдық болсын, әдет-салттық болсынтүрғыдан бір-біріне шендеспейтін. Бүгінгі Батыс, белгілібір интеллектуалдық парадигма ретінде кейінгі 3-4гасырдың аясында гана қалыптасқан. Карл Густав Юнгсияқты, Фром да церебрация феноменін, өзінің табигатынақайшы тірлік кешкен, сол себепті дүниеден оз орнын табаалмаган адамның рухани дагдарысының себебі деп қарайды.Эрине, Юнгтың ашқан ілімі түбегейлі еді, себебі, ол,біздің түпсанамызда қүты үзілмей жалгасқан, барлык діниүстанымдарымызды белгілейтін, түрлі сезімдер, аңсар менкоркем қиял аркылы бойымызды билеп отыратын архетиптермен,ягни символдармен, тақырыптармен жүмыс істеген.Алайда Судзуки шетсіз-шексіз, бүрын беймаглүм тақырыптыбастайды. Бүл тақырып бойынша, өмірдің өзі өнерге айналукерек, эр адам оз өмірінің суреткері бола алады.Церебральдік түргы адамды табигатқа, ал түптепклегенде озіне озін қарсы қояды. Ягни, церебральдік түрғы,озіңе-озің қол салумен бірдей. Адам мен қогам арасындагықатынасқа деген екі түрлі көзқарасты пайымдап корейік.Дәстүр, қогамды организмге, ягни, топырагы мен ауасын,тамыры мен сабагын, гүлі мен жемісін бір-бірінен ажыратыпалуга келмейтін өсімдікке теңейді. Ө ркениет, тіріорганизмді, қалай болса солай бөлшектеп, қайтаданқүрастыруга болатын фрагменттерге боледі. Ягни, өркениеттірі жанды механизм деп қарайды, оның тетіктерінқалаганша қүрастыруга болады деп есептейді.Адамның түпсанасынан бүрынгы кемел омірдің, асқақтүлгалы адамның бейнесі әлі ошкен жоқ. Алайда, бүгінгікүні, адамның рухани жәдігері іспеттес осы түпсана562

психиатрия мен психологияның ғана объектісіне айналыпотыр. Түпсана ойыншық қылып ойнауға ыңғайлы түнекинстинкттер дәрежесіне дейін жетіп азды. Бүгінде,күнделікті күйкі тірліктің қүрсауынан шығудың және бірамалы пайда болды. Ол есірткі. Яғни, түпсана белгілі бірбизнестің табыс көзіне айналып отыр.Мирна ЭлиадеМирна Элиаде /1907-1986/ 20-шы гасырдагы авангардистікрумын прозасының бірегей өкілі жэне мэдениеттанушы,дін тарихын зерттеуші, өз еңбектерін румын,ағылшын жэне француз тілінде жазатын ойшыл ретіндекеңінен танымал. Ақсүйек әскери әулеттен шыққан ол шынмәнінде рухани аристократ еді. Жас кезінде-ақ Индиямәдениетін, йога өнерін таныған, санскритті, бенгаль, пали,тибет тілдерін білген. Тибет монастырінде бірнеше жылтүрған. Бухарестте, Калькуттада, Лондонда, Лиссабонда,Парижде, Чикагода түрган, Еуропаның көптеген университетгеріндедәріс оқыган, коптеген гылыми орталармен араласқүраласболган.Жинақта жарияланып отырган еңбектерінен басқа, орыстілінде “Шаманизм, Зікірдің архаикалық техникалары”,“Қүпия қауымдар. Инициация ырымдары мен жетпеккеалыну”, “Азиялық алхимия”, “Йога: Азаттық және мәцгіөмір”, “Мәңгі қайтыс жайлы миф”, “Салыстырмалыдінтанудың очерктері”, “Бақилық пен фәнилік”, “Діндердің,ырымдар мен нанымдардың сөздігі” сияқты кітаптарыжарық көрген.М.Элиаденің үлангайыр мүрасынан жинаққа “Мифтіңаспектілері” мен “Мифтер, түстер, мистериялар” атты екіеңбегі еніп отыр.М.Элиаденің “Бақилық пен фәнилік” атты шыгармасыныцаты, галымның бүкіл гылыми жолының мәнмағнасынүйыстырып түрган іспетті. Дәстүрде қүдайдыңбилігінен тыс, бәрінен ада фәни тіршілік жоқ. Тек канакиесі аз, я коп салалар болган, бары сол.М.Элиаде мен Дороти Норманныц еңбектері бір-бірінтолықтырады. Норман әңгімелеген қаһарман мифологияныцбасты кейіпкері, алайда ол тәни дүниенің түргыны гана563

емес еді. Миф адамды мистерияның табиғатына ендіререді, адамның өзі солардың перзенті болып табылатын табиғатаясында өрістеп, аспан мен Жердің қүпиясы мен сырынақанықтырар еді. Сол себепті адамның, өзіне арналғанмистерияға қатысуында түрған ешқандай ғажайып жоқ.Дүние ерекше кие мен қасиет-тер үйысқан жер, айрықшазандармен өмір сүреді. Бүл зандар бүзылса, аяғы үлкен күйреугеапарып соғады, сол себепті, миф, табигатты “ауыздықтауды”жэне адамды өз жанының қүпиясына жетілудіүйретеді. Тіпті үй салудың, үй қүдайлары-ның михрабынорналастырудың, кәсіпті қалай меңгеру мен өлген адамды одүниеге шығарып салудың арнайы қағидалары болған.Элиаденің еңбектерінде біз қасиетті уақыт пен кеңістікүғымдарымен түбегейлі танысамыз. Барлық әлемдік діндеросы үғымдарға негізделген. Осыған орай, Элиаде, бүгінгізаманның, қүдай мен дінге селқос адамының әзі, түпнегізінде бүрынғы адамньщ парадигмасын қайталайды, ойшаболса да өзінің ойсыз-қамсыз күн кешкен балалық шағынеске алады дейді. Элиаденің еңбекгерінен, біз, діни сананыңең басты үғымдарының кешенін ашамыз. Мысалға,“Дүниенің кіндігі” кеңістіктегі түрлі деңгейлі мифтердіңтоғысып, киемен тілдесуге мүмкіндік беретін нүкте. Дінимейрамдар да күнделікті күйкі тірліктің ағымын кесіп киелідүниемен қауыша алатын үрымтал кезең. Фәни жалғаннанбой тартып “Демалатын қүдай” мен белгілі бір саланы ғанамеңгеріп қадағалайтын үсақ қүдайлар бізді мәжүсиліккетірейді. Мүсылман-традиционалист Фритьоф Шюон озініңеңбекгерінде Элиаде бастаған тақырыпты ары жалғасгырыпмәжүсиліктің жайын түсіндіреді. “Дамылдаған қүдай”дүниені жаратушы адамның қолына, оны уақыттыңқүлдығынан қүтқаратын, шын менен жалғанның арасынажыратып асқақ дүниеге жеткізетін жіптің үшын үстатыпкеткен. Ал үсақ қүдайлар фәни істерде жетістікке, ғанибеткежеткізем деп уәде беріп, түптеп келгенде адамды фәнигематап тастайды.Әлім, түс пен ес омірдің түпкі мәніне тікелей қатысты,оның откелі екенін, табалдырық екенін үғындырып мәңгіомір жайындағы түсінікке жетелеп апарады. Бүрынғы асқақахуал күй жайлы естелік және сол естеліктің үмытылып,еміс-еміс қана адам жадында жаңғырып отыруы, оның564

адамның/ трансценденттік драманың кейіпкері екенін,оның ақыддан тыс биік статусын нақтылап отырады. Өлім,архаи калы қ қауы м дарда мүлдем б асқа м ағы надатүсіндірілген. Озған заманды таныған сайын ондағы өлімжайлы түсініктің өміршең, ізгі екеніне адамның көзі жететүседі. Осының бәрі жинақтала келе, кіндігінде аспан менЖердің арасынан жаратылған дүниені тепе-тендікте үстападам бейнесі орналасқан ғаламат шындықтың, болмыстыңсуретіне айналады. Сондай-ақ, өмір, болмыс жайындағымифологиялық түсінікті, мифологиялық дүниетанымды,адамды болашақтағы, фәнидің шегінен тыс дүниедегі сынғадайындап, ерлігін шындайтын асыл ілім, артық ілім депайтуға болады.Дороти НорманАвтордың өмірі мен басқа кітаптары жайлы деректерқолымызда жоқ.Дороти Норманның “Мифологиядағы символизм”кітабында мифтің орталық түлғасы каһарманның жайыайтылады. Автор айтқандай қаһарман не экстраверт, неинтраверт болып келеді. Сол себепті әңгіме қаһарманқүбыжықты немесе қараниеттіні жеңіп, кейіннен үрпақтарыүлгі қылып үстанатын ізгілік салттарын қалыптастырады,немесе, өгіз бен бақташы жайлы тарауда айтылғандайқаһарман өзінің жанын, ішкі әлемін, ақиқатты таниды, яғни,бүнда да дүниені, бірақ бүл жолы өзінің ішкі дүниесінтүбегейлі өзгертеді.Дороти Норман бізді, бір кездегі өнердің ғана емес,сондай-ақ дәстүрдің әлеуметтік кодексінің негізгіпринципімен таныс етеді. Дәстүрлі социум қаһарман,қүрбаншыл, жасампаз негізге орныққан болатын. Себебі,өмірдің барлық саласын меңгерген дәстүр, идеократияны,яғни, идеяның билігін ғана мойындаған. Адамның барболмысын, ақыл-ойын жүмылдырған басқа, бақи дүниеболғандықтан, фәни өмір сол мәңгі өмірге апаратын өтпелікезең, баспалдақ сияқты ғана түсінілетін. Сол себепті, бүлсакральдік заңға, ізгілік салттары ғана емес, экономика менсаясат та бағынатын. Ерлік тақырыбы, адамның жолындакүтіп түратын нешетүрлі өткелек пен сын тақырыбыкітаптың тарауынан тарауына өтіп бір үзілмейді.565

Айналадағы зат пен қүбылыстың барлығынан сүлбатытанылып түратын әлдебір биік мақсаттың болуы, дәстүрді,жеті қат көк пен қара жерді, адамды осы мақсат жолынажүмылатын киелі белгілерге айналдырар еді. Баспалдақ,жықпыл, қаһарман белдесетін тажал мақүлық міне, бүныңбәрі, өмірдің, бар болғаны топырақ нәсілді жеңу жолындағыиір-қи ы р жол екен ін үнемі еске салып отырады.Таңғажайыбы, қаһарманның сырт бейнесі көп жағдайдажауынгерге үқсамайды. Қаһаранның аңғал бала, немесе есуас,немесе тағы басқа кембағал болып келуі, рухты көлегейлептүрған сансыз кептің ғана көрінісі. Дәстүрдің, сырықырыққабат болып келетін символдарға жүгінуінің өзі, бүдүниедегінің барлығы символ екендігін, адам көзгекөрнектіні емес, көрнектінің техасында, фәни дүниеніңшегінен тыс түрғанды ғана тану керек екендігін есімізгеүнемі салып отырады.Ш. Нурпейісова566

МАЗМҮНЫАлғы сөз (Ш. Нүрпейісова)........................................................5СЕРІКБОЛ ҚОНДЫБАЙМ иф....................................................................................... 15МИРЧА ЭЛИАДЕМиф аспектілеріАударған С. Қондыбай.......................................................22Мифтер, түс көру, мистерияларАударған С. Қондыбай.................................................... 187ЭРИХ ФРОММПсихоанализ жэне дзен-буддизмАударған М. Акдәулет......................................................265ДАЙЗЕТЦУ СУДЗУКИДзен-буддизм туралы лекцияларАударған М. Акдөулет...................................................... 331ДОРОТИ НОРМАНМифологиядагы символизмАударган А. Садықова..................................................... 405Түсініктер................................................................................. 573

ӘЛЕМДІК МӘДЕНИЕТГАНУШЫЛЫҚ ОЙОн томдық2-томМИФОЛОГИЯ: ҚҮРЫЛЫМЫ МЕН РӘМІЗДЕРІРедакторы Н. АйымбетовКөркемдеуші редакторы Б. СерікбайТехникалық редакторы 3. БошановаМұқабаны дайындаған “Баур” баспасыИБ№ 6738Теруге 10.09.2005 жіберілді Басуға 14.11.2005 кол койылды. Қалыбы84x108 '/32. Қаріп түрі “Times/Kazakh”. Офсетгі басылыс. Шартты баспатабағы 29.82. Шартты бояу көлемі 29.82. Есепті баспа табағы 30.0.Таралымы 3000 дана. Тапсырыс № 208К.елісімді баға.Казахстан Республикасы “Ж азуш ы” баспасы, 050009, Алматыкаласы, Абай даңғылы, 143-үй.ISBN 9965-701-86-59 789965 701863ЖШС «КУРСИВ»