tekst mgr inż. arch. Dagmary Milczyńskiej - Hajdy - Lublin

ku studni, nieopodal ul. Ruskiej i Cerkwi, połoŜonej w sąsiedztwie wzgórza Czwartek.Nad tą ludną, barwną i bardzo gęsto zabudowaną dzielnicą górował, od „zawsze”lubelski Zamek, u stóp którego, od północy, przy nieistniejącej dziś ul. Jatecznej 3znajdowała się Wielka Synagoga Maharszala (wzniosiona w 1567r.), główny budynekkompleksu synagogalnego dzielnicy śydowskiej, składającego się, łącznie, z trzechsynagog i jesziwy, budynków mieszczących biura gminy Ŝydowskiej, małej bóŜnicyi aresztu. Dwie największe synagogi mogły pomieści jednocześnie ponad 3000 osób.W marcu 1941r. Hitlerowcy utworzyli tu zamkniętą dzielnicę Ŝydowską – getto, któreformalnie obejmowało Podzamcze, niewielki fragment Kalinowszczyzny oraz częśćStarego Miasta (od nieparzystej strony ul.Grodzkiej), z której sukcesywnie wysiedlononie-Ŝydowskich mieszkańców, gromadząc w gettcie całą lubelską społeczność miasta,liczącą wtedy (1940/41r.) nieco ponad 43 000 osób.Hitlerowcy zlikwidowali getto w kwietniu 1943r., mordując Ŝydowską społecznośćLublina. Synagogę Maharszala wysadzili w powietrze, na Podzamczu nakazaliwyburzenie dzielnicy Ŝydowskiej, wskutek czego rozebrano ponad 200 budynków ikamienic, stanowiących wielowiekową, historyczną spuściznę Lublina. W czasie II wojnyświatowej znacznie zmalały społeczności ewangelików i prawosławnych, a Lublin nadługo stracił swój, dotychczasowy, wielokulturowy charakter. Wielu artystów,nauczycieli i wykładowców zginęło.W lipcu 1944 r. po kilkudniowych walkach Lublin został wyzwolony przez armięradziecką i oddziały partyzanckie Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. Miastozamieszkuje wtedy zaledwie 8o tyś. ludzi, a przez 164 dni Lublin znów pełni funkcjęstolicy państwa, stając się siedzibą Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.Zmiany geopolityczne i terytorialne po II wojnie światowej, uczyniły z Lublina największepolskie miasto restytuowanego państwa, połoŜone na jego nowym terytorium, powschodniej stronie od Wisły. Powojenne decyzje władz centralnych PolskiejRzeczpospolitej Ludowej przemieniły Lublin w znaczące centrum przemysłowogospodarcze,najsilniejszy ośrodek naukowy i kulturalny we wschodniej części tegopaństwa. Katolicki Uniwersytet Lubelski reaktywował swoją działalność juŜ w 1944r. ,równocześnie powołano kolejną uczelnię- państwowy Uniwersytet im. Marii Curie–Skłodowskiej, którego pierwszym rektorem został prof. Henryk Raabe, zoolog. Nowyuniwersytet szybko się rozbudował i rozwinął, a na stworzonej w ten sposób baziepowstały: Akademia Medyczna (1950), WyŜsza Szkoła InŜynierska (1953),przekształcona później w Politechnikę Lubelską oraz WyŜsza Szkoła Rolnicza (1955) -dzisiejszy Uniwersytet Przyrodniczy.Wraz z rozwojem gospodarczym Lublina i wytwarzaniem cech charakterystycznych dlamiędzynarodowego ośrodka naukowego, postępował rozwój aktywności kulturalnej ispołecznej. JuŜ w 1944 r. starano się reaktywować w mieście Ŝycie kulturalne. Pierwszeprzedstawienia teatralne w powojennym Lublinie dawał Teatr Wojska Polskiego. Zczasem odrodził się Teatr Miejski, dzisiejszy Teatr Dramatyczny im. Juliusza Osterwy. W1946 r. powstał Teatr Muzyczny, a w 1954 Teatr Lalki i Aktora im. H. Ch. Andersena,a wkrótce potem Filharmonia Lubelska oraz muzea i inne, coraz liczniejsze placówkikulturalne - zarówno te, mieszczące się w oficjalnym – akceptowanym i finansowanymprzez władze nurcie działań twórczych lub popularyzujących kulturę „ludu” i „dla ludu”,jak i te, odmienne - alternatywne, czy wręcz wyraźnie „dysydenckie”.Rozwój gospodarczy miasta, przyciągający ludność wiejską, wywołał wielkiezapotrzebowanie na mieszkania. Począwszy od 1946 wznoszono w rozrastającym sięLublinie kolejne osiedla mieszkaniowe, modernistyczne zespoły zabudowymieszkaniowej, coraz bardziej oddalone od śródmieścia i coraz słabiej z nim powiązane.Zniszczona Starówka, w części bliskiej Rynku została poddana pierwszym pracomremontowym w początku lat pięćdziesiątych.W tym samym czasie (1953 - 1954r.), zlikwidowano więzienie w Zamku i zbudowanoutrzymane w stylu socrealizmu załoŜenie placu Zamkowego. Ze względu na budowęAlei Tysiąclecia, rozebrano stojące od wojny ruiny synagogi Maharshala. Aleja, szerokadwujezdniowa szosa tranzytowa, poprowadzona wzdłuŜ Czechówki oddzieliła wzgórzeZamkowe i Stare Miasto od Czwartku, Kalinowszczyzny i Czechowa, przecinając na dwieczęści obszar d. śydowskiego miasta.Kompleksową renowację Starówki zaczęto planować w końcu lat sześćdziesiątych.Perspektywiczny Program Rewaloryzacji Starego Miasta w Lublinie opracowano w1972r, wdraŜanie wszczęto dwa lata później. Jednak dopiero w 1979r. powołano ZarządRewaloryzacji Zabytkowego Zespołu Starego Miasta w Lublinie, którego działalnośćskupiła się na skali architektonicznej i pracach stricte konserwatorskich. MoŜna jednakprzyjąć, Ŝe stanowiło to – w pewnym sensie – próbę nawiązania do dokonańosiemnastowiecznej Komisji Boni Ordinis.Alternatywnym – wobec ówcześnie dominującej ideologii - formom aktywnościnaukowej i artystycznej, a jednocześnie kulturotwórczym w sposób nawiązujący dowartości i tradycji miejsca, tj. lubelskiego genius loci -sprzyjało istnienie w mieścieunikalnego - w ówczesnej europie wschodniej- uniwersytetu, Katolickiego UniwersytetuLubelskiego. Absolwentem tej uczelni był biskup Lubelski w latach 1946–1948ks. Stefan Wyszyński, związany z Lublinem i Lubelszczyzną juŜ w okresieStrona 20 z 74